«А.Байтрсынлы атындаы тіл білімі институты ОЖ 811.512.122' 373.21 олжазба ыында ШІМХАНОВА ФАРИДА МЕЙРАМХАНЫЗЫ ...»

Ресейді отаршылы саясатыны салдарынан Кеестік кезенде айматаы елді мекен, атаулары тере згерістерге шырап, орыс тілді атаулар кбейді. Мысалы: Тркістан ауданында Пушкин, Чапаев, Максим Горький, Сарыааш ауданында Дмитрев, Стаханов, Горький, Карл Маркс, ауылдары, Матаарал ауданында Гагарин, Жданов Киров, Чкалов, Чехов ауылдары, Отырар ауданында Ильич ауылы, Тлкібас ауданында Мичурин ауылы т.б. Осындай жадай тек Отстік азастан топонимдеріне ана тн емес, баса да орталы, солтстік, батыс облыстарында да кездеседі. Еліміз туелсіздігіні арасында ежелгі атаулар айтарыла басталады. Бл оамды леуметтік факторлардыатаулардаы крініс сонымен бірге отстік азахстан аймаыны топонимдік жйесінде халыты ежелден берігі діни нанымы, дет-рпы мен дстрі, улие мбиелерді есімдері географиялы атауларда кеінен орын алып отыран. Отстік азахстан облысында зерттеу жргізген алым.Рысбергенова айма агиотопонимдерді сипаттауда жне топтастыруда ертедегі ислам айраткерлеріні есімдеріне байланысты алыптасан баба, ата, ана, улие этномаркерлі топонимдерге немесе никронимдер: зірет Слтан, Баба Ата немесе Ыса баба, Ибрагим Ата, арашаш Ана, Гауар Ана, ара Бура, А баба, улие Ата, Укаш Ата улие, ата баба, аналарды руаына табынуды іздері болан [50, 58 б.].

лы улиелерді брын араусыз алып алан мавзолейлері, зират-молалары, асиетті мекен-жайлары алпына келтіріп, халы кп жиналатын жерге айналды. Мысалы: Тлкібас ауданындаы Шапа баба, Ду баба ауылдары, Шардара аудандаы зын ата ауылы, Тлеби аудандаы гір ата ауылы, Сарыааш аудандаы ошар ата, Диан баба ауылдары асиетті тты мекендер. Бл елді мекендерді ауларына назар аударса, мндаы антропонимдерді кбісі тарихи тлалар, асиетті адамдарды патронимдерден трады. Отстік азастан аймаы топонимдерді рамында жеке адамдарды есімдері мен улет есімдерінен жасалан микротопонимдер кптеп кездесіп отырады. орыта келгенде, Отстік азастан аймаыны біратар географиялы атаулар асиетті жерлерді мекендеген улиелер патронимдермен байланысты екен.

орыта айтанда, кез келген халыты болмысын, оны жер бетіндегі мір тіршілігін дйектейтін деректерді бірі – топонимдік жйені зегін де мдени-танымды коннотацияа сйкес антропонимдер райды.

Сондай мдени-леуметтік табаны бір саласы – аза тіліндегі эпонимдік есімдер.

Зерттеуші Г.Кзембаеваны «аза тіліндегі эпонимдік аталымдар» деген мааласында эпонимдерді тілде ажеттілікке байланысты туындап жне аза тіл білімі саласында олдануындаы зіндік ерекшеліктері болатыны крсетілген

ылыми дебиеттерде «эпоним деген сз біреуге з есімін беретін деген маына береді» деп аныталады. Басаша айтанда эпоним - баса оним жасауа себеп болатын ататы адам есімі.

Орыс дебиетінде эпоним терминіні баса да аталымы бар. Мысалы, мдениеттанушы алым Д.С.Лотте оны «фамилиялы» (атаесімдік) деп атаан [51, 27 б.] Л.И.Шубов бл терминдер туралы: «Эпонимдік терминдер біз жеке адамдар есімдерінен жасалан терминдерді айтамыз», дейді [52, 16 б.], ал Б.А.Лобач «рамына жеке адам есімдері енетін терминдер немесе жалы есімдер» деп жазады. Эпоним атауларыны ерекшеліктеріне назар аударан алашы алым - Д.С.Лотте (1961ж. ал оны рі арай дамытан - В.П.Даниленко.

Эпонимдік есімдерге байланысты мселені бірі - жеке адам есіміні семантикасы. Эпонимдік есімдер тобына ылым, дебиет, нер, саясат айраткерлеріні есімдерімен атар ылым тарихында алаш жаалытар ашан адамдар есімдері де жатады. Мысалы, Бкетов, Машанов, Стпаев, Менделеев т.б.

Жалы есімдеріні семантикасыны бір ерекшелігі бларды р трлі білім салаларындаы кптеген ымдара атау ретінде жмсауа болатындыы. Мысалы философиядаы баыттарды, аымдарды, мектептерді атаулары жне сол баыттар кілдеріні аттары. Мысалы, Кант мектебі, Энгельс мектебі т.б. Медицина да мысалы симптомдары (белгілерін) емдеу дістерін, анатомиялы ымдарды, бірінші зерттеген жне ойлап тапан медицина ралдарыны атаулары. Физикада физикалы модельдер, былыстар, задар, лшем бірлігі т.б. Эпоним терминдер - белгілі бір дуір «кулары», ылыми жаалытар ескерткіштері. Эпоним атауларына р саладаы алымдарды есімдерімен атар, ткен асырдаы мір срген хандар, билер, баса да белгілі адамдар есімдері енеді. Мысылы: асым салан аса жол, Абылайды а туы т.б. Термин эпонимдерді пайда болатын семантикалы рістер білімні наты саласындаы, ымды аппаратында антропонимдер ретінде олдануындаы зіндік ерекшеліктері байалады. Ол терминалогия теориясында арастырлады.

азіргі уаытта эпонимдік аталымдар медицина, химия, математика, геология жне баса да білім салаларында кбірек штасады, сондай а информатика, экономика жне таы баса салаларында да алыптасып келе жатыр. Ежелгі ататы философтар есімдері, оларды идеяларын жзеге асыран аымдар мен мектепке берілген: Сократ мектептері, аристотелизм. Математикада «Пифагор теоремасы» деген термин, физикада «Архимед заы», «Архимед кші» деген сз тіркестері олданылады.

азіргі тіл ылымында эпоним терминдер атары жыл сайын толыып, тілімізді сздік рамын байыта тседі. азіргі этнонимдер: филологиядаы - Абайтану, Жбановтану, т.б. астрономиядаы - Стпаев кіші планетасы, геологиядаы - Стбаев тау шыы, жне т.б. Демек, ол атаулар тілді леуметтік ызметін, динамикасын сипатын длелдейді.

Топонимдер жйесіндегі онтологиялы жаынан антропонимдермен сабатас алыптасатын атаулар жйесі - генотопонимдер.

Генотопонимдік атаулара негізінен жер бедерлері (зен, кл, тау, жайлау т.б.) мен агиотопонимдер (улие, киелі кісілерді жерленген жерлері) жатады.

Орталы азастандаы геронократиялы топонимдер туралы жазан А.Жартыбаевты диссертация жмысында мынадай топтара блінеді [5, 63 б.].:

1. Рулар рамындаы аталы тарматарды аталан жерлерді мекендеулеріне атысты жне ру басы асаалдар мен билерді есімдеріне атысты ойылан атаулары.

2. Ел ораны батырлар есімдеріне байланысты ойылан топонимдер

Осы зерттеуді мазмны мен нтижелеріне сйкес рулы рамындаы аталы тарматаы атысты ойылан атаулар Орталы азастан ірінде Бес мейрам бірлестігіне жататын аталар атауларына байланысты сипатталады. Атап айтанда, Бес мейрамнан тарайтын Болатожа (каракесек) руынан Аша, Тйте атты екі л туады. аз дауысты азыбек би Ашадан туатын Бошаннан тарайды. араралы каракесектеріні ауызша шежіресінде былай айтылады:

Бошаннан бес л туады арыстандай,

Егессе арыстанмен алысандай.

Таз, Байбрі, Машай мен Манат, Жанат

Брі де ошар туан арыстандай.

Осы бір бір атадан тарайтын бес лды басын осып Бес Бошан деп атайды, олар мекендейтіні араралы ірі Бауыр Бошан елі деп те аталынады. Бошанны лкен лынан Наманай туады. Каракесек шежересінде Наманайдан Блбл, Блблдан Шаншар, Шаншардан Келдібек, Келдібектен азыбек туады. аза халаында есімі белгілі, аты аыза айналан азыбек би. міріні соы жылдарынАра даласында ткізеді.

Бес мейрам бірлестігінен тарайтын рулармен крші атынаста болан дадан тобыты, тама, бааналы, тараты, анжыалы руларыны да мір сргендігін тарихи деректер мен аыз гімелер растайды. Оларды арасынан да йгілі билер шыып, Ара даласындаы ел басару істеріне араласып отыран. Оларды даналыы мен тапырлыын баалаан халы оларды есімдерін топонимдермен табалап, бгінге дейін улие санап, олар жерленген ірлерді соларды атымен атап келеді. Соларды бірі Жобалай би кп жылдар бойы дадан тобыты руыны болысы болан. Оны шешендігін, тапырлыын ел атты сыйлаан. Кеес кіметі орнааннан со оны болысты ызмет атаран шін ыс айында шанаа салып, орталыа алып жреді. Жолда олы байлаулы Жобалай шанадан ауып тседі, орынан трып шанаа отыруын бйыран айдаушыа «Жобалай керек болса, ктеріп ал» деген сзі ел арасында мтелге айналан.

Орталы азастандаы ел ораны батырлар есімдеріне байланысты ойылан геронократиялы атауларыны оамдаы орны ерекше. аза хандыына атысты болан тарихи-луметтік жайларды брі де Орталы азастан жерінен тыс тпеген.

Шыыс хан мен аза хандары ту тіккен Шыыстау мен лытау ірлері - тарихты айнар кздері. Осы ірлерде жауа шапан Жалатс (Соыр), Жидебай, Секібай, Байозы, Аыбай, Олжабай, Кшікбай, арабас батырларды ерлік істері елде жасы саталып алан.

Соыр - зен, бейбіт. араанды аласыны отстік шыысында. Атау каракесек, сарым руынан шыан Жалатс батырды есіміне байланысты ойылан. Жалатсті батырды Соыр атауына соыс стінде бір кзін шыарып алуы себеп болан. з сиеті бойынша жерленген зен бойы Соыр - басы, бейіт жанынан аатын зен Соыр зені деп аталан. Жидебай - бейіт, азіргі Шет ауданында орналасан. Жидебай батыр есіміне байланысты ойылан. Атау аракесек, лтеке - сарым руынан тарайды. Секібай - бейіт, лке атауы, Шет ауданындаы. уанды ішіндегі алтай кареке руынан тарайды, халы батыры. Байозы бейіті Аадыр станциясынан 50 км-дей жерде орыналасан. Тараты руынан тарайды. Кшікбай - бейіт, рі жергілікті халы улиелі жер ретінде рмет ттады. уанды, тоа руынан, халы батыры. Аыбай бейіт, Атоай ауданында. аракесек, шбыртпалы руынан, хан Кенесарыны бас олбасшысы болан. міріні соында мешіт салдырып, балаларды оыту ісін ола алан.

XVII асырдаы азаты лт азатты ктерілісіні басшыларыны бірі Олжабай батыр, айдабол руынан тарайтын. Батырды бергі рпаы академик.Марланны айтуынша, Олжабай батыр 1709 жылы туып, 1785 жылы Ереймен тауыны сыртындаы Сілеті зеніні бойында айтыс болан. Ол азіргі Амола обылысы, Ерейментау ауданы жерінде.

Жасыбай – кл жне Серектас тауындаы асу. Клді Жасыбай батыр атымен аталуына осы кл жаасында алматармен соысып, оларды жеіп, зі Серектаса жасырынан алма бамергенні тасадан атылан оынан осы жерде айтыс болан. Ол туралы Жана Жаабатырлыны «Баянауыл» дастанында жазылан:

....Жол салан тасты бзып Жасыбай ер,

ркімні ертедегі-а ауызындаы ер.

Арадан алма ауып з жеріне

Кеткен со ат ойылан «Жасылбайкл»

...Жасыбай кім екенін срасаыз

Жалыпас, тап руы Каракесек

Осы келтірген мысалдарда аза халыны белгілі би, батырларды есімдері генотопонимдер ретінде кешенді зерттеу арылы аныталан, леуметтік мні ашылан.

