« азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті ...»

Жасау. – ызымны арыан басы, мінген аты, артан тйесі, тігілген отау, ылан жасау – брі сатусыз тегін (М-Ж. 9 т. – Б. 297). В. Радлов: jасау деу, соыса дайынды, скери тртіп деген маынасын крсетеді [205, б.216]. Жасау `істеу, жинау` сияты маына берген сияты. Жасау – жігіт жаынан келген алымал млшеріне шамалас, кейде одан да асып тсетін, затылан ыза міндетті трде берілетін мал-млкі. Жасау – сзіні тп-тркініне тотала кетсек, крнекті этнограф Г. Бонч-Осмоловский оны арабты джис («приданный» маынасындаы) жне ау («й») сздеріні бірігуінен жасалан деп тсіндіреді (109-116). Кне тркі тіліндегі «й», «отау», «киіз й» маынасын білдіретін еv, eb, ef, j, v тлаларыны бірі (ДТС, 189). «жаа, су жаа» маынасындаы jаs (ДТС, 245) сзі мен бірігуінен туындаса керек. Яни жаа йленген жастар шін арнайы жасалан «жас й», «жаа отау» [216, б.64]. Бізді ойымызша, жас (кк) ау (й), кк шпті > от деген жасау > отау сзімен тбірлес сияты. С. Манов: ««От» дегені – шп». Малды шп жеуін аза «оттау» - дейді (С. М. 1974. – Б. 82). Будагов: тур. жаба, жие – даръ, подарокъ, даромъ, за ниято, подаритъ, даромъ отдать; кир жаушы, каз. жаушы сватъ; кир. ( - ы) жыртысы – свадебный подарокъ отъ жениха тестю (и другимъ родственникамъ невсты, состоящій изъ халатовъ бархата и другихъ метерій) арабша графикадан аударан, транскрипциясын жасаан – А.. (Будагов, 481, 430, 448). Ы. Алтынсарин ілумен бірге жне баса да заттар – ртрлі жібек, ша, шыт сияты (йелдерге лестіру шін) жіберіледі; бл кделер «жыртыс» – деп аталады десе [217, б.176-177], Е. Жанпейісов этнографиялы жыртыс жне ары бау атаулары зара мндес сияты дейді [215, б.118].

Тйін. Расында ыз зату, лік жнелту сияты салт-дстрлерде зара сас атаулар кездесіп жатанымен жол-жоралысы млдем баса екендігін байаймыз. Сеп > жасау > жыртыс > ілу > ары бау з ара маыналас-мндес сздер сияты. Жасау мен алы мал алдыы айтыландармен мні мен маынасы бір сас ымдар. алысыз ыз болса да, кдесіз ыз болмайды. Жалпы ыза берілетін алыны трлері.

алы, алы мал. Малым, Жми Мса лы Шормановтар алысыз, днее алмастан ызын берді (Мшр-Жсіп., 64); Ерте азиат боланмен алымсызбын, йел болсам, н, пл жо алысызбын (Мшр-Жсіп., 79); Мынауы да алымал беруге ожаны ызытыра бастаанда ой баып жрген Тлек атай ойшылара айтан екен... (Мшр-Жсіп., 41).

С. Толыбеков: Несомненно. По своему происхождению калым был оплатой за девочку, продаваемую в рабство.... Казахский калым, будучи одним из признаков патриархального рабства, распространялся на всю женскую половину кочевого общества – деген еді (1971: 288). Г. Тверитин: калым - выкуп за невесту десе [127, б.118]. Л. Будагов тат. алм, алымъ кир. алт. алын, алы мал, алт. алын 1) приданое или выкупъ за невсту (у башкиръ, смотря по богатству жениха и невсты, калымъ простирается отъ воза дровъ или сна о 3000 р. сер. и боле. У киргизовъ-см. Слова икимн (екімы – А..) кир. алны калындыкъ, невста (т.е. двушка за которую надо платить калымъ, алыды ауинау (алыды ойнау – А..) играть сь невстой, т.е.б. у нея, говорить съ ней, алыды ауинаднкме-алыты йінде – А..) былъли у невсты? алы беру дать калымъ, т.е. сосватать невсту, алы берді бе? сосваталъ-ли невсту? алыыра - брать или платить калымъ. 2) алт. алы плата въ извстную ценность, стоимость, цна товара, выкупъ (въ мнов. торговл): предполагаемая стоимость положенного у тебя войлока на дв шубы-воть эти куска нанкина (Радл. 149) [210, б.23]. Бдан баса Л. Будагов тат. калынъ з мніндегі алы (толстый) йленерде жігіт жаты жіберетін ашасы демек осы алы (толстый) алы (алы мал) (аша) млшері, дж. алы=коверъ негізінде бл – сз калынъ ыр. алт. солай атайды. алым деп татарлар брып жібергендігін айтады [210, б.25]. Будаговты сздігіндегі араб сздігін транскрипциялаан – А.. Демек, алы (толстый) ашаны млшері кез келген берілетін затты млшері алы деп есептелген. Ал, алы мал кейіннен малдай берілген. Сонымен алыны екі трі алыптасан. Соысы алашыны атын иеленген сияты. алы бермей (не давал калыма). По обычному праву, при сговоре между отцами жениха и невесты составлялось условие о размере калыма и сроке уплаты его. Обычно калым уплачивался в несколько сроков. Это было вызвано необходимостью отдавать за невесту значительное количество скота. Размер калыма был различен. Иногда он состоял из 120 баранов, 32 лощадей и 4 верблюдов-пятилеток, иногда – из 16 лошадей или 2 верблюдов (Материалы по казахскому обычному праву, Алма-Ата, 1948, стр. 141). Бывало, что калым достигал баснословных размеров. В состав его включались стада, табуны, отары, драгоценности, золото, серебро, редкие вещи, составляющие предмет роскоши, а также рабы. То, что Базарбай не платил за своих сыновей калыма – гипербола, рисующая его сказочные богатства: он мог выплатить любой калым в любое время, поэтому и не вступал ни с кем в сговор [218, б.287]. алы малсыз – без калыма. Выплачивая приданое и не беря калыма, отец Жибек обнаруживает большое расположение к дочери: он не связывает ее с нелюбимым женихом, а желает отдать достойному батыру. Кроме того, отдать дочь без калыма – традиционная эпическая форма показа сказочного богатства семьи невесты [218, б.284]. Ауатты адамдарды жасауа беретіні оны алан алы малынан жне кйеуді берген кделерінен кем болмайды. Л. Будагов: п. кябінъ,плата за невсту (,, = алым сада, мр) приданое, опредляемое женщинами во время бракосочетанія деп кебін трін атайды [212, б.108]. Кйеу алыдыты аулына келген со айындары шыып, ілуге келген малын креді, егер оны аз деп тапса, немесе мал басында кемістік бар деп тапса, кйеу байсты ауыла тсірмей, кейін айтарып жібереді. Кйеу айын атасына оны кіліндегідей ілу келуге тиіс, тек сонда ана ол кілді – рметті трде арсы алынады [217, б.176]. Будаговты мына жазаныны да маызы бар: кир. нимаурунъ – помощъ скотомь или другимь имуществомъ, оказываемая приближенными жениху, въ случа недостатка калыма (Будагов, 299). алы формасы: алі, али, сеп `алым, келінді сатып алу, жасау`; алы берсе ыз алар. Бердім саа алы (М. III, 382). Л. Будаговты алы: алы // алы мал сздеріні екі маынасын крсетеді. 1) тат. калымь, кирг.-алт. алын, алын мал `жасау, келінді сатып алу`; 2) алт. алы `белгілі баасын тлеу, ны, тауарды ны, сатып алу`; ча. алын `кйеу баланы йленер алдындаы жіберген ашасы` (БСл, II, 23). Бл туралы Е. Жанпейісовта жасы айтылан араыз: [208, б.99]. алымны бірнеше трлері болады. Ол – туралы жиырма, ілу, тоыз – деген блімнен ои аласыздар. алым этнографиялы термин ретінде кптеген тркі тілдерінде кездеседі. Мысалы, Еремеев ытай сзіне жатызады: «Кне тркі лексиконына бірнеше ытай сздері де енді: битик, калын (калым, выкуп за невесту)» (1980: 17). Бл сзді тбір тласы ал: алы < ал + ы (мал) этимологиясын крсетеді (. айдаров, 237) [208, б.100]. Р. Ахметьянов тат., баш. жиі олданылатын сз калын, чув. хулм, калм, мар. калын (татарлардан), олно, олны (бларлытардан) `шарап, алы (ыз шін тлем)` жалпы тркілік сз, орыс тіліндегі алым тркі тілінен ауысан, сол сияты арап. мр сзі де жасау сияты олданылады [214, б.83]. Л. Будагов: бауыздау горло (мсто зарза), бауыздау да главный свать, главное лице въ числ сватовъ (называется такъ потому, что при первомъ сватовств, которое бываетъ въ аул невсты, посл условій о калымъ и ) хозяинъ спрашиваетъ его: не прикажеть-ли зарзать барана? Согласіе его на это – знакъ ршенія породниться (Ильм.) [212, б.284]. Сол сияты, кир. жаушы каз. жаушы – сватъ – деген маыналарын атайды (Будагов, 430). С. Малов алым `выкуп` (за гегену – ламу его родителям); см. алын. алын `плата за невесту`; алын теат- `уплачивать калым`; хакасск.: халын `плата за ребенка – мальчика, отдаваемого в дети другим родителям`; паш халына (< калына) `в число платы`; см. алым – дейді [219, б.51]. алы мал мен ары бау маынасы жаынан сас сздер. Ќарѓы баудыњ бірнеше т‰рі болѓан бірі, неке ќиылѓанда к‰йеу жаѓынан берілетін мал. Будагов: кир. каргу-бау, подарки делаемые женихомъ или его родителями до настоящей свадъбы, въ род обряда обрученія [210, б.11]. Бірінші сыары ары туралы Будагов: ары 1) ошейникъ для собакъ. арылау – надть ошейникъ: собак съ ошейникомъ лучше, чмъ зятю проживающему у жениной родни (послов) 2) тур. = ары (1871: 11). Екіншісі, татуласанда берілетін адам – ары бау. Оны кейде кнде бау дейді. Бларды семантикасы итті арысымен жуы келеді. Басы байлы, туелді, иелігі жо – деген маынаны берсе керек.

Тйін. М-Ж. Кпеевте алыны екі: алы да, алы мал трі де оланылан. алы (толстый) атауы ыза берілетін ашаны млшерін анытаан да алым аталан. алы (толстый) алы малды атына да ауысан. Былайша айтанда алашыны атын абылдап алан. алы (метрологияа жатады), таза байлыты, анауды серінен шыан. Кейіннен халыты дстріне айналан. алы мал жиырма, ілу (елу – деп жр – А..), тоыз сияты сандармен де байланысты.

Жиырма. Ілу Тоыз. 1. «Ілуінен» ашып, ешкім ызын айттыра алмай, ызыны алды ырыа келген (М-Ж. 6 т. 202 б.). 2. Мені ызымды алатындары з шешесінен басаа ілу ылушы болмадар! – деген (М-Ж. 6 т. 202 б.). Л. Будагов: ырыздар алым туралы сз боланда жиырма – деп айтатын болан. Мысалы: алыма неше жиырма береді екен. деттегідей алтыдан арты берілмейді жиырма деген алымны саны мынандай: 4 бие (лындарымен) – лынды бие, = 12; екі лын, екі бие - трт тай; екі лын, екі бие 3 жастаы нажын, нан, барлыы жиырма санын толтырады. Сиыр мен жылы бірдей жреді. 60 ой (тотылар) жиырма деп есептеледі. 4 – атан тйе – 1 жиырма. Сол сияты, алымнан баса кйеу екі трлі сыйлы: бас жасы – 9, ая жасы – 9 беруі керек. Бас жасы – 9 тйе. Ая жасы – 1 тйе не сиыр, мылты. Брындар бас жасыа л атаан. Кедейлер (1 – сі) бас жасы – 1, 2 – тйе не жылы. (2 – сі) Ая жасыа ат не сиыр, халат, 1-шісіне де ат не сиыр, 2 – шісіне сиыр не ой, ешкі берген. алымды толы не жартылай тлеген кйеу бала айын жаыны риза ошын алып, ая жасыны кйеуді зі бірінші рет алыдыа бара жатанда апарады. Ал, баса жасы ілу – деп аталады. ыз бен жігіт кймеге кіріп алады. Онда кйеу алыдыты жанында болады, не 3 кнге болан сияты рсат алады. Ата-анасы байамаансыйды – деп жазды. Араб графигінен аударан, транскрипциясын жасаан – А.. [212, б.360]. Ы. Алтынсарин алашы да тскеннен кейін екі -ш жыл ткен со кйеуді ата-аналары кйеуді ымбатты кделерімен алыдыына жібереді, – бл кде «ілу» – деп аталады дейді [217, б.176]; [208, б.80]. Сол сияты Е. Жанпейісов: ыз жасауы жиырма бестен, бас жасы деп тек сукелені емес, ыз жасауыны басы ретінде берілетін зге де р трлі затты айтатын болса керек – дейді [215, б.119]. Бесжасыны алыдыыны сукелесіне арнап, кйеу беруге тиісті – дейді Алтынсарин [217, б.174].

