« азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті ...»

Тлен трту деген де тіркес бар.. айдар бл тіркесті екі трлі маынасы барлыын атап крсетеді. Біріншісі – суда тіршілік ететін тлен (тюлен); екіншісі – мифологиялы бейне *Идиоматичность фразеологизма (букв. «быть тронутым *туленом») обьясняется затемненным значением компонента *тлен. Бытует двоякое предположение: в одном случае в нем усматривается морское животное – тюлень, о котором вероятно, было известно в прошлом и тюркским народам. Предпологается, что существо когда-то олицетворяло покровителя животных. Об этом же говорят факты в казахском языке: не только тлен трту, но и тлендей тлеу «линять тулен», что указывает на особенности морского животного тюленя, у которого развита носовая часть, с помощью носа он пробивает лед, передвигает детенышей и.т.д., с одной стороны, а с другой, это животное при линьке сильно меняет цвет волосяного покрова (из белого в серый). Возможно, эти особенности тюленя легли в основу указанных двух вражений. Кроме того, в казахском языке встречается и сочетание Тлен ата – «Покровитель-Тюлень», что употреблялось прежде скотоводами для обозначения покравителя пропавших животных в виде: Тлен ата, трте кр!, что означало «Покровитель Тюлень, вытури, т.е. выведи пропавший скот из леса, зарослей камыша» (С. Кенесбаев. ТФС, 526). В данном случае, по представлениям казахов, это мифическое существо, которое своим действием *трту («торкать, турить, выталкивать, тыкать чем-л.») выводило на открытую местность заблудившееся, затаившееся или загнанное животное. На основе этого представления мог образоваться указанный фразеологизм. Во втором случае, предпологается, что *тлен – «мифологический персонаж». (Ср. «Тулон в «Дастане Рустема» Фирдоуси (С.асабасов)» – дейді [269, б.311-312].

Тйін. Демек, тлан тту лген кісіні жотау, шашын жлу, бетін тырнау, тл алды деген ыммен маынасы жаындасатын сияты. Мшр-Жсіп кіну, жотау, жылау маынасында дрыс олданан. Тлан > тл. лген адамны мінген атын асына сою шін тлдап жіберген, балаларын да тлдаан, тлым ойан сияты.

Тлым. Лкинде шариатта балаа тлым ою дрыс емес. Жне де бай ызы тоыз жаста бали болады (М. Дулат, 132). А бетіде тлымы, Бірге туан лыны (обыланды, 163).

В. Радлов: Тулум – 1) коса; 2) пучки волосъ надъ висками, которые остаются не выбритыми у любимыхъ сыновей богатыхъ людей [205, б.1470]. й. тлым 1) волосы на тл 2) дж. уйг. персикъ, 3) тулу тэвлукъ тоулык сутки – деп тсіндірген (Будагов, 405). Кир. ног.,, тулумъ, тлумъ локоны, кудри висящія по щекамъ, косицы на вискахъ у мальшиковъ, въ алт. Произносится,- съ косою, имющая косу, кир. косички (оставляемыя двицами оть 5 - 6 лть съ двухъ сторонъ лба, какъ доказательство своего пола и какъ любимыя изъ дочерей, посл этого возраста он называются длым и у женщинъ (Л.З. Будагов, 752). Тула сзі де тбірлес сияты. Будагов: Тулакъ – сухая кровья или лошад. Шкура, на которой бьютъ шересть для кошмы – дейді [212, б.751]. лген кісіні атын ана тлдап оймаан, балаларына да тлым ойан сияты. аралы йді баласын ауыла келген кісілер біліп жрген болуы керек. Тлым мен айдарды ойылу масаты маыналас сияты. В. Радлов: Аідар 1) колочекъ волосъ, который оставляють не сбритымъ на маковк мальчиковъ (это считается знакомъ отцовской любви) 2) коса, которую носять мужчины у Калмыковъ. Алтын аідар (ность молодые герои въ сказкахъ Киргизовъ) [205, б.50]. Айдар ер балаа ана ойылатын сияты. Алтын айдар белгісін ашып еді, араы й шам жаандай жары болды (М-Ж. 6 т. – Б. 319). Жайма кекіл Жас Айдар (Манас). Кекіл сзі де шырасады. Осы маынаа жуы келетін тмар сзі. Тмар зіні маыналы сипаты жаынан (кз тимеу шін, семдік шін т.б. таылады) былай алып араанда теріден тігілген алта, магиялы маынасы жекелену, оашалану, зін елден ерек стау, згеше болып кріну мінекей, осы – сипаты жаынан ол – тлды маынасына жуытайды. Тлым, кекіл, айдар, тмар маыналы шыу тегі жаынан бір. Біра, жылдар те баса бітім болмыса ие болып, трлі маыналы сипат, беле алып бірінен-бірі маыналы жаынан алшатаан сияты. Будагов: каз. кир. томар тумаръ – родъ ожерелья, висящаго на груди и ше (женское украшеніе, надваемое черезъ плечо, состоящее изъ ленты, унизанной монетами и каменьями), амулетъ, футляръ съ талисманомъ, кир. томар моы амулетъ пришиваемый къ спинк кафтана, томарша, дж. томаршын нагурдникъ изъ серебра съ каменьями, надваемый на шею – двичій нарядъ. Тур. тумаръ (изъ греч. ) свертокъ въ трубку бумаги, пергамента и пр. Томъ книга, мн. а. толмир [212, б.753].

Тйін. Будаговты жазаны бойынша тлым ер балаа да, ыз балаа да ойылан сияты. Ал, айдар тек ана ер балаа ойылан. Тлым > тл. лікке атысты айтылатын ара сзі арабауыр сзіні рамындаы арамен тыыз байланысты.

арабауыр. Ќуандыќ, С‰йіндік енші алысќанда ќарабауыр ќылып аламыз деп таласып, асыќ ќаржысып алѓандыќтан Олжакелді ќаржас атанѓан (М-Ж., 18); Асќа бара жатып, Мањдай, Бєйімбет м±ны ќайсымыз ќарабауыр ќылып аламыз десіпті. Екеуіміз екі бµлек т‰сейік. Атын ќайсымыздыњ мойнына байласа, байлау сол болсын десіпті. Б±л Б±ќа барып т‰скен жерінде атын Мањдайдыњ атыныњ мойнына байлап, Мањдайды меншіктеп, ќара бауыр ќылып алыпты (М-Ж., 57);

арабауыр ылып мал да алап алан. Ќара сµзі туралы Е. Жанпейісов жан-жаќты жазды [215, б.32-33; 45, 58-59]. Екінші компоненті жайында А. Кайдар: *Бауыр – «печень» в казахском представлении – не просто один из важных внутренних органов человека, но и орган, реагирующий, чувствующий близкородственные отношения людей. И с непроста родные и близкородственные братья в казахском языке называют друг друга *бауырым, что досл. означало бы «моя ты печень» – деп тсіндіреді [233, б.297]. арабауыр мен тас бауыр семантикасы бір. Выражение тас бауыр своим значением как бы противопоставляет себя всему положительному значению * бауыр тем, что она черствая, окаменевшаяся, т.е. безжалостная. Именно это обстоятельство послужило мотивом образования выражения [233, б.297].

Бауыр адамныњ ішкі ќ±рылысыныњ ењ ажетті ызмет атаратын жері. ойды бауырын майа осып жеген аза кпке дейін то жрген. Келген ±даларѓа ќ±йрыќ бауыр асату рсімін жасап, заттай далыты бекіткен. ±йрыќ ±рпаќ келетін жер сондытан рпаы кп болсын дегенді білдірген, бауырды ќосып беруі, жан д‰ниемдей (адам з бауырын (анатом.) жаман крмесе керек) кµріп ж‰ремін деген ±ѓымды білдірген. Ќ±дай дескен, ќ±йрыќ – бауыр жескен ќ±дамсыз. Ќ±даны ќ±дай ќосады дескен (М-Ж.). Ќазаќтар тас бауыр деп, ќарайласпайтын, ќайырымы жоќ туѓанын айтќан. Демек, ќара сµзі Е. Жанпейісов жазѓандаѓыдан басќа да маѓынада ќолданылѓан сияќты. Ќарабауыр біріккен сµздіњ ќ±рамындаѓы ќара «бµтен, жат» деген маѓынада ќолданылѓан. Ќара сµзі бєлкім, біз ‰шін сен жоќсыњ, µлген адаммен бірдейсіњ сияќты маѓынасы жаѓынан (ќаралы) деген ±ѓыммен байланысты болуы да м‰мкін. Ќарабауыр – басќа біреудіњ туысын, жаќынын еншілеп µзіне бауыр ќылып алу. Бауырына салып алды тіркесі біреудіњ баласын асырап алды деген маѓынаны білдіреді.

Ќарабауыр мен бауырына салып алды семантикалыќ маѓынасы бірдей дєст‰рлер. Тек ќана ‰лкенді, кішілігіне байланысты айырмашылыѓы болуы м‰мкін. Шµпкіндікке мал атаѓан да, еткіндікке адам байлаѓан. М±ндаѓыларѓа шµпкіндікті малды бердім, саѓан еткіндікті адам ќойдым, мына Бµктек, онан туѓан Ќосжетер сеніњ еншіњ болсын, Ќарабауыр ќылып ал, меніњ кісілігім, бас єруаѓым сенде ќалады деп батасын берген (М-Ж., Олжабай батыр);

Ќ±н орнына кейде ќарабауыр берген. Біраќ, б±л сирек жаѓдай да ѓана кездескен. Ќ±нѓа кµбіне «жетім» атаѓан. Ќарабауыр туыстыќ пен жаќындыќты ныѓайтатын «ант» сияќты дєст‰р болѓан. арабауыр мен арыбау семантикалы маынасы жаынан жуы мндес сздер. ары бау деп келінге берілетін алы мал сияты сыйлы. ыза жіп тау, ен салу (лаына сыра салып кеткен). Екіншісі, екі рудыњ арасын бекіту, татуласу маќсатында берілетін (адам): «Мінекей, бергенімні алды осы»,- деп, арыбау Айбас лды берген екен (М-Ж. Кпеев сасы, КБС: 170); Ќ±нанбай ќарѓыбау ќылып Камшатты Бµжейге бергізеді. Абылайѓа к‰ндебау деп, бір µз нєсілінен жетім ќыз беріпті (аза тарихы).

С. Толыбеков: В то же время экзогамный род считал, что если девушка из другого рода засватана кем- нибуть из данного рода, то она оказывалась невестой – жесыр (в ХVII в.- ясыр-пленница. – С. Т.) этого рода деп жазды [270, б.292-293]. Бала асырап алу дєст‰рі де болѓан:... Ол Жанту тоќтауыл баласыныњ кµптігі сондай кµшіп келе жатќанда бір баласы т‰сіп ќалып, балаларына тамаќ ‰лестіргенде бір аяќ (ыдыс) артылып ќалып, б±л аяќтыњ ас ішет±ѓын иесі ќайда деп сонда жоќтап, ол Баланы Алшын тауып алыпты. Бала ќылып асырап алыпты... Арѓын болып бас ќосып дауласып, бір Тілмємбет деген Жан беріп, асырап – саќтаѓаны ‰шін торы ат беріп, сонан Торы атанѓан (М-Ж., 34); Мємбетбай тµртк‰л ошаќ ќаздырып, тµбел Бие сойдырып, бір келімсек жігітті бала ќылып, асырап алып, атын Алдаберді ќойѓан (М-Ж., 47); Е. Жанпейісов арыбау мен жыртыс зара мндес сияты дейді [215, б.118]; Ќарѓы бау – деп ќ±дандалыќќа байланысты да сол сияты жыртыс сала келуді айтады 1973: 90); [271, б.90]. арыбау ыза берілетін сыйлы. Бл туралы жоарыда айтылды. К‰нде+бау (к‰нделікті мєњгілік ‰зілмес достыќты бекіту, ќарѓыбау (иттіњ ќарѓысы) бєрі бір сµз басы байлы, т‰пкілікті деген ±ѓымды беретін сияты. Мына дерек жоарыда жазылан еді, кезі келген со айыра жазуа тура келіп тр: кир. каргы 1) ошейникъ (для собакъ). арилау надтъ ошейникъ: собак съ ошейникомъ лучше, чмъ зятю проживающему у женщиной родни (послов.) 2) тур.= ару – деп жазан сздігінде (Будагов, 1871: 11).

Тйін. Мшр-Жсіп арабауыр сзін басыбайлы біреуге берілген мал не адамды айтады. Малды – шпкіндікті, адамды – еткіндікті деген. арабауыр, кндебау, арыбау, жыртыс, жасау бріні маынасы беру, алуа байланысты болады. Тл > арабауыр > арыбау > тасбауыр > кндебау > жесір > олжа брі де маыналас сздер сияты. ары таан адам сияты тркілер еншілеп олжаа адам алан не берген.