2. АЗА АНТРОПОНИМДЕРІНІ ЛИНГВОМДЕНИ МНІ

Ономастикалы лингвокультуремаларды (соны ішінде антропонимдерді-Ф..) лтты мдени ерекшеліктерді танытуда атаратын ызметі ерекше. Себебі ономастика зіні бойына лингвистикалы, тарихи, ркениеттік жне мдени деректерді жинаан ерекше лингвомдени бірліктер жйесі болып табылады. Олар халыты бітім болмысы мен мірге зарасынан хабар береді. Айтылан мселені тілді рылымды жйесіндегі кріністері мен лтты сипаты Т.Жанзаов,.Рысбергенова т.б. ономаст-алымдарды ебектерінде арнайы зерттелген.

В.А.Маслова тіл мдениетпен тыыз байланысты деп санайды: «... мдениет тіл ішіне енеді, онда дамиды жне сол тілді мдениетін білдіреді, халы мдениетін танытушы ылым саласы» [54, 76 б.].

Мдениетті р трлі кріністері мен ызметін мдениеттану зерттейтіндігі белгілі, йткені лингвистика мен мдениеттану ылымдарыны тйісу нктесінен ХХ асырды з алдына жеке, жаа баыт пайда болады, бл баыт В.Н.Шаклейн, В.А.Маслова жне т.б. алымдарды ебектеріне байланысты «лингвомдениеттану» деген атауды олданады.

Лингвомдениеттану – лтты сипаты бар деп танылатын леуметтік, танымды, этика-эстетикалы, рухани жне трмысты атнастар мен оларды задылытарын тілдік рал арылы зерттейтін тіл біліміні бір баыты. Осы трыдан аланда лингвомдениеттануды негізгі масаты – лтты болмысты тілдегі крінісін, халыты танымды рухани болмысын, мдениетін таныту.

Казіргі тіл білімінде лттын рухани-мдени казынасы ретіндегі тілді зерттеуді ауымы кеейе тсуде. Оны себебі: р тіл - з бойында лт тарихын, тіл мдениетін, танымы мен таламын, мінезі мен санасын, ксібі мен салтын, дстрі мен даналыын ттастыта сатаан табалы жйе. Осындай мазмнды рылымына сйкес ол жай табалы жйе емес, мдениет. Сондытан оны зерттеуде дстрлі рылымды лингвистиканы ммкіншілігі шектеулі. Себебі бл арада тілді ызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) – этномдени апаратты жинап, сатаушы, жеткізуші, келесі рпаа жаластырушы, сайып келгенде бір бтін етіп ттастырушы. Сондытан да азіргі аза тіл білімінде тіл мен мдениет сабатастыын, атап айтанда, тілді бойындаы лтты сипатты, лтты рухты тануа негізделген когнитивтік лингвистика, оны лингвомдениеттану, этнолингвистика т.б. салалары ріс алып келе жатыр [55, 251 б.].

Кез-келген тілдік былысты табиатын оны тек тілдік задылытырына сйеніп ана оймай, сонымен атар халыты дниетанымына, салт-дстріне, лтты болмысына назар сала арау лингвомдениеттану пніні лесіне тимек.

Бастау кздерін В. фон Гумбольдт, Э.Сепир т.б. идеяларынан алып, соан сйкес, сабатас пікірлер мен теориялы аида сипаттаы ылыми нышандарыны кріністері аза тіл біліміні, мдениеттануыны негізін салушы алымдарды ебектерінде де алыптасан. аза тіл біліміндегі осы баыттаы зерттеулерді дамып, жаа дегейде жаласуыны зектілігі зерттеуді таырыбына сйкес былайша натылауа болады: жйесi ртрлi тiлдер арасындаы тiларалы салыстырулар азiргi заманны сипатына сай тiлдердi интеграциялы салыстыруды жаа дiстерiн жетiлдiре тседi. Мндай зерттеулердi азiргi тiлдiк жадаята байланысты аза-орыс-аылшын т.б. тiлдердi олданысы мен бiр-бiрiне ыпал ету аясында леуметтiк трыдан тиiмдi серлерi болма. Себебi лтты мдени коды трiздi тiлдi танымды мнi ана тiлiнi з шеберiнде ана арастырыланда оны коммуникативтiк ызметiнi тасасында алып ояды. Ал, жйесi ртрлi тiлдермен салыстыранда оны лтты мдени ерекшелiгi айындалып‚ натылана тседi.

Тілдік деректерді лингвомдени трыдан арастыруды ылыми негіздейтін бл тарауды зерттеуде мазмныны ашылуы «тіл мен таным» жне «тіл мен лт бірттас» деген аиданы басшылыа алынуымен сипатталады. Атап айтанда, бл баыттаы зерттеулер «тiл мен таным» сабатастыын сипаттайды. Себебi‚ бл тiлдiк деректердi сол тiлде сйлеушi халыты р кезедегi тарихи-леуметтiк тжiрибесiне негiзделiп‚ мдени-танымды дегейiне сай алыптасан вербалды-ассоциативтi категория ретiнде арауа болады. «Тiл мен лт бiрттас». Бл аида ежелгi мдениет крiнiстерi‚ ртрлi салт-дстрлердi тiл арылы саталып жетуi лтты ттастырушы‚ жаластырушы ызметiмен длелденiп аныталады.

Тіл мен мдениетті байланысы тіл біліміні азіргі лингвомдениеттану саласында ерекше мнге ие. Осымен байланысты лингвистикалы реконструкция мдени реконструкциямен сабатасады. Ежелгi дуiр адамдарыны р трлi леуметтiк — тарихи кезедердегi кiлдердi айналадаы алуан трлi сыры туралы мифтiк баам-пайымын‚ наным-сенiмiн крсететiн тiл деректерi‚ кейбiр кне этномдени сз олданыстары бгiнгi замана халымызды бай ауыз дебиетi‚ ескiлiктерi‚ кркем дебиет мтiндерiндегi лтты-мдени компоненттерi т.б. шыармашылы кздерi арылы келiп жеттi [56, 76 б.].

Бл трыда Е..Керімбаев былай деп жазады: «Жалы есімдеріні лтты мдени ерекшеліктерін зерттеу аза тіліні ономастикалы жйесін зерттеуде мдениеттанымды аспектіні пайдалуныды арастырады. аза тілі онимдеріні генизисіне, алыптасуы мен дамуына аза халыны этномдени мірі шешуші мнде сер етеді. Халаты этномдени тарихи фактілеріні ттас бір жиынтыы аза онимдеріні трлі таыпты топтарыны пайда болуы мен ызмет атаруыны негізі мен себебі болып табылады. Этносты материалды жне рухани мірі аза тіліні этносты болмысымен озара байланысты, этносты трыдан зіндік табаа ие болан онимиялы бірліктер зіндік бейнеге ие болды» [57, 28 б.].

Сондытан кне тiлдiк деректер халымызды за этномдени даму жолын‚ материалды жне рухани ндылытарын‚ тп-тамырын нерлым тереiрек тануды бiр ралы‚ маызды таным тетiгi ретiнде зерттеледi. Бл екі факторды тоысуы нтижесінде пайда болан тілдік деректер лт мдениетін немесе лт тарихын, халыты оамды мірін бейнелеп ана оймай, ана тіліні сздік оры байлыыны крсеткіші ретінде де танылады. Мысалы, тіл мен мдениетті атауына йыты болан этнографизмдер – ана тілі байлыыны бір блшегі. Бл атаулар – тілдік азынаны сбелі саласыны бірі жне бгінде жалпыхалыты олданыста жо кейбір байыры сздер мен сз тіркестеріні маына-мнін танытатын мдени рі тарихи апараттар кзі.

Біра этносты кне дуіріндегі тарихынан, мдени мірінен хабардар ететін этнографизмдер – тілімізде маынасы мыт болан немесе сздер мен сз тіркестері оларды сырын ашуды, танытуды ажет етеді. Осы орайда азаты ара сзін базы мдениетті жетегінде тіл арылы анытап, келер рпаты санасына зор матанышпен жеткізу – ана тілімізді бай ырысын танытуды бір жолы [58, 107 б.]. Таырыпты масатына сай нтижеге жеткiзуге кмектесетін тiлдi зерттеудi тиiмдi саласы — этнолингвистика. Ол — адамзат ауымыны этносты дегейдегi бала‚ бастау тсындаы тек-тамырын‚ мекен-жайын‚ мiр тжiрибесiн‚ салт-санасын‚ ксiбiн‚ жеке этносты топтарды алашы анайылы алпындаы дниетанымын‚ мифтiк танымын‚ киiмiн‚ iшкен тамаын т.б. яни мдениетiн тiлi арылы зерттейтiн тiл бiлiмiнi саласы. [97, 45 б.].Себебi жоарыда атап крсетiлген жайларды брi адамдарды бастапы ым-тсiнiгiндегi зiндiк «лем лгiсi» («модель мира») ретiнде тек тiлде табаланып отыран. Мны алымдар‚ жоарыда крсетiлгендей‚ тiлдi кумулятивтiк немесе жатты (Э.Сепир) ызметi деп сипаттайды. Міне, осылайша аныталатын аза лексикасындаы лингвокультуремалар ретіндегі этнографизмдер осындай ырысты байлыты бір кзін райды. азірде бл этноатаулар оамды арым-атынас кезінде белсенді олданылмаса да, бл сздерді дені диалектілік лексикада, траты сз тіркестері мен маал-мтелдерді рамында, кркем шыарма тілінде, ауыз дебиеті, фольклор мен эпос тілінде жиі кездеседі. Тілді танымды, мрагерлік ызметі негізінде сан асыр пиясын бойына сатаан этнотілдік деректерді сан рпа танитын ана тілімізді орында мгілікке саталатын сарылмайтын азына, «адамзат тарихыныњ оймасы» (.Жбанов) деуге болады. Осы орайда аза ауыз дебиетіні кне жанры эпосты жырлар – этнографиялы лексиканы кені йткені бл жырларды р асырды тарихи-леуметтік жадайы, ата-бабаларымызды елдік, ерлік салты, мєдени, рухани рпы, тадыры ерекше жырланан аза мдениеті мен дниетанымыны энциклопедиясы, азіргі рпаа тіл арќылы саталып жеткен этномдени мралары деуге болады. Ойымыздыњ жаластыын академик.Марланны, Н.И.Толстойды, Е.Жбановты т.б., алым-тілші Н.Улиевті пікірлерінен креміз.

Осымен байланысты Ш.Улиханов,.Жбанов,.Марлан, М.уезов т.б. ебектерінде тіл мен мдениет сабатастыына ерекше назар аударылан. Проф..Жбанов тіл арылы халыты таылымды мраты этносты р дуірдегі рпа кілдеріне мдени рі тілдік мра ретінде саталатынын жне тіл мен мдениетті табыстыратын жаа саланы дниеге келетіні туралы сол кездерді зінде-а болжам айтаны белгілі. алымны «Халытарды трмыс алпы трлі-трлі болан со, оларды р зата оятын аттары да трлі-трлі. Тіл за заман жасалады, бірден згермейді, оны згерісі трмыса байланысты» деген пікірі лт мдениетіні рпа жаластыын сипаттаса, мдениет жай мірді туындысы емес, белгілі бір оамда мір срген рухани рі материалды оры бар іргелі елді мір тіршілігіні туындысы деп арауын: «Мдениет – азанны кйесінше жатын нрсе емес, мдениетті белгілі сатысын кксегендей жадай тумаан болса, … жоары мдениетті зі келіп ауыза тспейді» [39, 125] деген пікірінен креміз.

аза халы да кптеген баса халытар секiлдi даналыын‚ дниетанымды кзарасын‚ салт-дстрiн т.б. тiлiнде тйiндеген. Оларды ттас рылым жйесiнде анытаса‚ халы мiрiнi‚ мдениетiнi бейнесi немесе «дниенi тiлдiк бейнесi» деп сипаттауа болады. Осы трыдан арастырылатын материалды мдениет атаулары да рухани мдениетпен атар адамдарды тіршіліктері мтаждылытарын тейтіні белгілі, себебі сол оамны этикалы, леуметтік, эстетикалы, символды тжірибесін крсететін затты атауларды рухани мірімен байланысы «материалды мдениет німдері рухани ажеттіліктерден туындайды» деген пікірді натылай тседі. Сондытан зерттеуде материалды мдениет пен рухани мдениетті бір-бірімен зектес, бтінні екі жаы деп аралан. йткені адамды оршаан табиат пен мір сруші субъектіні атынасы барысында айналасындаы дниені танып, з аыл-ойыны елегінен ткізіп, табиатты затын з затына деп айналдыру зор ебекті крінісі, бл тптеп келгенде затты мдениетті дниеге келуіні крінісі болма.

р этносты мір сру сипаты лтты рухани ерекшеліктерімен аныталуы арылы ана тілінде саталады. Себебі тілде р лтты зіндік ойлау ымдары мен баыт-байламдарын сипаттайтын лексика алыптасады. Ол р халыты материалды, экономикалы, леуметтік жадайына байланысты дамитын, оамды санасына сйкес негізделетін, «жымны жадында жинаталан жйе» (Ю.М.Лотман). Осымен байланысты салт-дстрлер атаулары – рухани мдениетті мрасын сатап, жеткізетін жатты жйесі.