Тйін. ызды жасауына берілетін кделерді трлері жиырма, ілу (кейде елу деп жр), тоыз блар бір-бірімен маынасы жаынан да, дет-рып, ішкі задылыы жаынан да тыыз байланыстылыы крінеді. Мысалы, Тйеден – елу, аттан- елу, тай тя жамбыдан – елу. Не болса, ол болсын, елу трлі ылды. Сиырдан – елу, ойдан –елу, ешкіден – елу, а терілерінен де – елу (М-Ж. 9 т. 297 б.). Жиырма аза ымында онша асиетті сана жатпайды. Ал, неге жиырма санына тоталаны белгісіз. Жалпы алатын алыны санын кбейту масатында дгелектей салан болулары керек. алы мен алым фонетикалы алмасуа тскен тбірлес сздер. нді дыбысына тілдері келмегеннен кейін орыс жртыны м нді дыбысына алмастырып айтанынан алыптасып кеткен сз сияты. Ілу иыа ымбат ішік ілуден шыан сз сияты. Ілу жалпы бір нрсе алу масатындаы ишарадан (номекать) туан сияты. Ілу мен ары бау ыза жіп тау сияты алашы алыны трлері сияты. Жиырма санына араан да аза ымында тоыз саны анарлым асиетті сан деп есептеледі. азата ыры матау, ыры жеті (Наашысы жиенге ыры серкеш беру керек) Сан есімдері киелі саналан. Мысалы, Мнан брын азата ыры жетіден баса алы мал ауыза алынып аталмаан (М-Ж. 9 т. 297 б.). Осы орайда Г. Смалованы кейбір сан есімдер фразеологиялы вариант жасауда ымны лшем есебі жне саны ретінде жмсалады – деген пікірін келтіргенді жн санады (Фразеологизмдерді варианттылыы. - Алматы: Санат. 1996. 55 б.). ыры жеті. Бхара, оан хандытары здеріне араан кшпелі жрттан зекет алан. Сонда азаты ызынан да зекет алды. Блар: «Мал есебінде кйеуге беріп, анша мал алады», – деп, жолын тосып трып, малын шбыртып санап, сол кшкен ауылда анша бойжеткен ыз бар, соны рттай санап, алы малы «ыры жеті мал» – деп, сол есеппен ыздан зекет ала бастаан со, аза бойжеткен ыза атын киімін кигізіп, мны сартты зекетшілері біліп: «атын екенін, ыз екенін емшегінен танимыз!» – деп, жаулыты йел крінсе, емшегін стап, байап ткізетын болды (М-Ж. 8 т. – Б. 229).

Тоыз. – тур. догузъ, дж. тат.,, девять,, тоќсан, изъ уйг. алт. тоыз он) девяносто (число у монголовъ считалось священнымъ: предметы или подарки представляемые хапу, состояли изъ 9 штукъ, и 9 предметовъ одного рода могли быть взяты или одинъ разъ или три раза, - см. агл. переводъ Баб. стр. 83 примч. 3. – Обычай этотъ перешелъ и къ утрецкимъ племенамъ, къ татарамъ и киргизамъ, как напр. у Баб. стр. 99 говорится: сыйѓа 9 ат жєне 9 кесек мата єкелді (принесъ въ подарокъ 9 лощадей и 9 кусковъ матеріи. По этому у перс. писателей весьма часто число 9 безъ всякихъ прибавленій принимается въ значеніи: дара подарка, какъ напр. Въ Заферъ – Намэ, листъ 230; рєсімді жасап болѓаннан кейін ‰ш рет 9-дан ат єкеледі сонда жиыны 27 ат «Сапарнамада» монѓ. шаѓатай. тоун, тоыз конюшня* (ат ќора) деген маѓынаны берген екен. Конюшня* – Помещение для лощадей (ТСРЯ, 1999: 294). Конюшня-тоѓыз ±ѓымымен ќабаттасуында мєн бар сияќты. Ат ќора кµптік ±ѓымдаѓы зат атауы. Демек, бірнеше-бірнешеу деген сандыќ жинаќылыѓы жаѓынан тоѓызѓа жуыќтауы м‰мкін. М‰мкін «ат ќора» деген 9 жылќы мен 9 мал ±стайтын жер шыѓар дейді Будагов. Бір ќызыѓы конюшня лексиконы ќазаќ аќындарында да кездеседі. Есігін конюшняныњ б±зып кіріп, Шыѓардым бірі рысак, бірі жорѓа (Балуан Шолаќ, 324); Бдан рі Будагов татарлар к‰ні-б‰гінге дейін тоѓон ќалыњдыќтыњ 9 заттан: кµйлек, ішкиім бйымдарын айтады т.б. Ал, ќырѓыз. 9 бас мал немесе 9 т‰йе, жылќы бастатќан заттар; сол сияќты тогузъ хан мен слтандардыњ ќылмысты істі ж‰ргізгені ‰шін айыпкерден алатын алым, жєбірленушіге б±л алымнан онша ештењке тие ќоймаѓан. – Ильминский. Шаѓатайлардыњ салт-дєст‰рі бойынша тойда, жиында аяќќа ќ±йылѓан шараптыњ бір тамшысын тµгіп алса, 9 аяќ ішуіне тура келген. Егер де бірнеше тамшы тµгіп алса, немесе бір аяќ шарапты тµгіп алса 30 аяќ ішетін болѓан (Ильминский осы арада бірнєрсені ±мытып отырѓаны байќалады. Шаѓатайлар кµне дєуірде аттыњ ‰стінде отырып, аяќа ќ±йылѓан шараппен жарысќан, шарапты шайќап тµгіп алса айыпќа таѓы да шарап ішкен. - А.Ќ.) б±л дєст‰р Мір єлі-Шердіњ µлењінде кµрініс те тапќанын жазады (Будагов, 1869: 751); дж. тат. девять дж. тош 1) битва, драка (отъ тоќмаќ, ). 2) челнокъ ткачей (отъ п. Ценк. Изъ SL ) 3) служеніе, изъявленіе преданности ( ibid (400); dokuz, dohuz, тоќуз, tokuz т‰ркі., т‰ркм., ±йѓ., тоѓыз., ќаз., тоѓуз., ккалп., ќ±мыќ., сал. Doqus Как. Voc. 192; тос тува диал., тс тув.; туѓыз ќазан., тоѓыс хак., туѓыз тат., туѓыз баш., туќыз тат. диал., тоќоз ±йѓ. диалек., togos, togos койб., dєhєs тоф., доккуз єзер., тоќќіз µзб., доќѓуз т‰ркм.;

1. Тоѓыз – барлыќ дереккµзде тоѓыз; 9 бµлшек, 9 бµлік – Bodr;
2. Тарих. Тоѓыз (сыйлыќ немесе айып п±л, 9 бас (мал); ќаз.=ќырѓ;
3. Сансыз ±йѓ. диалек. Le Gog (маќал).

Доќуз ~ доќќуз ~ тоќуз ~ тоќќуз т.б. Dl. 474b. –ѓуз, –gez сµз жасаушы ж±рнаќ (кµптік - ±жымдыќ) ретінде де ќарастырады. Немесе, сек-киз `сегіз` лексеманыњ ќалдыѓы дейді. Тоѓыз саныныњ кµптеген елдерде µзініњ т‰рлі символикалыќ мєні мен маѓынасы болѓан. Кµне б±лѓарларда tvir `тоѓыз`, ть виремь (tvir `єm`) `тоѓыз`. Доќуз архитипін Г. Дёрфер tokkaz деп ќалпына келтіреді. Ал, Г. Рамстед т‰ркілік тоѓыз `тоѓыз` монѓ. toqur ~ tokir `иілмейтін саусаќ` дегенмен байланыстырѓысы келеді, соѓы -z, дыбысын автор sekiz анологиясы бойынша т‰зілгенін айтады. О. Прицак–quz toquz дегендегі ±жымдыќ (кµптік) кµрсеткіш дейді -ыз, -із туралы екі ±дай пікір барлыѓы айтылды - автор). Сол сияќты ру-тайпа: TuХsi, Toksoba (= toХs) – oba деп ќарастырады. З. Гомбоц tokuz, Р.Р. Поппе чув. тхр басќа т‰ркі тіліндегі бар формамен салыстырады [220, б.255-256].

Ќ±рбанѓали Халид бєйгеге кµбінесе тоѓыз тігіледі. ¤збектіњ кµне рєсімі бойынша тоѓыз ж±лдыздыњ есебімен алынѓан да єр тоѓыздыњ µзіндік дєстрі, ѓ±рпы болѓан. Бєйге басы жамбы, яѓни т‰йе тіксе, оѓан сегіз мал не б±йым ќосып тоѓыз ету керек – дейді. «Тоѓыз тайтабаќ м±ны «тоѓыз жамбы» – деп атаушы еді. 1. Тоѓыз т‰йе; 2. тоѓыз ќ±лынды бие; 3. тоѓыз кілем; 4. тоѓыз мауыты кілем; 5. тоѓыз торѓын киім; 6. тоѓыз маќпал киім; 7. тоѓыз тон; 8. тоѓыз шапан; 9. торпаќ тоѓызы да тоѓыз б±йыммен жєне бір жетім*; жиыны «жу-жу» (тоѓыз-тоѓыз) еді. Мереке 1847 жылы µтіпті» – деп жазды [207, б.183, 166-167]. Жоары исынды аидалара орай: Оныњ мылтыѓыныњ аузын ќырсыќ бассын деп, мылтыѓыныњ аузына бір т‰йе байлады дейді (М-Ж., 70); -Ас берілгенде Жєнке батырдыњ босаѓасына т‰йе бастатќан тоѓыз байлансын (М-Ж., 70); Мыњ кісініњ жолына жетім бастатќан тоѓыздан берсін; Мыњ кісініњ жолына т‰йе бастатќан тоѓыздан берсін (М-Ж., 68) – деген мысалдарды келтіруге болар еді. І. Кењесбаев та «жеті», «‰ш», «тоѓыз», «ќырыќ» пен байланысты ±ѓымдарѓа жеке-жеке тоќталып: «Тоѓыз» сµзініњ ќазаќтыњ ескі салтынан орын тепкенін: бір руды екінші руѓа, бір кісініњ екінші кісіге тµлейтін айыбыныњ «бір тоѓыз», «‰ш тоѓыз», «тоѓыз тоѓыз» болып келуі толыќ айќындайды – дейді [221, б.12]. Мысалмен бекітсек: «‡йірімен ‰ш тоѓыз» – деп жымыњдап, Жасы ‰лкені жанына байланѓанда (Абай, 69); ‡ш тоѓыз айыбы таѓы бар. Б±зылѓан ќыз ќањѓырѓан біреумен кетті, кегіњіз бітті ѓой деседі (М. Дулат, 181); Барѓанда тоѓыз-тоѓыз айып берді, Жасаулап К‰нс±луды алып келді (Шєкєрім, 330); Ќрбанали Халид «тоѓыз» ±ѓымына байланысты: а) Монѓол, ќалмаќтардыњ ескі сенімі, діни ±ѓымы бойынша: «аспан тоѓыз ќабат болады, ќ±дай соныњ ењ жоѓарѓы – тоѓызыншы ќабатында т±рады»; солай болѓаннан кейін «бас патша» (ќ±дай) сыќылды одан тµменгі «жер патшасы» (хан) да сол жолмен, сол тєртібімен орын тебуге тиісті» («Бас падишай хакикидин б‰йлє фиѓіл садир олдисє падишай мажазиніњ тєртібі дєхи у таѓлимє муафіќ тоѓыз болмаќ лазим») дегенді айтады; б) «тоѓыз» бен байланысты зањныњ єдет-ѓ±рыптан орын теуіп, біреуге сыйлыќ беру, біреуді жазалау таѓы басќалар Шыњѓыс ханнан басталатынын кµрсетеді; в) «Хан» деген атаќ тоѓыз атадан бері хан болып келе жатќан кісіге ѓана берілген, осыныњ салдарынан Ємір Темірге хан атаѓы берілмеген дейді. [Ємір-Темір кµп жерді µзіне ќаратып, ќанша кµп елге ‰стемдік ж‰ргізсе де жоѓарѓы «Тоѓыз ата» деген негізгі жоба болмаѓаннан кейін ол «хан» делінбей, «мирзашаћ» деп аталынѓан дейді]; г) «тоѓыз» жайындаѓы дєст‰р мен ±ѓым Россияѓа да шарпуын тигізіп, кей халыќтарда ќарадан хан сайланатын болса, ол кісі алдымен тоѓыз жыл ќызмет істеуге міндетті болѓан – десе [207, б.11]. Ш. Улиханов: Девятка-подарок или награда, состоящая из девяти ценных предметов: Число 9, по древним народным верованиям, считалось священным у многих народов и символизировало полноту возмездия или дара – дейді [222, б.346]. Баскаковтыњ квалификациясына кірмей ќалѓан тоѓыз оѓыз деген улыс (будун) болѓан. Оныњ неге тоѓыз оѓыз атанѓанын ќазір айту ќиынѓа соѓады. Дегенмен, тоѓыз оѓыз, алты алаш деген сияќты ру-тайпаныњ аты болѓан. «Орхон» ескерткішінде де жеті, тоѓыз, ќырыќ, сандары жиі айтылады: Токуз оѓуз беглері, будуні, Бу сабымын едг‰ті есід, Ќатыѓды, тыњла;Токуз оѓуз будун кент‰ будуным ерті, Тењрі, йір булѓаќын ‰ч‰н йагы болты (ЕД, 22). Башќ±рттарда да тоѓыз саны киелі болѓан: – Беззењ рустар за, ћеззењ башќорттар за язѓы йємле май айзарында туѓыз кµн буйы* шул тау-т‰бєлєрзє йыллыќ ‰рсем телєп ер-єсєгє табыныр, тµрлµ корбандар салып, уйнып ‰ткєрер имеш... *Тоѓыз ћаны- катын – кыззыњ 9 ай гµманлы булѓандан ћуњ донъяга яњы йєн тыузырыу символы. «Туѓыз» тигєн ћ‰з зє «тыуыгыз» («тыузыр») менєн ауаздаш – дегенді айтады [223, б.53]. ¤збектер де тоѓыз саны -інші //-ыншы ж±рнаќтары арќылы т‰рленеді: Тккизинчиси, подшох хайбати испоху раият кнглида шундай рнашган блиши керакки, унинг амр-фармонига хеч ким ќаршилик ќилишга журъат этолмасин т.б. [224, б.69].

