« азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті ...»

Неолит дуірінде шаруашылыты екі трі: мал сіру мен егін салу мдениеті оса дамыды. ола, мыс ндірушілермен «полистармен» мал шаруашылыымен айналысатындар сауда жасасып, мал, а терісімен айырбас жасасып тран. Кл, зен жаасындаылар балы шаруашылыымен айналысты. (Адамзатты палеолит заманынан 15 – 10 мы жыл брын е бірінші ола йреткен аы ит болды. Итті шыан тегі де асыр болан. Ит адамны е сенімді досына айналды. Тз таысы, дала баласы тріктерді олына тез йренді. асырды айа арап луынан «л» «лы» сздеріні шыуы ммкін. Одан «лыс» сзі туындауы ммкін. Бл туралы Кляшторный budarag ulus budun тіркесіндегі ulus «халы», «ел» дегенмен маынасы жаынан ешандай атысы жо дейді [107, б.129]. Е.Н. Жанпейісов «кне тркі ulus сзі орыс тіліне ХI асырда «волость» болып кірген. ULUS (ulus) > волость > болыс» – деп дыбысты жаынан жаыран нсасын крсетеді [108, б.30]. лыманы кшіктерін тріктер «лы» деген. Тотемдік тсініктер халы жадында архетиптік ызмет атаран. Баса бір рміздер мен табалара айналан. Мысалы, барыс (ібіліс) кейіннен кк бріге алмасан. Ата – тек тотем Ккбрі жаугершілік пен еркіндікті, батырлы пен айсарлыа шаыран символ болан. Брілерді з ара ырысып, жеміне таласы кшіріліп лтты ойын трі «Ккпара» тскен. Кн трік дниесі шін дай болды. Кн ясына кіргенде оны орнын ай басты. Кнні жылылыын, нрын тн мезгілінде ай атарды. Айа байланысты: «Толы ай» сияты адамны бет лпеті толы болса, дгелек ай секілді жамалы, нры – деген эпитеттерге ие болды. р айды 14 тнін ырыздар бедер «демі лпет» – деп жазды (Будагов, 247 б.). Тн (араылыты) белгісі, злымды тек ана тнде істеледі. Оан арама-арсы тра алатын ізгілік иесі «ай». Брі екеш брі ай сулесімен зіні барар барысын, жемін адиды. Тз таысы брілер лу арылы бір-бірімен хабарласады. заты кн дала кезген трік бл былыстарды жадына сатап, здері тотем санаан бріні айа табынан деп есептеп, здеріні сенімдерін одан рі кшейте тсті. Ай трік шін барар баытын адаспай таба алатын, ауа райын болжай алатын асиетті иеге айналды. лген адамны жаны шып, мгілікке кетеді деп ты. Ай символикасы мдени гомогендік дстрмен тыыз байланысты. Мсылманды лемде ай діни табаа айналды. лген адамны басына ай табасын ойды. Жер астындаы мір жер стіндегі мір арылы кктегі (аспан, кн, ай, жлдыздармен) тоысып жатады деген ым болды. Аспан планетасына байланысты тркіні зіндік таным сипаты кп болды жне ол р уаытта мірлік тжірибеден алынып отырды. (Жлдызшылар, жаурынмен бал ашандар, жорушылар) т.б. мірден саба аландар болды [109]. Оларды Л.З. Будагов: астрологъ, предсказатель – дейді (17 б.). зінен кейінгі рпатарына материалды мдениетті айталанбас лгілерін алдыран мемлекеттер дуірлеп сіп, кезеі жеткенде кйреп шіп те жатты. Кшпенді мдениет те соны кейпін кешті. Кшпелі мдениет аламат лемні ішінде з орнын таба білген. Шексіз кеістікте адам зімен-зі жне табиатпен жеке алып, оаша схбаттасу, сырласу стінде болан. Ол зіні бкіл рухымен, табиатпен шынайы жаын екендігін сезінген. аза мдениеті еуразиялы лы дала кшпелілеріні мрагері болып табылады. рбір лт мдениеті бос кеістікте емес, адамдарды оршаан ортасында рекет етеді. ХV асырда Еуразия даласында тарихи аренаа «аза» деген атпен кшпенділерді рпаы келеді. Олар крші елдермен этносаяси, эномдени арым-атынас орнатады. Тарихта «аза» есімі арылы аталан ел лі де толы зерттеліп болан жо. азаты затты, рухани мдениеті алыста антикалы тайпалар ойнауында жатыр. азатар кшпелі тайпаларды за жылы бірігу мен блінуі нтижесінде тарих сахнасына шыып, ке байта жерге ие болып алды. «аза» кне тркілерді саяси жне мдени нтижеге жеткен бірден-бір мрагері болып табылады. Сондытан да болар зерттеушілерді кбі кне еуразия кшпелілеріні тарихын зерттегенде аза мдени лемінен тірек іздейтіні. Расында да аза этнографиясы кшпенділер мдениетін ашатындай ндылыа те бай. азаты этномдениеті ерте кшпенділерді – ялмай крсете алатын, айта алатын айнасы іспетті. «аза» этнонимі туралы тыш деректі «обыланды батыр» жырынан: ызылбаса жан тартан, аза десе о атан; аза кппін дегенде, Кппін деп айтар тілім жо шыратамыз [110, б.64-84]. Одан кейін Міржаып Дулаттан таба аламыз. Ол: «аза ырызды ата тегі туралы» атты ебегінде біласым Фирдауси (940-1020) «Шахнамада»: «аза хандыы» деген ел кк теізді (Арал теізіні) солтстігін мекен етіп тран кшті жне кп санды ел» – деп крсеткен. Бдан кейін «аза» 1245 жылы растырылан кне ыпша шыармасы (тркі – араб сздігінде) кездеседі. М. озыбаев: «аза» атауыны даы ыпша одаы лсіреген, ыпшатан аза, ноай, збек, башрт т.б. болып бліне бастаанда ана йгілі болды» – деп жазды [111, б.2]. Академик Н.А. Баскаков «аза» атауыны орыс тілінде тыш рет 1395 жылы жазыланын крсетеді. Кне аза мдениеті жез материалыны негізінде алыптасып, неолит заманынан бастау алан идеясы жаа сапаа ие болды. С. Аатай: «В век компьютера нам трудно понять, что каждое изобретение, простое на вид, давалось древним нелегко, за каждым из них стоят не только огромные умственные и физические усилия человека, но лежит опыт тысячелетий» – дейді [112, б.10-11]. Сонымен мдениетті тану шін адамны рекетін білу ажет. азатарды мдениеті трмыс-салты мен дет-рпы арылы ана танылады. Ал, оларды жоарыда айтылан жайттар анытайды. Мдениет адамнан тыс мір срмейді. Адам трмысыны маызын тсінген сайын, мдениет сол затты мнін, ажетін оны дамуын тездете тседі. Адам леуметтік болып жаратылмайды, шаруашылы ызметіні рдісінде сондай болады. Білім беру мен трбие беру адамзат баласыны мадайына жазылан еншісі, мдениетті жоары формасы ол рпатан рпаа беріліп отырады. Мдениет адамды, рине, оама бейімделуге, ымыраа келуге йретеді. азатар зіні бастапы мдениеті андай болса, сол мдениеттен бастау алады да, зіні замандастарынан тжірибе жинай тседі. Жне де сол оамны мшесі ретінде сол мезетте оан зіні олтабасын алдырады, байытады. Мдениетті болу шін адам жеке басына байланысты формада болуы ммкін: мектепке дейінгі оу орындарында, жоары оу орындарында, ксіпорындарда, саяхатта, отбасында, зімен - зі дайындалуында т.б. Мдениетке ерекше рл ойнайтын – радиоабылдаыш, теледидар, баспасз, компьютер т.б. баралы апарат ралдары. леуметтендіру рдісін здіксіз мдениет пен адамны жеке басыны бірлігінде арастыран жн. Бл адамны жеке басыны: мінез-лы, психикасы, темпераменті, оны менталитеті, лтты трбиесімен тыыз байланысты. Жеке басты зіне зі есеп беруі жнінде орыс философы Н.А. Бердиев (1874 – 1948) ызы тжірибе жасады: ол – леуметтік рдіспен жне соны ізін ала бере мдениет, з ара крделі антиномикалы (арама-арсылы) системасын райды дейді. Оны арама-арсылыы арама-арсылыта аныталады: 1) леуметтік пен жеке басты тласында; 2) мдениетті нормалау жне де сол бостанды, адама (норма мен бостанды – екі полюс, мдениеттегі екі кресетін бастаушы); 3) дстрлі мдениет арасымен жне оны жан-дниесінде тетін жаыру. Осы жне таы баса арама-айшылытар мдениетті барлыына мінездеме беріп ана оймай оны дамуыны кзі де болып табылады. Мдениетті негізгі кзін арастыру арылы оны ішкі рылымыны андай екендігіне кз жеткіземіз. Мдениетті негізгі леуметтік былыс жне деттегі негізгі былыс ретінде: статикалы мдениет жне динамикалы мдениет деп екіге блеміз. Біріншісі, мдениетті тыныштыта, згермейтінін жне айталайтынын мінездесе, екіншісі – мдениетті рдіс ретінде озалыс жне згеріс стінде креді. Мдениет базис элементіні екі трі: затты жне рухани болады.