Жмыста рухани мдениет арнасыны затты мдени атаулармен тыыз байланысы, тіпті бір-біріні тууына себепші боландыын халымызды кптеген дстрлеріні шыуымен де длелденген.Сонымен, осы зерттеуді нтижесінде тілімізде лтты дниетаным мен парасат арлы за халыны болмысына біткен тіл мдениетіні метатіліні аныталуы тіл ымындаы этнолингвистика мен осы саланы ауымын кеейте тскен лингвомдениеттану саласын ылыми трыдан толытырып, тілдік деректер арылы дйектелуіне наты лес осылады деп ойлаймыз.

Осымен байланысты, «тіл - лтты тірегі, лт мдениетіні негізі» деген аидалара сйкес тіл мен мдениет арасындаы байланысты ана тілі бойындаы арауы сан асыр тсе де бар асылын еш шашаусыз жиып, болашаа сатап жеткізетін тілді діреті - мрагерлік, жатты (кумулятивтік) ызметі негізінде екені айындала тседі. Ономастиканы лингвистикалы пн ретінде арастыра отырып, А.В.Суперанская: «... оны оамды мдени тарихымен байланысына ерекше назар аудару ажет деп атап теді» [59, 26]

азіргі лемдік ркениет кеістігіндегі жаандану рдісіне сйкес тіл біліміндегі зерттеулер баытыны кешенді де интеграциялы сипатына сай тіл мен мдениет сабатастыын анытауды мні зор. Оны наты крінісі – «аламны тілдік бейнесін» лт тілі арылы зерттейтін лингвомдениеттану саласы. Оны теориялы-дістанымды негіздері В.Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, Г.В.Колшанский, Ю.Н.Караулов, А.Вежбицкая, В.Маслова т.б. ебектерінде жасалан. Яни, кез келген тілдегі алам бейнесі екі жаты сипата ие: бір жаынан, кез келген тілдегі алам бейнесі адамны лемге кзарасымен байланысты болса, екінші жаынан, наты р тілдегі лем моделіне леуметтік-мдени оамдаы лтты «лем бейнесі» жаласады. Осыны нтижесінде жеке тіл зіндік сипата ие болады. Сондытан алам бейнесі мселесі адамны елестетуі мен санасындаы лемді кру мен суреттеуіне негізделеді. Осыан байланысты Г.В.Колшанский: «Тіл адам санасынан тыс лемді бейнелей алмайды, йткені ол объективті дниені бейнесі ретіндегі субъективті лемді бейнелейді. Тіл рі объективті, субъективті. Ол лемге жне адамзата атысты екі жаты субстанция», - дейді [60, 81 б.]. Ал адам зіні лемге деген кзарасын, дниетанымын, зіндік «лем бейнесі» тілді ызметі арылы алыптастырады. рбір тілді ішкі згешеліктері бар боландытан, рбір тіл з ерекшелігімен «лем картинасын» згеше алыптастырады.

Тілді адамны леуметтік трмысын амтитын мдениеттен, тарихтан тыс арапайым табалы жйе деп арастыру ол туралы тсінікке кереар сер етеді жне оны зерттеуді ммкіндіктерін шектейді. Академик Ю.В.Бромлей сзімен айтса: «рбір этноста мдениет элементіні сырты крінуі мен «ішкі» мазмнында ерекшелік бар. Маынасына байланысты барлы мдени былыстар зіндік екіжатылыа ие: зіні «сырты» крінісімен атар, оларды «екінші мірі» бар. Олар маынасы арылы айындалады. Маына затта жасырылан, ол аыл-ой, эстетикалы сезімен, адамгершілік интуициямен белгілі болады, бір кргеннен танылмайды. Маынаны бл мні – мдениетті тану кілті». Ал мны зі оны мдени фонын зерттеуге кеп тірейді.

В.Гумбольдт ебектерінен басталан тіл біліміндегі тіл мен мдениетті арым-атынасы мселесіні тжырымдарын тмендегідей анытауа болады: 1) материалды жне рухани мдениет тілде крінеді; 2) кез келген мдениет лтты, оны лтты сипаты тілде крінеді; 3) лтты рухты крінуі оны мдениетінде; 4) тіл – адам мен оны оршаан лемді жаластырушы аралы. [18, 203 б.].

В.Гумбольдт концепциясы (тжырымдамасы) А.А.Потебня, Ш.Балли, Ж.Вандриеза, И.А.Бодуэн де Куртэне, Р.О.Якобсон жне баса зерттеушілер ебегінде жалсын тапса, аза тіл білімінде.Т.айдар, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко, Р.Сызды, К.Хсайын, Г.Смалова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б. ебектерінде крініс табады.

Осы ебектерді нтижелерін орыта келіп, тіл мен мдениетті тыыз байланысы коммуникативтік процестен, онтогенезден, филогенезден крінеді деп тжырым жасауа болады. Тіл – мдениет дерегі, йткені ол мдениетті растырушы блігі жне тіл мдениетті танудаы негізгі рал, себебі ол арылы біз мдениетті мегереміз. Тіл мдениетті жалпы сипатын танытады, негізгі апаратты жинайды, сатайды жне жеткізеді. Осыан сай тіл рбір этникалы оамдастыта, бір жаынан, этносты мдени згешелігіні факторы ретінде, екінші жаынан – тіл шеберінде мдениетті рпатан-рпаа жаласуын амтамасыз етеді. Осылайша азіргі, келер рпаты бір ттастырып, бтіндікте байланыстырады. Демек, тіл мдениетте сіп-неді, дамиды жне соны бейнелейді. Мдениет этномдени апараттар береді. Ал этномдени апараттар р трлі формаларда жзеге асады. Олар материалды жне рухани мдениетті туындылары т.б. Атап айтанда, белгілі бір этномдени ортадаы мір сру жадайы, эстетикалы норма, трмысты дадылар, пайымдаулар, этникалы кзарас, жергілікті культ пен дстрлік тжірибе – асырлар бойы алыптасан бай «мдениет тілі», немесе этнотабалар (Ю.М.Лотман т.б.). Біра е негізгі форма – сздік апарат. Оны негізін райтын этнографизмдер мдениетті айындап ана оймай, оны символдау ызметін атарады. Ал этнографизмдер дегеніміз - ткен трмысымызда болан, кбі лі де олданып келе жатан трмысты бйымдарды, белгілі бір ксіпке, шаруашылыа, салт-дстрге, дет-рыпа, наным-сенімге, баспанаа, киім-кешекке, ішер аса, туысты атынаса, ел билеу ерекшелігіне, за тртібіне, деттік правоа байланысты олданылатын, халымызды трмысты жне тілдік зіндік ерекшелігін крсететін арнаулы атаулар мен сз тіркестері.

Ол тілдік атаулар тек шартты трде болса да, тілдегі сзжасам модельдері арылы затты ужді белгісіне ана негізделмейтіні байалады. Себебі, бір затты «тілдік кру» р сйлеуші ортада ртрлі болуы ммкін.

Себебі, р халыты басынан кешкен тарихы, бкіл рухани, мдени байлыы, болмысы, дниетанымы, мір тіршілігіне, кнделікті трмысына ажет бйымдары, дет-рпы, салт-санасы, таламы т.б. сол тілде сйлеуші ортада алыптасып, тілінде саталады. Демек, сз затты тура табасы емес, дниені тікелей бейнесі емес, оны бізді санамызда тілдік шыармашылы процесс нтижесінде туан бейнесі «лт пен тіл бірттас» деген аидаа сйенген – «аламны тілдік бейнесі». Ю.К.Юркенас: «… антропонимдер зіндік бір мдени мтін ретінде абылдануы тиіс», – деп тжырымдайды [61, 48 б.].

Демек, андай да болмасын, затты атауы оны тек атап ана оймай, сонымен бірге оны танытады. Ал, тану, ия анытау белгілі бр халыты тарихи даму жадайы аясында іске асатындытан, ол тілдік жым мір сретін наты жадайлара байланысты ртрлі болады. ртрлі жым бір затты зіні кнделікті тжірибесінде кездесіп олданылатын жаынан танып, оны зіне таныс былыстармен байланыстыратыны белгілі. Яни, ат оюда (номинацияда) мір шындыы мен трмыс-тіршілігі, тжірибесі, салт-дстрі, наным-сенімі, ртрлі заттар трінде тілде сзбен аталып бейнеленеді. Осыны негізінде ол затты танып, біліп, оны басалардан ажыратып таныаннан кейін барып ат ояды. Мндай ажыратыш белгілер сйлеуші жымды ортада ртрлі болуы ммкін.

Осы орайда тiл байлыыны танымды мнiн анытау лтты леуметтiк рухани‚ мдени болмысын саралап‚ тануа ммкiншiлiк бередi. [96, 254 б.].

Сондытан лтты тiлдi ерекшелiгiн‚ табиатын ашу баытында тiл туралы онтологиялы кзарасты сол тiлде сйлеушi халыты жан дниесiмен‚ ой-санасымен‚ тарихымен жне мдениетiмен тыыз байланыста арастыру – азiргi тiл бiлiмiнi‚ соны iшiнде аза тiлi бiлiмiнi де — зектi мселелерiнi бiрi.

Осымен байланысты жоарыда крсетiлгендей‚ азiргi тiл бiлiмi парадигмасыны зектi бiр саласы «дниенi тiлдiк бейнелеудi» жалпы жне лтты ерекшелiк негiзiндегi крiнiстерiн салыстыра зерттеуге ерекше назар аударылуда.

Адамдар арасындаы арым-атынасты ана емес, таным мен ойлауды да ралы болатын тілді кмегімен ой-санадаы аиат шынды болмыс, лем, дние, алам туралы білімдер жиынтыы бекиді, материалды трпат алады. Сондытан да тілдік кркем бейнелерді райсысын тіл иесіні образды ойлауыны, кллі аламды, аиат шынды болмысты ттастай жне мшелей тануыны зіндік ерекшеліктері, сондай-а оршаан ортасын игеру барысында жинатаан мірлік тжірибелеріні нтиже-орытындылары, лем жайлы, сол лемдегі зі жне згелер жайлы білімі бекіген алам бейнесіні тілдік фрагменттері, тілдік моделдері деуге болады.

Таным процессі мен логикалы ойлау жалпы адамзата орта асиет, ал бкіл адам баласы шін аиат шынды болмыс біреу боландытан аламны бірттас бейнесі де р баса тілде сйлейтін халытар шін біреу-а. Сйтсе де тіл иесіні ой-рісіне, концептуалды леміне байланысты р тіл дние – аламны фрагменттерін зінше реді, блшектеп атайды, бейнелеп суреттейді, ал тіл кілі ойыны желісі з тілінде бекіген алам бейнесіне сай рады. Осыан байланысты р баса халыты (лтты, этносты) тілдеріндегі алам бейнесіні фрагменттерінде жалпыадамзата орта дниеліктер де, тек тіл иесіне ана тн лтты наыштар та кездесіп жатады.

Осы орайда жйесi тілді культурологиялы т.б. ртрлi тiлдiк деректерiн «састы» жне «айырмашылы» парадигмасыны шеберiнде салыстырылуы лтты ерекшелiктi‚ функционалды-семантикалы негiзде наты крсетедi. Бл салыстыруларды тере танымды рылым дегейi мен ке тiлдiк блiм аясында жргiзiлуi «тiл мен таным»‚ «тiл мен мдениет» сабатастыын айындауда маызы ерекше. Мселенi леуметтiк бадары да кплтты азастан Республикасында тiлдердi арым-атынасын зерттеудi зектi екенiн крсетiп‚ «Тiл туралы заны» теориялы зерттелуi мен iске асуына наты лес осады. Жне мемлекеттiк тiл мртебесiндегi аза тiлiнде сйлейтiн халыты мдениетiн жалпы мемлекеттiк клемде танытуа кмектеседi.

аза тiл бiлiмiнде аза этносыны таным-парасатын‚ дниетанымы мен мдениетiн тiл арылы тану — е маызды мселелердi бiрi. Соан сйкес зерттеудi нтижелерi мен тйiндерi когнитивтiк‚ прагматикалы‚ этнолингвистикаларды ылыми негiздерiн жасайды. Сонымен бiрге зерттеу нтижелерi лексикология‚ этимология‚ семасиология т.б. салаларында теориялы трыдан толытыра тседi.