азаты лтты ойыны тоыз малаты да осы – тоыз этнографиясымен тыыз байланыстылыы байалады. Мысалы, академик І. Кеесбаев: азаќтыњ µте бір с‰йіп ойнайтын ойыны «Тоѓыз ќ±малаќты» алсаќ, оныњ ойын тєртібінде «±ту» («айып» алу), «±тылу» («айып» тарту, «айып» тµлеу) саныныњ ќасиетімен байланысты емес пе екен? Тоѓызбен байланысты сыйлыќ тарту, айып беру т‰рік елдерініњ кµбінде бар. Мысалы, ќырѓызда да: «тµµ баштаѓан тоѓуз» немесе «ат баштаѓан тоѓуз» деген фразалар бар. Ќырѓыздыњ ертеде ќалыњ малды тоѓыз-тоѓыздан бµліп беру салты да болѓан («тµµ баштаѓан тоѓуздан ќалыњ берген» деп келеді) – деп тоыз этногарфиясын баса да ырынан ашады. Осыан орай мына деректі де ндылыы байалады: Ќырыќ бір ќ±малаќ та ‰ш реттен бµлініп, тµрт м‰шеленген соњ, тоѓыз топтан ќ±ралѓан «ќ±малаќ тізбегін («шаршысын») тізеді» (М. ¤мірзаќов. // Ана тілі. 1991. № 6 (15); (17); Демек, ќырыќ ќ±малаќ та кµне д‰ниетаным, мифологиялыќ тоѓыз санымен ‰йлеседі. Сондай-аќ, ерте кезде арабтар тоѓыз санын да ќасиетті деп санаѓан. ¤лген адам ‰шін тоѓызын беріп еске т‰сірген. Сол арабтар арќылы ислам дінініњ ќазаќ даласына енуіне байланысты тоѓыз саныны ерекше ќ±рмет т±тылуы да байќалады [225, б.25]. Е. Жанпейісов тоѓыз саныныњ киелі саналанын зіні зерттеу ебегінде крсетті [226, б.39]; Мысалы, ол – он тоѓыз – сыйлыќ, ат жарыста алдымен келген ат иесіне берілетін сый. Оѓан: т‰йе, б‰ркіт, ат, сиыр, ќ±лын, ќой, кілем, тон т.б. – тоѓыз баѓалы б±йымдар жататынын жазды [208, б.75]; Е. Жанпейісов тоѓыз сµзініњ этнографиялыќ сипаты т‰ркі тілдерінде єрт‰рлі кµрінетіндігін былай крсетті: мысалы, µзб. тќќиз товоќ немесе тќќиз – тќќиз `‰йлену тойында єр т‰рлі тоѓыз тамаќтыњ т‰рін табаќќа салып ќонаќтарѓа (єйелдерге) сый, б±ндай сыйлыќты кейбір районда ќонаќтардыњ µзі ‰й иесіне сый ретінде ±сынады екен` (УзРС, с. 468). М±ндай сыйдыњ т‰рі ќазаќтарда да бар, біраќ ол – той бастардыњ табаѓы деп аталады, тоѓыз болмаса да єр т‰рлі таѓамдардыњ т‰рлері болады, ішінде шыт, байлауыш та болуы м‰мкін – А.Ќ. як. сылгы тоѓуса ` мµлшері: 9 ат, 9 µгіз, 9 сиырдан т±ратын ќалым беріледі` (ПСл, III, с. 2702); ќырѓыз. тогуз `тоѓыз (9 бас ірі ќара єкелу не ќ±нын тµлеу)`, тµµ баштаган тогуздан калын берген, кан тартуусу `ханѓа сый беру (міндетті т‰рде 9 болуы керек)` (Юсл, с. 741); Ќ±ќыќ зањыныњ маманы болып табылатын С.Л. Фукс тоѓыз термині туралы: «Тоѓыз по своему происхождению связан с кражей, так же как кун с убийством, но в ХIХ в. Тогуз уже потерял свое специфическое назначение и применялся в самых разнообразных случаях при серьезных преступлениях как серьезное взыскание. < …>. В казахском праве тогуз как штраф по всем серьезным, кроме убийства, преступлениям, дифференцируется путем умножения на 3 и на 9». Тогуз является имущественным взысканием. «... Практика установила взыскание 1, 3, 9 и более тогузов» [208, б.77]. Келтірілген мысалдар да алдыы ойдан алша кетпейді: «Ер ќ±ны есебін тапќан сабазѓа екі-аќ ауыз сµз екен ѓой», – деп сондаѓы кµзі кµргендер сµйлеген екен. Он тоѓызыныњ аяќ тоѓызын Тµлебидіњ µз босаѓасына тастап, бас тоѓызын ‰йде жатќан Бабырдыњ босаѓасына байлаѓан екен (М-Ж., 67). ‡ш тоѓызы айыбы таѓы бар (М. Дулат, 181);

Тоыз сияты трмыс-салтты асиеті бар киелі сандар тура Н. Улиев жазды (Жалын, 1988: №3. № 4); Сол сияты. абитханлыны диссертациясын – араыз (1995: 12). Тоѓыз терминіне байланысты: тай-т±яќ бастатќан тоѓыз, жамбы бастатќан тоѓыз, т‰йе бастатќан тоѓыз, бір тоѓыз, екі тоѓыз, ‰ш тоѓыз, тоѓыз-тоѓыз т.б. ќазаќтардыњ т.б. кµршілес елдердіњ тілінен ±шыратуѓа болады. *Тоѓыз топонимі де осы тоѓыз сµзінен келіп шыѓады. Ќарастырып отырѓан т‰бір сµзден Тоѓызаќ антропонимі де пайда болѓан сыњайлы. Нєтижесінде теміржол станциясыныњ атауы, Тобыл µзенініњ аѓысы (Ќостанай облысы) аталады. Б±л сµз басќа жерлерде де кездеседі. Б±лардыњ этнографиялыќ негізі бір. Ертеректе т‰ріктерде ата-анасы µз баласын кµз тимесін деп, 9 зат беріп, сатып алѓан сияќты дєст‰рі болѓан. Ол ырымды ол кезде Тоѓызаќ `Тоѓыз` немесе Сатыбалды `Сатып алды` – деп, атаѓан (ЮСл, с, 741); Тоѓыз сµзініњ мањыздылыѓы ќарашай-балќарларда да ±шырасады. Олар «тогьузла» деп `єйелдердіњ 9 к‰містен єшекейі бар белдігін айтќан` (Отаров, 1978, 30); Б±л орайда мына фразеологизм: докузы долмак `толыќ жаќсы жаѓдайѓа ќол жеткізу, баршылыќта µмір с‰ру` (Т‰ркм. РС, с.277); салыс.: ќаз. тоѓызын тондыќќа жеткізу. Т‰ркімен Республикасында т±ратын ќазаќтарда тоѓызын тондыќќа келтір - деген фразеологизм к‰ні б‰гінге дейін саќталѓан (ЌТДС, с. 332); Монѓ. 9 саны ќ±нныњ мµлшері есебінде де ж‰рген. Мысалы, µзініњ ќ±лын µлтірсе, 5 тоѓыз ірі ќара, ал к‰њді µлтірсе, 3 тоѓыз айып п±лын (ќ±н) тµлеген. ¤ткір ќарумен жараќат салса, 5 тоѓыз ќ±н тµлеген (Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. Л.; 1934. С. 166, 169 (Жанпейісов, 78); М±ндай жаза т‰ріні орын алѓаны «Ќ±н» – деген бµлімде толы айтылады. Дегенмен, ќазаќ ханы мен билері: тоѓыз (~тогуз) деген ќ±н алып отырѓаны єдеттегі жаѓдай еді (Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. С.114). Б±л кµне дєст‰р аќын-жырау шыѓармаларында да кµрініс тапќан:

¦лыќсатсыз кіргеніњ,

Тоѓыз кесіп мойнына,

Одан да олжа табасыњ.

Алдыња бір жауапкер Екей келсе,

Т‰йе басы тоѓызды салар кесіп

(С‰йінбай Арон±лы).

Тоѓыз санына Шыѓыстыњ басќа жаќтары да тыѓыз байланысты. Мысалы: toquz o‰йz (халыќ), toquz rsan (rsan- тайпаныњ аты) ирандардыњ кµршісі – тагазгазы немесе тогуз – гуры (А.П. Окладников. Конь и знамя на ленских писаницах. С. 149); тоѓуз туѓлуѓ хан (МЌ, III, с. 140); монѓолдар ±лы ханныњ алдында «9 т‰кті» алып ж‰рген (Из примечаний Н.П. Шастиной к: Плано Карпини. История монголов; Вильгельм де Рубрук. Путешествия в восточные страны. М., 1957. С. 219).Черігд бір бедук ќаѓаз ер бег бар ерді... Ошул бег таѓларѓа кірді, б‰рд‰. Тоќуз к‰нд‰н соњ Оѓуз ќаѓанѓа* айѓыр атны келд‰рді (*Щербак А.М. Огуз наме. М., 1959. С. 27). На костюме дархатской шаманки, например, в числе непременных атрибутов нашиты и раковины каури: одна–на переднем поле халата под воротом, а девять – на шапочке (Вяткина, 1969, с. 140, 141). Алмас ќылыш асынып / Аќ найза ќолѓа алсам деп, / Тоѓыз т‰рлі тойшыѓы / Жењсіз берен кисем деп (Дулат Бабатайлы); Биікше деп атанѓан, Аралбайдан тоѓыз. Сєйделі де Итќарадан тоѓыз. Тінєліден Ќарабастан тоѓыз. Біреуі Ерєлі. Б±л Ерєліден тоѓыз. Біреуі С‰ріпкел, С‰ріпкелден де тоѓыз. Тµрт атаѓа дейін тоѓыз-тоѓыздан туып келген осылар. Ќуандыќтыњ µсіп-µнуі осылайша. Біреуі теріс, екеуі керіс, тµртеуі д±рыс, бесеуі шоќпар, алтауы баќан, жетеуі жеті ит, сегіз болды, иттіњ к‰шігі болды, тоѓыз толыќ деген (М-Ж., 254). Тоѓыз тоњќылдаќ бір шіњкілдек, Ерназардыњ тоѓызына тарт; т.б. фразеологизмдер ±шырасады.