Р.Г. Ахметьянов: «К этнокультурной лексике относятся, во-первых, названия природных явлений, характерных для той области, где живут носители данного (определенного) языка, во-вторых, лексика материальной культуры и, в-третьих, лексика духовной культуры, куда включаются: 1) термины родственных и семейных отношений, 3) слова относящиеся к духовной жизни людей (музыка, искусство, развлечения), образованию и воспитанию, 4) слова, характеризующие людей в системе общественных связей и ценностей, 5) слова, относящиеся к мифологии, фольклору и обрядам» – дейді [113, б.3]. Затты элементті зіндік нын затты мдениет рса, затты еместі – рухани мдениет рады. Біра, оларды блінуі шартты трде ана болады. Кбіне шынды мірде олар те тыыз байланыста болады жне зара араласып трады. Затты мдениетті маызды ерекшелігі – оны міршедігі емес, оамдаы затты мірі де емес, ндірілетін затта да емес, затты ызметінде де емес. Затты мдениетті бл - ызметті адамны дамуына сер ету кзарасымен сипатталады. Адам баласыны андай млшерде талабы ашылып, ммкіндік туатынын, шыармашылы ммкіндігін, тума талантын айындайды. Р.Г. Ахметьянов: «Термины материальной культуры, как известно, отражают важнейшую сторону человеческой деятельности – производство материальных благ (пищи, одежды и жилища). Поэтому их разбор представляет первостепенную важность для изучения истории народа» – дейді [114, б.170]. Затты мдениетке кіретін: ебек мдениеті, затты ндіріс, трмыс мдениеті, топос мдениеті – мір сріп отыран жері (й-жайы, ыстаы, аулы, аласы), зіні дене-мшесіне деген мдениетті рмет, дене-шынытыру мдениеті. Затты емес мдениетті ндылытар элементін рухани статикалы мдениет жаы райды: норма, ереже тртібіні нормасы мен лгісі, заы, рухани ндылытар, трлі дет шаралары, дстрлер, символдар, мифтер, білім, идея, дет-рып, тілі, салт-дстрі т.б. Кез келген затты емес мдени нысандар затты мдениетті араласанын алайды. Мысалы, білім алу шін мндай аралы делдал кітап болып табылады. Адамны шыармашылы ебегімен, олымен жасалан затты жне рухани шынды, «артефакті» – деп аталады (табии жасалан) [115, б.50]. Сонымен, артефакті – затты немесе рухани баалылыымен нды. Ол – табии емес, табиат жасамаан, бл шін сапалы затты материалды нысанын, энергиясын, табиатты шикізатын олданып, табиатты заымен келісе отырып имылдайды. Жіті байаан кісіге адамны зі артефакті класына жатады екен. Бір жаынан табиат эволюциясыны жемісі, табии ткен жолы бар, затты тіршілік сияты мір среді, тіршілік етеді, ол – рухани жне леуметтік трыда мір среді, жаратушы сияты мір среді, имылдайды, рухани байлыты ттынушысы жне тасушысы болып табылады, сол сияты табиат «зінен-зі» жасауа абілеті жо екендігі байалады. Сонымен адам табиатты баласы ана емес мдениетті де лы, аншама биологиялы тіршілік болса, соншама леуметтік, ал оны табиаты аншама затты болса, соншама рухани болады. Адам зі табиаты жаынан сапалы табиаатты зінікі болып табылады, затты брінен брын биологиялы-физиологиялы болса, сол сияты рухани, затты емес, нерлым жетілген мдениетімен жне интелектуальді ебегімен, кркемдігімен, ылымилыымен немесе техникалы шыармашылыымен белгілі болады. Бнымен бірге адам зіні табиаты жаынан рухани – затты тіршілік иесі, ол затты мдениеттен нр алатын сияты рухани мдениетті де артефактісі. Материалды ажетін теу шін ол – таматы, киімді, й-жайды, техниканы, материалды, имаратты, кешенді, рылысты, жолды т.б. ттынады жне жасайды. зіні рухани таламын теу шін ол – кркемдік ндылытарды, адамиятты, эстетикалы таламды, саяси, идеологиялы жне діни мраттарды, ылым мен нерді жасайды. Сондытан да адам шыармашылыы барлы каналдармен затты сияты рухани мдениет те жан-жаа тарайды. Мінеки, біз адамды межелі, жйелі алыптастырушы фактор ретінде, мдениетті дамытушы ретінде арастырамыз. Адам мдениетті жасайды, айтадан жасайды жне де зіні дамуы шін пайдаланады. Табии лемні, «мдениет лемі» – деп аталатын «екінші табиат», «табии жасалан» адам мір сретін, архитекторы да, рылысшысы да адамны зі. Бл - адам аяы баспаан планетадаы шынды. Бл – адам мір сріп отыран уаыта дейін созыла беретін ащы шынды. Адамны объективті баалы шындыы оны шыармашылыыны ттастыымен байланысты. Оны баалылыы жйелі мдениеті типтенеді де негізгі ш баытта жреді: генезистік, рылымды, функционерлік. Генезистік жне даму мдениеті ттас рдіс ретінде зіні бойында ткен ндылытарды сатап, абылдап, трансформациялайды жне ндылытарды байыта отырып материалды негізі ретінде мдениетті болашаа жеткізеді. рылымды ттасты мдениетті ны иерархиялы бейнемен жымдасып келсе, екінші жаынан тедік дрежені сатайды оны бірі – орталы жне фунтаментальді орынды алады, басасы – екінші атарда жне осалы жадайда болады, оны бірі – жалпы тотальді маызы болса, басасы – локальді жне наты болады. «Материальная культура, в другом смысле слова, – это человеческое «Я», переодетое в вещъ; это духовность человека, воплощенная в форму вещи; это человеческая душа, осуществленная в вещах; это материализовавший и опредметившийся дух человека» [116, б.52]. Материалды мдениет зіне ртрлі типтегі артефактіні абылдайды, оны табии нысаны трансформалананы соншалыты, нысан зата айналып кетті, демек, зат, оны асиеті жне берілген мінездемесі адамны шыармашылы абілетімен делген, сондытан ол – те наты, толытай «homo saрines» ретінде адам ажетін анааттанарлытай болуы керек. Академик М.С. Каган бл арада адамны «хомо сапиенстан» (абілетті адам), «хомо фабер» (жетілдіруші) жне т.б. – ал «хомо агенс» (рекет етуші адам) деп алмастыруды сынды [117, б.89]. «Руханилы пен ізгілік, демілік пен жасылы тербелісі адамды нзік тормен оршаан; оамды мірде тек зат пен тауар ауысуы ана емес, е алдымен идеялар, маманды, шеберлік тжірибелерімен, сезімдік лгілерімен де ауысу толастама емес. Мдениет игіліктерін жас нресте анасыны а стін еміп, оны лди жырымен сезім дариясына шомылып ана адамды асиеттерді бойына сііре бастайды» – деген сзді жаны бар [118, б.35]. Бл орайда аын М-Ж. Кпеев: 1927-інші жылды 21-інші ноябрьде, жексенбі кні басылан «Ебекші аза» 2 (3) номерінде: «Ескі заманны мдениетінен мжнн есаладар ана безеді!» – депті. Оны Маркс айтты дегенге келтіріпті. «Стке ст осылса, смесін (суымасын), // Сзге сз осылса, демесін!». Бл «Мдениет мралары», – деген сзді крген со, Алаша хан туралы естіген ертегені жазды» [119, б.3]. Тіл мен мдениетті арым-атынасын зерттеу сз жо, ылым шін ажетті. Этнолингвистер бл салада кптеген баалы материалдар жинады жне проблеманы актуальдыын длелдеді – деп, американы совет тіл біліміні жат ілімін уаыздады дейді де, 3 мселені атап теді. Соны бірі: р халыты згермейтін зіндік мдени лгісі (моделі), траты тілдік лгісі болатындытан, тілдерді ртрлі болуы оларды ойлау дрежесіні р трлілігін білдіреді деп тсіндіреді – деген сияты сздерін тілге тиек етеді [120, б.99]. Бл пікір Кеестер дуірінде ате боланымен, азіргі кні о шешімін тапты. А.В. Гулыга: «Человек таким образом осваивает окружающий его мир – практически, теоретически и практически – духовно. Отличительной чертой практически – духовного (ценностного) освоения действительности является его эмоциональная насыщенность» – деп жазды (Что такое эстетика? 1987. – С. 57.). [121, б.57].

Рухани мдениет лексикасыны ылыми негіздері

«Рухани мдениет» – адамдарды таламына байланысты дамыды. Ол зіні рамдас блігі ретінде эстетика мен этика нормаларын абылдауа мжбр болды. «Мораль» – нормасы ретінде «эстетика» мен «этика» адамны рухани сипатын анытады. «Эстетика» – (грек – ощущение) – нер туралы философиялы оу. «Этика» – (грек. адамгершілік, дстр аидасы, мінез нормасы) адамдарды бір-біріне деген арым-атынасы, жоары мдениеттілік келбеті [122, б.323-324]. «Салт-дстр» – адамзатты рухани кне былыстарыны – бірі. Этнографиялы зерттеу мынаны крсетеді: салт-дстр оамдаы архаикалы мдениетті доминанты болып табылады. Салт-дстр – деттегі саналы трде адамзатты аз згеріске тскен трі. дет-рып аса арапайым мінез-лытарды бтіндей, йреншікті мір салтыны лгілеріні негізінде алыптасады. Олар оамда белгілі бір уаытта, орында, белгілі бір – оиа – жадайа байланысты олданылып жатады. Ол лгіге арекетті айындалмаан бір блігі енгізіледі [123, б.63]. Рухани мдениетті алы шарттары ауыз дебиетінен де табылып жатады. Нормалар. дет-рып нормаларына (шама, лшем, ереже) іс-рекетті аяына дейін тгел емес, тек ана бір принципті, іс-рекетті параметрін амтиды. Ол мінез-лыты белгілі лшемні варианттарынан жне крделенуінен трады. Т. Парсонсты крсетуінше нормаларды былай классификациялауа болады:

1) Жалпы оамда жне оны райтын топтарда формальданан тртіпті сатауа арналан нормалар. Мысалы: ер балалар скери ызметін теу, лтты ауіпсіздік комитетінде, ішкі істер блімінде, скери дайынды, дене шынытыру, техникалы салаларда т.б. йел балалар кбіне малім ызметіне, ара-тра дрігерлік, тама нерксібі (ер балалар да араласа бастады), й шаруашылыымен айналысу т.б.;

2) Экономикалы нормалар шаруашылы арекеті, масаттылыты, ксіпойлыты жне пысытылы пен тиімділікті млшеріні олайлы жатарын береді;

3) з еліндегі жалпы саяси принциптерді жйесін олдайтын міндеттерді белгілейтін, задылытар мен конститутцияны бзбай, кресті «ережені» сатай отырып жргізетін саяси нормалар;

4) Коммуникацияны траты принциптерін, жеке адам мен трлі топтарды зара арекеттерін олдайтын мдени нормалар. Ол з халыны тілінде сйлеу, оу, жазу, музыканы сю, з мдениетіні стилі мен рміздерін олдау. Егер кейбір нормалар зінше соны немесе ерекше дрежесін ала алмаса, онда абылданан нормалар жедел атардан шыып алады да, олайсыз мінез-лы деп аталады.