азаты ке даласы – мдениет пен тіл бірлігі, дет-рып, салт-сана ттастыыны негізі. Мысалы, бл зарас азатарды балаа ат оюында зіндік ерекшеліктеріні бар болмысымен крінеді. Себебі олар бл рсімде лт болмысыны барлы этномдени, леуметтік сипатын басшылыа алып отыран. Мысалы, тіл мен сзді магиялы кшіне сенген олар детте арыстан, балаларын матаудан орыан. Соны нтижесінде Kшікбай, Жаманбала, Салбыр, асым, Саал, Kенесары сынды жалы есімдер дниеге келген. Олар «кз тимесін», «балам аман болсын» деген ырымнан туан болуы керек. Немесе дниеге келген балаа Артыбай, Несібелі, Бекенбай, Мырзагелді сияты ат ою арылы оан белгілі бір асиеттерді дарытуды кздеген масат ойылан. Ал, Тілеміс, Трлыбек, Саынды, Есенгелді лингвокультуремалары л кту, бала тілеу, балалары траталмаан себебінен туан антропонимдер [62, 36 б.].

з дуірінде ардаталып, ата-бабадан улетке мра болып ауысып, рудан-руа, рпатан-рпаа жеткен дстрді бірі осы ат оюмен байланысты. Бл азіргі тіл біліміндегі, соны ішінде аза тіл біліміндегі тілді сол тілде сйлеушіні мдениетімен, тарихымен т.б. тыыз байланысты зерттейтін антропоцентристік баыта, оны ішіндегі лингвомдениеттануа, этнолингвистикаа сай келеді. Мдениеттанушыларды анытауынша, тіл – тек коммуникативтік рал емес, сонымен бірге адам болмысыны, оны мдениетіні крінісі, йткені мдениет таба белгіден тысары, яни тілден тысары мір сре алмайды. Адамды тгелдей дерлік табалы оршаан, йткені адам болмысыны зі табалы, тілдік болмыс.

Адам бір мезгілде табаны тудырушы да, оны талдаушы да. Міне, ысаша тотала кететін болса, азіргі замандаы тіл, таба мселесіне жне оны мдениеттегі орнына деген кзарастар осындай. Тіл – тек денотативті (белгілі, сигналды) коммуникация ралы ана емес, сонымен бірге коннотативті белгілі леуметтік-мдени, идеологиялы рал.

Сондытан рухани лемні зіндік ерекшелігін оны белгілік, табалы асиетінен іздеу керек. Рухани болмыс – маыналы белгі, таба болмысы. Рухани лемні «белгілік» болмысы оны адам болмысыны «материалды» лемімен жаындастырып, біріктіреді. йткені, белгі ашан да «материалды», «затты» белгі. Сондытан да белгілік шыармашылыты жемістері - нер туындысы, ылыми жмыстар, діни рміздер, салт-дстрлер жне т.б. брі – адамды оршаан шынайы лемні материалды зат бліктері. Демек, лтты сипатта алыптасан материалды туындыларда да руханилы мазмн болады. Соны бір жарын крінісі – аза есімдері. Оларды ерекшелігі оны маынасында, мнінде, зіндік ндылыында.

Ал, адамдар арым-атынасыны мбебеп ралы ретіндегі белгі тгелдей дерлік оаммен, леуметпен атынасты леуметтік болмыс. Ол ашан да адамдар схбатына, адамдар арым-атынасына баышталан. Яни лтты мдени, этномдени жйесін, леуметтік мнін лингвомдени негізде зерттеп, анытап, тілдік ралдар арылы тсіндіріп длелдеуге болады.

Рухани лемдегі болмысты табии лемінен ерекшелігін крсету В.Дильтейді «ыну» теориясы – герменевтикаа негізделетіні белгілі. Оан сйкес зерттеуші зіні мір сріп отыран уаытынан, оны негізгі леуметтік-мдени контекстінен ешашан асып кете алмайды, йткені адамдарды белгілі бір мдени-леуметтік кезеге сай зіндік психологиялы тсінігі болады. ыну шін танымды контекст болу керек. Бізді танымды контекстіміз аншалыты ке болса, яни бізді зерттеу объектімізді салыстыратын, арама-арсы оятын баса объектілер кп болса, соншалыты біз оны (зерттеу объектісін) тере тсінеміз.

Осы тектес тжырымдарды алыптасуында, тілді зерттеуді барысында лтты мдениетті, дстрлерді ерекшеліктері ескеріледі. сіресе, лтты рухымыз жаырып, салт-дстрлеріміз айта жанданып жатан азіргі аза оамындаы рухани-леуметтік былысты дрыс баалап, негізін тсіну шін осындай тілді дамуыны ішкі формасынан туындайтын жалпы задылытарды адам рухымен байланысты тсіне білуді маызы зор. Тіл бірліктеріні лтты болмысын осы аида негізінде зерттеу тіл мен мдениетті сабатас зерттейтін тіл біліміндегі антропозектік баыттаы «лингвоелтану», «лингвомдениеттану», «этнолингвистика» т.б. салалары арылы іске асады [25, 94 б.].

Аталан пндерді зерттеу нысаны орта болып оймай, кей жадайда оларды зерттеу діс-тсілдері, кейбір теориялы принциптері мен негіздері сас болып келеді. рине, этномдени факторлармен атар лингвомдени жалы есімні генезисі мен ызметінде баса да факторлар атысады: мселен, тілдік, географиялы, леуметтік, тарихи т.б., біра жалы есімні семантикалы клемі мен оны ызметі аспектілерінде мдени фактор басымды танытады, бл жадайда жалы есім – лингвомдени таба болып табылады. Жалпы тіл арылы мдениеттануды ылыми лгілері: этнолингвистиканы, этномдениеттануды, елтануды, лингвомдениеттануды пн ретіндегі жалпы жне сас масаттары мен міндеттері – лт тілі арылы лтты тану, лтты ойлау жйесіні ерекшеліктерін анытау, ысаша айтанда, лтты менталитетті айындау, басаларды айрмашылыын крсету.

Мысалы, осымен байланысты аза аын, жазушыларыны шыармалары бойынша аза тіліні рухани мдениет лексикасына талдау жасаан С.Жанпейісованы рухани мдениет лексикасыны негізгі таырыпты топтарын жне оларды алыптасу кздерін анытау, лексиканы бл аталмыш абатын, этнолингвистикалы аспектілерін халымызды этномдени міріне атысы трысынан алып арастыру, рухани мдениетпен байланысты трлі тілдік номинацияларды жасау тсілдерімен даму жолдарын айындап крсетуге арналан зерттеу жмысында жан-жаты айтылан дйектелген.

аза тіліндегі антропонимдерді лингвомдени сипатын ашуа арналан жмысымызда тіл мен мдениет мселесі тірегінде аза тіл біліміндегі А.Байтрсынлы,.Жбанов,.айдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сызды, Т.Жанзаов, Н.Улиев, Ж.Манкеева,.Рысбергенова, Б.Тілеубердиев т.б. жалпы тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі В.Фон Гумбольдт, А.Потебня, Э.Сепир, Б.Уорф, К.Леви-Стросс, Е.Верещагин, В.Воробьев, В.Маслова, И.Толстой, С.Толстая т.б. алымдарды теориялы ой-пікірлерін басшылыа алып, сйенеміз.

Демек, р халыты зіндік айталанбас ерекшеліктері, лтты этникалы згешеліктерін сипаттайтын табаларды бірі лтты есімдер, зерттеуші Б. Тілеубердиевті атап крсеткеніндей, «лтты мдениет ерекшеліктерін білдіреді [63, 81 б.]. Мндаы бір есімдерде лтты-тарихи болмысы айын крінсе, ал басаларында оны арыны нашар болады. Алайда, оны жасаан немесе олданушы халыты мдениетімен байланысы жо есім табыла оймайды. лтты есімдерде мейлі антропоним, топоним, зоонимдер болсын, оларды бойында алуан трлі тарихи-мдени апарат алыптасан.

Сонымен, антропонимдерді лингвомдени негізде арастыру дегеніміз аза есімдеріндегі – лтты сипаты бар деп танылатын леуметтік, танымды, этникалы, эстетикалы, саяси, адамгершілік, руханилы, трмысты орта аидалармен задылытарды тілдік ралдар арылы анытау. Осы салада зерттеу жргізуші алымдарды пікірінше, соы жылдары аза тіл білімінде де тіл мен мдениет сабатастыына негізделген зерттеулер арынды жргізіле бастады. Рухани мдениет негіздері, халыты танымы, этнографиялы, затты мдениетке атысты атаулар, этнолексика, аза лтына тн мдени-дниетанымды ерекшеліктер.айдаров, Р.Сыздыова, Е.Жанпейісов, Е.Жбанов, Н.Улилы, Ж.Манкеева, С.Стенова, Г.Смалова,.Рысберген, А.Сейілхан,.айырбаева т.б. ебектерінде арнайы зерттелді.

Жалпы жне орыс тіл білімінде лингвомдениеттану жеке сала ретінде зерттеліп В.Н Телия, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Воробьев, В.Шаклеин, В.А.Маслова т.б. сияты алымдар теориялы трыдан длелдеді. Лингвомдениеттану тіл біліміні арнайы саласы ретінде этнолингвистикамен тыыз байланысты. Кейбір алымдар (В.Н.Телия т.б.) лингвомдениеттануды этнолингвистиканы бір тармаы деп санайды. Дегенмен, блар – тіл біліміні екі блек салалары. йткені этнолингвистикалы зерттеу нысаны фольклорлы жне мифтік мтіндер, діни жне трмысты салт-дстрлер, дет-рыптар болып табылады. Ал лингвомдениеттанымны этнолингвистикадан айырмашылыы мен ерекшелігін алым И.Г.Ольшанский былай тсіндіреді: «В отличии от этнолингвистики лингвокультурология орентирована на современное состояние и функционирование языка и культуры. Лингвокультурология исследует прежде всего живые коммуникативные процессы и связь используемых в них языковых выражений с синхронно действующим менталитетом народа» [61, 45 б.]. Яни этнолингвистика мен лингвомдениеттану е бастысы диахрония мен синхрония трысынан ажыратылады.

рбір жаа ылымны саласыны зіндік метатілі мен терминологиялы аппараты болатыны белгілі. Орыс алымдары (В.Воробьев, В.Телия, В.Маслова т.б.) лингвомдениеттанымны мынадай негізгі терминдері мен ымдарын сынады: концепт, констант, мдени коннотация, мдени семалар, мдени кеістік, мдени интерпретация, лингвокультурема, лингвомдени универсум т.б. Жоарыда аталан терминдер тіл мен мдениет даму барысындаы лингвомдениеттанымны категориалды аппаратын райды.

Жоарыда крсетілген тіл мен мдениет сабатастыына сай зерттейтін лингвомдениеттануды аидалары мен ылыми аппаратыны аза тіліндегі антропонимдерді осы аспектіде арастыруа тікелей атысы бар. Мысалы, антропонимдерді мазмнындаы мдени коннотацияны мнін тсіну тілді ттынушыны аялы біліміне байланысты. Яни, белгілі бір антропонимні мдени апаратты коды лт мдениетіне байланысты ассоциацияларды ынуы арылы ашылады: Ботагз, арабай, Асанайы, Жібек т.б.

Зерттеуші Б. Досжановты ебегінде тарихтан белгілі Бара есіміні денотатты маынасы «сабала, жндес, ашы ит» болса, оны культтік мні мдени коннотацияны нтижесі деп крсетіледі [64, 24 б.]. Осымен байланысты жалы есімдерді ызметі тіл мен мдениетті зара байланысын крсететін негізгі маызды лингвомдениеттанымды аспект болып саналады. Т.Жанзаов, Е.. Керімбаев: «аза халыны этникалы психологиясы мен этникалы деп нормаларыны дстрлі «классикалы» асиеттеріні бірі болып жасы лкендерді рметтеу жне аа рпа кілдері, артттар мен егде адамдара сый рмет, ізет крсету танылады. аза антропонимиясы саласында аза халыны осы этнопсихологиялы асиеті зіндік пішіндегі айтылыма ие жне ол аа-іні, лкен-кіші тріндегі арым атынасты леуметтік жадайында крінеді, мндай рмет крсету, сыйлауа -ка, -ке, -ке, -еке аффикстері олданылады» [65, 248 б.] деп крсетеді. Мысалы: Жке-(Жамбыл), Секе-(Серазы), Глтай-(Глсім) т.б.

аза тілінде жалы есімдерге -жан, -тай осымшаларды жалануыны нтижесінде экспресивтік эмоциональдік рек беріледі. Мысалы: Айжан, Берікжан, Асылтай т.б. Осындай аза антропонимдерді ызметтік ерекшеліктеріне жасалан лингвомдениеттанымды талдау бойынша, антропонимдерді ызметтік жне трмысты лексикасы мдени маыздылыа ие екендігін длелдейді. Сонымен бірге аза дниетанымыны семдік таламы, эстетикалы мні антропонимдер (соны ішінде йел есімдері) жйесінен айын крінеді: Айкміс, Абота, Анаргл, Гаухар, Жазира, Кмшат, ндыз, Маржан т.б.