Сµз соњында: тоѓыз (тоќ+ыз) т‰бір мен ќосымшадан т±рады. -Ыз т‰ркі тілінде ежелден бар жинаќтыќ, кµптік ќосымшасы. Т‰ріктер ќ±рметті кісілеріне, жалѓыз болса да, бардыњыз дейді. М±ндаѓы –ыњыз негізінде кµптік маѓынаны беретін ќосымша (МЌ, 112).

Тоќ-тоќ (семіз), толыќ (толыќ), кµњілді, рахаттану, ќарањѓы, тыѓыз сияќты 7 маѓынасын атап µтеді (Севортян, 253); Тоќ – сµзініњ толып жатќан маѓынасы барлыѓын білеміз. Тоќ – пол- `встретиться, случиться`; саг., койб.: тоѓас-. РСл, III, 1160-1161; см. Тук. (Малов, 120); Тоќ т‰бірін тол сияќты ќарастыру да жоќ емес. То етістігіне -ќ ж±рнаѓы ќосылу арќылы да сµз жасалуы м‰мкін дегенді де айтады. То-т (<то-д) деген де н±сќасы бар. Тоќ- `чашешка` - сочление в костяке передней ноги у овцы и др. животных (маленьк. косточки): см. Тооќ. РСл., III, 1232 -11233; см. Тук (Малов, 120) сияты т‰сінік берген. Вероятно, от этого же глагольного корня то- образовался медиальный глагол с показателем -ќ- -to -q- `наедаться, насыщаться` Аb Н. 105 (Севортян, 253); Бізді ойымызша, тоѓыз (топ-ыз) шыѓуы м‰мкін. Топ – бірнеше адам, бірнеше мал, саны жоќ деген ±ѓымѓа келеді. Осы топ//тоќ болып µзгеріске т‰скен сияќты. Тоќ – тобыќ `кєшкене с‰йек` т±тастыќты білдіреді, ж±мыр, домалаќ маѓынасы да бар кµрінеді. Жиналѓан адамдар да дµњгеленіп т±ра ќалса, тоќ (ж±мыр) бірнеше, ±йым сияќты кµрінуі де м‰мкін. В.В. Радлов: тобуk – щиколотка – дейді [205, б.1515]. Тоѓыз ќабат-жалбыршаќ ќарын (рубец, книжка). Ман. Го. (Аманжолов, 412); Ќазаќ тілінде тоѓыз ќабат торќа деген фразеологизм кездеседі, яѓни бірнеше ќабат деген маѓына береді. Тоѓыздыњ - кµп деген маѓынасы барлыѓы айќындала т‰седі. Демек, семантикалыќ маѓынасы топ (бірнешеу) деген т‰бірден шыќќанына к‰мєн тудырмаса керек. Т‰ркі тілінде то т‰бір т±лѓасы дербес маѓына берген. Мысалы: То-±нды с‰тке ќарып жасалѓан таѓамныњ бір т‰рі (Ќашќари, 170);

Тйін. Тоыз саны тотемдік киелі сана жатады. Тоыз саны отбасы лексикасындаы трмыста: ыз жасауын бергенде, н, айып тлегенде, лік жнелткенде де олданылады. Мшр-Жсіп тоыз санын азаты трмысына атысты кеінен олданан. ыз жасауымен тоыз саны байланысты болса, келінге берілетін крімдікті де млшері болан. ркім алтасына арай ксілген. То > топ //тоќ // тоѓ > тоѓыз. Тоыз саны ертеде кптік маына берген сияты.Тоыз асиетті санны бойында фетешизмні белгісі мен тотемизмні белгісі бар деп ойлаймыз. Мшр-Жсіп Кпеев тоыз киелі санын этномдениетті кзі ретінде жиі олданан. Тоыз бен ыры (шілде) маыналы байланысы барлыы крінеді. Екеуі де асиетті, киелі сандарды атарына жатады. Тоыз>шілде (ыры). Тоыз > н.

Шілдехана. Бала туса, к‰зетер шылдаќана, Олар да µлењ айтар шулап жања (Абай, 117); Сєрсенбай зор ќуанышта болып, Шілдеханаѓа ќанша ќыз-бозбала жиып, ойын ойнап, ќыз бала демей, кµл басына шаќырып той ќылып, баланыњ есімін Жамал ќойып еді (Міржаып Дулат, 131); «Б‰гін шілдехана к‰зетеміз деген, ќатын–ќалаш, ќыз-ќырќын ауылды басып жатќан соњ, т‰тін салып шай ќайната бастады (Шєкєрім, 536); Шілдехана беруге ќол кµтертпей, Тана, моншаќ саудырап текке ќалды (М-Ж., 32); Той, жиын, шілдехана болса ќайда, Сайрайтын болдым енді даусым сенбей (С. Тастанбекќызы, 431);

Шілдехана – «Баланы ырынан шыару, соан ырым етіп, дастархан жаю, парсы жртында бар рыппен штасан. Бл рып кне заостр нанымы белгілеген аидалар негізінде алыптасан. Заостр босанан йелді баласымен ыры кн оаша йде стап тазартуды йаран (Р. міров, 82). Осы ыры кн ткен со, босанан йел, жаа туан бала ауыма осылуа тиіс. Ит кйлек, баланы шашын алу, тырнаын алу сияты ырынан шыаранда жасалатын ырымдар осыны танытады» (Р. міров. Фольклордаы кейбір персонаждар жне оларды аттары // азастан мектебі, № 12. 1973. 82 б; // История религий и тайных религиозных обществ древнего и нового мира, т. Персия, СПБ, 1870, стр. 301). І. Кеесбаев: ырызда ертеде ырынан шыан балаа анасы з олымен жаадан кйлек кигізу ырымы болан; осыны ырыз тілінде «ыры кйнек» деп атайды. Сол «ыры кйнек» кигізерде ыры балаа «ыры челпек» беретін дстр болды. [ырына келген балаа той жасап, кейуана кісі баланы стіне «ыры асы» су ю ырымы азата да болды] [221, б.12]. Т. Арынов пен Ш. Дулетлов: Нресте дниеге келген кннен бастап, ырынан шыанша (л баланы 40 кннен со, ыз баланы 37 кннен со ырынан шыара беретін болан) «шілдехана тойы» жасалады. Шілде (чилл) парсыша – ыры дегенді білдіретін сз – дейді. «Жарысазанны (йел толаы басталандаы ырым) арты іле-шала не сол кні тнде, не ертеінде кеште шілдеханамен жаласады» (Семей таы газеті. 1991 жыл); Бл тойа лкендер атыспайды. Мны шілде кзет деп атаан. алжаа сойылан малды сорпасына босанан ана бден анып ішіп, етін жеп, бойындаы шілде терін шыарып отыран. Сол 40 кн бойында желге тимей, ктінген (Ана тілі. 1990. № 36). Шілде тер парсыны шілде «ыры» сзімен тыыз байланысты, демек, іштегі (шілде) ысты шыару деген ыммен астасан. «ыры кн шілде – сорок жарких дней» (Г.Д. Ажибекова. Лексические плеоназмы в современном Казахском языке, 1983: 9). Тосандаы шалдарды, ыры кн шілде боланда, Тсектен басын ктермей, Тбесі жидіп таз болды (М-Ж., 181). Аыз бойынша, Крлы лі анасыны кеудесін ыры кн сорып кн крген. Ал ыры бірінші кні айып ерен, ыры шілтен ана стін емізбей ойан) [216, б.125]. Чілде кзет - туан жас баланы екі-ш кн кзететін деті [227, б.82]. «аза ыры кн шілде» - деп жазды наыз аспан айналып жерге тсер ыстыын айтады (С. Кеесбаев, 1946:12). Шілде зат. Жазды те ыссы: июнь, июль, август айлары. Шілдехана зат. Жас сби туан кні та атанша йытамай кзету, ойын-сауы жасау деті (ТТС II том. 511 б.); Шілдехана – (п) шлехане (челлехане). Сиб. тат. шилде, челдэ - екі абат болу, малды да буаздануы (шілеп жатыр – А..) (Будагов, 1871: 400). Шілда – сорокъ самыхъ жаркихъ дней лта (Радлов, 1911: 1079). Шілде (1). Жазды тамылжыан ысты айлары (АТС, 712 б.).

Тйін. Шілдехана лексикасы тотемизммен байланысты. Шілде лексикасы айып ерен ыры шілтенмен семантикасы тыыз байланысты. Мифологиялы лексика блімінен оуа болады. Хормузды жоары дыреттілікті де белгісі бар. Шілдехана жас сби дниеге келгенде жасалатын той болса, ынаменде лтты ойынны бір трі. Екеуіні де рпа алдындаы жауапкершілігі те зор.

ынаменде. ынаменде, жар-жар мен бет – ашар бар, лесіз солар ызы болар ма гл? (Абай: 117). Ерте уаќытта к‰йеудіњ келу ќ±рметіне «ќынаменде» – деп аталатын ойын-сауыќ ±йымдастырылѓан (Т. Міштайлы. Ана тіл. 1990, 1991. № 1 (42). Ќынаменде сµзін С.Е. Жанпейісова, Б.С. Ќараѓ±лова зерттеу ењбектерінде ќына кеші, ќына тойы, мэндірі-келін мен к‰йеу кездесетін кеш сияќты маѓынасы бар екендігін дєлелдеді [228, б.14-15, 229, б.23].

ына жне менде екі тбірді бірігуінен жасалан сз. ына – араб сзі. ына а. хенна хна – красноватая краска, добываемая из листьев хны, которой красят волосы и оконечности пальцев (Рстем., 1989: 174). ына жусан араласан, бетегелі жерде де се береді. Бала кезімізде талай теріп алып, кей тері тон, тері шалбарды ызыл сары тсек бояанын крдік. Ертеде ынамен трлі тері киімдерді бояан. ына тасты бетіне де шыады.

Р. Сыздыова ырыз тіліні отстік говорларында ына деген сзді бір маынасы атты йрыына таан (рген) шекейді білдіреді. Ал Бхар жырауда кездесетін:

Он саусаы ыналы,

Омырауы жпарлы, -

– дегендегі ына сзі бдан басара. Бл сір, ынай бел, ынау (киімді ынап тігу) сздерімен тбірлес сз болуы керек. Маынасы «жіішке, салалы» дегенге саяды. аза тіліндегі ынай бел «жіішке талма бел, мырса бел» деген маынаны білдіретін фразеологизм (Кеесбаев, 374). Сол сияты ыналы сауса та «жіішке, тартан сымдай» сауса болуы бден ытимал. Бл тіркес ыналы барма трінде де келеді. Мысалы, жырларда:

ыналы барма, жез тырна

А бетіне салады.

Немесе:

ыналы барма, жез тырна

Кнінде ана бояйын.

ыналы барма, жез тырна деген ттас фраза кбінесе лген адамды жотау салты стінде йелді з бетін зі тырнап анату ритуалына байланысты айтылады – дейді (Р. Сызды., 1980: 92). Жыраулар тіліндегі он саусаы ыналы, ыналы барма тіркестеріні осы – біз зерттеп отыран мселеге тікелей байланысты сияты.

ына тырна бояйтын ызыл бояу. Осман тріктері йлену тойынан кейінгі тнді ына гешесі деп атайды. Блай атайтын себебі, алыды ына тніні алдында зіні саусатарын ынамен бояп алады (РСл 2: 726). Менде сзіні шыуы туралы екі трлі жорамал бар. Біріншісі, менде сзіні шыу тегін монол тіліндегі мэнд (Монг. орыс. толь М. 1957: 252), бурят. мэнде (Срав. сл. тунг. мандж. язык. Л., 1975: 58) байланыстыруа болатын сияты. Мэнд, мэндэ бл тілдерде «здаровье, благополучие» деген маына білдіреді. алыды ынаны тырна-бармаына ертеде кйеуімен алаш рет салтанат тнінде зіні амандыыны, саулыыны белгісі ретінде жаана сайды. Екінші, М. ашари: Мендірі: келін мен кйеу осылатын тні бастарына шашу шашатын, жиын той орны (шігілше) – деп аталады [230, б.550]. Енді бірде, М. ашари: Ертоымны стіне жабылатын крпеше, жасты, тсеніш. Ерді крпешесі (шігілше) – дейді. Демек, шігілше ыз бен жігітті алашы тнгі ойын орны (тсек-орын) (Орысша айтанда: брачная ночь сияты ритуал). Шынында да, ынаменде крделі атауындаы менде сзі генеологиялы жаынан кне тріктік осы мендірі лексемасымен байланысты болуы ммкін [228, б.14]. Л. Будагов ына жне міндер единицаларына мынандай тсінік береді: тур. кир. кына, (вм. а ) краска изъ бирючины, хина, хинная корка, бальсаминъ (раст.), красить этой краской; Мінхунъ - мінхунъ отсюда и оттуда т,е. въ об щеки (цловаться); міндэръ - матрацъ, въ тат. мундаръ, тоб. мінтэръ, подушка, наволочка; а. мэн, отказъ, отвратщеніе, переграда, запретъ т.б. [210, б.65, 254, 257, 258]. В. Радлов: міндар – перина, подушка (Том. IV. часть 2. С. 2156). С. Малов: Менде – кит.: ман - дао `суетиться, спешить`; мінді – Руднев, 103, 106 (Язык желтых уйгуров, 1957:76).