Олжа. Т‰скен жоќ олжа болып шабындыдан, ¦сталды дию мен киіктіњ табылдыдан (М-Ж., 1907: 27); Айдабол бидіњ Ќожакелді, Тайкелтір екі баласы бірдей ќ±ба ќалмаќ ханы Ќалдан Серенге олжаѓа т‰сіп кетіп, ќалмаќ ќолында ќалѓан (Олжабай батыр); Олжа алѓан соњ ж±мысын бітіреді, Обал сауап болѓанын санамайды (М. Дулат, 55); Ќызыќ кµрді келгенше бір ќаныбет*, Ќодар ќыздан ќылады ‰лкен ‰міт (ЌКБС, 83); *Ќаныбет – ѓанимат (олжа, табыс). Б±л жерде тамаша деген маѓынада – деп т‰сінік берілген. «Олжа сал» деп ќыњќылдап мазаны алар, А, таќсыр, сіздіњ ‰йден шыќќан соњ (Жанаќ, 159); Сендер барып олжа ѓып єкеле ѓой, Ќуа алмаймын, басым т±р шыр айналып (ЌКБС, 48);

Ќаз., ќќалп., ноѓ., олжа, башќ. улъя, µзб. улжа, ±йѓ., т‰ркм. олж,а, тоф. олчжа `табылѓан олжа, соѓыста ќолѓа т‰скен зат`, 2) `т±тќын`, алт. олдьо, шор. олча `т±тќын`, тув. олча 1) `олжа`, 2) `т‰сім бар ма?, жетістік`, ќ±м. (аус.) олжа 1) `єйелі, жары`, 2) `соѓыстан т‰скен табыс, олжа`, ќарайм. Олджа 1) `табыс кµзі, ќосымша т‰сім`, 2) т±тќын`, олдза `олжа`, олца `т‰сім, пайда`, 3) `тауар`, Кодекс Куманикус оlза`соѓыстан т‰скен пайда`, шаѓат. (РСл. I, 1094) оlж,а `соѓыс т±тќыны, олжа` м‰мкін болса т‰ркі тілдеріндегі бл `тауып алу` этимонынан олжа сµзін маѓыналыќ жаѓынан салыстыру арќылы шыѓаруѓа болатын шыѓар. Салыст.: кµне т‰ркі. bul- 1) `тауып алу, іздестіру`; 2) `алу, иемдену`; 3) `жетістікке жету`, bulun `т±тќын`, bulunс`олжа, т‰сім, олжа`, bulun `µзіне пайдалану, пайда кµзі, барлыќ`, bulmaq`жетістік, ќамтамасыз ету`, т‰ркі. bul 1) `табу, алып келу, алу`, 2) `Ашу, µзіне алу`, 3) `ќуып жету, жету`, 4) `санау, болу керек`, гагауз. бул- 1) `табу, іздеу, алып келу, µзіне ќарай алу`, 2) `барлау`, 3) ауыс. `ќадалу, ќадалып ќалу` есім сµз тудырушы ж±рнаќ -ча//-жа анда-санда болса да т‰ркі тілінде кµрінеді. Салс.: мысалы, т‰ркм. дамжа `тамшыдай` < дам//там- `ќазу`(Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. – М., 1966. – С. 189). Біра, тркімендік аффикс -жа жалпытркілік -чык/-чак-ты фонетикалы дамуыны нтижесі болып табылады. Бан атысты тркілік -б-ны жотыынан `табу, олжа` жне этимон ол- олжа деген сздегі анологиялы етістік бол- ~ бул- /ол- `болу, сол болу`, тркі тілдерінде аныталмайды – дейді В.И. Рассадин [209, б.219].

Осы арада т‰ркімен ж±рнаѓыныњ µзі -жа т‰ркі тіліндегі -чык/-чак-тіњ фонетикалыќ дамуы болып табылады. Т‰ркі тілдерінде б- бул- `табу` етістігіндегі ол - `олжа` этимонындаѓы анологиялыќ таѓы да бір бол- ~ бул- ~ ол- `болу, аяќќа т±ру` етістік арасындаѓы ±ќсастыќ табылмайды. Дегенмен, монѓол тілінде ол- етістік т‰бірініњ `табу, µзіне пайда т‰сіру, олжаныњ кµзін табу` эволюциялыќ кезењдегі даму сипаты єдеттегідей еді (219 б. ќарањыз). Салыс.: мыс., монѓ. ол- 1) `тауып алу, табу`, 2) `жеткізу, кµзін табу, алу, µзіне пайда т‰сіру`, 3) `басып алу, калм. ол- 1) `табу, іздеу`, 2) `тіміскілеу, теріп алу, ашу, тауып алу`, 4) `шешу, жауабын табу, іздестіру, кездейсоќ тауып алу`, бур. оло- ~ ~ ол- 1) `табу, тауып алу`, 2) `табу, санау, мойындау`, 3) `µзіне пайдалану, алу, табу, кµздеген маќсатќа жету`, 4) `ішкі монѓол. барлыќ диал. басып алу` µлі- 1) `табу, тауып алу`, 2) `ќол жеткізу, алу, пайда т‰сіру`, 3) `басып алу`, монѓ. оli- 1) `табу, тауып алу`, 2) `санау, болжау`, дагур. ол- ~ оло- `табу, алу, жеткізу, табу, пайда т‰сіру, жету, ж±мыс істеу, ќызмет ету, жету`, ал «Ќ±пия шежіреде» оl `табу, іздеу, алу` маѓынасында. Осы етістік т‰бірі сµз тудырушы –ja ж±рнаѓы (ќазіргі -з, -за, -зо) монѓ. тілінде зат есім жалпы монѓ. дєрежесінде olja `олжа, пайда т‰сіру, т‰сім` семантикасы пайда болды. Салс.: мысалы, монѓ. олз 1) `олжа`, 2) `т‰сім, пайда`, 3) `пайда, т‰сім, барыш`, 4) `µзіне т‰скен пайда кµзі, пайдамен `, 5) `соѓыста т‰скен б±йымдар`; бур. олзо 1) `пайда, т‰сім`, 2) `пайда кµзі`, 3) `олжа`, бур. олзо `т±тќын`, кµне монѓол. olja `т±тќын, жањалыќ, пайда т‰сіру, олжа, т‰сім, табыс, ќосымша табыс, пайда, µз ќарабасын ойлау, барыш, басып ќалу, пайданыњ кµзі, талан-таржыдан т‰скен, т±тќын`, «Ќ±пия шежіреде» olja `баѓалы заттар (олжа)`. Б±л сµзжасам моделініњ монѓол тілінде µнімді екендігін мына анологиялыќ сµз тудырушы структураныњ сµз формасы: кµне монѓол. оruja `пайда, т‰сім, µнім, ќосымша ќаражат кµзі, пайда т‰сіру, ќосымша т‰су, µз пайдасы, пайда бар`, монѓ. орз, бур. орзо` `т‰сім, пайда, олжа`, жалпы монѓолдыќ oru- пайда болѓан 1)`кіру, шыѓу, ену`, 2) `солай жасау, алу (т‰скен пайда)`, 3) `µнім шыѓару, т‰сім єкелу`, 4)`жол беру, берілу, тыњдау, мойындау, ыќпалында кету, ќызыѓушылыѓы арту`, сол сияќты кµне монѓ. varuja `жоѓалту, айрылып ќалу, ќолдан кету, шыѓынѓа бату, талан-таржыѓа т‰су`, монѓ. гарз, бур. гарза `шыѓынѓа бату, шыѓын, жоѓалту, аз пайда табу`, жалпы монѓолдыќ етістік var- (кейде varu-) `шыѓу, басып шыѓу`, 2) кµзге т‰су, пайда болу`, 3) `µту, µтіп кету`, 4) `µтіп кету, аржаќќа µту`, 5) `кµтеру, кµтерілу, асќаќтау`, 6) `кµтерілу, сайлану, шыѓу`, 7) `шыѓынды кµтеру, шыдау, шыѓынѓа бату`. Т‰ркі тіліне монѓол сµзі olja `соѓыстан т‰скен олжа, т±тќын`, тым кµне, бастапќы маѓынасы болатын, б±ны Э.В. Севортянда дєл байќаѓан екен (ЭСТЯ, 446-447). Жєне де ол монѓ. сµзі екендігін µте дл аныќтаѓан (сонда, 446 б.). Б±л сµз т‰ркі тілдеріне ХIII ѓ. монѓол басќыншылыѓы дєуірінде енген. Орта ѓасыр араласуыныњ нєтижесі екендігін т‰ркілік субстит орта ѓасырлыќ монѓ. аффрикаты -j-ныњ орнына ќазірігі монѓол тіліндегі ызыњ консонантыныњ -дз- немесе -з пайда болуымен де байќалады. Дегенмен, т‰ркілік т‰бір бул- жєне монѓ. ол- гипотезалыќ т‰рде салыстырып, гомогендік т±рѓыдан алтай тілініњ позициясы деп ќарастырсаќ та, т‰ркілік олжа лексемасы дыбысталу сипаты жаѓынан болсын бєрібір бізді шыѓу тегі монѓ. дегенге мойынс±ндырады. Моѓолдыќ кµне т‰ркі сµздерініњ моѓол адаптациясында болып, ќайыра т‰ркі тіліне оралып жатќан жаѓдайлар анаѓ±рлым кµп кездеседі. Мысалы, ќаз. кежім `тоќым` монѓ. хэжим монѓолдардыњ µзі кµне монѓолдыќ кµне т‰ркі сµзінен алып бірнеше жыл ќолданудан µткен (адаптациядан) монѓол сµзі болып ж‰р. Ќаз. ќымыран, монѓ. хярам; ќаз терлік, монѓ. тэрлэк; ќаз кебіс, монѓ. хевис т.б. (В.И. Рассадин) [209, б.217-226].

*Олжа сµзі кµне тіл ескерткіштерініњ бірі Мухаддимат ал-адаб сµздігінен (ХIII ѓ.) кездеседі. оlа – пайда, т±тќын; оlа tni – оны (т±тќынѓа алды) олжалап кетті (Мух. Ал-абад, М.-Л., 1938, 35, 264-265, 266). *Т‰рік тілінде olcay сµзі неологизмдер ќатарында «баќыт, ‰лкен, табыс» деген маѓынада ќолданылады (ТЭС, 1966: 153). Ќазіргі кезде «olza» олжа сµзі `тауып алѓан зат` орнына ќолданылады. Ќазаќ тілінде «олжа» сµзін кµбіне «пайда», «кіріс» сµздері ыѓыстырып бара жатќаны байќалады. 50-60 жастаѓыларѓа «олжа» сµзі `кездейсоќ т‰скен табыс` орнына ќолданылып ж‰р. Ал, былайѓы жастар «олжа» сµзініњ орнына «пайда» сµзін ќолданѓанды жаќсы кµріп, тілдері тезірек сол «пайда» сµзіне ќарай ж‰гіретіні байќалады. Б±лай кете берсе, «олжа» сµзі µз маѓынысын µзгертпек т‰гіл ќолдану лексикасынан да т‰сіп ќалуына ќауіп бар. Б±л тек ќана бір сµз тµњірегіндегі єњгіме, ал тілімізде ќаншама сµздер жоѓалуѓа шаќ ќалып т±р (ТЭС, 1966: 153).

Олжа сµзіне Ж. Манкеева да біршама кµњіл бµлгені байќалады: «Олжа: соѓыста ќолѓа т‰скен пайда, табыс немесе т±тќын» [272, б.17]. Б.С. Ќараѓ±лова: «Тарихи жырлар лексикасы» – деген зерттеуінде «жесір» сµзі «ќ±л, т±тќынѓа т‰скен» деген маѓынада ќолданылѓанын айтады: жесір, олжа жєне жетім лексемалары маѓыналарыныњ кµнелік, тарихи сипаты, семантикасы жаѓынан µзара тыѓыз байланысты [229, б.10-11]. А. Кайдар: л, к купленные или взятые в плен, рассматривались как часть имущества рабовладельца, переходящая по наследству от отца к сыну и следующим потомкам. Они имели право не только распоряжаться ими, как хотели, но и наказывать вплоть до отрезания им уха, носа. Обычай отрезания рабу уха как наказание в древние времена выполнялся при совершении побега от хозяина, причем при первом побеге – отрезали одно ухо, при повторном – второе ухо. (ла кесті л) [233, б.229]; (Е. Бекмаханов Казахстан в 20-40 года XIX века. 1992: 104 б). Л. Будагов даг. невольникъ, военноплнный (такъ называется въ Дагестан, вм. -Торнау, стр. 358) (1869: 437). Тур. каз. шола (о) однорукій, безрукій, сухорукій (п. шл (шол - А.); прокаженный, ад. калка, хромой, тур. мет. скряга, тат. мет. неспособный къ длу, работ (въ отношеніи физическомъ), шола атын женщина неспособная къ хозяйству; кир. шона, шола, безтолковый, уродливый, шона л уродливый невольникъ (въ Кузы - крпячь), шна к уродливая неовльница, шна бишбет камзол безъ рукововъ, у Вамб. Шона животное съ притянутыми ушами и рогами, шолалы слабость въ рукахъ, паралитическое состояніе ихъ (а. акшажа Кам.). Араб графикасынан аударан, транслитерациясын жасаан – А.. (1869: 498). Алапа (тат) олжа, пайда, пара, взятка, подачка, подарок - дейді (С. Аманжолов, 1959: 355).

Тйін. Мшр-Жсіп олжа лексемасын ттына тскен сияты маынада олданан. Олжа > жесір <> л (к).

Жесір. Сол аланы йелі Брі де жесір, тл алады (обыланды, 72); – Жаутты еркектерін лтір! – деді, – атын мен жесір, жетім ыл балаларын! (М-Ж., 44); Жесір ќалѓан келінін Ќодар алып, Ќылмайтын істі ќылѓан ќ±дай ќ±лы (Шєкєрім, 133); Жанайды дєл б‰гін к‰н босатпасањ, Болады ертењ жесір ќатын – балањ (М-Ж., 69);

Л.З. Будагов: а. іесиръ (простон.) = асир (жесір – А..) – плнникъ, тур. иеир ажа – алмаджа, бганье въ запуски (игра), кир. жесір атын яшыр ќатын вдова, жесір бала яшыр бала сирота [210, б.355]. Жесір а. [йасыр: 1. малый, незначительный; 2. легкий; 3. пленные, рабы] – вдова. Жетім а. [йтим: 1. сирота; 2. единственный в своем роде, уникум] – сирота. Жетім-жесір а. [см.: жетім + жесір ] – досл. Сирота и вдова; беспомощные (Рстемов, 11-112).