Тілді зерттеуді антропозекті баытына сйкес лтты таба ретіндегі ономастикалы атауларды (соны ішінде антропонимдерді) ызметі ономастика саласыны зерттеу шеберінен шыып, лингвостилистика, мтін лингвистикасы, этнолингвистика, психолингвистика, лингвомдениеттану т.б. салаларда арастырыла бастады. Атап айтанда, Е.Жбанов (эпос тіліндегі),. Жаппарова (Олжас поэзиясындаы), С. Жапаов (этнофразеологизмдердегі), Д.Керімбаев (аза фольклорындаы), Г.Аубакирова, Г.Снасапова (кркем мтіндегі), М.Мсабаева (аза тіліндегі «аталымдардаы»),.Хазимова (фразеологизмдердегі) т.б. зерттеулерінде антропонимдерді лингвомдени коннотациялары жан-жаты сипатталады. Демек, «жалы есімдер шынды мірдегі адамны белсенді ызметіні ралы болып табылады»

Осымен байланысты, Е. Керімбаевты зерттеуінде ономастикалы номинацияны сипаттауда «алам бейнесі», «алам моделі» сияты когнитивтік ымдар олданылса, Тілеубердиевті зерттеуінде ол «аламыны ономастикалы бейнесі» немесе «антропонимиялы бейнесі» ретінде аныталып, алам туралы білімдерді жиынтыы, жеке тілді бірліктерінде (антропонимдерде - Ф..) наты тілдік ауымдастыты лтты тарихи-мдени жне леуметтік тжірибесі ретінде арастырылады.

Сонымен, аза антропонимдеріні лингвомдени негізін сипаттайтын тілдік деректерді зерттеу жмыстары мен р трлі тарихи-мдени, деректер бойынша мынадай таырыпты жйеде крсетуге болады.

2.1 аза эпосындаы кісі аттары.

.айдар, А.Матаева «аза ономастикасыны мселелері» атты жината аза тіліні кне де байыры лексикалы байлыын, сіресе, оны кісі аттарын зерттеуді тіл тарихы шін маызы зор екені крсетеді. Соларды ішінде асырлар бойы алыптасып, халы арасында кеінен тараан батырлы эпостар мен лиро-эпикалы дастандардаы кісі, ру-тайпа аттарын зерттеуді ономастика саласындаы орны блек. Себебі эпос антропонимдеріне тн ерекшелік – оларды кнелігі. Сондытан эпос топонимиясы мен антропонимиясыны баса салалара араанда зіндік ерекшеліктері кп. аза эпосымен, этникалы мдениетімен тікелей байланысты, аза топыраында дниеге келіп, халы арасына кеінен тараан, тіпті азастаннан тыс кршілес лкелерге де жайылан эпостарды бірі – «озы Крпеш - Баян слу».

Эпос тілін зерттеуші алымдар.айдар, Е.Жбанов, А.Матаева мынандай ерекшелікті атап теді: Мселен «озы крпеш» поэмасындаы кездесетін мына есімдер: Тасы, Айбас, одар, аратоа, Бланара, Нрара, Kсемсары, Ай, Kліп, Шаша т.б. бгінде олданылмайды, не сирек кездеседі. Эпос антропонимдерді екінші бір ерекшелігі кп жадайда кейіпкер, есімдеріні алдынан да артынан да (препозитивті, постпозитивті) анытауыштарды олданылуы: «озы Крпеш», ара хан, Сары хан (арабай, Сарыбайды варианттары), ыз Баян, Ер Танас, Ер Kліп, Нрара би, Тайла би, одар мндар, Айбас сері, Манап хан т.б. [99, 17 б.].

Бл - жалпы эпос пен фольклор антропонимдеріне тн кне дстр. Оны кез келген эпостан, ертек, дастандардан кездесуге болады. Мысалы: Ер Сайын, Ер Тарын, обланды батыр, Алпамыс батыр, ыз Жібек, ыз орта, А Тоты, А Жніс, Біржан сал, Аан сері, Алдар ксе т.б.

Поэмада кісі аттарына еркелету, рметтеу осымшаларымен жиі кездеседі: озыке, озыжан, озыеке, Баянжан т.б. Кейде контекске байланысты кейпкерлерді атына жаымсыз анытама тееулер, жаымсыздарыны есіміне жаымды тееулер, экспрессив форманттарда да кездеседі. Мысалы: см Баян, смырай Баян, у Баян, одар батыр, одар мырза, одаржан, одеке немесе Баян слу, Баянжан, А Баян, одар л, одар мндар, одар см, одар кпір т.б.

Х.Досмхамедовты «аза халы дебиеті» аты ебегінде эпосты жырлардаы обыланды, Алпамыс, Ер Тарын, Ер Сайын, амбар, Едіге т.б. есімдерді Алтынорда мен аза хандыы тсында мір срген, біра келе-келе есімдерді аыза айналан тлалар деп біледі [66, 176 б.].

.Бкейханов зіні «обыланды» жырына арналан сын мааласында оны генезисіне атысты біратар ой пікірлер сабатап, обыланды Тотамыс ханны тоыз батырыны бірі, оны мір срген дуірі ХІ асыр деп млшерлеген. Шакерім (Шкрім) шежіресіне сйеніп, жырдаы азан алма, ол обланды заманынан брын болан, жыр шаатай дуірінде туан. Ал, обландымен соысатын азан шаатай дуіріні адамы болуа тиіс. Жошы арауындаы ыпшатармен соысатын азан тласы осы дуірге келеді деген болжам айтады [67, 126 б.].

.Бкейханов жырдаы Алшаыр, Кбікті есімдеріне оларды мір срген дуірлерін анытауа да ерекше мн берген. Ора пен обландыны замандас санап, Кбікті есімін «Манас» жырындаы Ккетай атаумен байланыстырады.

Халыты топонимияа сйенген, эпостар ноайлы, ыпша, ырыздар бір ел болып жрген кездері туан деп санайтын М.уезовте обландыны тарихта болан адам деп біледі [70, 240 б.].

Проф..оыратбаевты пайымдауынша, рбір эпосты жырда белгілі бір кезе мен ежелгі тайпалар тарихыны ізі болма.

.оыратбаевты ізденістеріні теміразыы «сана мен тіл, тайпа мен эпос рдас» дейтін ылыми аидасы бізді зерттеуіміз шін мні зор. орлы, обланды, Алпамыс жырларын оыз дуіріні лы сюжеттері деп біліп, оларды атар туып, алыптасанын біршама тарихи айатар, ономастикалы атаулар, оларды этимологиялы, семантикалы сыр сипаттарын ашып крсету арылы длелдеуге тырысады [67, 128 б.].

Эпос пен этносты сабатастыта зерттеген алым Т.оныратбаевты пайымдауынша, «обланды» жырыны ыпша тайпасыны ортасында туанына жырдаы ыпша еліні суреттемесі, батырды ият араманмен бірге ноайлы шаары азанды азат етуге аттануы, алма Алшаырмен соыстары длел бола алады.

Эпосты жырларды этнодеректік мніні ерекшелігі оны мазмнындаы этноантропонимдерді тратылыында. Проф. Т.оыратбаев атап крсеткендей: «осы секілді оамды леуметтік, этнографиялы м этникалы блыстарды сырын ашып крсету этнофольклортану ылымыны алдында тран негізгі рі крделі міндет». Бл пікірді этнодеректерді тілдік жаынан зерттеудеге де тікелей атысы бар [69, 106 б.].

Глбаршын. білазы шежіресіндегі атауы - Баршын. орыт жырларында - Бану Шешек, этникалы тегі - салор (Баршын-салор), кесі - армыш бай, кйеуі - Мамыш бек, мазары Сыр бойында, оны збектер Кккесене деп атаан. Оны этимологиясы туралы пікірлер ртрлі. Оны парчин (парча - мата атауы) деп ынатындар бар, ыздарды слулыын, нзіктігін гл, жібекке тееу тркі тайпаларында ке етек алан рдіс десек, бл пайымдауыны негізі болуа тиіс. Біра антропонимдік тладаы кне атауды бір ана эпитет дегейінде ыну жеткіліксіз болар еді. Оны «кк» деген мнін де назардан тыс алдыруа болмайды. Проф..оыратбаев «Баршын» атауыны жаырапиялы сипатын оны Сыр бойындаы Баршын элементі арылы жасалан кентастарымен жне гидронимия мен байланыстырады.

Жоарыда айтылан Проф. Т.оыратбаевты ебегінде орытты тарихи тласы мен этникалы тегін анытау жан жаты, кешенді трде сипатталан (музыкалы обыз сарыны, аыз, псаналы, шежірілік т.б. негізінде) Біз Соны ішінен орыт антропонимін тарихи этимологиялы трыдан сипаттаан тстарына ерекше назар аударды. Мысалы Проф..оыратбаевты «орыт» сзі «хор» жне «хт» деген екі буыннан ралып, алашысы тайпа, соысы «ойшыл», «суегей» деген ым береді, яни орыт – «тты адам», «т келетін адам» деген сз, деген пікір немесе проф. Ш.Ыбраевты да пікірі кіл аударарлы: «орыт» есіміні алашы сыары кр (ор, гр) сзіні маынасы «о дниелік» ыммен жапсарлас, екі дниені ортасындаы жалыз затты айа крмен байланысты болуы бден ытимал деген пікірі. [69, 126 б.].

Сонымен, орыт антропонимні лингвомдени, леуметтанымды сипатына, бізді ойымызша, проф. Т.оыратбаевты тмендегі тжырымдарыны тікелей атысы бар;

Біріншіден, орыт оыз еліні бірлігі, ттастыы шін зор леуметтік ызмет атаран тла - этнофор.

Екіншіден, орыт оыз еліні этникалы рылымын жеткізуші, этникалы сананы оаушы кзі - индикаторы.

шіншіден, орыт тласы оыз еліндегі этникалы рдісті жеке бір крінісі - микроблшегі.

Осы трыдан келгенде алымдарды кптен толандырып жрген крделі мселе - «Алпамыс» антропониміні этимологиясын анытауды да маызы аса зор. Бгінде осы есіміні этиологиясына байланысты жиі айтылып жрген Бамсы, Бамыш, Алып Манаш, Алпамыш тіркестері бл антропонимні алыптасу кезендерін анартуы ммкін. Мндаы алып «батыр», «ержрек» деген сз, ол оыз дуірінен бері бар (азан алып).

Мысалы, «Алпамысты» оыз эпосыны бізге жеткен бір нсасы санайтын академик.Марлан: «білазыны айтуынша Мамаш» (Бамыш, Бамыс, Бамсы Алып Мамыш, Алпамыс) оызды бір бегі, оны йелі Баршын слу («Алпамыс» жырындаы Глбаршын) - оыздара аты шыан даты жеті ызды бірі» - деп жазады [70, 368 б.].

рине, бл пікір лі де тарихи-этимологияялы тыдан тереірек зерттеуді ажет етеді. Алпамыс антропонимні таза лингвистикалы сипатын этимологиялы зерттеу анытайды. Осымен байланысты оны алмыш (Рашид ад дин шежіресінен) Тоурмыш, армыш, гдлміш, Одрмыш (тты білік) жне Алпамыш деп, бір сз тудырушы модель жйесінде арауа болады. Ал, лингвомдени аспектіде арастырып, оны Алып Мамыш деген этноантропоним деп анытауа болады.

Кейбір зерттеушілерді пікірінше, обланды тарихи антропонимні тпкі нсасы емес, поэтикалы згеріске тскен тласы. Сз тбірі – облан, ды - тркі тілдерінде ткен шаты білдіретін осымша. Осы -ды,- ді осымшасына тоталан М.ашари оны жырауды іс рекетті кзімен кріп, кусі боландыынан хабар беретінін крсеткен [71, 75 б.].

Атаа нлет, Алшаыр,

Крсетті ой кімді!

Жалызым тірі бір келер,

Асыпай тр ызылбас,

Сыбаады сол берер!

Опасыз дние сырана.

Он ш жасар обланды,

Шынымен сенен айырлсам

Жалызым, тезірек келмесе,

тірік емес дайды

Біз оны сезімдік эмоциялы негізінде туан тееу, яни поэтикалы былыс емес, этникалы сипаты айын антропоним дейміз.

Атына облан мініпті

Тайбурылды талдырмай

Табан жола салыпты

Алты жаса келгенде

Арыстан туан облан

азнадан ама киеді

Келелі тйем ішінде

айырлы Бураа саан

айырлы туан облан,

Ботам, сенен айырлдым [72, 264 б.].