ынаменде лззт алатын (сексуалды) ойынны бір трі. Мнан шыатын орытынды: пктікке тезірек мтылу. Лззтті стті асау. Менде сзі ытайды ман-дао сзінен шыан деген пікір де бар. Демек, ынаменде сзі ызды ыздыымен тыыз байланысы бар сз. ына (анамен байланысты болуы ммкін) пктікті символы жігітке мен пкпін (тырнаын ызылмен бояаны) саан соны алашы тні сыйладым деген тере маынасы болса керек. Беті ашылан ыз ынаменде кешін жасамаса керек.

Тйін. ынаменде кеші – ызды алашы тнгі жатар мезгілдегі дайындыы (орны, лззат ойыны). Екінші сзбен айтанда, `абыройын аймандай` ету. ынаменде > маймен де тыыз байланысты болуы ммкін. Сау рпаты дниеге келуіне апыл-пыл асыысты атерлі екенін ата-баба білген. ынаменде сексуальды трбиені бір трі болан. Трікті тл сзі. Осы ойынмен маыналас ыз ойна. Жастарды бір-бірімен жаын танысуыны ортасы болан.

ыз ойна. Мереке кезінде ойналатын жастар ойыны. Бойжеткен ыздар жасы киімдерін киіп, мерекелеуге далаа шыады. р бойжеткенні олында мыты тая болады. Далаа келген со ыздар са-са топа блініп кетеді. Алыстан топ крінеді, олар да жасы киімдерін киген руды жігіттері болады. Жігіттер ыздарды кріп, аттарынан тсе алып, ыздара арай жгіреді. ыздарды тобына кірген жігіттер ыздарды емшегін мытып, р-жер, б-жерін стап крулері керек. ыздар барынша арсылы крсетіп, таяпен атты рады. Жігіттерді бастары жарылып, олдары шыады, не сынады. Біра, жігіттерді алан масаттары бар, намыса тырысады. Жігіттер бл ойында атты жараат алып, ліп те кетуі ммкін. Ол жадайда «ыз ны» тленбейді. «ыз ны» – деген осы [231, б.190-191].

Тйін. Ойнас лексикасы да о баста осы ойынмен тркіндес болан болуы керек. Мысалы: Ойнас ыланды ара есекке теріс мінгізіп, мойнына рым киіз ілдіріп, ауыл айналдырып болан со мойнынан аран таып, ыры ысыраты йрыына байлап, оя береді екен (М-Ж. 9 т. 293 б.). лы сзде ятты жо. Ойнас лексикасын секс сзіні баламасы ылып алуа болатын сияты. Мшр-Жсіпте «алыды ойнау» салты кездеседі. Бл Айда, Бойда бір-біріне бл мінездерден аула. «алыды ойнай» баранда, біріні орнында бірі алыды ойнауа кнісіпті (М-Ж. 10 т. – Б. 108).

Крімдік. Енді бір баласына алы беріп, соны алыдыын круге, келін крімдігін алып барып отыранда, бйбіше кішкене ызала келінін шаырып алып, бетінен сйіп:... (М-Ж. 9 т. – Б. 289).

Крім а. [ крим: 1. щедрый, великодушный, благородный, милостивый, любезный; 2. дорогой, драгоценный] – 1. хороший, чудемный, прекрасный - деген маына береді (Рстемов, 142). крімдік // крмдкъ денгьи, даруемыя за смотрины новобрачной (она идеть къ мужу покрытая платкомь и родственники за смотрь вмсто денегъ дарятъ скотину, а потому они должны назвать ея масть: не называйте то пгую, то буланую, а опредленно обозначьте масть) (Будагов, 1871: 412). Крімдік тбір мен осымшалардан ралады (кр + ім + дік). Мінген атын, киген киімін, не болмаса жаа келінге тскенде алатын крімдік. C. Малов:. Кр -`видеть` узульер к-рте `сами они видели` Рсл., II, 1309 [232, б.69]. Кргенінен кзаы алу тіркесіні де атысы болуы ммкін. А. Кайдар: кзаы - оплата за погляд, позволяет отнести его к разряду исконных бытовых выражений – дейді [233, б.188]. Крімдік > кзаы (сыйлы). Крімдік пен байазы мні мен мазмны маыналас. Байазы – подарок, данный ребенку на новое платье [205, б.1423].

Тйін. Жас келін тскенде берілетін ашаны, малды трі крімдік деп аталан. Крімдікті берген де байлар барлыын крсеткен. Крімдікті кім крінгенде бере бермеген, есебіне есесін беріп отыран. Крімдік сияты азатар бсіре, еншісін де берген. Бсіре деп жз серке, Бліп берді зіне (Алпамыс, 214); – оста алан остатка (астатке), енші болсын! – деген екен (М-Ж., 10 т. – Б. 383). А отау тігіп басыа, Трт тлік малдан еншіді ал (Дулат Бабатайлы, 79). Крімдік пен сйіншіні, байазы, кемпір лді (алу) маынасы бір сияты.

Сйінші. айтанда сйіншіге мны жібер, Солай! – деп, тапсырады барша жана (Мшр-Жсіп., 139); Пайамбара сйінші бермейсі бе, Мхаммедті мбеті, бір дайы (Мшр-Жсіп., 126);

Сйінші радостное известие, подарок за него или за поздравление. В казахском народном быту человеку, первому сообщившему радостную весть, полагался подарок – суюнши. Приближаясь к аулу, вестник скакал во весь опор и кричал: «Сйінші!». (Ж, 1963: 283). уанышты хабар жеткізгенде сйінші берген. Сйіншіні млшері сол мал-млікті бестен бір млшеріне те екенін П.Е. Маковецкий жазады. Д`Андре «слтан, би немесе ататы кісілер уанышты хабар жеткізгенімен, олара сйінші беру ыайсыз, оларды масаралау болып табылады» – дейді. Сондытан сйінші срауа жасы келген арттарды, рметті адамдарды жмсамайды. Кбіне жастарды жмсаан. Г.Н. Тверитин: суюнчи - подарок за радостную весть [213, б.118]. В. Радлов сjнш- 1) радостный. 2) награда даваемая за хорошее извстіе [205, б.803]. Л. Будагов алт. сугуншъ а) радость, радостный, кир. радостная встъ, б) подарокъ за доставленіе радостной всти, и въ этомъ значеніи въ дж. Орыс жылнамаларында Карамзинде сіунчи сзі шырасады. Онда ханны жарлыы (ярлыкахъ) встникъ маынасында олданылан [212, б.652]. Г. Потанин: сюншю – подарок за радостное известие – деп тсіндірген [234, б.83].

Тйін. Крімдік срап алынады, не ха иесіні з кілімен беріледі. Кбіне з еркімен беріледі. Сйінші – жасы хабар шін берілетін сыйды бір трі. Сйінші кбіне хабарлы, сраулы сйлемнен трады. айнаа-ау, сіз кріпсіз бір перзентті, Сйіншіге, айнаа-ау, не бересіз? (КБС); Сйінші срап алынады. Сйінші мен сауа маынасы жаынан срау сияты боланымен, айырмашылытары бар.

Сауа > сауат. Кезќ±йрыќ жапалаќпен жемтіктес боп, С±райтын бір-бірінен сауѓасы бар (М-Ж., 35); *Сауѓа, сауал, сауда, сауап, ойын-сауыќ, саудагер, сєлем-сауќат, *сарќыт, сауын айту, сауѓа с±рау, *сыралѓы с±рау, сом, сум, санау т.б. Сауѓа – с±рап алуѓа хаќылы. (Сауѓаѓа жењілген батырдыњ, т±тќындаѓы адамдардыњ µмірін, бас бостандыѓын с±рап алуѓа болады. В. Радлов *сауа 1) подарокъ изъ добычи охотника, который получаетъ встрчающійся съ охотникомъ; 2) сборъ съ деревенскихъ жителей въ пользу прозжаюихъ по дламъ службы, чтобы не брали съ нихъ повинностей и курьерскихъ сборовъ – деп жазан сздігінде [205, б.234]. *Сарќыт – кµбіне кµп жасаѓан, кµпті кµрген кµненіњ кµздерінен бізде сол кісідей болайыќ, не болмасќа пєленшеніњ «сарќытын жеп едік» – деп айта ж‰рейік деп с±раѓан. *Сыралѓы с±рау – ањ аулап, олжалы келе жатќан ањшыдан с±рап алатын сыйлыќ. Ќылмысты адамды «басына сауѓа бер» деп с±рап алѓан. Ширлолѓа (монѓ) широ – шанышќы, таяќша. Ширалга, сиралгы, сыралы: тла, адамны белінен жоары жарты дене мшесі, сты, малды басына дейінгі жарты мшесі (Будагов, 1869: 680). Широлѓа (сыралѓа) шанышќыѓа т‰йреліп, отќа ќаќталѓан ет (Алтан тобчи, 307) (Н. Уєлиев. Ќос сµз сыњарларыныњ сырлары // Ќазаќ єдебиеті. 1983. 10). А. айдар: *Сауа срау = 1) просить, молить пощады; 2) просить подарок из военных трофеев или охотничьей добычи; дословно «просит подарок» возник первоначально от слова *соа (арабско - персидского происхождения) в значении «подарок», который по традициям охотников, должен был преподнести охотник или военный, возвращавшийся с охоты с большой охотничьей добычей или военными трофеями первому человеку, встретившеумся на их пути, или почетному аксакалу аула. Второе его значение «подарить жизнь», «молить о пощаде», вероятно, возникло на основании того, что батыры-войны бывают суровыми, но в то же время и добрыми, милосердными, что они могут не только подарить часть военных трофеев, но и пощадить жизнь своего врага, если он надлежащим образом (т.е. встав в определенную позу, сказав: «сауа, батыр, сауа!») попросит его об этом, т.е. жан сауа срау – «попросить в подарок свою душу», «просить пощады» – дейді [233, б.276]. Будаговты мына сзге де мн бергені біз шін аса ажет: сыпа а. сыбаа – доля (1871: 407). Л. Будагов: сауга (оть сау) на здоровье, сауѓа бердім даль на здоровье, даль гостинецъ - деген [210, б.407]. Сауа - скерилерге ашалай, заттай беретін кмек, хана жиналатын алым, ызмет бабымен жргендерге ауылдан жиналатын кмек, барымта мен шабуылдан тскен олжаны жартысын хана беру т.б. (Будагов, 647). Саркыт – остатки оть кушанья и питья, которые дають низщимъ и женщинамъ [205, б.331]. Сарыта: рт, ірімшік те берген. Ќ±рт - ќќалп.- ќ±рт /сыр, ірімшік/; тата-ќорт /с‰збеніњ бір т‰рі/; єзір- гурту /ашыѓан с‰ттен с‰зілген/; моњѓол - хуруд, хурут; т.б (Тлепин Б.Ќ.). Б.С. Ќараѓ±лова: сауѓат, сауѓа, сауќат, шыралѓы сµздеріне де мєн берген (Тарихи жырлар лексикасы). Сауа сзіні негізінде сауат сзі пайда болан. Екеуіні ужі бірдей боланымен, сауат сыйлы, слемдеме деген маынада олданылады. Радлов сауат даръ, награда, подарокъ, гостиницы, они согласно приказанію хана представили подарки съ различными рдкостями, сауаші – сборщикъ податей – дейді [205, б.350]. Л. Будагов: ад. саугатъ, даръ, награда, подарокъ, гостинецъ (достарына сапардан оралан со беретін ерекше сый) подарки ханамъ и вельможамъ; сауа – сокращенно изъ сауат жалованье, которое платять военные письцамъ, фуражемъ и деньгами; отсюда кр. Сауа – сборъ, повинность въ пользу хана; сборы съ деревенскихъ жителей, въ пользу прозжающихъ, а равно и почтовыхъ т.б. маыналарын крсетеді [212, б.647]. Сілэ 1) даръ, подарокъ – деген таы бір трі бар (Будагов, 703).