ндылытар. ндылытар нормалардан кейін жрсе де, олардан бір айырмашылыы жоары дегейде нысандарды хал-жадайын, ажеттілікті, масатты тадауды тсіндіреді. ндылытарды шартты трде: Витальды ндылытар; леуметтік ндылытар; Саяси ндылытар; Моральды ндылытар; Діни ндылытар; Эстетикалы ндылытар болып блінеді. М.М. Копыленко: «Язык любого народа хранит увлекательную повесть многовековых усилий познать, осмыслить и подчинить себе окружающую их действительность. Отсюда проистекает важность этнолингвистических исследований, проливающих свет на формирование конкретных предметов и абстрактных понятий» – дейді [125, б.19]. Уаытты жазба кодтар арылы крсетілуі апаратты берілісті кеістігін жне затыын арттырады. Осы трыдан аланда объективті мазмны бар таным жазу арылы ана дами алады. Текстер табиатты мнді белгілерін ымдардан абылдамайды. Олар кбінесе жаратушыны айтан сздеріні табалары ретінде беріледі. Осы трыдан аза халыны азан ткерісіне дейін жазба мдениеті болан жо, олар тгелдей дерлік сауатсыз еді деген тоталитарлы жйедегі ке тараан пікірді логикамен де, тарихи деректермен де исыны жо. Тарихшы. Хасеновты пікірінше, кне трік жазуы скиф – са дуірі мдениетімен ндесіп, астасып жатты. Бан араанда ндарды аарлы міршісі Бадун шаньюді ытай императорына ыр крсете жазан хаттары, Аттиланы Римге жіберген елшілеріні олына статан грамоталары, алы патшаларыны заы, жарлытары кне трік алфавитімен жазылмады ма деген болжам туады. азатарды ары ата-тектеріні трік тілдес боландыыны жне зіндік ріптік жазуыны бар екендігіні таы бір айаы 1982 жылы монол археологтары тапан – Хунну жазуы. Алтыннан шекіп жасалан дегейде (медальон) кне руниканы 9 рпінен тратын 4 сз жазылан: 1. Ой – сегір. 2. Елші ыты. Аудармасы: 1. Ой – Сегір. 2. Елшіні найзасы. Тарихшы. Сартожалыны топшылауы бойынша, «1. Хуннулар дыбыс белгілейтін алфавиттік жазу олданан. 2. Бл жазу Хуннулардан бері рпатан-рпаа зілмей жаласып, Х асыра дейін олданылады. 3. Монолия мен Тува, азастан мен ырызстан жерінен шырасатын жздеген руникалы айаты бдан былай тек VIII – IХ асырдаы тркілерге ана тн деп емес, енді Хунну, Това, Вэй, Сяньби, Жуанжуан аанатына да атысты мра деп арастыруа болады. 4. Хуннулар байыры тркі (баба тркі) тілінде сйлеген жне мемлекеттік тілі тркі тілі болан» (Хунну жазуы – лем, 455 б.) [126, б.146]. ола дуіріндегі тратар мен петроглифтер (грек. рetros – тас жне giре ойып салу) таса салынан алашы жазулар, суреттер, табалар ерекше орын алады. «апшаай табалы тасына кне Тибет арпінде шекілген далытар мен ежелгі тркі алфавитімен жазылан табалары ааза тсіріп рі тартымды да нзік бейнеленген... » [127, б.216]. ола дуіріні тас мсіндерді орыны тіпті ерекше, бас жаында жлдыздар, етегіне адам бейнесі пішінделген сын тастар тркі ата-бабаларыны баа жетпес ол туындысы болып табылады. Космологиялы тсінігі сол кезеде алыптасан тркі тілдес халытарды ой лемі мен рухани мдениеті ерте алыптасандыын креміз. Ескі тркі жазуларында «блбл» Орхон жазуында «балба» – деп те аталады. Балбал ескі тркі жазуларында кездесетін сз. Табасы blbl – блбл араб жазуы сияты арасына дауысты дыбысты осып «balbal» – деп оимыз. Енді бір табасы blbk – блб – bolрbak – болпы (болба) тркі тілдерінде кездеседі. Мндай дыбысты згерістер туралы К. Ш. Хусайнов, М.Х. Жубанов: этимология жне дыбыс рау (звукоизобразительность) сзді шыу тегін мысалы, балаш > балы, балшылдап, балдара, балдырла, балпылда, балпа тркі тілдерімен салыстырылып, бан орай: был, шыл, блк соы дауыссыз модификаторлы ызмет атарады дегенді айтады [128, б.69]. «озы крпеш – Баян слу» жырыны сюжетіне байланысты табылан ескерткіштер: «Шо терек», «Алтын айылбас»,. Марланны балбал тастар туралы тсіндірмесі кне азастан жеріндегі мдениетті жоары боландыын крсетеді. Мдениеті бар елді жазуы болмады дегенні зі аыла сыймайды. Тас амал, тратар, мегалиттар (грек – megas (лкен) lithos (тас), дольмендар (Бретон. dol – стол, men – тас ) «Ор мдениеті» кейін «орда» болды (энолит заманы III – басы 2 – жартысы мен б.д. д. II мы ) кне асырды мдениетіні жемісі. Кейбір зерттеушілер кне тркі жазуын кне шумер жазуына апарып тірейді. рине, шумер жазуы да те кне жазуды бірі. Ол зіні бастауын суреттерден алады. Аккад трындары шумерлер боландытан олар р тілде сйлеген. Сондытан, оларды бірге шумер – аккат дейді. Суреттер – идеографиялы (грек. idea – идея, grafho – бітікші) – ребустара айналды. Таса, саза, ааша жазыландытан бл жазуды – клинопись – деп атады. Суретті принцип ептеп дыбысты беру принципімен алмасты. Сонымен жздеген белгілер пайда болды. Олар дыбыс, буынды белгіледі. Блар алфавитті белгілер – деп аталды. Жазба шумер – аккадтарды те лкен жетістігі болды. Бл жазбаны алдыы Азиялытар да пайдаланды [129, б.57-58]. И.А. Батманов: «Пласт слов: прослеживаемых в общей массе турецких языков, отличающихся лишь фонетическими разновидностями. Этот пласт сложился в относительно отдаленный период (до VI в., до появления орхонских надписей), в процессе интенсивного скрещивания разноязычных племенных образований. Пласт этот условимся называть «общетурецким» – дейді [130, б.54]. Тркі мдениетіні дниежзілік ркениетке осан сбелі лесі – Орхон-Енесей жазба ескерткіштері. Бл жазуды скандинавтытар ашып (И. Страленберг), маынасын тсіндіргендіктен (В. Томсен) «руникалы» (пия ) деп аталды. Алашы сз «тір» деп оылды. Бл ескерткіш егемендікті, рухани мдениетіні басы ретінде тарихи отанына айтып оралды. Орхон жазулары жергілікті ру табаларына сас, геометриялы пішіндегі 38 ріптен тратын, идеограммалы тріктерді зіндік жазуы. Бл жазу трік тілділерді фонетикалы ерекшеліктерін дл жеткізуге ммкіндік береді. Сонымен, аза мдениетіні архетиптік уаытында осы мдениетті болмысты тратылыына лкен сер еткен жазу алыптасты. Кейін трік жазуын араб харіпі ауыстыранымен, бл мдени азына з ндылыын жоалтан жо. М. М. Копыленко: «Мы, разумеется, смогли упомянуть лишь о малой части этнолингвистических исследований в сфере языка памятников древней письменности, фольклора и древней литературы. Но небольшое число их, затронутое нами, свидетельствует о том, что язык всех этих памятников несет на себе яркий отпечаток материальной и духовной культуры тюркских народов» – дейді [131, б.71]. «Клтегін» [132, б.10-25] ескерткішіндегі затты мдениет кздері (топоним, антропонимдер бірге) кездеседі. Осы орайда академик. айдаровты: «Таким образом, становится ясно, что онимия любого народа содержит огромный информационный культурно – исторический потенциал и изучение собственных имен в связи с культурной историей общества в плане выявления и рассмотрения черты может и должно стать одним из кардинальных направлений в ономастике» – деген сзін келтіргенді жн крдік [133, б.5].

«Клтегін» ескерткішінде: кн, трік, Шат, теіз, темір апыа, Тоыз ерсен, Тптке, Йінчу, Байырку, йерке, алтун, кмш, ісігті, артыш –тікіш, таша, бдке, Табач, Істемі, апуа, Иоллы, Отз татар, ытан, татабы, інісі, ечісін, Олу анун тег, Табач, інілі – ечілі, олун к, Бклі аан, субу, анум Елтеріс аану, гім Елбілге атны, тпесінте, ссі, брі, о, Баз аан, ырыз, рыан, отуз татар, ытай, балбал, Йашул гз, Шат йызыа, Тргіс, ечміз, йер, суб, сіілім, адыран йышы, Кенту, иарылы, сігліг, сок, чім ааны, гім атуны, тонсыз, Клтегін, от суб, Алты чб, сада, Табаш О тт, Чача Сенке, Тадыын чуры, боз ат, торы ат, сауыт, ары, оуын, удлыын, Тргеш, Ертіс, балы, кзі – ашы, бедіз т.б.

Немесе, рухани мдениетті кздері: тері, аан, шд, апыт, беглер, тарат, тоыз, оз, будуні, тосыа, ортусыару, біргеру, урару, йырару, біліг, бедізчі, таш тоытдым, трт булу, с слепен, еліг йыл, кн тосыда, елін-трсін, иау, йіті йегірмі, йетміс ер, йеті йз, ечум – апам, ыр йеті, иегірмі, беш отз, ч йегірмі, он о будун, Умай, бес тмен т.б.

«Тоныкк» [134, б.26-38]: буалу, кейік, табусан, ігек, клк, абыз, теірі, май, тмен, апа олданылан.

Мдениетті негізгі функциясы адамны – шыармашылыы немесе гуманистігі. «Орхон-Енесей» ескерткіші трік мдениетіні адам олымен жасаан шыармашылыыны е шырау биігі. Ал, азаты алан мдениеті осымен тыыз байланысты, не болмаса осы мдениеттен туындап жатады. Бны – трансляция функциясы (рпатан-рпаа беру), леуметтік тжірибе (тарихи мрагерлік, немесе апараттану) деп атауа болады. Мдениет – шынында да адам жадыны леуметі. Ол алдында айтылан табалардан, ауызша дебиеттен, деби жне нер ескерткіштерінен «тілі» ылымы, плспсі, діні т.б. арылы келешек рпаа жетеді. Бл - рине ата-бабамызды сбесі бзылмаан, аттап ойан мдениеті ана емес. Тарих сынынан ткен е бір срыпталан мдениет болып табылады. рпа арасындаы сабатасты мдениеті зілсе ол – «мгрттікке» келеді. «Мгрт» тркі сзі оны тбір тласы екі: «мгі» (басы айналу) мгі (дайы) деген маына береді. «Манас» жырынан бастау алып, Ш. Айтматов енгізген «мгрт» сзі араылыты анытайтын лемдік терминологияа айналып жре берді. М. Шахановты «рухани мдениет», «аламдану рдісіні» («жаандану» деп жр) клекесінде алып ою аупі бар деген жан айайы «мгрттіктен» сатандыруды алы шарты болып табылады. Р. Бердібаевті «кзаманы» да осы іспеттес маынаны береді. Танымды (генеосеологиялы) мдениет функциясы – мдениетті ата-бабадан бері келе жатан рдістерді леуметтік асырлар бойы тжірибесін бір орталыа жинатау болып табылады. Реттеу (нормативті) мдениет функциясы – оамды жне адамны жеке басыны трлі ызметін реттеу басты масаты. Адамдар затты немесе рухани мдениетті тадап ала ма? Бл арада –ебектегі, трмыстаы, жеке басыны мдениетке деген рметі, немесе адамдара сері, оларды іс-рекеті арастырылады. Реттеу мдениет функциясы: мораль мен за жйесіне сйенеді. Семиотикалы немесе белгі функциясы: белгі жйелік мдениетіне, білімге, оны игерумен айындалады. Мдениетке сайма-сай белгі жйесін мегермей мдениет жетістігін білдім деу бос сз. Тіл (ауызша жне жазбаша) адамдарды арым-атынасыны тетігі болып табылады. М.М. Копыленко: «Все шире распространяется убежденность в том, что «каждый язык («большой» или «малый») преставляет собой неповторимую энциклопедию культуры его народа и имеет право на свое место в мировом сообществе языковых культур. К сожалению, ход истории время от времени ставит на грань исчезновения отдельные культуры и языки, чаше всего малочисленных этносов» / Мараш-Оглы Ш: 1990, 146 // Kibrik A: 1991/ – деп жазады [135, б.19]. Ауызекі жадылы дады кне тріктерді рухани мдениетін жеткізген «тілі» болды. Трік «жадыа» атты мн берді. «Сз» кне тркі шін «даймен» те болды. дайды сз арылы тапты. зын – сонар дастандар мен батырлы жырларды р трік баласы жата білді. «зын ла» дала аппараттарыны рлін атарды. Адамдарды зара арым-атынас ралдарыны бірден-бір кзі – ауызекі сз, тіл болды. Ауызша сзге негізделген ауымды мірде адам тек акустикалы (дыбысты, естілетін) кеістікте мір срді. Негізгі коммуникация ралы тіл боландытан, тілге, ауызекі сзге негізделген салт-дстрлер, мифтер, дет-рыптар немесе жалпылама айтса, фольклор кеінен дамыды жне рпатар мирасорлыыны негізі де сол болып табылды. Ауызша дамыан тіл кірме сздерден таза болды. Аын-жырау шыармаларын еске тсірііз.

А. П. Седельников: «Среди тюрков, кочующих в Азии, киргизы – казаки – найболее культурный народ, и несомнено, что ему предстоит лучшее будущее: количество его увеличивается и он оказывается восприимчивым к культурным приобретениям. О сравнительной культурности киргиз-казахов можно судить отчасти по характеру языка, по способности и форме излагать свои мысли, по богатству народной литературы и, наконец, по состоянию развития искусств» – дейді [136, б.20].

Тіл – коммуникация ралы ретінде адамны тікелей атынасуын (айтуын, естуін) ажет ететін боландытан да адамдар жымы зара йымшыл, блінбес бірлікте болды. Жазу-сызуды пайда болуы адамзатты естілетін дыбысты аккустикалы кеістіктен кзге крінетін визуалды крнекі кеістікке итермеледі. рпатан-рпаа ласан аыл-сиет, даналы ой, кпжылды тжірибе нтижесі ендігі жерде тікелей ауызекі айтылмай, жазылан жне кзбен кріп оылатын мтіндерге айналды. «аз анатынан (аурсынынан – А..) жасалан аламсап тіл стемдігіне шек ойды; ол мірдегі асиетті пияны жоа шыарды; ол сулет нері мен алаларды, жолдар мен скерді, бюрократияны дниеге келді. Ол сананы тылсым клекеден жарыа шыарып, ркениетке бастама болан тбегейлі метафора болды» – дейді (А. Кукаркин. Буржазное общество и культура. М., 1970. С. 336.) [137, б.48-49].

ліпбиге дейінгі ауымды оамда адамны мірге бейімделген негізгі сезім мшесі – ла болды. Есту сенумен пара-пар болды. Билерді сзін еске тсірііздер. Ауыздан шыан сз екі айтылмай орындалатын. А.М. Щерба: «Слово – комплексная единица более высокого уровня, чем слог. Оно может состоять из одного или из нескольких слогов» - деген [138, б.110]. А. Джунисбеков бл ойды рірек апарып: «Казахская письменность – в основном фонематическая, т.е. каждая фонема обозначается отдельной буквой. Однако есть и исключения определяющиеся только правилами орфографии казахского языка, которая не всегда дает правильное предоставление о количестве фонем в составе слога, слова или морфем» – деп, тередете тседі [139, б.9]. Фонетикалы ліпби латы сиырлы лемін жайбараат бейтарап кз леміне алмастырды. Ендігі жерде негізгі сезім мшесі болып есту мшесі – ла емес, кру мшесі – кз келді. Жазу-сызу жо уаытта рпатан-рпаа ласан тжірибені ру ксемдеріні зердесі сатап, адам мірлік мні бар жеке – дара отырып-а, кітапты оу арылы ткен-кеткен аталар даналыынан, мрасынан лгі алатын жадайа жетті. Жеке адам, дара адам зіні жеке тла екендігін тсіне бастады. Жаа дуірден бастап ХIХ асырды соына дейін мдениеттегі тілге кіл блінген жо. Тіл сананы, ойды, рухты ралы ретінде ана, осалы блшек есебінде арастырылып келді. Тек ХIХ асырды басында ана философияда, мдениеттануда тілге деген бетбрыс байалды. Соны нтижесінде тіл адам болмысыны е негізгі тсілі екендігі айындалды. Сана рдайым белгілі тілдік негізде мір среді, ол тілмен бірге дамиды.