Ќ±рбанѓали Халид: Ќазаќта жесір «єсир» деген сµз арабша «т±тќын» деген сµзден алынѓан. Ері жоќ єйел басы бос болѓанымен ќазаќта µз ыќтиярымен ерге бара алмай, ерініњ жаќындарыныњ бірімен некеде т±руы керек. Б±л ‰лкен зањ, халыќ дєст‰рі. Ќайын, ќайынаѓа, ємењгер т‰ркі-парсы сµздері, ол саќтаушы, µз ыќпалында басќалардан ќорѓаушы деген маѓынаны береді [207, б.90]. Жесір – азаќша жесір – тєуелді адам. Ќазаќтар ќалыњы тµленген ќалыњдыќты немесе єйелін, к‰йеуініњ меншігі деген маѓынада, жесір – деп атаѓан (Л. Будаговтыњ аныќтамасы) (Оњдасынов, 218). Р. Сыздыќова: Жесір-т±тќын жєне т±тќынѓа т‰скен – деген маѓынадаѓы арабтыњ есир деген сµзініњ ќазаќшаланѓан т±лѓасы. Б±рыныраќ ќазаќ тілінде б±л сµз соѓыста ќолѓа т‰скен т±тќын – ќ±л дегеннен гµрі, жалпы «т±тќын» маѓынасында жиірек ќолданылѓан – деген сµзініњ жаны бар [248, б.62-63].

С. Е. Толыбеков: В то же время экзогамный род считал, что если девушка из другого рода засватана кем-нибуд из данного рода, то она оказывалась невестой – жесыр (в ХVIII в. – ясыр – пленница. – С.Т.) этого рода. Если почему-либо засватавший девушку жених не мог на ней жениться (полоумие и т. п. или смерть), то ее должен взять в жены один из его братьев, если их не было, то кто-нибуть из ближайших родственников по отцовской линии, если и их не было, то кто-нибуть изданного рода. Упускать из рода засватанную девушку считалось величайшим позором для всего рода – деген пікірін «жесір» лексемасына атысты айтадан толы олдананды жн крдік [270, б.292-293]. Жесірді ызды жасауына осып берген тстары да болан. Имеется в виду богатое приданное Жибек. В него, кроме новый юрты и большого количества добра, ковров, халатов, шуб, утвари и.тп., для которого понадобился караван верблюдов, были включены еще пять сирот – рабов. О том, что в старину рабы входили в состав приданого, многократно упоминается в исторических источниках (См. «материалы по казахскому обычному праву», т. I. Алма-Ата, 1948). (Ж, 292). Осы орайда, C. Толыбеков ызы млімет келтіреді: Буквальный перевод слова «тохал» – куцая. Например, безрогую козу называют «тоал ешкі». Мы пологаем, что происхождение этого слова связано с тем обстоятельством, что почти все младшие жены казахских полуфеодалов доставались как военная добыча «жесыр» или «ясыр» (это то же самое, что и раб) или брались из бедных семей, по этому они не имели приданного. Первым признаком бедности было отсутствие на голове невесты конусообразной формы головного убора из бархата или парчи с насечками из драгоценных металлов и камней, украшенного красивыми перьями филина – саукеле. Отсутсвие саукеле на голове невесты давало повод сравнивать ее с безрогой козой, ибо большинство образов как положительных, так и отрицательных у дореволюционных казахов связывалось с различными видами скота [270, б.290]. Тоал блімін араыз. Жесір, тоал сияты ттына тскен йелді ма – деген. Дж. тат. ма, ма, ма, ма мн. п. ман, маиан кума - наложница, въ кир. младшая жена, тур. мерт такъ называютъ другъ друга жены одного и того же мужа малы держать наложницу дейді (транслитерациясын жасаан – А..) (Будагов, 64). Жне алма умасынан туан Шама тре жалыз (М-Ж., 9 т. – Б. 109).

Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев жесір сзін кйеуі лген атын деген маынада олданан. Демек, тоал (жесір) соыстан тскен олжа. Тоал > жесір >ма> жетім > олжа.

Жетім. Сексен нарды толтырып жасау артып, бес жетім, алтын отау берді дейді (ЌЖ, 2695 – жол); Берсем сені кйеуге, Бас жетімі ыландай! (обыланды, 79);

В.В. Радлов: Jnsv – сирота (1905. С. 363.). Жетім // п. жтим., ыр. джетимъ сирота (лишенный отца, у поэтовъ – лишенный матери; изъ животныхъ- лишен. метрии); народъ отчаянный, плуть, мошенникъ (и вообще низшій калссълюдей, какъ у Баб. Невольникъ, рабъ въ этомъ занченіи въ каз. и кир. драгоцнный жемчугь (т.е. безподобный осиротть, осиротть вмст съ кмъ, если ты воспитаешъ мальчика невольника, то онъ окровавить теб и ротъ и носъ, если же вскормишь дтеныша животнаго, то онъ умаслить теб и роть и нось (больше пользы сдлаеть чмъ первый) деген маыналарын крсетеді (Будагов, 1871: 350); Жетім а. [йєтим: 1. сирота; 2. единственный в своем роде, уникум] – сирота. Жетім-жесір а. [см.: жетім + жесір] – досл. Сирота и вдова; беспомощные (Рустемов, 111-112 ).

М-Ж. Кпеев шаржетім сµзін ќолданады: Аќташы, б±ѓышы, байташы, таѓышы, шаржетім, шаќшаќ десе білмейт±ѓын жан жоќ (15 бет); Шаржетім (шар + жетім) – тµрт ќ±быласы т‰гел емес, демек, єке-шеше, туыс–туѓаны жоќ жетім. Шаранадан шыр етіп жерге тскеннен алан жетім. Жетім (а) (йєтик). 1. Єке-шешесі жоќ панасыз, [Имущество, домашние вещи] (Бекм±хаметов, 73). Жетім – панасыз, єке-шешесіз бала (217). Имеется в виду богатое приданное Жибек. В него, кроме новой юрты и большого количества добра, ковров, халатов, шуб, утвари и.т.п., для которого понадобился караван верблюдов, были включены еще пять сирот – рабов. О том, что в старину рабы входили в состав приданого, многократно упоминается в исторических источниках (См. «материалы по казахскому обычному праву», т. I. Алма-Ата, 1948) (ЌЖ, 292 беттегі т‰сінік). Демек, жетім де жесір, л, тоал, олжа сияты біреудіњ иелігіндегі, басы байлы, еркі жоќ адам деген маѓынада ќолданылѓан сияты. Расында да, б±л сµздердіњ маѓынасы «олжа» сµзініњ маѓынасымен пара-пар болѓан, келе-келе ќолданыс аясына ќарай б±л сµздердіњ маѓынасы солѓындап, кµмескі тартќан да ќазіргі сипаттаѓы маѓынаѓа ие болып ќалѓан. Ж. Манкеева эпостыќ жырлардаѓы маѓынасына орай этнографиялыќ мєнді «олжа» синкретті аталым ќатарында аталып µткен – дейді [273, б.41].

Тйін. Мшр-Жсіп жасаумен оса берілген бес жетім немесе бас жетім лексикаларын олданан. Олжа < > жесір > жетім > н. н мны алдында айтылан а сйек, ара сйек леуметтік блініске байланысты да блінген. А сйекті лтірсе ана-ан жмсалан, олданылан жаза атты болан т.б.

н. Б±ќарѓа сыймай жалањ аяќ, жалањ б±т келген сарт, Сарыарќаѓа сыймайын деп ж‰р ме, Ботаќанныњ ќ±нын берсін (М-Ж., ЌШ-68); Абылай «‰ш нєрсе арман болып, ќолымнан келмей, ќ±р ойымда кетті,-деген екен. –Бірі – аќ боз аттыњ ќ±нын ердіњ ќ±ны ќылмадым. Мылтыѓын ќ±ралайдыњ кµзінен µткізет±ѓын мергенніњ ќ±нын екі ердіњ ќ±ны ќылмадым. Бірі етікші мен ±станыњ ќ±нын ќатын ќ±ны болсын деп б±йрыќ ќылмадым...» (М-Ж., ЌШ-70); Т‰ріктер тоѓыз атаѓа шейін хандыѓым ‰зілмей келді деп, киіт те тоѓыз... ќ±н да тоѓыз, осы тоѓыз-тоѓыздан бµлет±ѓын жол-жоба сол Уыз ханнан ќалѓан (М-Ж., ЌШ-13). Сол себепті б±л Сарыарќа біздіњ ќазаќќа атасыныњ ќ±ны болып олжа болып еді. Біреу біреуге соњынан ќалмастай атањныњ ќ±ны бар ма еді дейді ѓой. Сондай-аќ атамныњ ќ±ны болѓаны ‰шін жер судан айрылып, ќањѓып, ќоныссыз ж‰ргеніме ішім к‰йіп ауылым ойымнан кетер емес..., Жете ќадірлі жандарына, жайсањдарына кµп кісі жиылып кµп тас ‰йіледі екен де орта ќадірлісіне µз шамасынша, онан тµменгісіне µзініњ ќ±ны п±лына ќарай жиылѓан кісініњ шамасынша тас ‰йіледі екен. Баѓзы бір ќадірлісіне адам сорты сыќылдандырып сын тас ќояды екен (Сарыара кімдікі екендігі?. 1907, 2-4 б.); Матайдан ел жиылып ќ±н с±раѓан (Шєкєрім, 330); Ќатын алсањ, балалы болсањ, сенен туѓан бала меніњ ќ±нымды к‰ндердіњ к‰нінде бір алмай ќоймайды, – деп батасын беріп, баласын ќайырып жіберіп µзі ќалды (М-Ж., ЌШ, 36);

Ќ±н туралы этнографиялыќ ‰рдістіњ ќазаќ даласындаѓы µтуін Мшр-Ж‰сіптіњ жазѓанынан толыќ хабардар бола аламыз: ¦лбике – ошаќты, єкесі Жангелді де аќын, шешесі Жањыл да аќын болѓан. ¦лбикеніњ µзін ж‰н жеп жабаѓы тышќан бір байдыњ баласы ќатындыќќа алѓан екен. Ќолына келін болып т‰скен соњ: «µлењ айтсањ кµзіњді жоѓалтамын, ќарашыѓыњды батырамын» – деп ќояды. Жаман шірік иті ‰йде жоќ болѓан ќарсањда бір той болып, ауыл аймаѓымен, ќайын аѓалары «сені біз сабатпаймыз», – тойѓа алып барып, тойдан ќайтып келсе, иті келіп ќалып «сені ме» деп кіжініп, отырѓан ‰стіне оќтай ±шырып, ќойдыњ бір ќатќан санымен ќаќ бастан періп ќалѓанда, м±рттай ±шып, кете барыпты. Ж±рт жиналып ќалды, тµркіні де аралас-ќ±ралас екен, ќ±н с±рады. Сонда тµркініне тањдау берді. «Бидіњ билігіне бересіњ бе? Пайѓамбардыњ шариѓатына кµнесіњ бе? ‡й іші: Пайѓамбардыњ шариѓатына салдыќ» – деді. Сонда шариѓат айтат±ѓын К‰дері ќожа екен. Айтќан шариѓаты: «¤лер ¦лбике µлді, аяр да ас жоќ, тояр да ас жоќ. М±ны сойыњдар, µкпесін алып кµріњдер. ¤кпесіне жазу жоќ болса, онда тойѓа бару, µлењ айту єйел жынысына д±рыс емес, µзі кінєлі, б±ѓан т‰к болмайды. Егер µкпесінде жазу болса, онда ѓ±зыр айтпаса ішін жарып кетеді. ‡ш кісініњ ќ±нын берсін. С‰йек ќ±ны, µнер ќ±ны, ќара ќ±н»*. ¦лбикені сойып, µкпесін алып кµрсе, µкпесі жыбырлап т±рѓан жазу екен. Кµрген ж±рт ботадай боздапты. Кµзімен кµрген ж±рт к‰йгендіктен, Бойтан серіні бас жетімі ‰шін ќ±нына беріпті [274, б.555, 275, б.46, 276, б.70-71].