«обланды» сзіні тбірін сз еткен тста Е.Жбанов оны автор: абылан (жолбарыс) деген халыты этимологиямен де байланыстырады. «обланды» атауыны тп тркінін «у» сзінен шыан: «ба мен у сзеріні атауы р баса боланымен маынасы жаын, екеіу де сарыш тартып уарып кеткен тсті білдіреді.... у сзі ба сзіні ысаран трі» деген пікір сынады. Осы ретпен олан ежелгі лан (бала) сзіні згеріске тскен тласы дей келіп, проф. Е.Жбанов бл атауды жасалу жолын былайша таратан: ба олан, об(а) олан, оба()лан, облан, обылан. Жне алым «обыланды» есіміндегі ба(об) жоарыда айтылан ба жон, ба тбел деген затты трі мен тсін білдіретін сияты емес, руды атын білдіретін сз, ру атауы маынасында айтылып тр деп анытай тседі [73, 175 б.].

Проф..оыратбаев «ба» сзіні ба тас, ба тау, ба сегір, ба тбе, ба кл, ба ыпша, ба алма деген атауларда бірде этноним, бірде топоним, бірде гидроним, бірде ороним тласында кездесетінін длелдей келіп: «обыланды» атыны Кбен, абан, былай, был болып та айтылатыны эпоста баршылы деген жорамал айтады. [74, 115 б.].

Сонымен, облан сзіні тркінін этнонимдік тлада жасалан «балан» тіркесінен тудыруа толы негіз бар: балан-облан-облан-обланды бл антропонимні жасалу жолдарын байатуа тиіс. Сонда ол «ыпша лы», длірек айтанда, «ыпша еліні батыры» деген семантикалы маынаа ие болма. Демек, балан (облан) - этноантропоним.

орыта келгенде, аза эпосындаы антропонимдер аза халыны тілі мен мдениеті шін те маызды. йткені аза эпостары, дастандары, ертегілері аза халыны тарихымен, мдениетімен, салт дстрімен байланысты.

0. 2.2 Прецеденттік антропонимдер

лт тарихындаы маызды оиалар тілді жатты, мдени танымды ызметіні негізінде фразеологиялы, паремиологиялы жйеде, кне мтіндерде тарихи есімдер арылы табаланып, халы жадында саталады. Ерекше лтты мазмнды сипаттаы, мдени апаратты мні басым бл атаулар тіл білімінде прецеденттік деп аныталып, тіл мен мдениет сабатастыында арастырылады. Мысалы, Ерді соы – Есет, пірді соы – бекет, Асанайыа салыну.

Тіл арылы мдениетті тану ызметіне байланысты зерттеуші Г.Мдиева бл атауларды мнін тмендегідей баалайды: «К ядерным элементам национальной когнитивной базы относятся прецедентные имена, которым принадлежит одна из ведущих ролей в накоплении и передаче культурной информации, понимании определенной ситуации и целого комплекса ассоциации, которые возникают при актуализации прецедентного имени в речи» [29, 122 б.].

Прецеденттік антропонимдер халымызды шыр ойы мен даналыынан туан бай ауыз дебиеті мен шежіре тарихынан алынан фольклорлы мтіндерде трмыс-салт, дет-рып, наным-сенімге арай бірнеше топа блініп арастырылады. Мысалы, мифтік бейнелер: зірет ли, пайамбарлар (Дуіт, Мса, Слеймен), анба шал, ыдыр ата;

Ел аузындаы есімдер: Асан айы, Аяз би, орыт, обыланды, Толаай;

асиетті пірлер мен улиелер: Бибі Фатима, ожа Ахмет Иассауи, май ана;

Тарихта болан тлалар: Абылай хан, асымхан, Есет батыр;

деби мтіндердегі персонаждар: Дайрабай, Мырымбай (Б.Майлин), Судыр Ахмет (.Нрпейісов);

Ойдан шыарылан аттар: Алтай, амбар, Шыайбай, Тоылда т.б.;

Осы тектес антропонимдер маал-мтелдерде, жмбатарда, анатты сздерде, бата сздерде, наыл сздерде кптеп кездеседі.

Мысалы: Тгел сзді тбі бір,

Тп атасы Майы би

Майы би – ел билеген ксем, басынан сз асырмаан шешен Аыз бойынша Орманбет би айтыс болан со азатарды ш жзге блген осы Майы екен. Жрт оны «аруардай Майы» деп, таны атысы кнні батысы талмай шырылдайтын са тееген. «Майы айтты» деген сзді кпшілігі халы даналыына айналып кеткен.

Аяз би, ліді біл,

мырса жолынды біл. [33, 73 б.].

Аяз би - Жаманлы данышпан, шешен, ертедегі кейіпкері, ататы Майы биді абыралы биіні бірі. Бірде мырса батыр екеуі Майы биді алдын кес кестей беріпті Сонда Майы би:

Билер, бгін Маыны алдын кесесі,

Ерте жрты тбесін тесесі.

Майыны да айтатын кебі бар,

Айтуа аузыны да ебі бар.

Аязби, лінді біл

мырса, жолынды біл деген екен.

Бл маалды философиялы мні андай да болмасын биікке шыан адамны, бадулетке мастанбай, тура жолдан таймай, таза аырын жруге тиіс.

майа табынса, лды болар

Тркі жртында май - жер ана нрестелерді аморшысы, шаыраты, ошаты киесі олданушысы деген тсінік бар. Сондытан бала ктермеген йелдер май анаа жалбарынып, бала сраан. Кне ескерткіштерде «май текті шешем атып тына, інім Клтегінні ер атаы шыты» деген сйлем кездеседі. Сбиді шомылдырып, сылау кезінде «мені олым емес, май ананы олы» деп кие ттып, табынан.

айда барса да орытты крі

орыт VІІІ асырда жасаан мшр аын, кйші, ойшыл, данышпан адам болан. орытты деби-музыкалы мрасы тек аза халы емес, бкіл тркі тектес халытара орта асыл азына. орыта байланысты аыз гімелер, жырлар «орыт атаны кітабы» деген шыармада толы берілген.

айда барса да орытты крі

Бл маал орыт бабамызды мгі жасауды армандап, ажалдан ашып, дниені трт брышын кезген крінеді. лімен алай ашса да, алдынан азулы ор шыа берген. айда барса да «орыта азылып жатан кр» деген сзді естіген. Осыдан «айда барса да орытты крі» деген наыл сз шыан [75, 175 б.].

арынбай мала тоймайды,

Лпан жаса тоймайды

деген маалда арынбай (Харун) мен ранда аты кездесетін Лпан пайамбарды жасаан дуіріне, іс рекетіне байланысты. арынбай - аза фольклорындаы кзі тоймайтын сара, арау байды бейнесі. рандаы Харун туралы аыза байланысты алыптасан. Харун жетім-жесірге айыр садаасы жо, олда бар байлыын нысып етпейтін адам. «Тірі» Харунны сарадыын сынау шін оан Мса пайамбарды айыршы етіп жіберіпті. Харун айыршыа бір тал ыл ана садаа бергені шін, аызда ол «дайды» каарына шырап, оны жер жтады, малдары тгел жабайы аа айналып кетеді. Харуынды тозаа тсетін жолда айыр ретінде тал ылы стап алады. аза аызында Харун есімі арынбай болып, оиа желісі згерген.

Араб алымдары Лпан хакімді Мхаммед пайамбара дейінгі уаытта мір срген Йемен патшасы, бірде улие, бірде л деп крсетеді. ранда Лпан пайамбар ислам дінін уаыздаушы жне мсылманшылыты насихаттаушы ретінде баяндалады. Орта асырда араб алымдары Лпан хакімді болан кісі, Мысырда лшылыта болан аын деп баяндаан.

Кез келген атауды, алай болса солай атауа болмайды. Егер халы абылдап малдап, бойына сііріп алса ана дрыс атау деуге болады. Уаытша ана аталан атауларды мні жо, елеулі леуметтік оиамен байланысты атауларды, халы абылдайды. леуметтік оиа жне сол оиадаы тарихи тлаларына байланыстыра кісі есімдерін ойяды. Мысалы, Жеіс, Кенес, Батыр, Мырзат, Шынысхан, Жнібек т.б.

аза тіліні сздік рамындаы ажайып сырлы атауларды бір саласы фольклор кейіпкерлеріні есімі. Халыты ауыз дебиетіндегі ертегі, аыз, ле, жыр лгісіндегі кптеген кейіпкерлерді есімі беріледі. Олар ожанасыр, Алдарксе, Ер Тстік, Балуан шола, Ходжа Насредин, анба шал, Алпамыс батыр, ыз жібек пен Тлеген, озы Крпеш-Баян слу т.б. Бл есімдер кейіпкерлерді мінез-лытарын, образдарын крсетеді. Мысалы ожанасыр десек, осы есімді кісі аыздаыдай аау, аіл. Сонымен аау, сенгіш адамдарды кейде ожанасыр деп те атайды. Ал у, айлакер адамды Алдарксеге теейді. аза халында махабат символы деп ыз Жібек пен Тлеген немесе озы Крпеш-Баян слу осы ашытарды есімдерімен байланысты айтады.

Ономаст-алымдар жалы жне жалпы есім арасында болатын ауысу задылыын тілге тн былыс ретінде зерттеп, оны онимизация жне деонимизация тсілі негізінде алыптасан деп арастырады. Осымен байланысты Т.Жанза,. Рысберген кркем дебиеттегі басты кейіпкерлер ді жалы есімдеріні жалпы маынаа ие болуын тілді танымды ызметімен байланыстырады. Мысалы, арабай, арынбай, Шыайбай, Мырымбай, ожанасыр, Жанты таы басаларды мдени таба ретінде прецеденттік ым беретін атаулар деп арастырылады.

Тркі халыны, оны ішінде аза халыны поэтикалы шыармаларындаы прецедентті есімдерін арастыран Г.А.ажыалиева, Г.Б.Мадиева, Г.К.Исаналиева, С.К.Иманбердиева. Орыс тіл білімінде Ю.Н.Караулов, Ю.А.Сорокин, В.Г.Костомаров, И.В.Захаренко т.б. зерттеулер жргізіп отыр.

Прецедентті есімдер жнінде Ю.Н.Карауловты айтуынша: «Сонымен атар прецедентті мтінді (есімдерді деп атау С. Иманбердиванікі) тек кркем шыармамен байланыстырып зерттеу дрыс болмас, йткені мны бірнеше себебі бар. Біріншіден, олар кркем шыармаа тспес брын миф, аыз, гімелерде олданылды, екіншіден азіргі кезде кркем шыармамен бірге діни, сонымен атар халы ауыз дебиеті (ертегі, маал-мтелдер, т.б.) жне тарихи- философиялы пен саяси публицистикалы шыармалар да прецедентті мтін атарына жатады деді.

Осыан длел С. Иманбердиеваны мааласындаы поэтикалы шыармалара, фразеологизмдерге, маал-мтелдерге, ырым-сенімдерге келтірген прецедентті есімдерге мысалдары: [76, 90 б.]

Фразеологизмдердегі прецеденті есімдер:

1. Аллаа шкіршілік ылуы;

2. Алланы жазан парманы;

3. Атымтай [-дай] жомарт

4. Алла дай баын ашты.

Аталан фразеологизмде діретті кшті Алла тааланы пендесіне деген жасылыы мен прменін крсетеді. Сонымен бірге аты жомарттыымен йгілі болан Атымтай образды тура маынада берілген.

Маал мтелдегі прецедентті есімдер:

1 Атымтайдай жомарт бол, Наушарбандай діл бол.

2 Слеймен пайамбар мы жасапты,

р мжілісін бір жаса санапты.

3Талап пендеден, жеткізу Алладан.

4 Алла деп барса, аман келерсі.

Атымтай, Наушарбан прецедентті есімдерді ай асиетімен ерекшеленетіні маал мтелде крсетіледі.

Ырым сенімдегі прецедентті есімдер:

Ассалаумаалейкум, Адыраспан!

Бізді сізге жібереді емдік шін Омар, Оспан.

Омар, Оспан образдары кллі мсылман ауымы шін асиетті тла, жрдем етуші бейнесінде олданылады. Сонымен авторды орытындысы келтірген прецеденттті есімдерге жасаан талдауында конфессионалды Алла, пайамбар адір ттатын есімдер азіргі кезде шыармаларда, фразеологизм, маал-мтел, ырым-сенімдерде кеінен олданылады. Ал, ашыты символы болып табылатын Лйл, Мжнн, Xсрау, Шырын, Фархад есімдері кркем шыармаларда олдананмен, азіргі заманны ашыты символы ыз Жібек пен Тлеген, есімдермен алмастырылан. Кш, уат иелері ли, Рстем сынды тлалар да ажыман, балуан Шола т.б. есімдермен заманына сай алмастырылан.

лді, Мамай, ор болды.

Мамай - Алтын Орданы олбасшысы жне білайырды немере інісі болан. Мамай батыр Руське аттанан жорыта Куликово шайасында жеіліп, Кафаа ашады сол жерде дниеден теді. Тірісінде ел билеп, батыр атанып, кзі жмыласын аты да, атаы да шеді..

Бл маал Мамай батыра байланысты туанмен, келе-келе адам баласыны брін де атысты мнде жмсалады. Оны астарында адам атыны да, затыны да мгілік емес екендігі деген тжырым жатыр.