Тіл – тек коммуникативті рал емес, сонымен бірге адам болмысыны, оны мдениетіні крінісі, йткені мдениет таба, белгіден тысары, яни тілден тысары мір сре алмайды. Адамды тгелдей дерлік табалы лем оршаан, йткені адам болмысыны зі табалы, тілдік болмыс. Адам бір мезгілде табаны тудырушы да, оны талдаушы да. Тіл – тек денотативті (белгі, сигналды) коммуникация ралы ана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі леуметтік – мдени, идеологиялы мні бар) рал. Тілде р халыты тарихы, оны мірі, тіршілігі, шаруашылыы мен мдениеті жатыр. В.А. Звигенцев: «Язык, как мы знаем, существует главным образом в процессе мышления и в нашей речи как в выражении мысли, и кроме того, наша речь заключает в себе также и выражение чувствований» – деп бекерге айтпаса керек еді [140, б.205].

Дискурс – тілдік коммуникация трі. «Дискурс» – арым-атынаса, схбата имманентті (іштей тиеселі), сол кезені оамды мірінде алыптасан нормалар, ережелер жне негізгі ндылытар жинаынан тратын идеологиялы тіл. Ке щеберде «дискурс» дегеніміз – уаытты мдени – тілдік контексі. Шындыында тіл – брімізге орта, бріміз осы тілде сйлейміз, бір-бірімізді тсінеміз. Біра, кнделікті мірдегі сз саптасымыза жіті кіл блетін болса, онда біз мынандай ызы нрсені байаймыз – рбір сз зіні наты затты, бйымды мазмнынан баса кптеген уаытша идеологиялы маынаа да ие екен. Сол шексіз кптрлі маынаны болуы бір лта тиеселі орта тілді кптеген «социологтерге» бліп-бліп жіберді. Осы «социологтерді» М. Бахтин «леуметтік-идеологиялы тіл», «айтылан сз» – деп, Р. Барт «жазу типі» - деп атайды. Адамны бірде-бір сзі тиянаталып, аяталмаан, йткені ой принципиалды трде тмамдалуы ммкін емес. рбір сз рбір адам рухани лемінде зіндік згеріске шырайды. Тірі сана, тірі арым-атынас барысында тілді блжымас, озалмас жйе деп арастыру ммкін емес. Адам шін оны оршаан тілдік орта да, ол адамны зіні тілдік санасы да тгелдей дерлік кпдауыстылытан, кпмаыналытан трады. Сз, ендігі жерде, тек бір нрсені білдіріп ана оймайды, сзді зіні «иісі», тіпті зіні «дмі» де бар [141, б.52-54]. Академик. айдаров: Этносты танып-білуге тс-тсынан ат салысып, зіндік лесін осушы оамды ылым салаларыны бірі – мдениеттану (культурология) десек, ол этнос болмысыны ауымды да маызды саласымен шылданады. «Мдениет» жеке адамны басына тн асиеттен басталып, бкіл лтты менталитетті, асырлар бойы алыптасан лтты сана, дниетаным, салт-дстр, рухани-материалды байлыты брін тгел амтитын те крделі ым.... этнолингвизмдер мен мдени лексиканы арасына тепе-тедік белгісін оя салуа да болмайды. Оны басты себептері: біріншіден, этнолингвистика этнос болмысына атысты «тіл лемін» тгел амтуа тырысса, мдениеттану пні з міндетін «мдениет» ымымен ана шектеуге тиіс; демек, ол анша крделі, ауымды болса да, «бтінні блшегі іспетті дние»; екіншіден, мдениеттану мдениет трлеріні (дебиет, жазу-сызу, олнер, н-кй нері т.б.) пайда болуын, алыптасуын, дамуын, зіндік ерекшеліктерін талдап, таратып айтуды негізі міндетім деп санаса, этнолингвистика барша мдени лексиканы іштей сала-салаа жіктеп, жйелеп, ммкін боланша толы жинап алып, тілдегі зіні наыш-рнегімен сйлете білу, сан алуан ым-тсініктерді мн-маынасын ашып, номинация, дифиниция трінде сипаттап, этносты таным-талам трысынан тсіндіруді масат етеді [142, б.13-14]. Тіл адамны еркін ойлауына, зіні ойын еркін айтуа жол ашты. О. Хаксли: «Тіл бізді тек ана адамгершілік трысынан ана емес, ашу трысынан да адам етіп шыарды» – дейді. Тіл алай затты мдениетті негізі ? – деген сраа Э. Ренана жеке этносты немесе нсілді – «зін-зі билеу арылы жне табии талабыны жемісі» – деп жауап берді. Леви – Строс тілді жасаан кш бл – этникалы рух дейді. Тіл зіні ішкі задылыымен дамиды. Оан табии ру, саналы кштеу саясаты жрмейді. «Каждый человек находится во власти своего языка, являющегося для его этноса средством выражения» [143, б.87]. Тілді ртрі таным рдісіні де ртрлі болуына келді, сол сияты рухани мдениетті кптеген негізгі задылытарын оамны алашы даму сатысында-а тудырды. Міне, осы барлы мдениет туралы длел адамдарды рухани міріні тепе-те жадайда туін айтуа итермелейді. Тіл мен мдениетті маыналы рдісі ранда наты айтылан: «Онда кім блардан басаны іздесе, міне солар, шектен шыушылар. Олар аманаттарын, уделерін ораушы. Олар намаздарына ыпты. Міне, солар мрагерлер. Олар мгі алатын фердауыс жннтына мрагер болады. Расында адамды наыз балшытан жаратты. Сонан кейін оны жатырда тратын тамшы ылды. Сосын тамшыны йыан ан жасады. йыан анды кесек етті сйек жасады та сйектерге ет аптады. Сонан кейін оны баса бір жаратылыс ып, жан салды» – делінген [144, б.342]. Адамзата атау берді, ол – оны символына айналды. Бл атау з бетімен мір сре бастады. Ол аздап оршаан ортаа сер етті. Оны табии оршаан ортадан баса зата серімен тсіндірілді. Міне, кез келген мдениетті басы осылай басталады. Адам бірте-бірте тжірибе жинатап, шыдала береді. В. Томсен: «Какое значение это бы имело для всей истории человечества! Теперь эти языки давно умолкли, и большинство из них унесло разрешение загадок, связанних с ними, навсегда с собой в могилу» – десе [145, б.32]. Осы ойа сас Ф. М. Березин: Литературный язык генетически связаны с городом, но они давно уже «выросли» из этой своей колыбели, и настолько это не могут заменять или представлять собою языковую культуру города» – деген еді [146, б.103]. Адамны интеллектісі – оны саналы рекеті, аыл-ойы екендігін Б. Саынова атап ткен болатын [147]. рбір жанды емес зат, кез келген сімдік, жан-жануар жне адамны зі наты аталатын сзге туелділігі арта тседі. Бл ым бірте-бірте лем туралы жалпы тсінікті шындыа айналады. Бл – метафизикалы шыармашылы ана емес, шындыты жаа типін, рухани мдениетті, т.б. кздерін ашады. «На первых этапах человеческой истории происходила реализация духовной и интеллектуальной активности человека» – деп [147, б.84]. И.Г. Гердер (1744 – 1803) зіні «Тілді шыуы» (1772) – деген ебегінде тілді пайда болуын адамны трмысын анытайтын табии задылытарды оып-йрену негізінде тсіндіруді масат ттан. Тірі тіршілік иесі ретінде адам табии задылытара баынады; біра жануар есебінде ол – табиаттаы мірге нашар бейімделген. лімнен оны тек ана «ойлампаздыы» тарады. Бл адамны тіршілік етуде іс-жзінде жануардан да асып тсетінін крсетеді. Ойлампазды, адамдар арасындаы оамды байланыс, табиат лемінен оларды айырмашылыы тілінен крінеді. оамдаы бтін ым жне тіл адам міріндегі ерекше форма болып табылады. Гердер шін ол – адам мдениетімен те. Тарихи алыптасуды жне тілді дамуын ол – мдениетті мгілік даму рдісін ртрлі мдениеттерді рпатан – рпаа берілуімен сынады. Гердерді идеясы немісті жне еуропалы плспашылара жне ылымына атты сер етті. Олар мдениетті тарихи жне этникалы формысын йрену арылы трлі ырынан: салыстырмалы тіл білімі, мифологияны жне фольклорды зерттеп арастырды. Гегелді (1770 – 1831) плсплы жйесінде мдениет атымен аталмайды. Ол оны мірдегі негізгі ажеттілік арылы, шыармашылыа диалектикалы рухани шыу арылы «біледі». Шыармашылы – жааны ойлап табу, ол сондай жаа болуы керек ескіні мытпайтын жне жоймайтын, ол туралы рашан еске алатын, оны зінде сатай білетін, оны р стте зіні тарихы сияты іске осатын, зіні болашаы сияты сезінетін – дейді [148, б.34-35]. «Наука – один из новых институтов в структуре культуры. Однако значение ее быстро растет, а современная культура воспитывает глубокие изменения под влиянием науки. Духовная эволюция через миф, религию и философию привела человечество к науке, где достоверность и истинность получаемых знаний проверяется специально разработанными средствами и способами. Наука, таким образом, существует как особый способ производства объективных знаний» [149, б.67]. Кшпенділер мдениеті лімсатан (ліп + са) басталатыны айтылды. ылымны негізі ретінде жартастара аны, ашыны кескіндерін тсіру – кескіндеме нер ретінде танылды. Мндай нер сйектерге ою-рнек салу арылы: кебежеге, сандыты бетіне, ер-тоыма, ат-бзелдеріне тсіру арылы дамыды. Кейіннен текеметке, киімдерге трлі ою-рнек салуды мазмны арта тсті. нерді бір трі «музыка» да осы: ою-рнек арылы айтылды. Седельников: «Обыкновенно передача песни сопровождается подыгрыванием на инструменте; из последних распространены: домбра – род треугольной балалайки с тремя струнами (бараньи жилы) и кобыз – овальная балалайка с колышком внизу (как у виолончели), на которой играют смычком; из духовых можно назвать зурну – деревянный длинный рожок» - дейді [150, б.20]. Айтылан ойды терілген мысалдар: Взяв кобыз* с священной песней Долго прыгал по кибитке По коврам вокруг малюток (КБС, 1935. 25 б.). Кобыз* – старинный казахский музыкальный инструмент (Тверитин). Алтыннан алан жарылдап, Сыбызы, сырнай шаылдап (амбар, 334); Керней, сырнай тарттырып, ыры апалы алаа, Тегіс хабар берді енді (Алпамыс, 223) жан-жаты толытыра алады. Кй – адам баласыны дыбыстара еліктеу арылы, ішкі – жан кйзелісіні уанышыны жарыа шыару символына айналып, бара-бара амысты тербелгені, аашты сыбдырлааны рмелі аспаптармен, обыз, домбыраны мірге келуіне трткі болды.. Жбанов: «азаты мдениет, тарихы да жазылмаан. Сондытан кйлерді алай шыуы, алай пайда болуы, алай дамуы жайында тарихты жазып алдыран деректері жо. азата кй трінде айтылан сз шаатай, йыр тілдерінде, анатоль трік тілінде «кк» болып айтылуы тиіс. азаты «и» дыбысыны біратары шаатай тілінде, ескі йыр тілінде, трікпен, зірбайжан, анатоль тілдерінде «», «г» – ге айналады. Трік музыкасын тексерген профессор Беляев, Успенский екеуі бірігіп жазан «Трікмен музыкасы» деген кітабында музыка мдениетіні су жадайын, мдениетті тарихи су процесіні алай болатынын ескі тарихшыларды жорамалдау жолымен баяндайды. Басы – кптеген тркі тілдерінде музыкант (деші – А..) маынасын берген. «обыз» сзіні басы «» дыбысы тсіп аланда «о» - ны орнына «а» дыбысын олдананда «абыз» болады. аза инструментіні біреуі – «сыбызы». Негізгі тбір болатын «сыбыс» азаша амысты бір аты – сыбыс. «амыс» сзіндегі «а» дыбысын «о» дыбысына айналдырса, ырызша «омыс», бізді «обыс» болып шыады....Бізді арауымызша, орысты «домрасы», азаты «домбырасы», арабты «тамбры», бенгал еліні «тмыры», гректі «тамирі» – бір нрсе» – дейді [151, б.314-317]. М.М. Копыленко: «Заглавие детального, снабженного многочисленными рисунками повествования Сагатбека Медеубекулы о домбре включает указание об этнолингвистическом анализе. И в самом деле, последний раздел статьи касается происхождения казахского термина домбра, его соответствий в других тюркских и нетюркских языках, что значительно обогащает наше представление о замечательном музыкальном инструменте. Еще в большой мере «лингвистична» краткая статья А. Нурмагамбетова, в которой автор, выдвигая дополнительные весомые аргументы, соглашается с Н. Ундасыновым, опровергающим предложенную некогда Л. Будаговым персидскую этимологию термина домбыра. И настаивает на его исконно тюркской природе» – дейді [152, б.21]. Комузъ - обыз родъ волынки или дудки, всякій музыкальный инструментъ; желъзн. музык. Комыргай – дудка, свистокъ – деп анытаан (Будагов, 65). Взял домбру* заставил струны Тихо звучные заплакать (КБС, 15). Домбыра* – музыкальный инструмент (Тверитин). «Кй» деген сзді тегі «ккпен» байланысты боланын біз де о баста айтып едік» [151, б.275-283]. А. Сейдімбековті: «Эпостарымыздаы «адырнасын ала гіздей міреткен» – деп келетін жыр жолдары жырауларымызды тсіне кірген ассоциация емес, мір шындыынан алынан» – деген сзі ойымызды толытырады [153, б.148]. «Музыкальное начало не было отделено от движения, жестов, возгласов, мимики» [154, б.30]. Демек, «дыбыс» пен «ым» сйлеу тсілі болан кезде «уен» де табиатты дыбысты былысы ретінде кшірме болып, адамны рухани ажетін теді. «шан са н осты» – деген тіркес содан алыптасты. Абыздар мен басылар кне дуір мдениетін таратушы, ерекше магия иелері болды. «обыланды батыр» жырындаы: ыл обыза жаады араайды шайырын немесе «Алпамыс» жырындаы [155, б.71-218]: «– Мынау серкелерді мйізі, абыра сйегінен сырнай істеп ойдым, соны ыздарды жолына барып тарт, сені стап алып кім ылды деп срар, айтып ойма», обыландыны ыл обызы, Алпамысты Кейуата жасап берген «сырнайы» Батырлар аладан шыанда жанына дешілер (Бабырша деші – музыкант деген) – ыл обыздарын, сыбызы, сырнайшыларын ертіп шыан. Бл дегеніміз тріктерде дешілер мдениетіні ерте заманнан жоары боландыын растайды. «Мимика – ішкі сезім тілі», «аза тілінде азаты сары сайран даласы, біресе желсіз тндей тымы, біресе йындай екпінді тарихы, сар далада дере кшкен трмысы, асыпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – брі крініп тр» – дейді М. Жмабаев [156, б.196]. М. Балааев: Мдениетті адамны сйлеу мнері лаа жаымды болма – дейді [157, б.74]. «Сз мдениеті» дегеніміз не? Кейде тжірибеде «Тіл мдениеті» дегенді олайлы сезінеді. Екеуіні арасында блендей айырмашылы жо. Тіл мдениеті тарихы зіні бастауын те алыстан алады. Ол зіні тарихи кзін кне Шумер, Гректерден жне кне Римдерден алады. Олар – сз неріні теориялы жне практикалы негізін алады. «Сз» нері би-шешендерді тілі арылы ауызша да, жазбаша да жетті. «Сзге» тотау, айттым бітті «тіл кеспек болса да, бас кеспек жо» содан алан. Тура биде туан жо болан. Билер институты дала заын реттеп отыран. «Из истории ораторского искусства» тарауын араыз [158, б.74]. аза шешендік сздерін арнайы зерттеген мина Маметова оны «аза билеріні шешендік сздері оны дебиеттегі орны» (1945) кандидатты диссертациясыны ылымда алатын орны ерекше. «Сйлеу мдениеті» (сз мдениетіні синонимі) орыс тілді дебиеттерде ш трлі маынада олданылады: а) сз мдениеті – рылымы мен рылысы, зіндік ны оны коммуникативті ызмет жйесін арттыра тседі; б) сз мдениеті – екіншіден, адамны білімі мен танымыны жиынтыы, зара арым-атынаста тілді олдананда мазмнды сйлеуге, иналмай еркін сйлеуге олданылады; в) сз мдениеті – тіл мдениеті саласындаы лингвистикалы білімі, коммуникативті сапасы [159, б.6-7]. Сз бен тіл мдениет туралы айтанда жарасым табады. Біра, бл екеуін екі трлі арастыру да негізсіз емес. Тіл мен сзді бірлігі мен айырмашылыы лкен проблема. Бл мселелер «Жалпы тіл» білімінде арастырылады. Дегенмен, тіл – арым-атынасты табалы тетігі; сз – тіл табасыны ізбасары, берілетін апарат кздеріні сипатын, жне тіл заын орындайды; сйлеу ызметі – адамны сйлеу шін бейімделген психо-физиологиялы организмні жмысы; мтін – сзді те жетілген мазмны, мазмнды алыптастырып, жеткізе білетін ауызша жне жазбаша шыарма. Мтінні мазмны – адамны аыл-ойында алыптасан апаратты натылыы. В.В. Виноградов: «Но, кроме того, в каждой более или менее самоопределившейся социальной среде в связи с ее общественным бытием и материальной культурой складывается свой словесно – художественный вкус, связанный со специфическим отбором и оценкой разных выразительных средств общенародного языка» – дейді [160, б.15].