С‰йек ќ±ны ‰шін елу жылќы, алты жаќсы беріпті. ¤нер ќ±ны ‰шін жєне елу жылќы, алты жаќсы беріпті. Ќара ќ±ны ‰шін «тоќал ќ±н» деп тоѓыз жаќсы беріпті (Ќазаќстан Республикасы Ѓылым академиясы Орталыќ ѓылыми кітапхананыњ сирек кездесетін ќолжазбалар ќорынан (М. Кµпеев материалдары, 1170-папка, – Б.555;. Диваев. – № 251-ші дєптері, – Б.30: Є. Диваев жазбаларында: «¦лбике К‰дерімен айтысып, тойдан ќайтыпты. Байы ашуланып, ќолына айбалтасын алып, шењгелдіњ арасында жол тосып жатќан екен, шыѓа келіп, мањдайынан айбалтамен шауыпты. ¦лбике ‰ш к‰н жатып, айбалтасын с‰ртпей (айбалтаныњ шапќан орныныњ ќаны болса керек – А.Ќ.) ‰ш биге сєлем µлењ жолдапты. ‡ш ж‰здіњ ‰ш биі: «Б±л µзі єйел болса да ‰ш ерге арызит±ѓын єйел еді»,-деп жалпы Сіргеліден ‰ш ердіњ ќ±нын алыпты деседі. Ол к‰нде Сіргелілер сансыраѓан екен. Сіргелі-ау, Сіргелі, Жаќсы ж±рт едіњ іргелі; ¦лбикені µлтіріп, Кµр таппадыњ кіргелі, – депті» //. ¦лбикені к‰йеуі Байтан µлтірген, ‰ш ердіњ ќ±ны алынѓаны Мшр-Ж‰сіп жазбасымен дєл болѓандыќтан б±л оќиѓаныњ болѓаны шындыќ дейміз. Сонда, 46-б. Кейбір жєйттар соњын ала ќосылыпты, ќарањыз: М-Ж. Кµпеев. – Алматы: Ѓылым, 1992. – Б. 218). Осыѓан орай, толыќ т‰сінікті болу ‰шін: Абылай заманында Ќ±нѓа кесім айтатын бас биі – К‰лік: Шобалай баласы-Жања батыр бидіњ «‰ш ќ±н» туралы берген аныќтамасын береді: «Б±л кісініњ ќ±лѓа ќылѓан кесімі: ќара ќ±н – ж‰з жылќы, он екі жаќсы, с‰йек ќ±ны – елу жылќы, алты жаќсы; µнер ќ±ны *тоќал болады тоѓыз жаќсы» (*тоал – олжа есебінде беріледі – А..), (араыз: Абылай хан. – Алматы: Жазушы, 1993. – Б. 316) аќын одан рі былай деп тсініктеме береді: «Б±л ‰ш ќ±н еркекте Кµтеш аќынѓа алынѓан, ±рѓашыда ¦лбикеге алынѓан. Єлгі айтылѓан батырлардыњ бірде-бір жауда µлсе, «жеті ердіњ ќ±ны алынсын» деп кесім ќылѓан. Жауѓаш, Биѓаштыњ ќалмаќта µліп, жеті ердіњ ќ±нын алѓан. Жаќсы дегенніњ басы – жетім, ќалы кілем, ќара нар, мылтыќ – сондайымен тоѓыз» (Абылай хан, 1993: 316). Жаз барѓан жолаушы ќысќа килігіп ќалып, ќыс ішінде ±затып алып ќайтќан Ќаратай батыр т‰йесініњ басын жетектеуге Шанышќылыдан Бектек деген бір ќызды алдырып, ќызына жетім ќылып ќосып берген (М-Ж., Олжабай батыр); Кейін бітім бойынша Ботаханныњ ќ±нын береді, мыњ кісініњ жолына жетім бастатќан (Бойтан) серіні береді – ќарањыз жоѓарыда жазылды – А.Ќ.) – тоѓыз, мыњ кісіге т‰йе бастатќан - тоѓыз, мыњ кісіге ат шапан береді – тоыз (Н. Ж‰сіпов. Мєшћ‰р-Ж‰сіптіњ Абылай туралы жазѓандары // Сарыарќа. – 1997. – № 3. – Б. 4.). Жалпы, М-Ж. Кµпеев ќ±н туралы деректерді µз шыѓармасында µте мол келтірген. М±ныњ сыртында: ер ќ±ны, екі ер ќ±ны, ќатын ќ±н т.б. т‰рлері бар. Б±л с±раќтарѓа жауап беру ‰шін А.И. Левшинніњ жазуы бойынша «Жеті Жарѓыны» баптары мынадай:

– ќанѓа ќан (ќ±н – деген сµз б±л туралы жазатын боламыз – А.Ќ.) алу, яѓни біреудіњ кісісі µлтірілсе оѓан ердіњ ќ±нын тµлеу (ер адамѓа – 1000 ќой, єйелге – 500 ќой);

– ±рлыќ, ќараќшылыќ, зорлыќ-зомбылыќќа µлім жазасы кесіледі; жазаны ердіњ ќ±нын тµлеу арќылы жењілдетуге болады;

– денеге заќым келтірсе, соѓан сєйкес ќ±н тµленеді (бас бармаќ – 100 ќой, шынашаќ – 20 ќой);

– тµре мен ќожаныњ ќ±ны ќарашадан 7 есе артыќ тµленеді;

– егер єйелі ерін µлтірсе, µлім жазасына кесіледі (егер аѓайындары кешірім жасаса, ќ±н тµлеумен ѓана ќ±тылады; м±ндай ќылмысты екіќабат єйел жасаса, жазадан босатылады);

– егер ері єйелін µлтірсе, єйел ќ±нын тµлейді;

– ата-анасы µз баласыныњ µлімі ‰шін жауапќа тартылмайды, ал анасы баласын ќасаќана µлтірсе, µлім жазасына кесіледі;

– µзіне-µзі ќол салѓандар бµлек жерленеді;

– егер екіќабат єйелді атты кісі ќаѓып кетіп, одан µлі бала туса: бес айлыќ бала ‰шін – бес ат, 5 айдан 9 айѓа дейінгі балаѓа – єр айына 1 т‰йеден (100 т‰йе – 300 атќа немесе 1000 ќойѓа тењ – М.Ќ.);

– єйел зорлау кісі µлтірумен бірдей ќылмыс болып есептеледі. М±ндай ќылмыс ‰шін еріне немесе ќыздыњ ата-анасына ќ±н тµленуге тиіс, егер жігіт µзі зорлаѓан ќызѓа ќалыњ тµлеп, ‰йленсе жазадан босатылады;

– егер ері єйеліні кµзіне шµп салу ‰стінде ±сталса, µлтіруге хаќылы біраќ, ќылмысты сол сєтінде жария етуге тиіс; єйеліні кµзіне шµп салуѓа кмєнданѓан еркектіњ сµзін 4 сенімді адам теріске шыѓарса, єйел к‰нєсіз деп табылып, жазадан босатылады; біреудіњ єйелін к‰йеуініњ келісімсіз алып ќашќан адам µлімге б±йрылады немесе ердіњ ќ±нын тµлейді; егер єйелдіњ келісімімен єкетсе, к‰йеуіне ќалыњ тµлеп, ќосымшасына ќалыњсыз ќыз беруге тиіс;

– єйелді ренжіткен адам, одан кешірім с±рауѓа тиіс, с±рамаса арсыздыѓы ‰шін айып салынады;

– ќан араластыру µлімге немесе аѓайындар белгілеген жазаѓа б±йырылады;

– ќ±дайѓа тіл тигізген (7 адам куєлік берсе) таспен атып µлтіріледі;

– кєпір болѓан адам мал-м‰лкінен айрылады;

– ќ±л µмірі ќ±нсыз, ол ќожайынныњ билігінде;

– ата-анасына тіл тигізген ±лды мойнына ќ±рым байлаѓан к‰йі ќара сиырѓа теріс мінгізіп, µзін ќамшымен сабап, ауылды айнала шапќылатады, ал ќыз ќол-аяѓы байланып, анасыныњ билігіне беріледі;

– ±рлыќ пен кісі µлтіруді ќоса жасаѓан адам екі бірдей жазаѓа тартылады;

– ерініњ ±рлыѓын біле т±ра хабарламаѓан єйелі мен баласы жазаѓа тартылмайды, µйткені ‰лкенніњ ‰стінен шаѓым айту єбестік саналады;

– µсиет аѓайындар мен молланыњ ќатысуы арќылы жасалады;

– барымтадан ќайтќан мал тµлімен ќайтарылуѓа тиіс;

– дауды шешу билер мен аќсаќалдарѓа ж‰ктеледі;

– куєлікке кемінде екі немесе ‰ш адам ж‰реді;

– билерге билік айтќаны ‰шін кесілген малдыњ оннан бірі тиеселі;

– егер айыпкер айыбын тµлемесе, оны ру басыныњ р±ќсаты арќылы барымтамен алуѓа болады (Мхтар Ќ±л-М±хамет. // Ќазаќ єдебиеті. 1990. 6-шілде).

М-Ж. Кпеев шыѓармаларында кµзіне шµп салу, ќалыњ тµлеу, ќ±л, ќожайын, жалшы, ќ±рым байлаѓан к‰йі ќара сиырѓа теріс мінгізу, ‰ш тоѓыз, барымта, ру басы т.б. кездеседі.

н > ан. М. Ќашќари: ќан – ќан, кун – тартып алу – деген [230, б.159-162]; Л. З. Будагов: ќырѓ. ќ±н (кунъ) (пар. ќун – ќан), ќ±нын 1) ‘ќанѓа-ќан’, ‘µлім ‰шін’, ‘м‰гедек ќылѓаны ‰шін’; ’кек алу’, ‘µшін алу’ кісі µлімі ‰шін 1000 ќой, (адамныњ дене-м‰шесініњ заќымдануына ќарай). 2) тµлеп алса 2000 ќой (Левшинъ, стр. 315) [8, б.94]. Г. Потанин: Ќ±н п. [хун: кровь] – 1. ист. кун – откуп за убийство или увечье, введенный взамен смертной казни, кровной мести, существовавшей в древности. 2. цена, стоимость; достоинство. 3. экон. стоимость, воплощенная в товаре и овеществленный в ней общественный труд товаропроизводителей. Кун – плата за кровь (Потанин, 304). Ќ±н – хун (ќаны – ќан) (Жеменей, 123); Ќ±н – (п) ескі. Хун. ¤лтірілген кісі ‰шін ќарсы жаќќа тµленетін айыптау тµлемі (Бекм±хаметов, 103). Ќ±ншы, ќ±н с±раушы (п) ескі х±нж±ау (хунхуаћ). ¤лтірілген кісі ‰шін µлтірушіден ќ±н талап етуші, кек алушы (Бекм±хаметов, 103). Ќ±н зат. 2. ¤лтірілген кісі ‰шін ќарсы жаќќа тµленетін айыптау тµлемі, алым (ЌТТС, 89). Б.С. Ќараѓ±лова: ќыса (кек алу) сµзін ќ±н сµзімен салыстыра ќарастырып, тарихи жырларда «ќ±н», «кек», «µш» маѓынасында ќолданылѓанын жазады (Тарихи жырлар лексикасы: филолог. ылым. кан. дис. автореф. – Алматы, 2000. – Б. 14). Ќ±н дегеніміз адамдардыњ µндірістік ќатыныстары, товар µндірушілердіњ арасындаѓы товар арќылы жасалатын ќатынас. Ќ±н кез келген товар µндірісіне тєн экономикалыќ категория. Капитализм т±сында товар ќ±ны т±раќты капиталдыњ, µзгермелі капиталдыњ ќ±нынан жєне ќосымша ќ±ннан т±рады («Ќ.С.Э.»). (Р‰стемов, 169);