Тйін. Сау тбір тласынан сауа, сауат пен сауын лексемалары пайда болан. Сауа (сау+а+т) тбір мен осымшадан трады. -т архайкалы жрна. Сауын – блімін араыз. Сауаны сйіншіден айырмашылыы бар дедік. Сауа – анан айтан ашыдан аш адамны тама срауынан келіп туан сияты. Кейіннен маынасы кеейіп, адамды да басына тнген атерден срап алуды да «сауа» деген. Сыралы срау, сарыт срау маыналары р трлі болан. Сауа жан сауалаан адама сралан. Сыралы аа атысты айтылан. Сарытты маыналы негізіне тотема белгісі сер еткен: лкенні жасын берсін, тілегін берсін сияты т.б.

орыта келгенде, р тарау белгілі бір маыналы жаынан тыыз байланысан желіден трады. Бата ая ислам элементін жамаан фетешизмні аны белгісі де бар. Ол келіп неке ияр дстрімен байланысады. йткені, неке ияр мен тала бойында аздаан фетешизмні нышаны барлыы сезілді. От басылы дстрге: киіт кигізу, сыйыт беру, сеп, алы, алы мал, жасау, жыртыс, ары бау сияты этномдени лексикалар жатандытан, олар бір-бірімен маыналы жаынан байланысты болатыны айтпаса да белгілі. Бл салт-дстрлер таза азаи лтты дет-рып негізінде туанмен, кейбір трлеріне діни элементтер араласа бастаан. Ал, бл аталан р тілдік деректер з ішінде илы лингвистикалы талдауа тсіп, зіні о бастаы тбір тласын, маынасын тауып, наты длелденді.

Календарлы мейрамдарды тілдік кріністері

Календарлы мейрамдар кбіне жыл мезгіліні ауысуымен байланысты жасалып отыран. азата туан кн деген болмаан, мшелмен жасын есептеген. аса сиырды бзаулаан кні туан кні болан. аза тіл білімінде маусымды мейрамдарды шыу тегі, пайда болу тарихы тілдік трыдан лі зерттеле ойан жо, сондытан жас ылым саласы болып саналады. Мешін жылы азатар шін «есепшіні кісесі жанында» дегендей, жыл айыруды бір тріне жатады. Біра, мешін не нрсе екендігі ылымда даулы мселе. Наурыз кктемні хабаршысы, жыл басы лтты мейрам екендігінде талас жо. Дегенмен, кейіннен ислам дініні элементтері де араласып кеткендігі байалды. Алас – тікелей наурызбен байланысты календарлы мейрам. Наурыз мерекесі уаытында маайды тазалап, экологияа атты мн берген. Керексіз заттарды ота жаан. Маайды аластаан. Жастар жмыстан со, мереке жасаан, оттан секірген т.б. Сзек, оба індеті кезінде кллі айматы жаып жіберген. Аласты бір трі рте болан. От анамен й ішін аластаан, жын-шайтанды уан. Срел деген де мейрам болан, біра, оны бойында діни белгісі кп саталан. Ереу, ерулік маусымды мейрамны бірі. Оны кнде жасай бермеген. Бл мейрамды лкендер тгіл жастар асыа кткен. азатар кктеу, жайлау, кзеу, ыстауа кшкенде олданылан этномдениетті кзі. Ерулік лтты мейрамны, танысуды бірлікті кепілі болан. Еркіндік алан бтен мал-жандар да ерулеп, тебісіп алан. Ккпар – те кнеден келе жатан лтты ойынны бір трі. Ккпарды ыста тартпаан. Наурыз мейрамында, я болмаса самалы ескен жайлауда, кзде тартан. Сондытан да, календарлы мейрама жатады. Жады тікелей рашылыпен байланысты болан. Жадыны жазды аптап шілдесінде, егін шыпай жатанда магиялы тсілмен аспан лемін далау, Тір мен майдан жрдем срау сиырлау сияты белгілері басым болан. Жады да хормузды ккке табыну, мінжат ету сияты белгісі басым болан. Жады, дуа, жаурыншы, балгер, аса тая, тасатты магия мен хормуз дініне жатан. Біз бларды кейбір белгілерін, маыналарын, шыу тегін зерттеп келіп, оларды календарлы мейрамдармен тыыз байланысты екендігін анытады. Жалпы, жады мен тасатты, жаурыншы мен балгер, малашы, асатая пен дуа бір-бірімен маыналы жаынан байланысты екендігі длелденіп барып, оларды бір жйемен зерттеу керек екендігіне кзіміз жетті. Мшел. Осы айтыландарды жиырма бес мшелінде туан Мшр-Жсіп зінен жиырма бес жыл брын лген Шоны асында бірге жргендей ме, алай? (М-Ж., 91). Кшпелілерде «мшелік» – деп аталатын кнтізбе ерекше рл атаран. Демек, «кнтізбе» кне тркілерде алашы ауымды рылыстан анимизмдік діни – наным кезеінен пайда болан деген болжам жасауа болады. Мшел есебі кне тріктерде н тайпаларында 3000 жыл брын пайда болан. Ашылы, малшылы, егіншілікпен айналысан кшпенділер здері ттынан, крген адар мен малдарды кшірген. Мшел есебі п. [ мджр; (бл сз жазылуында ате бар, мжжр болуы ммкін – А..) салаи есабе муджр: летоисчисление по муджару] 12 - летний животный цикл (Рстемов, 205). Мчl 1) двънадцатилътній животный циклъ (Радлов, 2224). Сол сияты р жыл аттары 12 халыты тотемі болан сияты. «Сонда «мшел» дегеніміз «он ел», яни он трлі халы немесе лыс–тайпа болма» – деген сзді жаны бар [235, б.88]. Тарихи зерттеулер бойынша алашы мшелерде трт-а хайуан болан: лу, бдене, барыс жне тасбаа болан, олар дниені тарабы мен жылды трт мезгілін бейнелеген. Кейін алты хайуаннан ралан мшел шыан: доыз, ит, сиыр, тауы, ой, жылы оан жылан, мешін, оян, тышан осылып она жеткен. лу мен барысты айта осанда 12 мшел болан. Мешін мен лу кейін осыланын ытай деректері длелдейді. Мшел сзін екіге бліп арастыруа болады. Мш (алмш – алты он, жетмш – жеті он) деген сан есімні рамындаы - он. Ал «ел» халы, бтін–дегенді, немесе мемлекет дегенді білдірген – ел. ЕL – туралы ашари мен Гумилевті айтанын араыз – автор. Олай болса, «мшел» «он ел» – дегенді білдіреді екен. Р.Г. Ахметьянов: «Весь цикл в тюркских языках назывался монгольским словом блж, эл (тат. мочал, чув. мел), обозначающим первоначально `назначенный срок, назначенное место`. Пять блж,лов, т.е. 60 лет, составляли один буат (боат) `век`. В монгольском и китайском языках имелась система определителей, позволяющих точно назвать каждый из этих 60 лет» (Цикл в 60 лет, т.е. буат, употреблялся и у дунайских булгар, см.: И. Микола. Хронология дунайских болгар. Казань, 1915, стр. 6 б.) Так, первым годам каждого нового века (новый век у разных народов начинался с разных дат) всегда был год синей мыши мужского пола, вторым – год синей коровы (женского пола); теретьим – год красного тигра мужского пола. Цветов (мастей) всего было пять: 1) синий или зеленый (цвет дерева); 2) красный (цвет огня), 3) желтый (цвет почвы), 4) белый (цвет металла), 5) черный (цвет воды). Начало последнего цикла (год мыши) совпадает с 1973 г. В тюркских языках этих градаций не сохранилось – дейді [236, б.154]. Ахметьянов «мшел» тркі сзі екендігі, мшелге блу кне тркі ескерткішінде жазыланы тіпті, кне дуірден тркілерде бар екендігі сз болмайды. Сондытан да Ахметьянов «мшел» монол сзі дейді. Ал, азатарда мше, мшелеу, табаа асты мшелеп салу, адамны он екі мшесі деген сзді ертеден мал шаруашылыымен айналысанын, адам з дене мшесін (рылым) есебінде санаанын крсетеді: рбысында Адам жо, облакедей мшелі (обыланды, 96) жыр жолы мысал бола алады. Бан жне Жиенбай дайбергенні мына пікірі де: «...вес комплекс человеческого тела или же тела животного состоит всего из двенатцати «мше», соответственно двенадцати основным опорным костям скелета. Среди казахов не случайно твердо бытует изречение «он екі мшесі сау» в смысле «здоровый» /буквально: невредимы все двенадцать частей его тела/. Таким образом, самосочетание «мше атаулары» /название частей тела/ перешло в смысловую кальку» – длел болады (Анотомические названия в казахском языке, Автореф. кан. диссерт. – Алматы: 1977, 10). «С двенадцатилетним животным циклом связан целый ряд народных поверий, житейских правил и легенд – рассказов. Годы собаки, свиньи, мыши, барса, дракона и лошади чаще считались счастливыми (особенно уражайными считались годы мыши и барса), а годы обезьяны, зайца, курицы, змеи, овцы и коровы – несчастливыми (См.: А.Н. Самойлович. К вопросу о двенадцатилетнем животном календаре у турецких народов. «Восточные записки», т. 1. Л., 1927 и.т.д.). Жизнь человека тюрки делили на пять циклов (блж,л): 1-12 лет – детство, 13-24-отрочество, 25-36-джигитство, 37-48-возмужалость, 49-60-старость. Следующие циклы (шестой, седьмой и.т.д.) также имели свои названия (Тркмен дилинин сзлги, 1962: 863). С этими циклами было связано много предрассудков, например гадание о счастье в жизни (счастливый год рождения) или в браке (комбинации годов рождения брачующихся). Запрещались (или не одобрялись) браки между лицами, разница в возрасте которых превышала двенадцать лет. Двенадцатилетний цикл зафиксирован почти у всех тюркских народов, в том числе, судя по списку болгарских князей, и у древних булгар. Двенадцатилетний цикл был в употреблении (до ХХ в.) и у чувашей, татар и башкир. Татарскими названиями животных в этом цикле были: 1) сычкан, 2) сыгыр, 3) барсы, 4) куян (тывышкан, таушан), 5) аждаа (лу), 6) елан, 7) елки, 8) куй, 9) бичен (мчен, маймыл, керпе), 10) тавык (теч), 11) эт, 12) дугыз (чучка). Эти названия имеют общекыпчакские и чувашские параллели. Характерно, что название незнакомого животного бичен (обезьяна) татары пытались заменить названием более типичного для лесостепной полосы животного – ежа (керпе). Это говорит о том, что двенадцатилетний цикл был известен широким народным массам – дейді Ахметьянов [236, б.154].

Сондай жыла атысты аыз гімелерді бірі: Адар жиналып, жылды арсы алыпты, Тйе бойына сеніп жылдан ралыпты, Тышан тйені лаына шыып алып жылды брын кріпті, содан жыл басы болыпты – деген азатарда саталаны кп жйтты аартса керек. Дегенмен, аыз болса да тйені момындыы, тышанны улыы халы психологиясын крсетеді, халы даналыыны бір крінісі суреттеледі. Момын адамды тышан сияты у алдап кетуі ммкін. Тйені алдаан, кемені тескен тышан улыыны, еті тірлігіні арасында жыл басы болды. Ал, шын мнінде тйе неге мшелге кірмей аланы, тышанны алай жыл басы боланы белгісіз. Бл орайда, А. Машановты ебектерінде кейбір деректер бар [237, б.102-103]. Мшелді шыу тарихын зерттеген Эдуард Шаванн (1865-1918), профессор Г.П. Сердюченко: мшел есебін ежелгі тркі халы шыарды деген орытындыа келген. Мшел Греция мен Римде болмаан, йткені, оларды барлы ылыми жне мдени мраларын кшіріп жне з тіліне аударып алан арабтар 12 хайуанды Орта Азиядан ана естіген. Оны бірі – арабтарды шошындыратын шоша – доыз [235, б.83]. Аны суреттері ежелгі дуірде табылан тастарда, жартастарда табылан. Мшелдегі хайуандар туралы Искаков жазды [238, б.263-276]. Е кне трік кнтізбесі ХI. М. ашари ебегінде крініс тапты. Мшелдегі екі хайуанны аты тиянасыз жне тсініксіз, енді осы мселеге тоталайы – дейді Исаов сйтіп, лу жне мешін жылдарына талдау жасайды. Жоарыдаы ебекте татарларда мешінді бичен, мчен, маймыл, керпе (кірпікшешен – А..) деп трліше атаан. Бізді ойымызша лу не екені белгілі. Ал, мешін белгісіз ол туралы р трлі пікірлер айтылып келеді. Календэръ, названіе ордена дервишей, происшедшее отъ имени его основателя календера Юсуфа Андалузскаго (слово это значить чистое золото – намеканіе на чистоту сердца, требуовавшуюся отъ прозелитовъ), дервишъ, нищій, андр жане мсто жительства этихъ дервишей [210, б.25]. Л. Будагов п. кожа, накладываемая дервишами календери на бедры; длинный кафтанъ, надваемый ими (а., п. ) [212, б.382].