Тіл мдениеті оамды орындарда адамны з ойын наты, мазмнды жеткізуімен де айындалады. 1950 жылдары азастанда тіл мдениетін зерттеу ола алынды. Тіл мдениеті халыты жалпы мдени дрежесімен, деби тілді андай белесте екенімен тыыз байланысты. М. Балааев: деби тілді жауы – анархия – дейді [161, б.117]. Тіл мдениеті зіні табиаты жаынан затты жне рухани мдениетпен тыыз байланысты. Затты жне рухани мдениеттер аза тілі арылы ана крінеді, елден шыан мдениет, елі шін тек ана зіні ана тілі арылы ана іс-жзіне асады. «Культура речи означает использование языковых средств, оптимальных для речевой ситуации» – дейді Л. И. Скворцов [162, б.90]. азатар шін сйлеуге тиімді сз атадан – балаа мра болып алды. Ол – кбіне этномдениетпен байланысты болды. Зата сз табу оны ужімен тыыз байланысты. Зат бірден атауа ие болмай, кп жылдар тжірибеден тіп барып, белгілі былыса байланысты ужденіп барып атауа ие болды. К. Смалова бан орай: «аза халыны е маызды мдени лтты ерекшеліктеріні бірі – жан-жаты амтылан дстрлі мдени лгілеріндегі дадылы лтты рсімдері» – дейді [163, б.37]. Тіл мдениеті ХI – ХII асырларда сз боланын М. ашариді ебегінен білеміз. Ол: «Е таза тіл – тек ана бір тілді біліп, парсылармен араласпайтын, жат-жрта барып-келіп, арым-атынас жасамайтын адамдарды тілі» – дейді. Бл – тркі тіліні тазалыы шін крес болса, оны тікелей мрагері аза тілі шін де атысы бар деп ойлаймыз. ХV. Асан айыдан бастап барлы аын-жыраулар аза тіліні тазалыы шін кресті. ХVIII. орыс тілінен аза тілін сатап алуы шін здіксіз крес жрді. Осындай, нтижелі тіл шін кресті салдарынан ана аза тілі мы ліп, мы тірілді. «сіресе тіл мдениетін сатау, ана тілін жасы білу – ркімні азаматты борышы, оамда атаратын ызметіні тірегі» – дейді рманалиева [164, б.24].

азіргі деби тіліміз – халы тіліні жоары формасы. деби тіл дамыан сайын оны оамды ызметі, стильдік тарматары сараланып, нормалы жйесі ныая тседі. «В области культуры русской речи в последние годы наиболее успешно развивались следующие теоретические направления: 1) вариантивность норм; 2) функциональность в оценках нормативного характера; 3) соотношение внеязыковых и внутрилингвистических факторов в становлении, развитии и функционировании литературных норм; 4) место и роль литературно – нормированных элементов в структуре национального языка; 5) культура речи в условиях двуязычия и многоязычия и некоторые другие» – деп жазыланны кейбір элементтері бізді тілмізге де атысты [165, б.7]. Кпэтникалы азастан шін рине лтты тілді дамыту орынды. аза тілі доминантты рл атаруы керектігі айтпаса да тсінікті. Уаытша орыс тілі ресми тіл ретінде ызметін тотатан емес. Баса тілдерді де дамуына азастан аморлы жасауда. Халытар Ассамблеясы азшылы лттарды басын осып, тратылы пен бейбітшілікті кепілі бола білуде. Н.. Назарбаевті: «Біра, аза тілін азастандаы лтты топтарды барлыы да йренетін болуы тиіс» – деген лаатты сзі естерінде болар дейміз [166]. Еліміз егемендік алып, аза тілі деби тілге атысты норманы сатаанмен, мемлекеттік тіл ретінде зіні толы анды ызметін атара алмай отыр. Бан кптеген себептер бар. Тіл оамды былыс оны дамуы тарихи рдіске негізделген. «деби тілімізді сапасын арттыран сайын, тіл мдениеті жасара бермек» – дейді. Есенов [167, б.33]. Тілді тарихи мра ретінде рпатан-рпаа жеткізуші ол – адам. Адамны мірі этномдени трмысымен байланысты екендігі айтылды. Бізді асыр – зіні артышылыымен тарихи асыр. Барлы ойлар мен бізді жауаптарымыз, шыармашылыымыз тарихи негізден басталып, тарих табалдырыында пісіп-жетіледі – деген екен 1841 жылы Белинский [168, б.172]. Тіл мдениеті туралы жазан Т. ордабаевті ебектеріне де назар аударанымыз жн [169, б.121 араыз: 167]. М.М. Копыленко: «Тем не менее наибольшее число этнолингвистических исследований касается именно лексики и фразеологии как такого яруса языка, в котором этнос находит наиболее яркое выражение» – дейді [170, б.19].

азаты этномдениетіне байланысты Ш. Улихановты: «Іле лкесіні географиялы очеркі», «азаты о – дрісіні рамы», «Егіншілік туралы», «Киіз й», «азаты молалары мен жалпы кне ескерткіштері жнінде», «аза шежіресі», «Тірі (дай), «азатардаы шамандыты алдыы», «Аруатар немесе онгондар - лген ата-бабаларды рухы», «азатарды космологиялы тсініктері», «уедегі былыстар», «Жаман кзден, ыбылыстар мен ртрлі аурулардан сатайтын – тмар» т.б. атап туге болады.

Ы. Алтынсаринні: «Этнографиялы очерктерінде»: шариат, й сыны, жесір, тоал, ілу, жыртыс, кемпір лді ст аы, сукеле кигізу т.б. айтылады.

А. нанбаев шыармасында: клдрімен белін буан, тркіні, жел шы, намаз шам, алы, ансонар, томаа, найза, тыма, насыбай, медресе, шлмек, алтын бергек, елубасы, шар салып, жайлау, ыстау, аршопке, шапан, сабау, кереге, брік, тон, лекшін, кнні, бйітсымал, обыз, домбыра, шылдаана, малма сапсиды, а шомшы, керуен, кзеу, арша, киіз, шпа, ом, ылау, шйінші, бойкйез, бгі, шолпы, кмшат брік, тыр, кйлек, кебін, кі таты, барымта, ама, торын тон, дулыа, сауыт, ылыш, шарайна, босаа, тр т.б. кптеген этномдени лексика кездеседі [171, б.677].