Сол сияты маал-мтелдер сияты даналытан туан, сиет мнінде айтылатын серлі ой тйінділерде, ел арасында таралан, кбінесе мірде болан, елге ерекше ебегі сіген, даы жер жаран тлалар туралы наыл сздерде:

Абылайды асында шаппаанда,

Атаны басына шабасы ба [77, 150 б.].

Абылай - Орта жзді ханы боланымен, лы жз бен Кіші жзге ыпалын жргізген, бкіл аза халын біріктіруге кш салан айраткер, аылды дипломат, батыл олбасшы болан. Абылай хан дниеден ткеннен кейін, ш жзді баласы бас осып, лкен ас беріліп, 40 ата бйге тігілген. Тарихта е лы ас осы болан, одан кейінгі астарда ешкім де 40 ата бйге тігіп крмеген.

Бл сзді аза халына ке тарааны соншалы, наыл сзден маала айналып кеткен. Абылайды атына байланысты тілімізде «Абылайды а туы, «Абылай аспас бар ма асу». «Абайды а туы», бір туды астына жиналу, яни бірлікті, бірігуді» білдіретін символды ыма айналан.

Аспана шсам, анатым талады,

Жерге тссем, Жалайыр Шора алады.

лы жз йсіннен Аба, Тара рпатары тарайды. Тара балуан кісі болан, асаудан лаанда, атты жалын айырып тсіпті, Содан «Жалайыр» атаныпты Ататы сбегі Шора осы Жалайыр рпаынан, оны с біткенні торына шырмалдыру шеберлігіне тнті болан халы осы сзді айтып бркіт біткен уайыма тседі, деп шыаран екен.

Ерді соы Есет

Пірді соы Бекет

Кіші жзде екі Есет батыр болан. Біріншісі - Еділ, Жайы бойын казактардан, Маыстауда Бхар, Хиуа алматарынан ораан Есет Ккілы. Осы осынау жанкешті батырлыына риза болан Туке хан «Айбаты аса тссін, найза малмасын, ел намысы тздыы болсын» деп батасын берген екен. Кіші жзге ауыз салма болан тркімен, алма башрт «Есет келді дегенше, зірейіл келді десейші» деп рейленіп жнеледі екен.

Бл Есеттен бір асырдан кейін келген Есет Ктібарлы ХІХ. аты шыан батыр ана емес, елді Алшындарды аморшысы, аасы, сахараны саяхатшысы да болан адам. Жауа арсы сз найзасы мен з найзасын кезеген Махамбет пен Исатайлар Есеттен рухани жрдем, аыл кеес алып отыраны ел жадында алаан. Есетті рлігі мен ерен ерлігіне сйсінген ел Ерді соы Есет деп айтып кеткен. «Жректі болса, Есеттей бол, Білекті болса, Бекеттей бол» деп Жетпіс биді де айтаны ел ішіне тараан.

Сонымен бірге, халыпен бірге туып, бірге жасасып келе жатан тілді бай саласы фразеологизмдер рамында шырасатын мифтік бейнелер мен тарихи тлалар атаулары да лт мдениетін дйектейді:

Дуітті оржынындай;

Слейменні жзігіндей;

Мсаны асасыдай; [78, 82 б.]

Бл атаулара осы саладаы зерттеушілер ебектеріне сйене отырып, мынандай лингво-мдени сипаттама жасауа болады. Ол шін мдени, ылыми-тарихи деректерге жгінемі. Соан сйкес діни ымдарды ш заты кереметке ие болан. Дуіт - (Давид) те за жасаан, аылы мен кші сай ерекше жаратылан жан деп суреттеледі. Адамны мірін, мінез-лын, табиатын реттеуші «асиетті» діни кітаптар осы Дуіт пайамбар арылы жаратылан. асиетті кітап Дуітті оржынында саталандытан, халы бір нрсені кие ттып, адірлесе, «Дуітті оржынындай» деп атап кеткен.

Слеймен - (Соломон евр. Шелемо) Дуітті лы, мейірімді, данышпан патша болан, желді баытын, старды тілін білген. Алланы мірімен оан жындар ызмететіп, су астынан асыл тастар жинаан. Су патшасы Слейменні алты ырлы, жлдыз пішіндес «олынан келмейтіні жо» сиырлы жзігі болыпты. Шайтан Саыр жзікті алып ойып, Слеймен сиырынан ада болады. Тіліміздегі «Жзігі барда, Слеймен, жзігі жота смірейген» деген мтел осыан байланысты туындаса керек.

Мса - (Моисей, евр. Моше) ранда айтылатын Алланы елшісі, «Бес кітіпті» жазан. Мсаны таажайып асасы болан, соны дыретімен 12 блаты кзін ашып, шл даланы суа толтыран. «Мсаны асасындай» деген тіркес июмен келмей, орындалмай тран істі июласып, тез бітіп кетуіне байланысты туан.

Профессор Е. Жбанов аза ертегілеріндегі осы тектес прецеденттік антропонимдерді дстрлі атауышты формулалар деп атап, соларды ішінен кісі аттарына атыстыларын дстрлі атауыш формулалар деп жіктейді. Мндай лгілер, зерттеуші атап крсеткендей, баса да халытарды ертегілерінде кездеседі: Василиса Прекрасная, Елена Премудрая, Кащей Бессмертный, Царевна-Лягушка, Емеля-Дурак, Иванушка-Дурачок т.б.

Ал аза ертегілеріндегі кісі аттары зіні мдени-танымды ызметіне байланысты крделілігімен ерекшеленеді: Ер Назар, Бек Торы, Шойын ла, Ер Тстік, Кер ла атты Кендебай, Кн астындаы Кнікей ыз т.б. Сонымен бірге эпосты жырларда кездесетін ара ыпша обыланды, амбар батыр, озы Крпеш, Баян Слу, ыз Жібек т.б. этнотанымды ерекшелікті кріністері [79, 264 б.].

орыта келгенде, осындай прецеденттік мтіндерді мазмныны астарында тарихи тлаларды, мифтік бейнелерді аттарында, яни антропонимдерде лтты болмыс пен мдениет саталан. Осы тектес атауларды таы бір тобы – поэтонимдер.

Тіл білімі клемінде поэтикалы антропонимия немесе ономопоэтика - деби кркем туындылардаы жалы есімдерді (поэтнонимдерді) зерттейтін ономастиканы бір тармаы.

Ономопоэтика жалы есімдерді рылым принциптерін, мтіндегі олданыс, сондай-а авторды стилін, дниетанымын, масатын айындайды. Поэтикалы ономастика нысаны сатиралы шыармалардаы кейіпкер аттары арылы бейнеленген каармандар мен кейіпкерлерді тарихи дуірді даму мен леуметтік мнін ашуда аншалыты рл атаратын зерттейді.

Жекелеген шыармалардаы персонаж аттарды сз тркінін ашуа кіл блген алымдар Р.міров, Е.Жбанов, Х.Нрмханов, Ф.Мсабаева, А.Матаева, Г. ортабаева,. Жаппарова т.б. Сондай-а профессор М.Балааевты газет-журнал беттеріне сатира мен юмор жанрында олданылатын кейіпкер атттары туралы жарияланан маалалары бар.

Cатира (мысал, мысыл, ле, сыа гіме, повесть, романдар, фельетон) мен юмор (пародия, эпиграмма, юморесека) жанрында шырасатын кейіпкер табиаты, детте зіні образдылыы, мнерлігі жне ыли ауыс маынада олданылатындыымен ерекшеленеді. йткені сатира, юмор - рі кілді, жеіл, уаныш, ренішке бейім нер боландытан, оны рбір кейіпкерлерінде эстетикалы, эмоциялы т.б. апарат болады. Біз шін оны маыздысы оны лтты сипатында, арнайы зерттеуінде рамында дене мшелеріні атаулары (соматика) бар кейіпкер аттары талданан. Яни осы бас-кз, бет-ауыз, тіл-жа мрын, ол-ая т.б. атаулардан Г.ортабаеваны зерттеу нтижесінде 250-астам сатиралы юморлы поэтнонимдер жасалан [80, 75 б.].

Осы мселеге атысты зерттеушілер поэтонимдерді мынадай белгілерін атап крсетеді: жасалу жаынан туынды, яни жазушылар оны дайын лгіде жасайды; белгілі бір суреткерді шыармашылы, стилдік, эстетикалы танымына сйкес жасалады; кейіпкерді сипаттайды; кркем тілді жемісі т.б. [81, 175 б.].

«Сатиралы кейіпкер аттарын «ойдан шыарылан», «иялдан туан», «жасанды» аттар, оны астарында деп санайды. Жалпы аланда, лтты болмысты сипаттайтын тіл мен мдениет сабатастыында крініс тапан мндай атауларды олданысынан азаи мінез, зіл-алжы, салт-дстр, тарихы саясаты, мдениеті крінеді. Сондытан да ожанасырдан бастап, кейінгі Дайрабай, Мырымбай, Судыр Ахмет, араатын т.б. сияты поэтонимдерді мдени-танымды ызметі з жаласын табуда.

орыта келгенде, прецедентті есімдер дегеніміз поэтикалы шыармалардаы, фольклордаы келтірген кейіпкерлерді есімдері. Прецедентті есімдер бізді мдениетімізде, дебиетімізде, тарихымызда ерекше орын алады жне антропонимдерді этномдени, леуметтік аспектісін мазмнды сипаттайды.

2.3 Араб парсы тілінен енген антропонимдер

аза антропонимдеріні алыптасуындаы лингвомдени негізді бірі араб-парсы атаулармен байланысты. аза тіл білімінде араб-парсы есімдерді зерттеген Т.Жанзаов, Р.Сызды, Л. Рустемов, Н.Одасынов, Ж.Аабекова,.Байтелі, Б.Жбатова, т.б.

ай тілді болсын антропонимиялы азына байлыын тек тл есімдер ана емес, баса тілден енген антропонимдер де райды жне оларды жалпы антропонимиялы ордаы лесі р трлі болып келеді. Бл былыс аза тіліне де тыс алмайды. Этносты мдени, рухани даму жолында тарихи-леуметтік, діні рдісті белгілі алып-кйі, ізі алады. Тркі лемінде, аза халыны мдени-рухани мірінде ислам дінін абылдауа байланысты шпес ркениет болып алан ндылытарды бірі – араб есімдері. Атропонимиялы лексиканы зерттеу теориясына сай рбір этносты, тайпаны (лтты, халыты) за даму барсында алыптасан азаматты тарихымен атар, антропонимиялы тарихы болатыны белгілі жне ол тарих сол ауым мшелері жасаан есімдеріні алыптасу процесін оларды заман талабына, саяси-леуметтік, мдени, діни згерістерге байланысты жааланып, жаырып, аусып, дамып отыратынын крсете алады. В.А.Никонов «Первый закон антропонимики, как всей ономастики - историзм» деп, антропонимияны халыты ткен тарихсыз зерттеуге болмайтынын ескертеді [8, 63 б.].

аза халыны мдени рухани мірінде ислам дінін абылдауа байланысты ркениет болып алан ндылытарды біріне араб есімдері жатады. Тркі дниесіне Иран халытары тарапынан болан кімшілік, мдени серлер мен Исламдініні IX-X. бастап ке тарауына байланысты аза есімдеріні даму рдісіне иран, араб тілдеріні сері кшті болды. Бл дуірде дебиет, мдениет, кімшілік, сіресе діни ымдарды білдіретін сздер кісі есімдеріне айнала бастады. Ислам діні аза ауымында ырым-кделерге серін тигізді. Ислам салты бойынша бала мірге келгеннен ш кн, не жеті кн ткеннен со шашы мен тырнаын алып, есім беру дстрі алыптасады.

Есім беруде де ислам задары олданылады, яни ауылдаы ожа- молдаларды біреуі шаырылып, оан рмет-сый крсетіліп, «кітап ашызып, азан шаырлып ат ою» рсімі орындалатын болан. Хадисте: «Сіздер иямет кнінде здеріізді жне келеріізді есімімен шаырыласыздар. Сондытан есімдеріізді жасы ойыыздар. Алланы есімдері мен пайамбарларды аттары да жасы есімдер болып саналады. Сондытан есімдеріізді жасы оюа тырысыдар!» деп ескертеді. Араб халында кісіні толы аталуы шін бірнеше атаулар бірге олданылады: есімі, кесіні аты, кунья (баласыны атыстылыы), лаабы, ныспысы (шыан жеріне немесе айналысан ксібіне байланысты), мансабы (ата–шеніне байланысты): Мухаммад Абу Али ибн Сина Махмуд т-Трки ат-Табиб. Мнда Мхаммад – з аты, Абу Али – лиді кесі, Ибн Сина – Синаны баласы, Махмуд – лаап аты, ат-Трки – тркілік, ат-Табиб – дрігер. аза (тркі) зиялылары орта асырларда осы лгіні алан. Тарихи деректерде араб есімдерін алдымен ел билеуші топтар мен зиялы ауым кілдеріні абылдаанын крсетеді [82, 28 б.].