Тйін. Мш (алмш – алты он, жетмш – жеті он) деген сан есімні рамындаы – он. Ал, «ел» халы, бтін – дегенді, немесе мемлекет дегенді білдірген – ел деп ойлаймыз. Мшел мен жылды маусымды сияты маыналы жаынан мешін жылы байланысты. Мшр-Жсіп мшелмен туан жылын анытаан.

Мешін. Мешін жылы, октябрь, ыс басында, зармаан мірді ысасында (М-Ж., 62); Клтегні о йыла, йіті йігірмеке учды. Токузынч ай йіті отуза йо ер т:тртіміз. Барын, бедізі, бітіг таш (ын) бічін йыла, йітінч Ай йіті отуза ой алады (м) ыз. о йыла (ой жылы), бічін йылы (Клтегін); Тркі тілдес халытарда мешін, мчін, мечіні, бчін, пічін, биджн т.с.с. болып айтыла береді. Зерттеушілерді кпшілігі мешінді ртрлі маймн (араб), раковина (Шимкевич), божья корова (Смайлович), (бір кічік аламджек) ставрополь тркімендері тсіндірген, многоножка (Седельников), слизняк (кілегей) не бицин–злой дух (жын) (Радлов) т.б. тсініктеме берілген. Телеуіттерді ымында мешін маына жаынан азаты «мешеліне» жаын. Кир. мэшинъ, алт., мсчінъ (сродно съ монг.) обезьяна. Тур. мешинъ, барания кожа (выдъланная) (Будагов, 235). азатар да адама атысты мешел – дейді. Мешін мен мешіл маынасы жуы мндес сздер ме дейміз. Мешіл – ml: b bnja ii gIldI ml дела мира сего занимают меня (тад біліг) (ДТС, 339) (Жанпейісов, 86). «Мешелді» ары тбі «мсіл» (масыл) болу керек – дейді Искаков. Индонезияда мір срген адамдарды азып кеткендер «орман адамдары» деген.. абаев соы кезде «ар адамдары» дейтін айтылып жргенін жазады [239]. Кейбіреулері тау араларында киімсіз, йсіз, а сияты жреді. Бларды «уахыш халы», «кісікиік» – дейді (М-Ж., 9 т. – Б. 223).

Тйін. Мешін мен мешел сздеріні байланысы бар сияты. Біра, мешін не екендігі лі аныталмады. Мны ішіндегі Будаговты іреп алынан ой терісі деген болжам сл де болса, жуы келеді. Ммкін мумия (лген адамны саталуы) болуы, біра, бл тек ана жорамал. Мшр-Жсіп Кпеев мешінді жыл ауысуыны бірі деп есептейді. Мешін жыл атыны бірі болса, наурыз кн мен тнні теелген айы жыла жатпайды.

Наурыз. Наурыз ашып тылып, он алты бала ат арасында соынан шбырып жрген со (М-Ж., 21). ‡йсін Тµле билердіњ заманында наурызнаманыњ ќадыр – ќ±ны астан, тойдан ілгері болады екен – деп б‰кіл шыѓыс еліне ортаќ жања жыл мерекесін дєріптей сµйледі (М-Ж., 216); Парат саледе наурыздама той тамаша, ажап-жай Бараны ркістаны (М-Ж., 34). аз жайлайтын саздаймын, *Наурыздан соы жаздаймын (обыланды, 37); *Наурыз – март айы (обыланды, 37). Йз – наурыз уа ашы – байрам айы (Хорезми, ЕД: 226).

Мшр-Жсіп «Наурыз тілегі» деген леінде:

Жаз исі бгін келді, жан жайланды,

Кешегі крген бейнет артта алды.

мірге жаа жолдар ашатын

Жаа жыл – бгінгі кн – жазды алды.

– дейді.

М. Искаков: Наурыз атауы аза тіліне Сода мен Хорезм арылы ежелгі парсы тілінен келген. Бл айды содалытар наусарыз, хорезімдіктер наусарджи деген. Парсы аызы бойынша, адам бдан сегіз мыдай жыл брын, фервердин айыны бірі кні (хрмз кні) жаралан. Ол уаытта кн жазытры кн мен тнні теелу нктесінде болан. Осы аыз бойынша, ежелгі парсылар бірінші фервердинді жыл басы деп есептеп, оны жаа жыл кн-наурыз (нау-жаа, руз-кн деген сз) деп атаан. Сондытан, Иранда бірінші айды бірінші кні наурыз – деп аталады да, алан 11 айды бірінші кндері хрмз болады (Искаков, 1996: 43-44; 1980: 245-246). Ол кнде Наурыз деген бір жазытрым мейрамы болып, наурыздама ыламыз деп, той, тамаша ылады екен. Сол кні «лысты лы кні» дейді екен. Бл кнде бл сз рбан айтына айтылады... (А. нанбаев, 492). Абайды сзіне араанда наурыз мсылман дініне дейін болан мейрамны бір трі. Бл мейрам-дін мейрамы емес, лт мейрамы (С. Днентаев, 1957). аза жаа жылы дін серінен таза (М. Жмабаев). Наурыз азаты шын маынасындаы лт мейрамы – дейді (М. Дулат, 302).

Наурус – 1) первый денъ нового года (въ мартъ); 2) киргизкое имя. Науруз – баі Кені - Сары аkылдасты (Радлов, 1905: 636). п.[ нов: новый + руз; денъ новруз: день Нового года по персидскому солнечному календарю при вступлении солнца в знак Тельца – 21 марта] (Рстемов, 213). Л. Будагов: п. ну (тур. произносять нэвъ), новый, свжій, недавній, юный, первые плоды, новинки, норузъ, новый день, т.е. новый годъ (начало нового года у перісянъ празнуется 9 марта то что назывется новый день, новая весна, это день всупленія въ знакъ Овна, (кктемгі тепе-тедік, кзгі тепе-тедік. Наурыз тріктерді лтты календарлы мейрамы. ырыздарда ш наурызды трі бар: 1. кне 1 наурыз-жалпы ырызды; 2. парсылы ноурузъ – тоызыншы наурыз немесе кк тасъ кктас деп аталады. Бл туралы мынандай аыз бар. Бхарда кктас болан екен. Ол бірер минутта жмса бола алады, сол уаытта пышаты сып лгеру керек, ал сып лгермеген жадайда, айта атып алады екен. Осы бхарлытарды аызы самарантты трлі кк срау пайда болан сияты. 3. Байбаты руыны Сыйы слтанны тайпасынан ырыздарды арасына, Тркістана ескі наурыза теестірілген 12 жне 13 кндік жаа кн санауды енгізген. ырыздар бл стилді атты олдайды, Сыйы слтанны тайпасы бны ата сатайды екен (Будагов, 293-294). М-Ж. Кпеевті ауыз дебиетін жинаан лгілерінде ш наурыз тіркесі шырасады: ш наурызды берейін, Сол ш наурыз ткен со, Уадаа келгеймін; Бай йінде жатады, ш наурыза жбанып; анша аяйтын жаны бар, ш-а наурыз ткенде (М-Ж. 186). Осы ш наурызды халы метрологиясына атысы барын С. Жанпейісова диссертациясында атап ткен, біра таратпаан (Жанпейісова, 1996: 19). Наурыз кезінде «наурыз кже»; «наурызды» дайындалан. «Наурыз кжеге» жеті таамны трін осан. Наурыз парсы кнтізбесінде жеке кн аты. Наурыз жыл басы ретінде сіісіп кеткен. Наурыз: нау парс, нау (жаа) аз. орысша нов (ый), немісше нойе, лат. нео негізгі тбірі парсінікі болады. Отстік азастанда Наурыз атыны шыуы туралы аыз кпке белгілі. Соларды бірі – азаты бабасыны аты – Наурыз екен. Оны баласы болмаан. лер алдында Наурыз зіні атын алдыратын ешкімі болмаанын кінішпен бдірайыма айтады. бдірайым оны атын «Наурыз кжеге» береді. Наурыз сол кісіні туан жне лген кні екен. Енді бір аызда Наурыз зіні атын ешкімге алдыра алмайтыны туралы айтады. Асаалдар аылдаса келе, жыл сайын Наурыз кже дайындап, ран оып, да айырады. Енді бірде Наурыз жылда летін жаман бейне ретінде крінеді. Оны лгеніне уанан жрт наурыз кже дайындайды. Бл ислам діні иелеріні тілділерге арсы жасаан рекеті болса керек. Кптеген тркі халыны оны ішінде аза елі Наурызды мифологиялы кейіпкермен байланыстырады (Кармышева Дж. Х. Земледельческая обрядность, с.55). Наурыз кже=традиционное угощение казахов в мусульманском новогоднем празднике - наурыз (. айдаров, 251). Наурыз халы ледерінде де орын алан (Б. Уахатов, 1974: 119).

Тйін. Наурыза ислам дініні ыпалы зор болан. Оны серін бгін де байауа болады: азатар наурызды ата-бабасыны аруаымен байланыстырады, ран хатым шыарады, рбанды шалады, лген ата-анасыны, туан-туыстарыны басына барып, ран оиды т.б. Мшр-Жсіп наурыз бкіл шыысты жаа жылы, жыл басы дейді. «Наурыз» – деген леі де бар. Наурыз > лтты мейрам. Наурыз бен алас тыыз байланысты болан, кейіннен алас зіні ту бастаы маынасынан сл де болса айрылып, отбасылы мейрама дейін тмендеген. Наурыз бен тір, май мифтік жаынан тыыз байланысты.

Алас. тылды халас – дейді, – мнан Аман, Бл зі малн еді сондай жаман (М-Ж., 167); Бл сзбенен лдытан халас болан. Адам мны ойлап, пікір ылу керек (М-Ж., 996). Алас рып, жаныды инаанмен, Ажал келіп алан кн брі бітер; Жегеніне мз болып тауып нанды, Алас рып брі жр инап жанды (М-Ж., 19, 119); Барсам-ау кµрсем-ау деп, Жидебайдыњ т‰н бойы кµзі ілінбей алас ±рды (М-Ж., 37); Аын халас // алас нсасын атар олданан. Мшр-Жсіп алас единицасын дл біз зерттеп отырандай маынада олданбасада тбір тлалы бір сз екендігі байалады.