Ш. дайбердиев шыармасындаы этномдени лексиканы кейбірін атап тсек олар мыналар: жма, ршытай, шалбар, ноталы, ксіп, трт аяты мал, апан, бота, лын, ла, озы, пішен, ынап, анжар, жлдыз, ай, жетіарашы, ркер, таразы, шолпан, теміразы, осбозат, шелді кз, уыздай келіншек, міркеннен мсі-етік, сукно, тлкі тыма, а шарып, ымбат ішік, ыл шапан, бешпент, шалбар, саат, калошмы, ер-трман, кміс, алам, крпе, ымыз, рыш, мырыш, лапкесі, шылбыр, ды, шыырау, белбеу, сыны ине, таспа, арма, кже, тала, желі, балан, шапа, блдірге, мгр, ора, ба, маймыл, теш, тауыты айыры, анжыа, тарамыс, домбыра, гормон, дойбы, карта, сауыт, шатыраш, жесір, рым й, жебелі о, саптама, а сауыт, ын, алпа, тза, кбі, ірімшік, шмек, басы, нота, шебелет алпа, тар шалбар, ыса сертек, шаша сккл, таа, саа, нда, нажаай, теміразы, минут, шерік, амшы, ры, жанторсы, саптая, тспы, слде, жайнамаз, еруліг, малта, нота, сжд, кісен, асы, балгер, ксеу, желбау, оша т.б. [172, б.547].

Тілді сан-салалы ызметі туралы ажымай, талмай зерттеп жрген ф..д., профессор Р. Сыздыова... тілді кркемдігін зерттеп, масаты мен талдау дісі жаынан айырмашылыы бар: лингвистикалы стилистика; екіншісі – сз мдениеті – деп, жазды [173, б.177]. аза тіліні пиясын байаан. Жнібеков тіл мен адам психологиясын штастыра келіп: Байап араса адамны айсы бір лта жататындыыны зі оны бет пішінінен ана емес, халыты дстрлермен байланыстылыынан да крінеді екен. Асар – мені, она кдені, ауылды «алты аузын», бастапыны (бастаныны – болса керек – А..), келін ізетін, кйеу мізетін, той бастарды, беташарды, ужарды, баса да кде – жоралыларды іштей ынып, жрекпен сезінген адамны мерейі стем болатыны таы бар – дейді [174, б.3].

нерді ерте кездегі мінездік сипаты синкретті болды. Синкрет – (грек. synkretismos – біріктіру) – ртрлі кзарастарды тоысы. Кне дінні пайда болу жолы ртрлі. Олара: магия, фетешизм, тотемизм, эротикалы салт, жерлеу дстрі т.б. жатады. Негізгі тп-тамыры алашы адамдарды мір трмысына апарады. Анемизм – Бл терминді ылыми айналыма аылшынды этнолог Э.Б. Тайлор (1832 - 1917) енгізген. Ерте оамдаы адамны жеке ндылыыны сенімі, сырты дние серіні тылсым сырларымен астасып жатты. Алашы мифологиялы кзарастармен тыыз байланысты болды. Анемизм (лат. anima – аруа, жан) адамдарды табии сипаттарымен сапасымен айындалады. Тайлор бл сенім теориясыны ядросы – барлы дін алашыда «таы – плсп» «рух» «жанны» денеден бліну абілетіне байланысты болды. Бл сенімні блтартпастай длелі – тс кру, галлюцинация, летарикалы тс кру кезеі, жалан лім, жне таы баса тсініксіз былыстар жатады. Магия – дінні нерлым кне трі. Магия (грек. megeia – волшебство) кейбір символикалы іс-рекеттер мен дстрлер, сиырлау жне салт-дстрлер жатады. Аылшын дінтанушысы, этнолог Джеймс Фрэзер (1854-1941) дінні алдындаы кезе дейді. Неміс этнологы, социологы А. Фирканд (1867-1953) дінні дамуыны негізгі кзі деп арайды. Орыс этнографы Л.Я. Штернберг (1861-1927) анемизмні сенім-нанымны жемісі деп біледі. Фетишизм – (франц. fetihe – тмар, амулет, идол) ерекше кш иесі сипатты жансыз заттара табыну. Фетешизмні табыну нысаны: тас, ааш, т.б. заттар болуы ммкін. Амулет – (араб. гамала - алып жру) алашы кезедегі фетешизм мен магияа апарады. азатарды кейбірі тсінбесе де тмар, аюды тырнаын т.б. мойындарына іліп алады. Тотемизм – кптеген халыты дінінде мал-жана, ааша табыну шырасады. «Таылара» лем жанды болып крінді. Оны ішінде – мал-жан, ааш та болды. «Таы» зінікі сияты оларда да жан бар деп, олармен арым – атынас орнатты. Алашы адам малды атымен зін атады. Оларды зіні «бауыры» деп атап, оны ліміне айырды, мны: тотемизм – дейді. Тотемизм – (солтс. нді ототем – оны табы) дегенді білдіреді. Тотемизм – ру мен сімдіктер жне жан-жануарлар (кбіне табиат былысына байланысты) анды байланысын, сенімді жатызады. Рулы, фратриалды (грек. фратрия-аайындар), топты, жынысты жне жеке тотемизм болады. Бны айсысы кне? Кптеген зерттеушілерді пікірі бойынша фратрий тотемін кне деп есептейді. Тотемизм – азатарда кездеседі. Мысалы: улиеге ат айтып, орасана ой айтып (ыз Жібек), улиеге ат айтып, орасана ой айтып (обыланды, 39); улиені сыбаасына жылы атаан (рбандыа сойан) да, орасан (індет) кетсін деп ой сойан. Кбіне еркек малды атаан. Жас бала туанда мойыны, банасы, бел омыртасы берік болсын деп, сойылан ойды омырталарын тізіп жинап ойан. Туан ер баланы «жолдасын» кмгенде асыты ызыла бояп, ш-тртеуін бірге кмген. ойды крі жілігін шарба ораны шыталарына іліп ойан (Ш. Улихановты араыз) т.б. Блаты жерлерде, жалыз жарым ааш кездессе, «улие ааш» – деп лем-жлем ілген. Астана аласында тотемизмні белгісі болан «Алып бйтерек» символикасы бой ктерді. С. асабасов: «Адам мен жануарды блмеу, адамды екі кейіпті болады деп тсіну ол замандардаы миф кейіпкерін жартылай адам, жартылай жануар трінде бейнелейді, яни зооантропоморфты образ жасайды. Бл, сіресе, тотемдік мифтерде ке етек алан, ал кейінгі дуірлерде мифті баса да трлерінде орын тепкен. детте, кне тотемдік мифтерде бір рулы ел мен белгілі бір жануарлар тобыны тотемдік атасы – бір а деп баяндалады. Бл мифтердегі кейіпкерлерді згеруі – лі таза былу емес, бл масатты былуа апаратын жол. Масатты былу кейін, мселен, ертегі жанрыны бір белгісіне айналады. Ал, тотемдік мифтегі аарман кейіпіні згеруі шын мніндегі былу деп саналмауы керек, себебі мнда сол кездегі сана бойынша аарман адам кейіпінде де, жануар трінде де кріне береді» – дейді [175, б.69]. Тіл мен дін егіз ымдар. Діни лексика аза тілінен тыс мір срмек емес. Діни лексика аза тіліні сздік орыны блінбес рамдас блігі болып табылады. аза тіліндегі діни лексикалар этномдениетке дендеп енгені соншалыты, оларды аза трмысынан бліп арастыруды зі бестік болар еді. аза мдениетін ислам дінінсіз кзге елестетуді зі иын. Араб жазуы аза мдениетіні дамуына лкен лес осты. В. Бартольд: «Арабский язык, как язык ислама и язык культуры, оказавшей несомненное влияние на культуру западной Европы, всегда привлекал к себе небольшее число исследователей среди европейских оренталистов; научные успехи достигнутые этого отраслью знания, значительно превосходят успехи других отраслей востоковедения» – дейді [176, б.154]. орыт ата (VIII – IХ.) мір сргенмен шыармалары бертін жарыа шыты. Сондытан да, шыармаларында оыз-ыпша еліні салты мен трмысы кеінен крінеді. орыт ата шыармасы Ислам діні дуіріне дп келген со мсылман аидалары, діни лексикалар шырасады. Темір досы, дін ттасы Мхаммед крікті, Мхаммедті о жаында намаз оыанда бубкір – Сыдды крікті, «Ясин» аяты крікті, пайамбарлар, ран, тба намазы, азан т.б. [177, б.13-14]. Сол дуірге жатанымен, шыарамаларында діни лексика онша кп кездеспейді: Ислам шеберіндегі суфизмдік аымды стаан бунасыр Мхаммед Ибн Мхаммед ибн Тархан ибн зла л-Фараби Тркістандаы Фараб (Отырар) аласында 870 жылдары туан.

Махмт ашари сздігінде кне трік затты жне рухани мдениет сздері те кп: ат, о, ун, алб, от, ир, он, атыз, куз, ыдыш, уру, оча, азу, тук, ічук, рук, узум, еркк тау, арар, ора, алтун, улар, арпа, ууршы, ын, анат, ылыч, кмч, обуз, ымыз, амыш, кумуш, оры, балы, білік, тзк, тшк, тішк, крук, клук, келін, лачын, атун, туша, ьулан, кгн, амчы, ккр, тама, ара, ктмн, алан, бузау, ысач, балдыз, сувлы, т.б. І. Кеесбаев «Орта асырда аза халыны жазба дстрі боланын бріміз де птаймыз. йткені мірді иын тауыметінен жазба дстріміз туыстас тркі тілдерімен астасып жатты» [178, б.83] – дейді. Бл келтірілген мысалдардан да айын крінеді.

Ахмад Яссауи шыармасында рухани мдениет лексикасы кездеседі: нер, білім, ой, аыл, абырой, баыт, уаыт, жт, шыра, жары, дептілік, л, ызмет, нр, рмет, дстр, т.б. Ахмат Яссавий хикматларында: бисмиллох, хикмат, дафтари, ариб, фаир, даргохиа, арибларын, Мадинаа Расул, мехнат, уъон, намоз, азо, мухаббатни, шайтон, имон, нафсим, мактаб, суннат, кофир, нура, рух, жибрил, хафтум, аласт, арвох, зикр, оллах, бобом, шароб, товба, азозил, иллийюн, иншоаллох, лаббайк, мул, убо, олам, ориф, арш, азоб, жамол, чортер, чилтан, дарвеш, дин, адаб, ибодат, икки нур, каромат, мехмон, мерож, нафс, зикр, муршид, нолмус, суфий софылы баыттаы жне ара-тра ислам діни лексикалары шырасады [179, б.254].

Ахмет Йгінеки ебегінде: да, кітап, дние, жомарт, тілі, зиялы, сара, ткпарлы, шапаат т.б.