Ќ±рбанѓали Халид: «Хан» – негізінде монѓолша, кейін парсы мен т‰ркі тектес халыќтар бєрі бірдей пайдаланып кеткен дербес патшаѓа ќолданѓан атау. Ќазаќта «ќан» дейді, µйткені Шыњѓыс туѓанда ќан уыстап т‰скен де оѓан «ќан» лаќабы ќойылѓан, кейін балалары м±ны маќтанышќа пайдаланды. Енді б±л нєсілден болмаѓандарѓа да «хан» деу єдетке айналды. Шынында хан болѓандар ќан тµкпей т±рмайды деген т‰сінік бар, кісіні µлтіруге ємірі ж‰рмейтін єкімді «хан» демейді. Алайда «ќан» есімі Шыњѓыстан басталѓанына нануѓа болмайды, б±л атау монѓолда б±рын да болѓандыѓы жайында тарихта жазылѓан (Ќ±рбанѓали Халид. Тауарих хамса. – Алматы: Ќазаќстан, 1992. – Б. 178-179). О.П. Суник: В. Котвичтіњ алтай тілдеріндегі -кан (-хан) -кн (-хун) ж±рнаќтарына тоќтала келіп, б±лардыњ барлыѓы т‰ркі-монѓол тілдеріне ортаќ екендігін, ал кµне т‰ркілік тнри-kн (титул турецкого хана), рти - kн ‘именно, теперь’, жања±йѓ. рти-гн ‘утром’, эвен. -кн (салс. -к-кн) сол сияќты В. Котвич -хун ~ -хон (сахун ‘беловатый’, сохон ‘желтоватый’, монѓ. терекен ‘только этот’, ‘именно этот’, алихан ‘который именно?’ т.б. (О.П. Суник. Существительное в тунгусо-маньжурских языках. В сравнении с другими алтайскими языками. – Ленинград: Наука, 1982. – С. 114-115). Л.З. Будагов: ќан – тур., тат., ќан канъ, кровъ, ќаны, ќан±, дж. ќаны, ќанайќ, ќаныќ а) съ кровью, кровный, кровавый, тур. даы ќаны (дайы анау – А..) съ бшеной кровью, т.е. горячій молодой человкъ, весельчакъ, взбалмочный, гуляка, даы ќана±лы (дайы анаулы – А..) горяшность, взбалмочность, тур. ќаны ќою кровавый колодецъ – родъ подземной темницы, куда бросають тла казненныхъ; b) дж. ќанѓа ќан убійца (по комъ есть месть за кровь), тоть кто убгаеть оть мести за кровъ, месть за кровь:... ќан баѓасы плата за кровь, за убійство – деп кптеген маынасын береді-арабшадан аударан жне транслитерация жасаан – А.. (Буд., 1871: – С. 26). ан `кров` здан ан аай `пусть из глаз потечет кровь` (выражение из клятвы); ызыл хан ( < ан) `красная кровь`. РСЛ., II, 101. ан `правитель`, `хан`; `божество` (шаманск.) «кан»; ан йамын управление божества` (Малов, ЯЖУ: – Б. 52). Д. Ж‰нісов: Алтай, сібір µлкесіндегі тунгус-манчжур (корей) тілдерінде ќан, кен, ган – «µзен», «су» деген ±ѓым берсе, тєжік, µзбек тілдерінде кан «канал деген маѓынаѓа ие (Д. Ж‰нісов. ¤зен-кµл атаулары. – Алматы: Ќазаќстан, 1991). Ќаѓан > qa‰an титул главы государства древних тюрков (государства Ту-кюэ на Орхоне, хазар, булгар и проч.). В.Л. Виноградов формы этого слова – кагану, каган, каган, каганом, хаган < коганъ. Этимология слова коган > qa‰an не вызывает каких-либо затруднений или сомнений, о чем свидетельствует данные П.М. Мелиоранского (1902, с. 289-290); Ф.Е. Корша (1903, с. 138) и С.Е. Малова (1946, с. 138); которые соответствующим образом обосновали также и соответствие о < а в русском заимствованном слове коган < qa‰an. К. Менгес (1979) приводит несколько вариантов этого слова, встречающегося в форме qa‰an (q‰n) – в древнетюркском языке орхонских памятников, в форме хаqаn - у османских турок, ‰ahan – в армянских источниках и ћаћаm – у современных караимов, у последних в значении главы релгии караимов. Предположение некоторых тюркологов об общем происхождении и единстве основ qa‰an > qaan > qan ~ хan в значении ‘хан’. Г. Рамстед утверждает, что qan и qa‰an первая из них представляет простую основу, займствованную тюркскими языками из кит. kиаn ‘правитель’, а вторая – сложную, состоящую из двух слов – кит. ke ‘великий’, и kиаn’правитель’ > ke-kиаn’велики хан’ > тюрк. qa‰an (Ramstedt, 1955; ср.: Doerfer, 1967, I – IV) (Н.А. Баскаков. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве» – Москва: Наука, 1985. – С.154-155) ke-kиаn тіркесі В. Котвичтіњ к-кн ±ќсайды. М. Оразов: Н.А. Баскаков, А.Т. Кайдаровтыњ пікірлеріне орай: казахское хан в Орхоне - енесейских памятниках употреблялось в полной форме ќаѓан. На следующем этапе развития тюркских языков ќаѓан приобрело форму ќаан (хаан) > хан (ќан). Здесь на лицо действие закона вторичной долготы тюркских гласных, а в некоторых тюркских языках (казахский, узбекский, татарский и. др.), в которых отсутсвуют долготы, это слова трансформировалось в кан > хан, т.е. ќаѓан > ќаан > ќан - хан `хан` (М. Оразов. Исторический принцип этимологических исследований в казахском языке // Проблемы этимологии тюркских языков. – Алматы: Ѓылым, 1990. – С. 124-125). Б±л сµздердіњ осындай маѓыналары В.Радловта, К.Юдахин сµздіктерінде кездеседі. Бала кезімізде асыќпен «хан» ойнында «хан» болатын асыќты ќызыл т‰ске бояп ойнайтынбыз (араыз: Соќыр теке. Ауыз єдебиетіндегі балалар ойындарыныњ ‰лгілері. – Алматы: ¤нер, 1990. – Б. 95.). Демек, рухани мєдениет тарихи мєдениетпен ±штасып, «хан» (асыќ) аталым + ќан (сын.е.) = ќан // хан бір-біріне сай келуі тегіннен-тегін емес екен.

ХV-ХVII ѓ. ќазаќ правосында кек алу зањы бірінші орынды алѓан: «ќанѓа ќанмен кек алу» немесе «заќымданѓанѓа заќымдау» болѓан. Мысалы, ±стап алѓан ±рыны 25 тен 60 - ќа дейін ќамшымен д‰ре соѓып жазалаѓан. ¦рлыќ ‰стінде ±сталса, тоѓыз айыбын тµлеген. Тоѓыз айып мыналар: бас тоѓыз немесе т‰йе бастатќан тоѓыз: т‰йе, ќ±лынымен екі бие*, екі-‰ш жастардаѓы тµрт жылќы (жылќы жалпы атауы ќазаќ олай атамайды дµнен* (тµрт жаста), ќ±нан* (‰ш жаста) – дейді – А.Ќ.); орта тоѓыз, немесе ат бастатќан тоѓыз: ‰ш-тµрт жастаѓы, екі жастаѓы ат, екі жастаѓы екі ат, (екі жастаѓы ат болмайды тай не ќ±лын* дейді – А.Ќ.) екі тайынша, тµрт ќой*; аяќ тоѓыз: тµрт жастаѓы µгіз, екі тайынша, ‰ш ќой жєне ‰ш ќозы. араыз: Ќазаќ ССР тарихы. – Алматы: 1957. – Б. 184-145. Дµнен – тµрт жастаѓы ат, ќ±нан – ‰ш жастаѓы ат, Ќазаќ тілінде ќ±нан, дµнен, ќ±нажын, дµнежін сµздері жылќыѓа жєне сиыр малына байланысты жасын (‰ш, тµрт) жєне жынысын білдіреді //. Ќайдаров, М. Оразов. Т‰ркологияѓа кіріспе. -Алматы: Мектеп, 1985. – Б. 78-79; Б. Базилхан. Краткая сравнительная-историческая грамматика монгольского и казахского языков // Доклад на сойскание к.ф.н., – Алма-ата, 1974. – Б. 13; Ш. Жанєбілев. Ќазаќша мал атаулары. – Алматы: Ќайнар, 1982. – Б. 24-31; Мысалы, Л. Будагов. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том. II. Санктпетербургъ, 1871. – С. 94: куначи-2 жастаѓы б±зау не б±ќашыќ; ќ±нанъ -ќ±лыншаќ 2 жастаѓы, 3 -ші кµктемге аяќ басќан (монѓ. гунунъ) жас ќ±нан; ќырѓ. ќ±нан ешкі 2 жастаѓы, ќ±нан серке 2 жастаѓы; алт. ќ±нан байтал; ќырѓ. ќ±нажын 3 -ші кµктемгі бие; ќ±нан аю; ќ±анан ‰й (ќырѓ. ‰й сиыр, уд - М. Ќашќ. – автор) 3 жасар б±ќашыќ; саулыќ ќой, ќ±наны-3 жасар ќой, бір жыл ‰лкен – дµнен. Таѓы бір жыл – бесті; таѓы бір жыл – алты жасар ќой, тт. Жеті жасар. Б±л аталымдар жылќыѓа да ќатысты.

Кек алу зањы (ХV-ХVII ѓ. Ќазаќты ылмысты правосында – А..) бірінші орынды алѓан: «ќанѓа ќанмен кек алу» немесе «заќымданѓанѓа заќымдау» болѓан. Кісі лтірген немесе ауыр заымдаан айыпты адамнан сот кімі бойынша анды кек алынатын болан, мны ру орындайтын. анды кекті тлем тлеумен – н тлеумен ауыстыруа болан [277, б.184].

Е. Бекмаханов: Кун взыскивали за убитого человека взамен кровной мести. В период развития феодальных отношений кун был приспособлен к феодальному строю и стал одним из средств эксплуатации казахов. Размеры куна, взыскиваемого с рядовых казахов и султанов, были разными. Например, полный кун за убийство простого казаха (ќара ќазаќ-автор) состоял из джаулука (женский головной убор) и нескольких халатов, шубы, пояса, шаровар, сапог, оружия и лошади убийцы, или же из 1000 баранов, 40 кобыл и кула (невольника) (бас жетім – А.Ќ.). Иногда кун заменялся 10 верблюдами. За убийство ходжи кун состоял из 3000 баранов, за убийство султанов – 7000 баранов, а кун ханский равнялся куну семи простых казахов. Это основанно было на том, что хан является повелителем семи отделений или семи родов. (91) По казахскому обычаю кун считается – олжа (находка).... Например, из 1000 баранов взыскиваемого куна, семейство убитого казаха получало от 40 до 100 баранов, в зависмости от имущественного положения убитого. Значительную часть куна получали бии, которые, по данным чиновника Лазаревского, получали а иногда часть иска, а затем ханы и султаны (92).

За кражу верблюда-первый тогуз – 9 верблюдов

второй тогуз – 9 лощадей

третий тогуз – 9 коров

За кражу лощадей первый тогуз – 9 лошадей

второй тогуз – 9 коров

третий тогуз – 9 баранов и.т.д. [278, б.93].

Ќ±н – кісі µлтіргені немесе мертіктіргені ‰шін салынатын айып 1803 жылы поручик Гавердовский, Иванов жєне Богданович Ќазаќстан арќылы Б±хараѓа сапары кезінде ќазаќтыњ т±рмыс-салтына ќызыѓушылыќ танытып, ќ±н туралы да жазѓан болатын. Онда олар айбана – кісі лтіргені немесе жаралааны шін салынатын айып туралы да жазды [279, б.200-201]. Айып-жазаны заттай (малдай) тарту (Р. Сызды. 2004: 164). С. Толыбеков: Хан получал хандык при взимании штрафа за убийство, хун – за увечье и кражу, а айп (айып-А..) – за другие преступления, в том числе за примерение враждующих родов с взаимной *барымтой – дейді [270, б.358]. Барымта (баранта) – кш олданып мал айдап кету. Барымта жне осыан сас сздерді этимологиясын Б. аралова зіні кандидатты диссертациясында жасы ашан (2000: 16). А. Янушкевич жазалы адамныњ ќ±нын (жазасын) µтеудіњ таѓы бір т‰рін жазады: «Казактар тµрт винтовканы басына басын т‰йістіріп, арасына жањаѓы к‰нєкарды отырѓызды. Бір казак ќылышын жалањдатып, айнала ж‰ріп к‰зетті. «Ќазаќтар б±ны «ќара найза астына отыру» деп атайды». Олар б±л жазадан ќатты ќорќады єрі ±ялады» [280, б.151]. Ата-анасына тіл тигізген ±лды мойнына ќ±рым киіз байлаѓан к‰йі ќара сиырѓа теріс мінгізіп, ел аралатып ж‰ргізетін болѓан. азаты бндай дстрі І. Жансгіровты «Бадыра» романында да крініс тапан. Ќ±н ислам мєдениетініњ жетістігімен біте ќайнасќан. М±сылман діні µз ерекшелігіне байланысты ќ±нды пайдаланѓан, дала зањына µз ережелері мен ќаѓидаларын енгізіп отырѓан. Ќ±н м±сылман дєуіріне дейін пайда болѓанын жоѓарыдаѓы деректер растайды. «Дала уалаяты» газетінде «Ќ±н турасында ќазаќтардыњ» деген маќала жарыќ кµргенін жоарыда жазды. Негізінен Е. Бекмахановтыњ жазѓанымен тура келеді. Егер де кімде-кім µлтірген кісініњ с‰йегін жасырса, онда µз алдына бµлекше ќ±н тµлейді – деген згешелігі бар. Б±ѓан ќосымша: «Билердіњ бітімдері, бір ‰лкен съездегі билердіњ ережесі» жарияланды (О. Єлжанов. Билердіњ бітімдері. Бір ‰лкен съездегі билер ережесі – // Дала уалаяты. 1896. № 48, 49, 50). Сол сияќты ќ±нныњ мµлшері жоќтыѓы м±сылман ќаѓидасымен т‰сіндіріледі. Шариѓаттыњ б±лжымас µз зањдары болды. Мысалы: Шариѓат ант беруден бас тартуѓа р±ќсат етпейді. Бас тартса, бір ќ±лѓа азаттыќ єперуі керек, не 10 кедей, аш-жалањашты тойызып, киіндіруге тиісті. Егер ондай халі болмаса, ‰ш к‰н ораза т±туы ќажет. Уєде мен ант беру рєсімі бір-біріне жаќын. ¤з білгенімен жазалау (та’зир) Ќазыларѓа µз білгенінше кейбір жаза ќолдану. Арабша «та’зир» – «‰кім шыѓарушылыќ» – деп аталѓан [281, б.76-77]. Ќ±ранда: «Жєне біреу, бір м‰мінді ќателесіп µлтірсе, сонда бір м‰мін ќ±л азат етуі єрі µлгенніњ иесіне ќ±н тапсыруы керек. Біраќ, олар кешірім етсе ол басќа. Егер µлтірілген сендермен д±шпан елдегі бір м‰мін болса, (ќ±н тµлемей) бір м‰мін ќ±л азат етуі керек», – деп жазды [282, б.93].

Ќ±ќыќ зањдылыѓыныњ ќатањ ережелерініњ бірі – ќ±н, М±хаммет пайѓамбардыњ µмірімен де байланыстырылды. Жалпы, ќ±нныњ шыѓу этнографиясын м±сылман дінімен байланысты ќарау да белењ алды. Оѓан себеп мына оќиѓа болды: «Сондыќтан сєуегей кемпірге жын-перісін шаќырып, µліп-талып зікір салудыњ ќажеті болмады, келесі к‰ні оларды шаќырып алып: ќ±райштардыњ арасында адам ќ±ны ќанша екенін с±рады. Єбді єл-М‰ттєліб (егер де ќастандыќпен µлтірілмеген болса) ќ±райштардаѓы адам ќ±ныныњ баѓасы он т‰йе екенін айтты. Сєуегей: Абдолланыњ µтеуіне осы ќ±нды ±сынып кµріњдер, егер жаратќан оны азсынып ќабыл алмаса, ќабыл алѓанша ќ±рбандыќ т‰йеніњ санын µсіре беріњдер деп аќыл ќосты. Меккеге ќайтып оралысымен, Єбді єл-М‰ттєліб сєуегейдіњ айтќанын б±лжытпай орындады. Ќабылдыњ ќарсы алдына Абдолланы т±рѓызып, шарбаќтыњ ішіне он т‰йені айдап кіргізіп, єдеттегідей жебе суыруѓа кірісті. Он рет тартып еді, он ретте де шек Абдоллаѓа шыќты. Ќ±рбандыќ жолы Абдоллаѓа т‰скен сайын, он т‰йеден айдап єкеліп ќосып отырды, тек т‰йе саны ж‰зге жеткенде, жаратќан адам ќаныныњ µтеуіне осы жарайтынын білдірді. Єбді єл-М‰ттєліб ќателесуден ќорќып, екі рет садаќ суырды, екі ретінде де ќ±рбандыќ жебесі т‰йеге т‰сті. Енді к‰мнданудыњ негізі жоќ-ты» [283, б.32].