Арабтар ислам дінін енгізумен бірге жергілікті халыты антропонимдеріне де серін тигізді. Оны араб тілінен енген азіргі кезде кптен кездесетін кісі атттарына байланысты айтуа болады: мысалы, апта кндеріне атысты аза кісі аттары кптеп кездеседі. Оны ішінде негізінен бай, бек, жан, али, гл, бике, сздерін осу арылы адам аттарын оя береді: Сембек, Жексембек, Дйсембек, Сейсенбек, Срсенбек, Бейсенбай, Жмаали, Жмабике т.б. Е ызытысы, атауларыны апта кндерін парсы тілінен енген:Шнбе – сенбі

Иекшнбе - жексенбі

Душнбе - дйсенбі

Се шнбе - сейсенбі

Чар шнбе - срсенбі

Пндж шнбе - бейсенбі

Осы мселені арнайы зерттелуі Ж.Аабекованы ебегінде жеке арасырылан [83, 16 б.]. Жинаталан тілдік деректер негізінде есімдер оры тілдік трыдан шке: тркі (аза), иран жне араб тілдеріне тн есімдерге жіктеледі. Онда зерттеуші аза тіліндегі Алланы «Кркем есімдері» лем мдениетінде лкен орын алатын Ислам дінімен оны тарихи тамырларыны тілімізді барлы салаларында орын аланы белгілі. Бл тарихи былыс кісі аттарыны жаа форма мен мазмна ие болуына сер еттті. аза тіліндегі араб текті есімдерді кбі Алланы «Асмауыл-хусна» деп аталатын 99 «Кркем есімдері» мен оны трлі фонетикалы варианттары арылы жасалан. «Асмаул-Хусна» деген ым араб тілінде «Е жасы есімдер» деген маына береді. азіргі уаытта аза тілінде кркем есімдер деп олданып жр. ран-крімінде Алланы есімдері оны мейірімділігін, рахымдылыын, лылыын, адалдыын, кштілігін, тазалыын т.б. адір асиеттерін бейнелейтін сипаттар болып саналады» деп атап крсетеді. [84, 51 б.].

алымдарды пікірінше, ат оюа келген кісі Ислам дініндегі балаа жасы, маыналы ат ою туралы хадисіне байланысты ран-крімдегі пайамбарлар аттарын, Алланы 99 кркем есімдерінен тадап беріп отырады. Осыан байланысты халы арасында «кітапа арап ойылан», «кітаптан алынан» аттар пайда болан. Мысалы: Рахман - мейірімді Рахман, Рахманеберді, Раман, бдірахман, біш (ысаран трі),

л-зим - лы зім, зімбай, зімхан, зімжан, зімбек

л Ули басарушы, Ули, Улиахмет, Улиолла[85, 22 б.].

Демек бл жадай орта асырларда елімізге келген Ислам таратушылары з діндеріндегі трлі задарды халымызды арасында олданылуына ыпал етіп, ата бабаларымызды станан салт-дстрлері згеріске тскенін крсетеді. Нресте туыланда жасайтын шілдехана тойларына жергілікті жерлердегі ожаларды немесе молдаларды шаырып рмет крсетіп, олар жаадан туан аза балаларына дрыс маыналы есім беруді адаалады. Яни бл атауларды мдени (діни) ызметіні жаа кезеі, ия дегейі.

2.4 Сакральді (киелі) антропонимдер

аза киелі лексикасын (агитопонимдерді) арнайы арастыран.Рысбергенова, Р.Мстафина, А.Керімбаев т.б. Киелі адамдар атауларына жататын сздер лексика-семантикалы трыдан екі топа блінеді: 1) киелі антропонимия 2) жалпы сздер - улиелер атаулары. Киелі антропонимия - улиелерді жалы есімдеріні рамындаы антропонимдерді саны те кп, оларды Р.Мстафина негізгі 8 категориялара жіктеген. Олар негізінен улие сопылар есімдеріне атысты аыза сас кптеген шежіре аыздарда, гімелерде олданылады [86, 176 б.].

Осы улие сопылар есімдеріні басты ерекшелігі - оларды кбісі лаап аттар болуында. Сопы улиелер есімдері кптеген аыздармен тыыз байланысты, онда оларды табиаттан тыс абілеттері сипатталады, кей жадайларда белгілі бір киелі есімні халыты этимологиясы беріледі. Мысалы, улие сопы арабура есімні шыу тегі (этимологиясы) былай тсіндіріледі: «Отстік азастанда улие арабураны, длірек айтанда Бурахан улиені кмбезі бар. Жергілікті шырашыны гімелеуі бойынша, арабураны шын - аты Бурахан адзар. Ол ататы араханны зегілес серігі болан. арахан ислам дінін алаш абылдаан арахандытар улетіні негізін алаушы, улие Атада (Жамбыл) жерленген.

Бурахан Атан - сопы улиені лы, оны бейіті ызылорда облысында. Бураханны ке трде танымал болуы оны бкіл ауыма ожа Ахмет Иасауиді «ара бураа мінген адам жерлеуі керек деп ескерте отырып, зіні жерлеуіне атысты аызбен байланысты. Бл адамнан баса бір де бір адам улиені денесіне саусаын тигізбеуі керек. Солай болды да. ожа Ахмет Иасауи айтыс болан со, стіне а жауып, жанына улиені жууа арналан ара мыра байланан нотасыз тйе мінген адам пайда болды. Ол жаназа оып, баса да тиісті жн-жоралар жасады. Сосын ол адам Тркістаннан отстікке арай бет алды. Сол уаыт аралыында ол нр татпады. Елді мекенге келісімен жуынып-шайынып сол жерде айтыс болады.

Бурахан кз жман жерден сл арыра орына жерленіп, бейітіні стіне кмбез орнатылды. Шын атын білмейтін жрт оны арабура деп атап кетті. «Бура - еркек тйе, ал ара - оны тсі». Осы сздерінен улиені аты алыптасты. Бл улие туралы екінші болжам бойынша, арабура азаты Тама руынан шыан деп есептеледі. Ол бір тйемен Тркістандаы ожа Ахмет Иасауи улиеге он тйеге артарлытай сексеуіл жеткізеді. Сондытан да оны арабура деп атап кеткен» [87, 88б.].

Ертедегі ислам тарихындаы улиелер мен ранды пайамбарлар есімдері аза батырлы эпостары, фольклорды магиялы жанрлары мтіндерінде кездеседі.

Осы кеткен озымды

Алланы досты Мхамбет

Тек тапсырдым олына.

ол иесі, амбар ай,

Шл иесі, амбар ай. амбар зі олдасы,

олдамайтын кім бір ай.

Кітаптарды ішінде

ыры пайамбар аты бар,

ырда ияс пайамбар,

Ойда Илияс пайамбар,

Сізден баса кімім бар

Алпыста анам Аналы

Бибібатимаа тапсырдым.

аза киелі лексикасында улиелер аттары агиотопонимдер - киелі орындарды жалы географиялы атаулары ретінде жиі олданылады. Тірі кезінде сыйынып-табыну кзіне айналан улиелерді о дниелік болан со наыз улиелігі, киелігі арта тседі, жерленген орындарында адамдар зиярат етеді. Мысалы: Ташкент обылысындаы Зегі ата, з лкеміздегі Ысы ата, Ер Дуіт, Шаймерден, Жабай ата, Ыбырайым ата, арашаш ана, Кз ата, Тас бабалар, ыз ана, Фархад ата, ліхан ата, Арыстан бап, Лашын бап, рбан ата, ожа Ахмет Иассауи, Гауар ана, каш ата, Шахан ата, Жылаан ата, Баба Ткті Шашті зіз, арабура, Соза аратауындаы 41 белгісіз улие, Баба ата, Домала ана, Сыланды ана, Ысмайыл ата, Ерназар ата жне т.б.

Киелі антропонимдерді келесі бір лексика семантикалы тобын ксіп маманды жебеуші иелеріні есімдері райды. Бл есімдерді біратары ранды улиелер, пайамбарлар немесе ертедегі ислам тарихындаы улиелерді есімдері болып табылады. Мысалы ислам пайамбарлары ішінде Дуітті аты темір сталары мен ару-жары жасаушылар иесіні аты Кердуіт ретінде белгілі.

Мхаммед пайамбарды ызыны аты - Фатима (аз. Батпа, Бтима, Патима, Бибіптима) аза фольклоры мен халы санасында босанатын йелдері желеп жебеуші ретінде крінеді. аза киелі лексикасында егіншілік пен егіншілерді жіберуші пірі Диан баба антропонимі кездеседі. азатарды егіншілік салттарын зерттеген Ж.Кармышева былай дейді: «Каким другим видом хозяйственной деятельности казахов, земледелию приписывалось сверхестественное происхождение, связь с особым божеством, патроном аграрных работ. В Средней Азии, где земледелие возникло и развивалось среде оселдлых ираноязычных народов, покравителем земледелия и первоучителем земледельцев почитался мифический персонаж святой Бабой Дехкан (Дед-Земледелец) и покланялись ему, пока вели свое единоличное хозяйство по старинке, на общинных землях, при общинном пользовании поливной водой. Казахские земледельцы - егінші - также почитали мифического Деда-земледельца и обращались к нему при всех важных начинаниях в годичном цикле земледельческих работ» [88, 49 б.].

азаты табыну фразеологиясында да сол сияты Диан баба киелі антромонимі олданылады: Диан баба берекесін берсін, Диан баба олдай гр Бл фразеологизмдерде бата-тілектік сипат бар. Тым себер алдында егінші-аза Диан бабаа сыйынады:

Бісміллаир-раман-ар-рахим

Я, Диан баба! рт-мырса,

Жан-жануардан аланы менікі!

аза киелі сздеріні «Киелі, асиетті адамдар» лексика семантикалы тобын мынандай микротопа блінеді:

1) Бейнелері ертедегі ислам тарихымен байланысты улиелер аттары;

2) сопы улиелер аттары;

3) ру, тайпа басшыларыны киелі антропонимдері;

4) улиелерді киелі аттары (олар жерленген киелі орындар)

5) ксіп-маманды жібеуші иелеріні аттары.

Сонымен, аза киелі антропонимдері дегеніміз бл пайабарларды, сопы улие аттары, яни асиетті адамдарды есімдері. [89, 176 б.].

Кптеген аза есімдеріні архетиптік сипатын оларды мифтік таным дегейінде, соан сйкес тууымен тсіндіруге болады. Мысалы, эпоста кездесетін ртаны шешесі Кктен кемпір, Баба ткті Шашты зиз бейнелері ислама дейінгі мифологиялы кейіпкерлер болып табылады. Осындай мысалдарды азаты рухани мдениетінен кптеп кездестіруге болады.

«Архетип» ымын ылыма енгізген – К.Г. Юнг. Оны пікірі бойынша, мдени тланы рухани-шыармашыл азынасын ауымды тылсым растырады. Осы кмескі сананы, тылсымны рылымды бліктерін архетиптер деп атайды. Олара адамны рухани мірін априорлы (тжірибеге дейін) алыптастыратын жне оны іс-рекетін, мінез-лы жйесін жалпылама анытайтын ндылытар исыны жатады. Осыны негізінде адамда «мендік» сезім, этноста орта уаытты-кеістік ріс пайда болады.

Сонымен белгілі бір мдениетті архетипіне оны зіндік болмысын нерлым бойына толыыра жинаан, салт-дстрлік жне зіндік сана ерекшеліктерін алыптастыран жне дербес жйе ретінде ркениеттер схбатында орын алан мдени тпнса жатады.

аза мдениетіні архетиптік батырлы уаытынан келген маызды бейне – орыт ата халы жадында тере ялаан. Барлы трік халытарына орта мдени мра – «орыт ата кітабында» VIII-IX асырларда сыр зеніні бойын мекендеген оыз-ыпша тайпаларынан шыан, ататы жырау, басы, кйші жне философ орытты мірі мен шыармашылыына байланысты мселелер сз етіледі. аза аыздары бойынша, орыт ата зіні желмаясына мініп алып, халыа мгілік баыт келетін Жерйыты іздеген. Ол те маызды философиялы мселе – лім мен мірді маынасы туралы, шектілікті жеіп шыуды жолдары жнінде талай тамаша пікірлер айтады. [96, 254 б.]. Мгі мір іздеген орыт нділік Будда сияты айы-асіреттен жай ана тылуа болмайтындыына кзі жетеді, айда барса да, кр азып жатандара жолыады. Енді ол мгілік мірді обыз сарынан іздейді. Е аырында обыз кйімен кз жмып, артындаы рпатара лмес кйлерін алдырады.