Аластау а..[ халас: избавление, освобождение, спасение; оплата, выплата] - 1. рел. Изгонять огнем злых духов; 2. избавлять, освобождать, изгонять (Рстемов, 24). Халас а. [ халас; 1. избавление, освобождение, спасение; 2. оплата, выплата] – спасение, избавление (Рстемов, 290). Ш.Улиханов: Аластау немесе аластама – отпен тазарту. Кµне заманда алас (алау) – ќасиетті от. Ертеде ќазаќтар ‰лкен жолдыњ екі жаѓына жаѓылѓан оттыњ арасымен µздерініњ кµштерін алып бара жатып: алас, алас, єр пєледен халас – от, от, тазарт бізді єр пєледен деп айтќан – дейді [240, б.548]. Діни наным-сенім аза халыны мдени мрасыны рамдас блігіне айналды. Аласты шыу тегін білмесе де азатар жаа й аланда, лік шыан йді не таы баса жадай да бл ырымды олданып жатады. Л. Будагов алосъ восклицательное слово, произносимое шаманами при камланьи, аласта посвящать (назначенное въ жертву животное, шаманъ предварительно аластап жат т.е. посвящаетъ посредствомъ особеннаго обряда) – деп тсіндіреді [210, б.795]. В.В. Радлов: алас – восклицаніе, которое шаманъ произносить при заклинанін – дейді [205, б.364]. Халас (алас) отпен аластау деген ымен семантикалы жаындыы болса, алас рып тіркесіндегі «алас» маынасы жаынан келмейді. Кµктемгі салт - дєст‰рдіњ бірі-сібір татарларында алас деп аталады. Єлєшє (ќазан татарлары айтады)-алау жаѓу сол лаулап жанѓан оттыњ ‰стінен секіріп, µту сияќты ойындар жатады. Алѓашында тазарту ±ѓымымен т‰сіндірілген аластыњ арты жастардыњ ойынына ±ласады (ТТДС: 543); Б±л дєст‰р єсіресе Орта Азияда кењінен тараѓан. Осыдан барып, орта сібір мен ќазан татарларына тараѓан. Тіпті, ќара µлењ т±рѓысындаѓы айтылыс µзбек тілі мен сібір татарларында да µте ±ќсас. Ќарањыз: µзбекше Хорезім Алас, алас, кули болодан холос (араыз – Снесарев 1969. 42); `Алас, алас єр бєлєтєн калас (калас, холос `барлыќ жаманшылыќтан саќтану`, сібір татарларында алас, алас єр бєлєтєн калас (Тумашева 1963: 100) сол маѓынада айтылады. Ќырѓыздар арша аѓашымен от жаѓып (не аѓаш б±таќтары), алас, алас, балакеттен калас (калас, холос `бостандыќ` – араб тілінен алынѓан екен). Ќазаќ, ќараќалпаќ жєне ноѓайларда аласта – `аѓаш б±таќтарын жаѓып` тазарту мєнінде от жаќќан. Ал, алтайлыќтар мен хакастыќтарда алас-шамандардыњ тілінде лепті сµз ретінде ќолданылса, аласта – `ќатысу` сияќты маѓына береді. Б±л сµз м‰мкін жалпы ќыпшаќтардыњ ±ранымен (соѓыс ±раны) байланысты болуы да мысалы: алач, алаш. М‰мкін алас сµзі ал (от) (албасты ќарањыз. – Иран сµзінен алмасќан ). Кµктем уаќытында айналаны тазалап, от жаѓу дєст‰рі кµптеген елдерде байќалады. Мысалы: орыстар мен украйндыќтар т.б. Ал, т‰ркімендерде б±л дєст‰р шамот, шаман «шаман оты» дегенді білдіреді (Васильева 1969: 330) [236, б.67]. Шаман-деген блімді араыз. Ќазаќтар алас деп жања ‰йге кµшкенде, иє болмаса µлген адамныњ жатќан ‰йін отпен аластау сияќты дєст‰рі к‰ні б‰гінге дейін саќталѓан. азатарда аластау немесе аластама онша атты дамымаан. азатар да ота табынан, біра улие – деп атамаан. Мысалы, от – улие (святой огонь) – деп айтпайды. От-ана деп айтады. улие (араб) – ислам дінінен алынан, тірі адамдара немесе т.б. арналып айтылады, тек табиат кшіне ана айтылмайды (бйтерек – улие, жабыр, йын улие емес) [240, б.548]. азатар Наурыз мейрамы кезінде от жаып, оттан секіріп, киімдерін аып:

Алас, алас

р бледен алас,

Ескі жыл кетті,

Жаа жыл жетті

Айдай аман,

Жылдан есен болайы!

Кейбір елде жања жылды ќарсы алуды мысалы: тат., сµрєн; чув., срен; мар., сюрем; удм., сурен; башќ., Ћµрен т.б. Б±л салт-дєст‰р сєуір айында ќар ери бастаѓанда-аќ басталады. Осы дєст‰рдіњ негізінде: ауылдан жынды ќуып шыу, аластау, отты ауыстыру. Барлыќ пешті µшіріп, жањадан от жаѓу, жања отты арнаулы ќ±ралдыњ ‰йкелісі негізінде алу сияќты рєсімдер жатады.

Сµрел к‰ні жастар, жас µспірімдер су ќ±йынады, жаѓылѓан оттыњ ‰стінен секіреді, µлењ, жыр айтады, ат жарысын ±йымдастырады т.б. Аѓаштыњ т‰тінімен ‰йді, ауланы аластау, ќ±рбандыќ шалу, жасы кємелетке жеткен ќыздарды соќаѓа жегіп, ауылды айналып шыѓуы, тартуы т.б. жатады. М±ндай салт-дєст‰рлер кµптеген елдерде бар. Сондыќтан, белгілі бір этногенезистік шешім айта ќою µте ќиын. Поволжье еліне б±л дєст‰р кµне б±лѓарлардан тараѓан сияќты. Ал, басќа т‰ркі елдерінде б±л дєст‰р алас – деп аталады. Ќырѓ., ќазаќ., µзбектер мен сібір татарларында кµктемде от жаѓып, ‰стінен секіреді, оны алас дейді (Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма, М., 1969, стр. 42). Ќазан татарларында б±л дєст‰р саќталып, ол – єлєс, єлєш - деп аталады. Алас пен сµрелдіњ айырмашылыѓы: Алас діни салтын саќтамайды, тек ќана жастардыњ ойыны дейді [69, б.161-162]. Срел шайтан, ібіліс сияты діни мифология. Біра, кейбір жерде лтты ойынны да атауы болан. Срел расында діни дет-рпынан аттап кете алмайды. Ал, алас жастар йленгенде, лік шыаранда, жаа й аланда рашан бірге алыспай реттеліп, жріп отырады.

Тйін. Алас наурызды рамдас блігі. Кейіннен отбасылы мейрам дрежесіне дейін тмендеген. Мшр-Жсіп Кпеев аласты халас вариантын лдытан азат болу, аластау, алыстау сияты маынада олданан. Ал, отпен аластау сияты дстр аясында олданбаанмен сайып келгенде айтылып отыран мселе аласпен семантикалы маынасы жаынан байланысты. Отпен аластау, от ана, отаѓа сияќты ±ѓымда𠫦май» бµлімінде айтылды. Демек, алас (ал+ас) ќ±ралѓан. Ал – от (ќызыл) Албасты-араыз. ас (аттау) деген маѓына беретіні байќалады. Шаман (шам~от, -ан осымша (рт+е) мен алас байланысты сияты. Шаман~рте~алас <`от` тбірінен рбіген сияты. рте мен шаман лексемасыны жасалу рылысы да бір. Академик. айдар: рте (от слова рт «пожар»+аффикс -ен) пастбища с молодой зеленой травой, которая появляется после пала весной – дейді [241, б.163]. Аласты бойында зороастризмні ота табыну сияты белгісі де бар. Алас>дуа. Календарлы мейрама маыналы жаынан бір табан жаын лексикалар: еру мен ерулік. Еруді маынасы аялдау, тотау жаынан метрологияа да жатады.

Еру. Еру елді отырѓан жерінде шапты (М-Ж., 62). Еру боп жатыр екен сол бір мањда (Арќалыќ батыр, 334); Кµшкенде ќойыњды айдайын, Еруде биењді байлайын (Манас, 287.); Кµшке жорѓа мінгенім, Еруге ќамќа кигенім; араспан тауа ел онып, Еруге ама кигендей! (Ќобыланды, 105); В. Радлов: Ер [Kir, vergl. рінч, річ, річ] остановка, спокойствіе, роздыхъ; ермсіз?; ертн ер боламыз [205, 774]. Еру - лік. Міне, осындаы еру жне «еру болу» дегендегі еру - бізді ойымызша, екеуі бір былыс. Еру Махмуд ашарида (1,99) рук трінде «бир ерда бир канча ват туриб олиш» деген маынада келеді [215, б.121].

Тйін. Еру отыран ел, еруге ама киіп бару тіркестері той амымен отыран ел екендігін крсетеді. Жаа оныса кшіп кеп жайасып жатан, мре-сре той жасауа ам жасап жатан елді айтады. Абайды «Жаз» леін еске тсірііз. Мшр-Жсіп Кпеев еру отыран ел деп, той-думан, ам-арекетімен отыран елді айтады. Демек, еру, ерулік маусымды кшпен байланысты. Бізді ойымызша еру мен ерулік сздері тбірлес рі маыналас сздер сияты.

Ерулік. В. Радлов: ерулік - хлъбъ-соль, которую сосдъ обязанъ датъ прикочующему аулу во время отдыха – дейді [205, б.775].

Ерулікке келсін деп кісі салды, Баянды келген кісі кріп алды (М-Ж., КБС, 163); Лєйлі-Мєжн‰н ќарсы шыѓып, Ерулігін ќамдады (Шєкєрім, 244); Ќыстай бір-біріне араласпаѓан аѓайындар саѓынысып, ќашаннан астас, тойлас болѓан ѓадеттерінше бір ауылда бір ерулікке шаќыра бастады (М. Дулат, 129);

Тйін. Мшр-Жсіп ерулік лексикасын онаа шаыру маынасында олданан. Негізінде: крші кшіп-онып жатан ауылдара брын келгендерді дм татыруын ерулік деп атаан. Еру+лік тбір мен осымшадан трады.

Ереу. ылмадар жанжал, талас бан ереу, Тзу ааш болады йге тіреу (М-Ж., 62); Кші-ондыны еркектер біледі деп ереу жайылып жр (. Мсірепов) Е. Жанпейісов: «Кроме того, в казахском языке имеется слова ереу, смысл которого почти полностью соотносится со значением ереулі» – дейді [208, б.49]. Кне олданыстаы ереу сзі, Махамбетті: Ереулі ата ер салмай, Егеулі найза ола алмай - деген ле жолындаы ереулі сзіні рбуіне трткі болан сияты. Е. Жанпейісов ереу (ереу жайылып жр) мен (ереулі ат) жалпы семантикасы бір екендігін айтады. Ерулік те ереу, ереуіл сµздерімен семантикасы жаѓынан `тынышты, еркіндік, бостанды, бей-жайлы кй` µте жуыќ сµздер. Ереулі ат тіркесі `еркіндікте, бостандыта, бабында жрген ат`. Сондытан еру мен ерулікті семантикалы эволюциясы мына жадайда жрген сияты: еру `беткей мен тскей жер, жоарыра ону, жоары`>`орын-жай, кшіп онан шйгін жер, кзеу, жайлау, ыстау, онаа, тстік` >`еркіндік, бостанды`; ерулік `орын - жай, бір жерден екінші жерге жайлап ону`, > `еркіндік, бостанды` > `ерулік беру, рбанды шалу`. Барлы сздерді тбірі ~ р гомогенімен байланысты [208, б.49-50]. Р.Г. Ахметьянов: Ср. Элеу в стихе Баяу жерде мал барбы? Элеу жерде Эл барбы? `Есть ли в широких пастбищах скот?` Есть ли в пределах видимости народ? др. –монг. bajudu, bajуldu `боевая позиция, боевое расположение по прибытии войск на новое место – деген маынасын крсетеді (Poucha 1956: 127) [214, б.95]. Ереу (ереулі ат), ереу (жанжал, талас) жалпы семантикасы бір сµз.

Тйін. М-Ж. Кпеев ќолданысындаѓы ереу: `б±лќыныс, едірењдеу, елењдеу, еліру` сияќты ±ѓымды береді. Ереулі ат тіркесі `б±лќынысты, жаугершілікке дайын`, `соѓыс аты`; Ереулі мен ереу т‰бірлес сµздер екені байалады. р (ріс) > ру > еру > ерулік > ереу > ереулі. р > озалыс мнымен де аяталмайды, оны мні тереге тір мен май жаа кетеді.

Ерулі//Ереуіл. Кµш елдіњ кµштігі болса, ереуіл елдіњ ерулігі бар. Еншіміз болса, бµлісіп, ерулігіміз болса, беріп кетіњдер (М-Ж., 1907: 3); Екінші нсасы: Кшер елді кштігі болса, еру елді ерулігі бар. Еншіміз болса, бліп, ерулігіміз болса, беріп кетідер! (М-Ж. 9 т. 127 б.). Пєленіњ алды ќайтќанда, Ереуіл тањдар атќанда (Ер Ќосай, 35);

Бл жолдарда ереулі емес, ереуіл трінде олданылан. Біра ереуіл мен ереулі тбірлес сздер екендігі байалады. В. Радлов: рl (еруіл)-трезвый, умренный в употребленіи напитковъ – дейді [205, б.774]. Л.З. Будагов: ерлъ (сродно съ монг. трезвый, отрезвившійся) – деп тсіндіреді [212, б.800]. Мына сзді: ріле – дреметь (= дж. аургурмк, монг. ургулеу) – транскрипциясын жасаан, араб графикасынан аударан - А.. [212, б.797]. 797). Академик.Т. айдар: Ерулі ~ арулы ос сздері туралы жаза келіп: Эта степная традиция имела свой морально-этический смысл-взаимная помощь, сближение людей, которое могло потом перейти в близкородственные отношения – дейді [232, б.117].