Слеймен Баырани ебегінде: дай, лшылы, тоза, Алла, кн, астафиралла, дрет, михнат, ибадат, иман, лшылы, зікір, шариат, софылы, парыз, ораза, нпсі, шапаат, мсылман, улие, уажиб, сндет кбіне діни лексика кездеседі. Алтын орда – ыпша дуіріндегі дебиеттен: Рабузиді «Нух` алайи с – салам хикаялары», «Слеймен алайи с – салам хикаялары», «Харут пен Марут хикаялары»; Хусам Ктибті «Жмжма слтан» наыз мсылман дінін уаыздаан шыармалар. з кезінде, азір де ндылыын жоймаан иманияттыа, мсылман мдениетіне шаыратын ебектер болып табылады. Діни лексика сияты ислам мдениеті де аза мдениетінен блек дние емес. азатар аза тілінде сйлейтіндер, діни трыда сйлейтіндер болып екіге блінбейді. Демек, аза мдениеті, мсылман мдениеті деген де жо. Бір ттас ислам мдениеті шеберінде ркен жайан азаты лтты мдениеті деген бар. Сол сияты аза тіліне етене сіісіп кеткен діни лексика (терминдер) деуге болады тілімізде алыптасып кнделікті сйлеу тіліне айналды. Діни лексика тек ана адамды жерлеген рсімдерде ана олданылады, ожа, молдаларды, мешітті «ксіби лексикасы» десек атты ателесеміз. Діни аидаларды «ксіби лексикаа» айналдырып жргендер шын мніндегі «дмше молдалар», «дінді апиына» алай айналдыранын білмей алан, ислам лемінен, мдениетінен жрдай, хабары жо, сауатсыз дін иелері екендігін неге жасырамыз. Жалпы, аза тілінде «тіл жне дін» туралы аз айтылып келді, теориялы ебектер жоты асы. «Жалпы тіл білімі» [180] «Тіл біліміні негіздері» [181] – деген ебектерде млдем сз болмайды. Кеес дуірі кезеінде «діни лексика» мселесі жабы таырып болып келді. «Тіл жне дін» туралы айту басыды атерге тігумен пара-пар болды. Бір ттас аза дебиетінен асырлы мдениет алынып тасталды. аза деби тіліні дамуына ыпалы бар «діни лексикалар» туралы млдем сз болмады. Біра, орта асыр жазба ескерткіштеріні тілі – Г. Абдрахманова [182, б.49], А.К. рышжанов [183, б.49], М. Оразов [184, б.279], Э.Н. Наджип [185, б.162], А. Ибатов [186, б.211], Ескі тркі жазба ескерткіштері [187, б.81-123], туралы зерттеулер т.б. лингвистикалы талдауа тсті.Тбі «тіл жне дін» – атты тарау толыынан айта аралады деген мітімізде жо емес. Ислам діні конфуци – даосистік жне нді-будда жне хрестиян дініне араанда жас дін. Оны шыуы VII асырды бірінші жартысына жатады. Араб жерінде кне арабтар тайпасы мір срді [188, б.194]. Исламны негізін алаан Мхаммед пайамбар болды [189, б.250]. Мсылмандар бір ана Аллаа ана сенеді. дай, лем туралы шындыты айту шін арнаулы адамдар пайамбарлар тадап алынды. Е соы пайамбарымыз Мхаммед болды [190]. Баса ерте уаыттаы пайамбарлар: Адам, Ной (Нх), Авраам, Лот, Моисей (Мса), Давид (Дуіт), Соломон (Слеймен), Иссус Христос т.б. болды. Мны ішінде Мхаммед ілімі ана шындыа жуы келді. Ислам діні бойынша лем Алланы мірімен алты кнде жасалды. йел еркекті абырасынан жасалды. Адам міріні е ттті кндері Адам мен Хауаны мірі деп оытты. ран (арабша оу) ислам дінні асиетті кітабына айналды. Ислам діні мен азаты дет-рыптары, салт-дстрлері туралы ебектер жазылды [191]. Н.. Назарбаев «Сындарлы он жыл» – деген кітабында: «Ислам дінін абылдаан азатар ран ережелеріні негізінде де, ислама дейінгі дстрлі ырым-жораа да табии трде жне бір мезгілде мінжат ете алатын болан. Осылайша, азатар здері шін жаа араб дінін абылдаанымен, з бабалары – тркіні кшпелі тайпаларыны рухани мрасынан да кз жазан жо» – дейді [192, б.3]. Бдан шыатын орытынды ислам дінін абылдаан азатар мсылманды дет-салта, трмыса байланысты кнделікті мірдегі затты жне рухани мдениетке атысты сздерді де абылдады біра, зіні ата-бабасыны тілінен алша кеткен жо. «Оканчательно решить судьбу казахской традиции в Казахстане может лишь появление тех, кого в исламе зовут Аль инсан – аль камиль – Человек Совершенный» – деген сз ркімді ойландырады [193]. Осы орайда Зира Наурызбаева [194]. лмира Бекетызы Наурызбаеваны [195]. Евфрат Бадатлы Иманбекті маалалары мен схбаттарын ерекше атап туге болады [196]. «Ислам уммасыны болашаы» деген халыаралы конференцияда Мхтар л-Мхаммед баяндама жасады онда: «Ислам мен білім егіз ым. Алла тааланы 99 есіміні бірі – білім» – деді [197]. Мхтар л-Мхаммед: «Жалпы мдениетке тосан тоыз анытама берсек те лтты мдениеті тірегі біреу ана, ол – тіл» [198] – деген сзіні тп-тркініне тереірек барайы. Еліміз егемендік алуы арсаында «Тіл туралы за» 1989 жылы абылданды [199]. азастан республикасыны Президентіні кімімен «азастан республикасы тіл сясатыны тжырымдамасы (1996)» бекітілді. Егеменді елді мемлекеттік тіліні олданылу аясын таы бір пысытап берген бірден-бір маызды жат болды. азастан Республикасындаы «Тіл туралы за» (1997), Егеменді Республиканы Конститутциялы заындаы мемлекеттік тіл туралы айтыланды кеінен – талылап натылап берді. «Тілдерді олдану мен дамытуды 2001 – 2010 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы» мемлекеттік тілді сала-салада олданылуын таы да айтып тті. Сайып келгенде 1996 жылы жатпен мазмны сай келіп, блендей айырмашылыы жо болды. Тек ана ылыми амтамасыз етуде: А. Байтрсынов атындаы Тіл білімі институты басым рлге ие болуа тиіс – деген сйлем жазылды. Соы жылдары мерзімді баспасзде аза тіліні болашаы жнінде ткір-ткір маалалар жары крді. Атап айтса: ф..д.. Айтбаев [200] терминология туралы бгінгі кнні зекті мселесін ктерді. Ф..д. Б. Хасанов [201] мемлекеттік тілді мртебесі туралы, С. Атаев [202], Мхтар л-Мхаммед [203] т.б. аза тіліні болашаы жайында сз озады. Мемлекеттік тіл шыны керек «Баяы жартас бір жартас» кйінен бір табады. Жетім бала «Кркемтайды» кйін кешкелі ашан. л-Фарабиді зі тіл ылымын баса ылымдардан жоары ойды [204, б.47]. аза тіліні мемлекеттік статусы бола тра неге з дрежесінде олданылмайтыны туралы Б. Хасанов аталан мааласында 17 сраа бейресми тсіндірме берді сонда барлы жайттар аны айтылан. «Конститутциялы Кеес тіл заы саласындаы осы атап крсетілген жне атап крсетілмеген айшылытарды біржолата жою шін «азастанны мемлекеттік тілі туралы» жаа за абылдауын талап ету діл болары сзсіз» – дейді.

Отбасылы мейрамдарды тілдік парадигмасы

Неке ияр. Неке, тала, амшыа оланда боп, Жо ылып шариатты сопа ізін (М-Ж., 30). Неке а. [ нека: 1. брак; 2. совокупление] 1. бракосочетание, брак, семейный союз мужчины и женщины (Рстемов, 217). Бл дстрде де кне архаикалы белгілер саталан. Мысалы, кейбір жерде ыдысты жанына садаты оы сияты аашты байлап ояды. Жебе жыннан, шайтаннан т.б. ияпат кштен сатап алушы деп ан. Орта Азияда кеінен млім болан. Неке ияр жастарды йленуін зады трде бекітетін мсылманды таза дстр. Неке – алт. гнаться за кмъ, слдовать, преслдовать, гнать, взыскивать (въ монг. некеку) деген сз екен (Будагов, 1871: 299). Тур. никеболи, никополисъ, соб. имя. Города въ Болгаріи (1871: 298). азір ескі дстр айтадан жаырып, йленген жастар мешітке барып, некелерін идырып, неке суын ішіп айтады. Неке ияр екі жасты жаындастырса, тала керісінше ажыратады. Тала діни жолмен жасалатын ажырасу.

Тала. Лєкин никах, талаќ, мирас ісін, Лайыќ µзі бітіру дауы болса (М-Ж., 34), Никах, талаќ, мирас, жаназа оќып, Указной балаѓа есім ќойса (М. Дулат, 34); Жалѓанды талаќ ќылыпсыњ, Бас – аяѓын біліпсіњ (Шєкєрім, 87);

Талаќ сµзініњ µзі де бірден ќалыптасып кетпеген белгілі бір тілдік фономорфологиялыќ даму сатысынан µткенін байќауѓа болады. Т±л > т±лып > тулаќ > талах > талаќ сияќты семантикалыќ форманы кµрсетуге болады. Талаќ. а. талакъ разводъ,,, далаќ ойрмк урт, уртт развестись съ женою, три развода (посл чего мужъ не можеть уже взять ее же въ жены), далќ мужъ. дающій разводъ жен; мдаќе мутталлака, разведенная (по шаріату, къ категоріи байы полного развода, относятся слдующія: а) ржѓе рідж’эть, срочный или возвратный разводъ, предоставляющій мужу право возвратить къ себ жену, безъ повтаренія брачного обряда, но право это ограничивается срокомъ ѓде истеченіемъ которого ріджэ теряеть свое значеніе и обращается въ баинъ; бірнеше рет ажырасќан, екі рет ажырасќан к‰йеуініњ пайдасына ќалыњ алмай ажырасу, немесе єйелін ќайтару ‰шін ерекше сый - сияпат тµлеу, Мысалы, ржйе бір - біріне м±раѓат ќалдыру, егер де ѓде м±рагер µлетін болса, онда µздерініњ ерлі-зайыпты екендігін саќтап ќалады. Басќа жаѓдайда бір-біріне м±рагерлікке ештењке ќалтырмайды – транслитерациясын жасаан, арабша графикадан азаша жне арабша жазан, аударан – А.. (Будагов, 1869: 738); Тала > ажырасу (жалыз алу). Талаќ (a) діни. (талаќ). 1) Ерлі-зайыптыныњ ажырасуы. 2) Бір нєрседен м‰лдем безді, аластады (Бекм±хаметов, 167); Талаќ а. [тєлак: развод] – рел. развод, расторжение брака по инициативе мужа (Р‰темов, 268); Талаќ 1. зат. Ескі. Ерлі-зайыптыныњ ажырасуы (ЌТТС, 322). В. Радлов: талаk – разводъ брака; талаk етті он развелся съ женой – дейді [7, б.880].

Зерттеу жмыса атысты аса маызды млімет беретін Б. Майлинніњ «Талаќ» єњгімесіндегі этнографиялыќ кµріністен ‰зінді береміз: «Айдарбек шошып кетті. Зейнепті ±рѓанныњ соњынан ќаншама ойласа да, ойына т‰спей ж‰рген бір нєрсе бар секілді еді, ол – осы «талаќ» болып шыѓады!... Талаќтыњ т‰пкі маѓынасын айыра білмесе де, ерлі-байлы адамѓа ±намды нєрсе еместігін сезеді. Жалпы ж±рттыњ т±рмысында б±л сирек ±шырайтын нєрсе. Ќатынымен ќанша араздасса да, ±рысып тµбелессе де, талаќ ќылѓан ол жоќ. Олай болса, б±л талаќ-жµнсіз талаќ. Айдарбекке м±ны айттырѓан – еркін билеп кеткен ашу. Біраќ ашу уаќытында айтылѓан сµздіњ шариѓат ќарауында ќанша ауырлыќ-жењілдігініњ барын айырып білерлік Айдарбекте молдалыќ жоќ. Талаќ жµнінен м±ныњ бар білетіні бір-екі-аќ оќиѓа: біреуі – кµрші ауылындаѓы Ќасым ќатынын менсінбей, Ќалтайдыњ ќатынын алмаќ болып кµњіл ќосады. ¤з ќатыны айрылып біреуге тимек болады. Сонда молдалар, талаќсыз неке ќиюѓа болмайды деп, аѓайыншылыќпен айыпты малын тµлеген соњ Ќалтайѓа да, Ќасымѓа да ќатындарын талаќ ќылѓызады. Талаќ ќылѓан ќатындар тиетін байына бара алмай, ‰йінде отырып ‰ш ай *«м‰ддетін» µткізеді... Талаќ жµнінен екінші білетіні ишан хазіреттіњ ‰ш ќатыны болѓан екен. Кіші тоќалы «тентектеу» болып біреумен кµњіл ќосып ќиянат ќылѓан соњ, хазірет ашуланып талаќ ќылады. Сол ќатын ќартайѓанша байсыз отырѓан. Жєне біреулер шариѓат с±раѓанда Шолаќ молданыњ да айтќаны бар: «Адам µз ќатынын бір рет талаќ ќылса, сол ќатынды екінші бір адам алып, ол адам талаќ ќылѓанныњ артынан ‰ш ай «м‰ддетін» µткізген соњ бастапќы байына неке ќиып алуына болады» – деп. Б±л, єсіресе, Айдарбекке тура келеді. Шариѓаттыњ б±йрыѓын істеймін десе, Айдарбек ќатынын екінші біреуге ќосып, ол адам талаќ ќылѓанныњ артынан ‰ш айдан кейін барып ќайта неке ќиып алу керек! Олай ќылмаса, некесіз ќатын ±стаѓан болады. «Некесіз ќатынныњ ‰йініњ асы арам» деп Шолаќ молда екі к‰нніњ бірінде ќаќсайды» (Майлин Б. Тадамалы. – Алматы: Жазушы, 1977. – 98-99 б).