«Жеті жарѓыда» Ќ±н – адам µліміне, не жараќат алса былай белгіленді: Біреудіњ белін сындырѓан толыќ адам ќ±нын тµлейді. Бір кµзін шыѓарса адамныњ жарты ќ±нын тµлейді. ¦рыс – тµбелесте бас бармаќ сынса – 100, шынашаќ сынса 20 ќой тµлейді. Дене заќымынан бала µлі туса: 5 айлыќ бала ‰шін – 5 ат, 5 айдан 9 айѓа дейінгі бала ‰шін єр айѓа 1 т‰йе. Аталѓан зањ негізінде 100 т‰йе 300 атќа немесе 1000 ќойѓа тењестірілген (Аќиќат. 1993. № 6, 43). Жоарыдаы ањыздан ањѓарѓанымыз «басќа-бас, ќанѓа-ќан, жанѓа-жан» сынды тайпаныњ ішкі зањы µліммен ѓана шектеліп отырмады, аса ‰лкен «ќ±н» тµлеумен де мєселе шешілді. Ж±мыстыњ бас жаѓында айтќанымыздай, М-Ж. Кµпеев шыѓармаларында ќ±н туралы билік, дауды шешу жµнінде кµптеген мєселелер ќозѓалады, соныњ кейбіріне тоќталып, б±л мєселені рі жалѓастырѓанды жµн кµрдік. з Жнібектен з Тукеге дейінгі аза еліні мірінде талай жайттар тті. лы Тле би, аздауысты азбек би [282, б.4-5], йтеке би жне з Туке хан бабаларымызды крегендігі мен даналыыны негізінде «Жеті Жары» мірге келді. «Жеті Жары» жазыланда «асым ханны аса жолы» мен «Есім ханны ескі жолы» басшылыа алынды (Ш. аймолдалы. «Жеті жары» туралы не білеміз? // азастан тарихы. 1993, №3. – Б. 23-25). «Есім ханны ескі жолында» саталынып келген тртіп бойынша кісі лтірілген адамны шаыраы ортасына тсіріліп, тас-талан етілетін. Оны стіне ылмыс жасаан адам лтірілетін. «Жеті жары» бл заа згеріс енгізіп, ылмыскерге жаза ретінде тлеу жолын бекітті. аза еліні дет - рпын, дстрін зерттеуші алым Н.И. Гродеков зіні 1889 жылы Ташкент аласында басылып шыан «Сырдария облысыны ара ырыздары» деген кітабында: «...Туке хан Клтбені баурайында /Сырдария облысы/ сол кезді ататы биі Тле лібеклы бастаан жеті биді жинап алды. Олар асым мен Есім хандар станан ежелгі деп-рып задарыны басын рап, «Жеті Жары» дейтін жаа дет-рып задарыны жинаын шыарды» – деп жазды (Д. Бабаев. азастан тарихы. 8-класс. – Алматы: Рауан, 1994. – Б. 105-106).

аза ауымы кілдеріні з зердесінен тран, ылыма белгілі е алашы за нсасы осы «Жеті Жары» болды. «Туке ханны жеті жарысы» деген атпен белгілі бл ылы ережелерді ана тіліміздегі толы нсасын жазушы-этнограф Ж. Ахмедиев Тркістан аласындаы белгілі Ахмет Иассауи мражайы экспозициясынан 1977 жылы кшіріліп алан.

«Жеті Жарыны» мазмны мынадай:

1) Халыны ханы, слтаны, пірі, хазіреті астандыпен лтірілсе, оларды райсысы шін, жеті кісіні млшерінде н тленсін.

2) Трелер мен ожаларды жай атарындаы біреуі лтірілсе оларды райсысына (асйекті тымы деп) екі кісіні ны тленуі тиіс.

3) Сырттан келген адам йге кірерде, мініп келген аты босааа байлаандытан, біреуді теуіп лтірсе-бтін н, ал йді жапсарына байланан ат теуіп лтірсе-тек ат-тон айып берілсін.

4) Егер туан баласы ренжітіп, арсы келіп, ол жмсайтын болса, ата-ана оны лтірем десе де ерікті, сраусыз болады.

5) Кмелетке жеткен баласы тіл тигізсе (ол тигізбей) туан ата-анасы оан дреден бастап не жаза олданамын десе де ерікті.

6) да тсіп, йры-бауыр жескен а баталы жесір кетсе, оан тленген алы мал тгел иесіне айтарылып, оны стіне алысыз ыз немесе бір ызды алы малы тленеді.

7) ры айыр тйеге-нар, ата-аруана, тайлаа-атан, тайа-ат, ойа-тана тлейді. Оны стіне ш тоыз айыпты бірін ретіне арай жне тлеуі керек (Д. Бабаев, 105-106).

«Жеті жарыдаы» кейбір мселелері Абай нанбайлы жазан зада олданылады. 1885 жылы Семей аласына арайтын Зайсан, скемен, Кереку (Павлодар), Семей ояздарыны Семейден 70 шаырым жерде Шар зеніні бойында бл ереже Мрсейіт асаалды естелігі бойынша 93 баптан болса керек (А. нанбаев. Шыармаларыны бір томды толы жинаы. – Алматы: азмемкркемдеббас, 1961. – Б. 651, 498). Абай нанбаевты шыармаларыны бір томды толы жинаы 1961 жылы, Редакциясын арап, тсініктерді, жаа материалды толытырып баспаа дайындаан. Жиреншин. Ережені толы барлыы 74-бап бермей, 12-кі бабын ана келтірген екен. «Ережені тілі - сол кездегі кесе тілі, демек шала аза тілімен жазыландытан, азіргі деби тілге аударып басылды» – дейді (А. нанбаев, 1961: – Б. 499). Ал, бізді олымыздаы профессор Ж. Ддебаевті алы сзімен берілген осы ережені тп нсасы бар. «…Ол Семиполат облысты скери губернаторы Тупкленскийді прменімен 1886 жылы 14 апанында бекітілді» (Ж. Ддебаев. Билер ережесі // Жас алаш. – 1992. – № 97 (12884) – Б. 3). Билер ережесіні тгел 74 бабы беріліп, (сенімді аударан Асанов… азан автор) – деп соында жазылан [285, б.3]. кінішке орай кітаптаы аударма кп жйтты, тіпті сздерін згертіп жіберген екен. Мысалы: Абай нанбаев шыармасындаы 31 – бапты бірінші жолын ана алайы: «Байа тиген ызды біреу алып ашса, яки атын зі ашан кісімен з еліні съезд билеріне тура айтарылады» [286, б.499]. Енді газет бетінде жары крген ережені 31-ші бабын салыстырса: «Кйеуі бар йелді біреу алып ашса, керісінше егер йелді зі ашса, ондай йел еліні сияз билеріне айтарылмайды» (Ж. Ддебаев. Билер ережесі // Жас алаш. 1992. № 97 (12884) – Б. 3). Сонда ай ереже тірік айтып отыр, бірі – атын ашса айтарылады дейді, екіншісі – айтарылмайды дейді. Газет бетіндегі жадыатта да кей сздерді згергені байалады. Ол уаытта «йел» демеген керісінше «атын» – деп айтан. Сол сияты, біз келтірген Ж. Ахмадиевті жазып алан «з Тукені «Жеті жарысымен» (Д. Бабаев. азастан тарихы. 8-класс. – Алматы: Рауан, 1994. – Б. 105-106). аза халыны салт-дстрлері» [287, б.210]. з Тукені задары бірдей еместігін айтуа тиістіміз. зіні бастауын сонау Тркі аанатынан алатын (VП асыр) кесік-жарлытар еді. Бл жары кейде «Тлені жеті жарысы», «азыбекті жеті жарысы», «йтекені жеті-жарысы» – деп те аталады. з Тукені (1680-1718) жылдар стемдік етуімен «Тукені жеті жарысы» делінеді. Кейіннен жарыны баптары аза би-шешендеріні сздерінде крініс тауып жатты. М-Ж. Кпеев жинаан би-шешендерді сздерінде азатарды, ын зады трде шешетін ережелер, аидалар, ттас аила сздер кптеп кездеседі. Мысалы: «Ерді ны есебін тапан сабаза екі-ауыз сз деп ай заманда айтылан» – деп лы жз йсіннен шыан Ошаты деген ел, орта жзден Малай, Ждігер деген таптан шыан лназар дегенді ліріпті. Оны кесімін абура Брібай аын айтыпты:

Ошаты лназара н бермексі,

Алты жасы, жз жылы пл бермексі.

Алты жасы, жз жылы пл бермесе,

Тлымды ыз, айдарлы л бермексі,

лназар келіп лді ауылыа,

Ішім оттай кйеді бауырыма.

Алты жасы, жз жылы н бермесе,

Есекем таба болар сауырыа

Біра, Ошаты бл трелікке басын да брмапты (М-Ж. Кпеев, 65-66). Жылдар ткен со, ескіріп кеткен дауды он трт жастаы Едіге би нын теп алыпты. Сол кесімді сздерде мынадай келелі ойлар айтылыпты: «Жарлы зіізден болды, жабды та зіізден», «Арына алты ат бастатан тоыз жібереді, трт атаны лы Тртуыла трт тйе бастатан тоыз жібереді», «Жарын» – деген н осы болады деген ол олынан статып, жалааш ыз береді екен. «Алты жасы» – деген н жйрік ат, берен мылты, жаалы киім, тай тя кміс не алтын, тйе, тазы т.б. трлері болуы ммкін. Ал, «алты ат бастатан тоыз» не «трт тйе бастатан тоыз» – деген н айып болады. 1885 жылы «Билер ережесінде» 57 – ші бапа енгізілген: Тоыз аталан айыпты мала шаанда былай болады. Тйе бастатан бас тоыз: 1 – бір тйе, 2 – лын, 2 – бие, 2 – нан, 2 – ат; 2 – орташа тоызымыз – ат бастатан тоыз: 1 – семіз ат, 2 – тай, 2 – тайынша, 4 – трт бойда ой; 3 – аяы тоыз: 1 – днен гіз, 2 – тайынша, 3 – бойда ой, 3 – тоты (Ж. Ддебаев. Жас алаш. – 1992. – № 97 (12884); Едіге биді таы бір кесімінде: лы Жз йсін Тоас би еліні кісісі тбелесіп, содан бір йел тсік тастапты Билігін айтан Едіге: Мнда бас дейтін бас жо, кретын кз жо, стайтын ол жо, жретын ая жо, кісі есебінде, адам санатында осуа болмайды екен депті. «Даушы р алмайды, жаншы ор алмайды» – деген бл тбелеске екі тоыз айып салу керек деп кесімін айтан екен (М-Ж. Кпеев, 1902: 77-84). Сондаы біріншісі, тйе бастатан тоыз екен де, екіншісі ат бастатан тоыз екен. «±нныњ – бірі» жетім бастаѓан тоѓыз. ¦лбикеніњ ќ±нына «бас жетім» алынады.

Тйін. Тоыз тек ана йлену салтына атысты емес, айып-н дстріне де байланысты айтылады. Тоыз > н. Тоыз – деген блімді араыз. Сонымен, ќ±н > ќан деген сµзден ќалыптасќан деп т‰йіндеуге болады. Мшр-Жсіп нны бірнеше трін: ста ны, нер ны, сйек ны, атын ны, жарын н, жеті ерді ны, ш н, екі н, тоал н, жасы н, ара н, а боз атты ны, мергенні ны т.б. атайды. н > тоыз. «н» сзінен ндыкер сзіні тууы задылы сияты.

Ќ±ндыкер. Сол замандарда Ќ±ндыкер Ќ±бан, Ќотан, Ќоѓам дегендер болыпты (М-Ж., 60); Ќ±ныкер затты маынада жмсалып, ы ережесіні иесі ретінде танылады. Бл сз себеп пен нтижесі жаынан тарихи деректерге де апарады. М-Ж. Кпеев: ндыкер елін сонау кне замана ыпша дуіріне сілтеп отыр. «Нсілі Сарыбайды ноайлы емес, Оны тегі ондыкер аба жрт деп» («КБС» Абай нсасы: 11). Бл айтылып отыран ондыкер аба мен ндыкер бан брі бір адам.. Салара: «ондыкер аба жрты» дегенді сары тркештерге апарып соны іргелі тайпасы болуы ммкін дейді жєне ел аузында Кубаньді «ќобањ» дейтіні бар, бєлкім «Ќондыкер ќобањ ж±рты» сол Кубаньнан шыќќандар болып ж‰рмесін - дейді (Ќ. Салара. Ќазаќтыњ илы тарихы. 1992: – Б. 55-59). Ќ±ныкер (п) ескі х±нѓ±ар (хунхар, хунхор). Кісі µлтіруші, ќан ішер, ќанќ±мар, ќан тµккіш, жендет (Бекм±хаметов, 104). (Ќ±ндыкер) ќ±ныкер ќ±н + ы + кер ) сµзінен шыќќан сияќты. Ќ±ныкер п. [ѓ±н кр (дауысты дыбыс т‰сіп ќалады – А.Ќ.) -гєр: суффикс, образующий имя деятеля] – убийца; виновник за пролитую кровь (Р‰стемов, 170).