Талау: талаќ, жаманат (сибирская язва). Талау тию: талаќ тию. К-р. Сл., 1951, 191; 1954, 328-329 [206, б.408]. Ќ. Халид: Ѓидда – (арабша идда) жесір, болмаса к‰йеуінен ажырасќан єйел, «ѓидда» уаќыты µтпейінше к‰йеуге тиюге болмайды. Айталыќ жесір ‰шін 4 ай 10 к‰н. Ал ажырасќан єйел ‰шін 3 рет етек кірі келуін к‰теді, ондаѓы себебі осылай таза отырса, к‰йеуі ќайтып келеді деген маќсат ќойылѓан – дейді [207, б.291].

Тйін. Талаќ – біз байќаѓандай `уаќытша ажырасу`, `м‰лдем ажырасу` - деген маѓынаны береді екен. Жалпы тала сзі мен тл сзіні шыу тегі бір сияты. Тл блімін араыз. Неке ияр, тала, ида, мддетін ислам дініні келуімен кейбір ережелері бекіген сияты. Бата беруі магияа жатса, неке суын іштіру рсімі фетешизмні белгісі сияты. Тала сзі аза тіліне шариатпен оса кірген элемент (Р. Сызды. 2004: 172). йлену, от басылы мдениетпен тыыз байланысты дстр ол – киіт кигізу.

Киіт кигізу. Менен крме, здерінен кр, – деп, ер басына елуге санын жеткізіп киіт ылды (М-Ж. 9 т. – 297 б.). Е. Жанпейісов «кит» В. Радловтыњ т‰сінігі бойынша: 1) `кµйлек, киім`; 2) `кµйлектен т±ратын сыйлыќ, єкесініњ ќалыњдыќќа сыйы. (РСл, II, с. 1374). Л.З. Будагов тек ќана `єкесінен ќызына сый` деген формаѓа тоќтайды да: киітеь, кіить (кимек етістігінен), кид, киид `морфологиялыќ схемасына кµз ж‰гіртеді `єкесінен ќалыњдыќќа сый` дейді (БСл, II, с. 183). Осындай этимологияѓа басќа да ѓалымдар тоќталады. М±ныњ ішінде: ки+іт; киит, кии, кийит, кит т.б. `киіммен сый`, `киімдерді кию`, `кµйлек, киім`, киіну`, `ки` бар. Т‰бір т±лѓа ки «киін» – деп ќарастыру да жоќ емес [208, б.80-81].

Киіз бен киім тбірлес лексемалар. В.И. Рассадин: «Сама же монгольская форма является заимствованием и адаптацией древним монгольским языком древней тюркской словоформы kedim `одежда, одеяние` (<др. –тюрк. кed- `надеавть`, которая по законам исторического развития монгольской фонетики трансформировалась в kejim, как на определенном этапе развития монгольских языков (во всяком случае, до возникновения старомонгольской письменности) смычный d перед і развился в шипящую аффрикату, а глухой смычный t перед і – соответственно в глухую шипящую аффрикату. В самих же тюркских языках, где наличествует этот монголизм, дервнетюркская форма kedim `одежда` развивалась по другим фонетическим законам: здесь вместо – d – появилось –z- (как напримре, в хак. языке) либо –j-вдругих языках. Ср. каз. киім, алт., кирг. кийим `одежда` (< кий – `надевать`, ср. хак. кис- `надеавть`). Сол сияты Г.И. Рамстедт пен М. Рясянен монол тіліндегі кежім `чепрак` киім сзіні жасалу дериваты сияты крсетеді [209, б.222]. «Кета» – деген ая киімі де осы сздермен тбірлес. Киім > кежім ат бзелі `оюлы терлік.` Бл – жнінде киіз, кежім блімдерінде бір шама жазылды.

Л. Будагов кир. кіетъ подарки во время сватовства; дж. тат. кіймекъ, тур. ад. гіймекъ, надвать, одвать, облачаться, обувать, каз киу одваніе, одяніе,,, а) одежда, платье (въ тру. портной, одтый) б) тур. гійемъ, ійем удила, уздцы т.б.; кир. кіитъ, кіетъ, (от гл. кимк) подарокъ отъ отца невсты, кит кидим, я получилъ подарокъ (у татаръ есть обычай, во время свадьбы, при пить шербета или при пирожномъ, класть деньги или подарки для невсты, это и называется киит что у башкиръ берна) деп жазады сздігінде [210, б.173, 181, 183]. Ќ. Ж±банов кій – (і) т – (одежда) от кій – «одеваться» – деп киінудіњ т‰бірін ки емес, кіи дейді [58, б.544]. Бан орай кимешекті тбірі де кій болуы ммкін. Будагов: кир. кйімешекъ, родъ чепчика, надваемаго старухами: головной уборъ уральскихъ татарокъ – дейді (1871: 181).

алы малды бір трі – ілу. «Ілу» – деген тйе бастатан «тоыз»: мны бір ызына кйеу болана алы малдан блек, атын басына бір «тоыз» – ілу керек (М-Ж. 6 т. – Б. 202). Е.Жанпейісов ілу -ді алымны негізгі трі екендігін айтады. Сол сияты сыйыт о бастаы маынасы `жылау, ксу` тркі тілдерінде брыннан бар дериват екендігін айтады. Сыйыт > cы [208, б.80-82]. Сыйыт: киім (свадебный подарок) (С. Аманжолов, 1959: 405). Мысалы: Кзіні жасын сы. Киіміді сы. О бастаы маынасын алыдыты жылап-сытауынан алан болуы керек. Л. Будагов: сыныксы, сынсы – горевать, сыныксыма не горюй (Буд., 1871: 407). Л.З. Будагов ќырѓыздарды тойын жан-жаќты суреттей отырып, той, ‰йлену тойы, дастархан жаю, той тойлама, ад. той атмыќ, тамаќ беру, египеттік жаѓдайда ќонаќ к‰тудеміз, ‰йлену тойы кезіндегі, басќа уаќыттаѓы сыйлыќ, тойл, ‰йлену тойы кезіндегі ќыздыњ єкесініњ киіз ‰йіндегі жасалѓан той дастарќаны, кім той бастар айтса соѓан халат* сыйѓа берген той бастар, к‰йеу баланыњ єкесі ќыздыњ єкесіне ±лыныњ к‰ндіз келіп ж‰руіне р±ќсат алу ‰шін сый береді той мал, б±ндай сыйлыќ байлыќќа байланысты кейде 50-ден, 100 жылќыѓа дейін жеткен. Ќыз ±затылѓанда б±л жылќылар ќыздыњ жасауына ќоса берілген. Ќыздыњ некесі ќиылѓан соњ жиналан алыма сєукеле тіккен, ал алан жылыларды ызды баса да керегіне жмсаан (сукеле те ымбат болан, сукеле – блімін араыз – А..) аударан, транскрипциясын жасаан – А.. [212, б.754]. Г. Н. Тверитин: *Халат – дальше шли лихие кони и оружье, и бешметы* Бешпент – халат деп тсінік берген [213, б.104-118].

Тйін. М±ныњ ішінде: ки+іт; киит, кии, кийит, кит т.б. `киіммен сый`, `киімдерді кию`, `кµйлек, киім`, киіну`, `ки` бар. Т‰бір т±лѓа ки «киін» – деп ќарастыру да жоќ емес. Ки > киім > киіт. Киіт кигізу дстрі барлы пен байлыты кепілі. Материалды жадайдан шыан дстр. Дінмен атысы жо. Адамдарды зі ойлап тапан, анауды белгісінен шыан дстр. Киіт кигізу мен сеп тыыз байланысты.

Сеп. Е. Жанпейісов: сеп сзін М. уезов аралы йге байланысты олданан. Ал, тркі тілдеріні кбінде сеп «ызды жасауы» ретінде олданылады дейді [208, б.70]. Р. Ахметьянов: Сеп – т‰ркі тілдерінде: кйеу баланы алыдыына сыйлы, ата-анасынан жас-ж±байларѓа сый (алт., ќ±мыќ., ќаз., ќќалп., ќырѓ.); seр –кµне т‰р., sр-±йѓ., seb-ќалм., сэп-як., ±са-т‰йек, ќалыњдыќтыњ єшекейі, ата-ананыњ ‰йінен алынѓан заттар, ќару-жараќ, саймандар т.б. [214, б.92]. Е. Жанпейісов сеп - тек азатарда ана `аралы йге байланысты` айтылатын. Ал, азатарда сеп сзіні баламасы ретінде «ыз жасауы» тіркесі олданылатынын айтады [208, б.71, 215, б.35-36]. Л. Будагов кир. алт () сепъ (см. ), м., алт., осымша, семдеу, жасау сияты маына береді. септе – осу, киіндіру, жабдытау бл сз арабты сзі емес трікті з сзі болуы да ммкін дейді. Немесе, сепъ – деген ыдысты трі, сол сияты теріні ірейтін аспапты да атаан, сеп – онша делмеген тон (салст: ыр. сеп). Бл тері жаман сылып алынан. Ал, мына тері сеппен алынан [212, б.618-619].

Сип. О. Субракова: «Употребляется в парном сочетании: ис-сип, образуя сложное слово. Основное его лексическое значение содержится в первом компоненте – ис, обозначающем `добро, богатство, имущество`. Второй компонент самостоятельно не употребляется. В других тюркских языках встречается в вариантах сип, сеп и функционирует как самостоятельная лексема. Например, в киргизском – сеп 1) приданое (одежда, украшения, утварь, на нескот)`, 2) `наряд, украшение невесты`, в алтайском сеп 1) `приданое невесты, украшения, утварь (но не скот)`, 2) перен. `прибавка` (Севортян. ЭСТЯ, 1974, 634), у Радлова сп с пометами алт., тел., леб. Означает прибавка, придача`, кысты сб `приданое, приданный наряд, убор, убранство`, кирг. `прибавка, приращение, приданный наряд`, спт (сп+l) `привбаить, обрядить, снарядить, снабдить приданым`. Генетическое родство рассматриваемых слов не вызывает сомнения. Вероятно, в хакасском языке в прошлом существовало слова сип, которое сейчас сохранилось только как компонент парного словосочетания иссип. В героических сказаниях ис-сип как раз обозначает понятие `имущество, приданое девушки`» – дейді (ПЭТЯ, 1990, 135-136). Бл арада аза тіліндегі кректі т.б. сабы дегендегі сап тбір тласы осы сеппен тыыз байланысты болуы ммкін.

Тйін. аза тіліндегі септеу кмек крсету сзіні де байланысы бар сияты. Сйтіп септі ызды жасауы, лік жнелту деген маынасынан баса да ыдыс, ткір рал деген маынасы да болан сияты. Блар да алдыы лексикамен маынасы жаынан тыыз байланысты. аза, ырыздарда сеп сияты нимаурынъ деген де дстр болан. С. Аманжолов: кемпір лді (уст): лі, тірі, ыз затанда кйеуден алатын кде (название взятки, которую женщины берут от жениха). СсЖО (1959: 384). азастанны кейбір жерінде кні-бгінге дейін «лі-тірісі» жасау есебінде жмсалады. Негізінде кемпір алыдыты блмесіні алдында тірік ліп жатып алан ой. Алдымызда бл – туралы лі гіме болады. Сеп адамды жерлегенде кмек ретінде олданады. Сеп > жасау.