Тйін. ныкер лексемасы н сзінен шыанында дау жо. Кейіннен тарихи оиаа айналан сзді бірі. Мшр-Жсіп «ндыкер бан жрты» – деп олданан. ныкер > н.

орыта келгенде, «лік жнелту этномдени лексикалары» белгілі бір аидаа сйеніп, жйе бойынша дамитыны белгілі болды. р таырыпшаны зіні мн-мазмны бар келесі таырыпшамен ншейін р ана байланыса салмайды, за жылы зерттеуді нтижесінде ана бл байланысу ммкін болатыны байалды. Жалпы, р тарауды ішіндегі таырыпшалар осындай сарылып зерттеуді нтижесінде ана топ-топа тсіп, бір-бірімен байланысы бары жне ара-жігі де айындалды. Одан кейін ана жекелеген тілдік деректерді (этномдени) сипаты бар сздерді талдауа ммкіндік тиді. Мысалы, тоыз з басыны маынасына атысты айтылады жне йлену салтына, лік жнелту, н мселесіне атысты да айтылады. Мндай мысалдар те кп ал, оларды реттеп жйеге тсіру шін таырыптарды зін жеке-жеке алып зерттеуге тура келеді.

орытынды

азастан Республикасы «Бсекеге абілетті дамыан 50 елді» атарынан кріну керектігін Президентіміз Н.. Назарбаев жастара міт арта отырып зор сеніммен айтан болатын. Бл – масата жету шін тек ана білім ажет. Тіпті, «ранны» зінде де «Оы, оы таы да оы, алам ста» – деп жазыланын біреу біліп, біреу білмейді. Мны айтып, мысал келтіріп жатаным, оу мен білімні оамда алатын орнын жне адамзата ауадай ажет екендігіне, маызына таы да бір кіл аудару еді.

Олай болса, бсекеге тсу шін тек ана білім ажет екен. Сондытан да біздер азірден бастап білім бсекесіне дайын болуымыз керектігі тсінікті жай. Халы даналыы «Білегі жуан бірді, білімі жуан мыды жыады» деген маалды бекерге айтпаан. азіргі заманда не нрсе білімге ана келіп тіреледі. Е бастысы лтты патриотты сана-сезімдері оянды. лан байта жеріміз бар, алтынмен лшенбейтін байлыымыз – аза деген халымыз бар. Жас рім рпатары бар ел, баытты ел дер едім. Жалпы білім беру бізді елімізде тегін жзеге асады. Бл – кптеген шет ел жастарыны мгілік арманы. Жне андай баыттаы білім ордасын тадаймын десеіз де з еріктерінде. Осы о згерістерді брі – Елбасыны болашаты болжап, алыстан кре алатын крегендігіні арасы дер едім.

Президент Н.. Назарбаев біздерді дамыан бсекелес шет елдіктермен терезесі те дрежеде сйлесе алатындай болу керектігіне барлы жадай тудыруда. азастан Республикасында білім беруді дамытуды 2005 – 2010 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы осындай масатта жасалды. Бір ана мысал «Болаша» бадарламасымен жылына 3000 жас талапкер шет елдерге білім шін аттануда. Ал мндай мысалдарды жздеп, тіпті мыдап келтіре беруге болар еді.

Президент Н. Назарбаевті «азастан халына жолдауында» (2007) «Біз бкіл еліміз бойынша лемдік стандарттар дегейінде сапалы білім беру ызметін крсетуге ол жеткізуіміз керек» – деген болатын. Бл – лаатты сз рбір азастандытарды жрегіні трінен орын алып, лтты сезімін оятуа себі тиері сзсіз. азіргі кезде лемдік тжірибеде тілді оытуды TOEFL, DALF/DELF, IELTS, т.б. бірнеше тсілі бар. Соны ішінде тиімділігімен таныланы TOEFL аылшын тілін оыту жйесі. Оны айтып жатаным ш тілді: аза тілін, орыс тілін, аылшын тілін білу рбір аза азаматтарыны Отан алдындаы парызы. Заман соны талап етеді. «ш тілді білсе, ш жртты білесі» - деп тегін айтылмаан. Павлодар облысыны жас жеткіншектері Халыаралы, Республикалы олимпиадаларды жлдегерлері. «ылыми жоба» жарысы бойынша аншама оушы Республика клемінде аттары шыып, «жзден жйрік, мынан тлпар» атанып жр. Олар жайында аз айтылып, аз жазылып жатан жо. Павлодарлы жас жеткіншектер аылшын тілін де жасы мегергені уантады. Баса лт кілдеріні балаларыны да мемлекеттік тілге деген ынтасы, йренуге деген лшынысы крініп жр. Ал аза тіліні жадайы 1991 жылмен салыстыранда анарлым жасарды. Барымызды бар, жоымызды жо деп баалауа жетуіміз керек. Біра, істелген іс-шаралармен томейілсімей ары арай алан баытымызды жаластыра беретін боламыз.

азастан Республикасыны «Мдени бадарламасы» 2007 – 2009 жыла жаласын табатын болады. Елбасы: «Сондытан облыстар да ола алан шараларды жеріне жеткізіп, бастаан істерін жаластырандары жн. Ескерткіш – ждігерлерді тадаанда сатамай, еліміз шін тарихи-мдени маызы бар мраларды ана іріктеп, бл іске білікті сарап, сергек таламмен араыздар» – деген лаатты сзі Біз бастаан келелі де ыруар істі жаластыруа лгі болып отыр.

Тйіндеп айтанда монографияны орытындысына: Рухани мдениет лексикасы отбасалы мейрамдарды тілдік парадигмасы: бата ая, неке ияр, тала, киіт кигізу, сеп, жасау, алы, алы мал, жиырма, ілу, тоыз, шілдехана, ынаменде, ыз ойна, крімдік, сйінші, сауа, сауат, сабаат. Календарлы мейрамдарды тілдік кріністері: мшел, мешін, наурыз, алас, срел, еру, ереу, ерулік, ереулі, ккпар, жад, дуа, жаурын, малашы, балгер, аса тая, тасатты. лікті жнелту салтыны терминологиялы жйесі: а сйек, ара сйек, ара тігу, ас, она ас, ара шаыра, сеп, жыртыс, хан талапай, телім срау, тл, тлым, тала, тла, тла бойы, тлан тту, тлым, айдар, арабауыр, олжа, жесір, жетім, ма, кішілік, алапа, н, кн, айбана, ныкер алынды.

Зерттеуді нтижесі мынаны крсетті:

1) Бата. Батаны трлері бірнешеу. Бата магиялы дінге жатады. Неке иярда да бата береді. Молда неке суын іштіріп, некені бекітеді. Бата осы жол-жоралысы жаынан екі мдениетке де орта дстр болып табылады. Мшр-Жсіп а бата – деп дуа сияты маынада олданан;

2) Талаќ – біз байќаѓандай `уаќытша ажырасу`, `м‰лдем ажырасу`-деген маѓынаны береді екен. Жалпы тала сзі мен тл сзіні шыу тегі бір сияты. Тл блімін араыз. Неке ияр, тала, ида, мддетін ислам дініні келуімен кейбір ережелері бекіген сияты. Бата беруі магияа жатса, неке суын іштіру рсімі фетешизмні белгісі сияты. Тала сзі аза тіліне шариатпен оса кірген элемент (Р. Сызды. 2004: 172). йлену, от басылы мдениетпен тыыз байланысты дстр ол – киіт кигізу;

3) М±ныњ ішінде: ки+іт; киит, кии, кийит, кит т.б. `киіммен сый`, `киімдерді кию`, `кµйлек, киім`, киіну`, `ки` бар. Т‰бір т±лѓа ки «киін» – деп ќарастыру да жоќ емес. Ки > киім > киіт. Киіт кигізу дстрі барлы пен байлыты кепілі. Материалды жадайдан шыан дстр. Дінмен атысы жо. Адамдарды зі ойлап тапан, анауды белгісінен шыан дстр. Киіт кигізу мен сеп тыыз байланысты;

4) аза тіліндегі септеу кмек крсету сзіні де байланысы бар сияты. Сйтіп септі ызды жасауы, лік жнелту деген маынасынан баса да ыдыс, ткір рал деген маынасы да болан сияты. Блар да алдыы лексикамен маынасы жаынан тыыз байланысты. аза, ырыздарда сеп сияты нимаурынъ деген де дстр болан. С. Аманжолов: кемпір лді (уст): лтірі, ыз затанда кйеуден алатын кде (название взятки, которую женщины берут от жениха). СсЖО (1959: 384). азастанны кейбір жерінде кні – бгінге дейін «лі-тірісі» жасау есебінде жмсалады. Негізінде кемпір алыдыты блмесіні алдында тірік ліп жатып алан ой. Сеп адамды жерлегенде кмек ретінде олданады. Сеп > жасау;

5) Расында ыз зату, лік жнелту сияты салт-дстрлерде зара сас атаулар кездесіп жатанымен жол-жоралысы млдем баса екендігін байаймыз. Сеп > жасау > жыртыс > ілу > ары бау з ара маыналас-мндес сздер сияты. Жасау мен алы мал алдыы айтыландармен мні мен маынасы бір сас ымдар. алысыз ыз болса да, кдесіз ыз болмайды. Жалпы ыза берілетін алыны трлері;

6) М-Ж. Кпеевте алыны екі: алы да, алы мал трі де олданылан. алы (толстый) атауы ыза берілетін ашаны млшерін анытаан да алым аталан. алы (толстый) алы малды атына да ауысан. Былайша айтанда алашыны атын абылдап алан. алы (метрологияа жатады) таза байлыты, анауды серінен шыан. Кейіннен халыты дстріне айналан. алы мал жиырма, ілу (елу – деп жр – А..), тоыз сияты сандармен де байланысты;

7) ызды жасауына берілетін кделерді трлері жиырма, ілу (кейде елу деп жр), тоыз, ыры жеті блар бір-бірімен маынасы жаынан да, дет-рып, ішкі задылыы жаынан да тыыз байланыстылыы крінеді. Жиырма аза ымында онша асиетті сана жатпайды. Ал, неге жиырма санына тоталаны белгісіз. Жалпы алатын алыны санын кбейту масатында дгелектей салан болулары керек. алы мен алым фонетикалы алмасуа тскен тбірлес сздер. нді дыбысына тілдері келмегеннен кейін орыс жртыны м нді дыбысына алмастырып айтанынан алыптасып кеткен сз сияты. Ілу иыа ымбат ішік ілуден шыан сз сияты. Ілу жалпы бір нрсе алу масатындаы ишарадан (номекать) туан сияты. Ілу мен ары бау ыза жіп тау сияты алашы алыны трлері сияты. Жиырма санына араан да аза ымында тоыз саны анарлым асиетті сан деп есептеледі. Осы орайда Г. Смалованы кейбір сан есімдер фразеологиялы вариант жасауда ымны лшем есебі жне саны ретінде жмсалады – деген пікірін келтіргенді жн санады (Фразеологизмдерді варианттылыы. -Алматы: Санат. 1996. 55 б.);

8) Тоыз саны тотемдік киелі сана жатады. Тоыз саны отбасы лексикасындаы трмыста: ыз жасауын бергенде, н, айып тлегенде, лік жнелткенде де олданылады. Мшр-Жсіп тоыз санын азаты трмысына атысты кеінен олданан. ыз жасауымен тоыз саны байланысты болса, келінге берілетін крімдікті де млшері болан. ркім алтасына арай ксілген. То > топ //тоќ // тоѓ > тоѓыз. Тоыз саны ертеде кптік маына берген сияты.Тоыз асиетті санны бойында фетешизмні белгісі мен тотемизмні белгісі бар деп ойлаймыз. Мшр-Жсіп Кпеев тоыз киелі санын этномдениетті кзі ретінде жиі олданан. Тоыз бен ыры (шілде) маыналы байланысы барлыы крінеді. Екеуі де асиетті, киелі сандарды атарына жатады. Тоыз>шілде (ыры). Тоыз > н;

9) Шілдехана лексикасы тотемизммен байланысты. Шілде лексикасы айып ерен ыры шілтенмен семантикасы тыыз байланысты. Мифологиялы лексика блімінен оуа болады. Хормузды жоары дыреттілікті де белгісі бар. Шідехана жас сби дниеге келгенде жасалатын той болса, ынаменде лтты ойынны бір трі. Екеуіні де рпа алдындаы жауапкершілігі те зор;

10) ынаменде кеші – ызды алашы тнгі жатар мезгілдегі дайындыы (орны, лззат ойыны). Екінші сзбен айтанда, `абыройын аймандай` ету. ынаменде > маймен де тыыз байланысты болуы ммкін. Сау рпаты дниеге келуіне апыл-пыл асыысты атерлі екенін ата-баба білген. ынаменде сексуальды трбиені бір трі болан. Трікті тл сзі. Осы ойынмен маыналас ыз ойна. Жастарды бір-бірімен жаын танысуыны ортасы болан;

11) Ойнас лексикасы да о баста осы ойынмен тркіндес болан болуы керек. Мысалы: Бермеді рлы, ойнас ебін маан, Б жалан жаылмады кегін маан (Мшр-Жсіп). лы сзде ятты жо. Ойнас лексикасын секс сзіні баламасы ылып алуа болатын сияты;

12) Жас келін тскенде берілетін ашаны, малды трі крімдік деп аталан. Крімдікті бергенде байлар барлыын крсеткен. Крімдікті кім крінгенде бере бермеген, есебіне есесін беріп отыран. Крімдік сияты азатар бсіре, еншісін де берген. Бсіре деп жз серке, Бліп берді зіне (Алпамыс, 214); А отау тігіп басыа, Трт тлік малдан еншіді ал (Дулат Бабатайлы, 79). Крімдік пен сйіншіні, байазы, кемпір лді (алу) маынасы бір сияты;

13) Крімдік срап алынады, не ха иесіні з кілімен беріледі. Кбіне з еркімен беріледі. Сйінші – жасы хабар шін берілетін сыйды бір трі. Сйінші кбіне хабарлы, сраулы сйлемнен трады. айнаа-ау, сіз кріпсіз бір перзентті, Сйіншіге, айнаа-ау, не бересіз? (КБС); Сйінші срап алынады. Сйінші мен сауа маынасы жаынан срау сияты боланымен, айырмашылытары бар;

14) Сау тбір тласынан сауа, сауат мен сауын лексемалары пайда болан. Сауа (сау+а+т) тбір мен осымшадан трады. -т архайкалы жрна. Сауын – блімін араыз. Сауаны сйіншіден айырмашылыы бар дедік. Сауа – анан айтан ашыдан аш адамны тама срауынан келіп туан сияты. Кейіннен маынасы кеейіп, адамды да басына тнген атерден срап алуды да «сауа» деген. Сыралы срау, сарыт срау маыналары р трлі болан. Сауа жан сауалаан адама сралан. Сыралы аа атысты айтылан. Сарытты маыналы негізіне тотема белгісі сер еткен: лкенні жасын берсін, тілегін берсін сияты т.б.;

15) Мш (алмш – алты он, жетмш – жеті он) деген сан есімні рамындаы - он. Ал «ел» халы, бтін – дегенді, немесе мемлекет дегенді білдірген – ел деп ойлаймыз. Мшел мен жылды маусымды сияты маыналы жаынан мешін жылы байланысты. Мшр-Жсіп мшелмен туан жылын анытаан;

16) Наурыза ислам дініні ыпалы зор болан. Оны серін бгін де байауа болады: азатар наурызды ата-бабасыны аруаымен байланыстырады, ран хатым шыарады, рбанды шалады, лген ата-анасыны, туан-туыстарыны басына барып, ран оиды т.б. Мшр-Жсіп наурыз бкіл шыысты жаа жылы, жыл басы дейді. «Наурыз» – деген леі де бар. Наурыз > лтты мейрам. Наурыз бен алас тыыз байланысты болан кейіннен алас зіні ту бастаы маынасынан сл де болса айрылып, отбасылы мейрама дейін тмендеген. Наурыз бен тір, май мифтік жаынан тыыз байланысты;

17) Алас наурызды рамдас блігі. Кейіннен отбасылы мейрам дрежесіне дейін тмендеген. Мшр-Жсіп Кпеев аласты халас вариантын лдытан азат болу, аластау, алыстау сияты маынада олданан. Ал, отпен аластау сияты дстр аясында олданбаанмен сайып келгенде айтылып отыран мселе аласпен семантикалы маынасы жаынан байланысты. Отпен аластау, от ана, отаѓа сияќты ±ѓымда𠫦май» бµлімінде айтылды. Демек, алас (ал+ас) ќ±ралѓан. Ал, от (ќызыл) Албасты – араыз. ас (аттау) деген маѓына беретіні байќалады. Шаман (шам~от, -ан осымша (рт+е) мен алас байланысты сияты. Шаман~рте~алас <`от` тбірінен рбіген сияты. рте мен шаман лексемасыны жасалу рылысы да бір. Академик. айдар: рте (от слова рт «пожар»+аффикс -ен) пасбища с молодой зеленой травой, которая появляется после пала весной – дейді [241, б.163]. Аласты бойында зороастризмні ота табыну сияты белгісі де бар. Алас>дуа. Календарлы мейрама маыналы жаынан бір табан жаын лексикалар: еру мен ерулік. Еруді маынасы аялдау, тотау жаынан метрологияа да жатады;

18) Еру отыран ел, еруге ама киіп бару тіркестері той амымен отыран ел екендігін крсетеді. Жаа оныса кшіп кеп жайасып жатан, мре-сре той жасауа ам жасап жатан елді айтады. Абайды «Жаз» леін еске тсірііз. Мшр-Жсіп Кпеев еру отыран ел деп, той-думан, ам-арекетімен отыран елді айтады. Демек, еру, ерулік маусымды кшпен байланысты. Бізді ойымызша еру мен ерулік сздері тбірлес рі маыналас сздер сияты;

19) Мшр-Жсіп ерулік лексикасын онаа шаыру маынасында олданан. Негізінде: крші кшіп-онып жатан ауылдара брын келгендерді дм татыруын ерулік деп атаан. Еру+лік тбір мен осымшадан трады;

20) М-Ж. Кпеев ќолданысындаѓы ереу: `б±лќыныс, едірењдеу, елењдеу, еліру` сияќты ±ѓымды береді. Ереулі ат тіркесі `б±лќынысты, жаугершілікке дайын`, `соѓыс аты`; Ереулі мен ереу т‰бірлес сµздер екені байалады. р (ріс) > ру > еру > ерулік > ереу > ереулі. р > озалыс мнымен де аяталмайды, оны мні тереге тір мен май жаа кетеді;

21) Бізді ойымызша, еруден-ерулі, ереуден-ереуіл сздері туындаан сияты, негізінде екі сз де тбірлес олданылады. Ерулі // ереуіл // ерулік // еру тбірлес сздер сияты. Еру, ерулік сияты маусымды мейрамны бір трі ол – ккпар;

22) Ккпар лтты календарлы ойынны бір трі. Ккпар > кк брі екі сзден ралан. Кк пен брі екі діни мифті осылысы. Кейіннен ойынны атауына ауысан. Кк, брі тотеммен тікелей байланысты. Блар тірмен де байланысты сияты. Мшр-Жсіп Кпеев ккпарды лтты ойын ретінде олданан. Кк пен брі (ккпар) ойын тріне айналаннан кейін зіні мифтік діретін жойды. Бріні зі ккке табынан. рашылы жтты бір трі. Оны тылу жолы ккке табынып, жадылау арылы жабыр шаыру деп тсінді;

23) Жады мен дуа маынасы жаынан жуы мндес сздер. Былайша айтанда синоним. Жады мен дуаны о бастаы іс-рекеттері те болан сияты. Жады кбіне сырты дниеге байланысты болып келеді де дуаны адама атысты жаы басым болып келеді. Мшр-Жсіп Кпеев жад сзін екі маынада олданан. 1. Жад (память); 2. Жат – дайды медет тту. Ауыз дебиетінде бабасына, ата-анасына, Аллаа мнажат етіп «жада» табынып, жрдем срау ежелден келе жатан ислам дінінен келіп енген былыс. Мшр-Жсіп осы ізбен «дайды» жат ылып, жрдем срайды. Жадыны бойында е алаш спиритуализмні нышаны болан (материядан туелсіз бір кш бар). Кейіннен ислам діні ыпалымен Алла, дай т.б. араласып кеткен. Жады <> дуа;

24) Жад пен дуа бірге айтылан сияты. Келе-келе дуа з алдына дербес блініп шыан. Дуашы мен жаурыншы, малашы, балгер, жлдызшы ымы жаынан, жасаан іс-рекеті жаынан бір-біріне жуы келеді. Мшр-Жсіп Кпеев дуа лексикасын лемнен тыс бір кш сер еткен деген маынада олданан;

25) Жаурыншы > балгер > басы > шаман бір-бірімен тыыз байланысты болуы ммкін. Жаурыншы, жлдызшы мен малашыны атаратын ызметтері де бір сияты. Мшр-Жсіп дуашы, жаурыншы, малашы, балгерді магиялы кш иесі бар, сырттан келген жандар есебінде олданан. Блар фетешизмні т келеді деген белгісімен аруланан. Фетешизмні тты таяы бл – абызды аса таяы;

26) Жаурын, мала, аса тая – фетешизмге жатан себебі олар – жеке зата мінажат етіп, табынан, олдарындаы затты сиыры бар, магиялы кші бар осылар арылы адам санасына тсініксіз былыстарды игеруге тырысан. Оларды ойында адамдара алай жасылы жасасам екен деген ниеттері болан. Тыырытан шыу жолын жансыз заттардан іздеген жне тапан. Жалпы, жады мен тасатты бір ымдар. Жадыны заттай крінісі ол - тасатты. Былайша айтанда жадыны суреті деуге болады;

27) Демек, тасатты > таса (тас, тегіс жер, мал соятын жер) дегенмен байланысты да болуы ммкін. Тасатты > малды рмалдыа шалатын жер (тегіс тас, жалпа тас) > тасты дуалау арылы аспаннан жабыр шаыру деген ым береді. Тасатты (тас+ат+ты) = рмалды (р+мал+ды) ат+мал -ты//-ды (тас>р) (рса, ры т.б.) орын – жай дегенді білдіреді. араыз: ры, крке т.б. Тасатты//рмалды синоним параллельдер. Жады мен дуа кк пен жерді елшісі. Адам днекер.. Нрмаамбетов тас араы дегендегі «тас» сзі «тауды тасы» деген тіркестегі «таспен» ш айнаса сорпасы осылмайтынын айтады (Сз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. 112 б). Бізді де осы таса атысты «тас» (тауды тасы) дегенде ана олданылатын «тас» дегенге кдігіміз бар. Оан себепші болан: абаан (ан-су); жауазын (жау-май); албасты (ал-ызыл); тал бойы (тал-тл);Талас (тал-су); скер (су); й, ав т.б. кне аттары барлыы. Демек, тас бла, су тасыды, тл...р, еру т.б. тере мнді мифпен байланысы > мір, тіршілік, озалыс т.б. рине, бл – лі піспеген болжам ана, зерттеуді ажет ылады;

28) А сйек пен ара сйектер азаты ішкі праволы-леуметтік трмыс-салтына атты сер етті. лікті жерлеу дстрінде де леуметтік бліністі нышаны білініп трды. Бл жайттар жоарыдаы осыан атысты блімдерді зерттегенде аны байалды. Мшр-Жсіп шыармаларында да а сйек пен ара сйек деген крініс тапты. ара тігу лген адамны а сйек, ара сйек шыу тегіне байланысты тігілді;

29) Мшр-Жсіп Кпеев ара тігуді тріне найза шаншуды атайды, ол лген адамны ел мен ер бастаан батыр екендігін крсетеді. Найзаны сындырсын деп отыраны жылы толаны. Ас беруге дайынды жасалсын дегені. Тігілген араны алып тастау мртебесі де кім крінгенні еншісіне бйырмаан. Оан сый-сияпат ат берген, шапан жапан. *Сеп лікке атысты да жиналан;

30) лген кісіге ас берген оны: керез ас, ыры ас, лы ас, она ас трлері болан. лген ата-бабасыны йін ара шаыра деген. Шаыраты ара болуы сын есіммен байланысы шамалы, з алдына кк сияты ым боланы байалады. О баста айтылып отыран лікке атысты аралы й дегенмен байланысты болан да келе-келе ара шаыра лкен й, кенжені йі, здеріні шыан йі сияты баса маына алан. ара шаыраты иесі р ашан да е кенже баласы болан. Мшр-Жсіп Кпеев ара шаыра этнографизімін кімге тиеселі, кім оны иесі сияты маынада олданан. араны да кк сияты бірнеше маынасы болан;

31) Сеп < аралы йде де, ызды зату тойында да болатын дстрді атауы. Сеп пен септесу тбірлес сздер, кмек дегенді білдіреді. Сеп пен жыртыс та лік жнелтудегі дстрлерді бірі болып табылады;

32) азіргі кезде туан-туыстары лген кісіні йіне костюм-шалбар, плащ, куртка, пальто, байлауыш сияты бйымдар апарады. Павлодар облысында кісі лген кні кіл айтады да, жабдыында (жетісі, ыры, жылы) бата жасайды (алтасына байланысты аша береді). Ал, лген йді иесі олы жеткендері лік стінен ет жаын туыстарына, жолдастарына, ызметтес адамдарына киім, трлі мата таратады. Ал, жерлеуге барандара ол орамал тарататын дет кірді. лік жнелту кей жерде тойдан бір кем тпейтін дрежеге, бсекеге айналан сыайлы. Жыртыс > адамны лер алдындаы соы тынысы, ауа жетпей жанталасып киімін жыртуынан шыан;

33) Мшр-Жсіп тл лексемасын лген адама атысты дара, жалыз алан деген маынада олданан. Осы тлды да маынасы те тереге кетеді. лген адаммен аятап тйыа тірелген сияты оя салуа да болар еді. Біра, мына жайттар болмаса: тл > тал (тасаттыты маынасында мір сру, кн кру идеясы жатыр). Будагов тл сзіне таы мынандай тсінік береді тулъ – длина, долгота, долгота жизни, первый меридіанъ, въ длину, ширину и глубину бл – бізді мына жазанымыза трткі беріп, ойымыза ой осады. араыз Будагов: 751 бетті. Ал осы жазылан жайттар мір ыса, шола дегенге келеді де ры, рпа дегенге жаласады. Тіршілік, мір «озалыс» арылы жаласып адам зін айта табады. Адам зіні шыан жеріне айналып айтып келеді. лген адам рпаымен мы жасайды – деген осы. Жер з сін айнала отырып кнді айналып жреді. Бл былыс Тір мен май, Адам ата мен Хауа ана, Аталы пен Аналы арылы реттелген сияты. Тл > тлып;