А.Байтрсынлы атындаы тіл білімі институты

ОЖ 811.512.122' 373.21 олжазба ыында

ШІМХАНОВА ФАРИДА МЕЙРАМХАНЫЗЫ

аза тіліндегі антропонимдерді лингвомдени жйесі

10.02.02 – аза тілі

Филология ылымдарыны кандидаты дрежесін алу шін дайындалан диссертация

ылыми жетекшілері: филология ылымдарыны

докторы, профессор

Ж.А.Манкеева,

филология ылымдарыны

кандидаты, доцент

Р.З.Панзарбекова

азастан Республикасы

Алматы, 2007

	Кіріспе	3
1	аза антропонимдеріні леуметтік мні.	7
1.1	Этноантропонимдерді алыптасуыны леуметтік-мдени негізі	18
1.2	Лаап есімдері мен фамилиялар	29
1.3	Топонимдік жйесіндегі антропонимдерді, эпонимдерді, генетопонимдерді леуметтік мні	33
2	аза антропонимдеріні лингвомдени мні	39
2.1	аза эпосындаы кісі аттары	51
2.2	Прецеденттік антропонимдер	55
2.3	Араб-парсы тілінен енген антропонимдер	63
2.4	Сакральді (киелі) антропонимдер	65
3	ыпша-половец есімдеріні этномдени сипаты	70
3.1	Орыс жылнамаларындаы тркі текті есімдерді леуметтік мні мен тарихи-этимологиялы сипаты	70
3.2	Этнонимдер мен антропонимдерді сабатастыыны тркітану мен аза тіл біліміндегі дйектелуі	74
3.3	Тркі тектес есімдер мен орыс фамилиялары орытынды Пайдаланылан дебиет тізімі	95 105 107

Мазмны

Кіріспе

азіргі аза оамындаы ерекше маызды сипата ие болан лтты мдделі масатты бірі ­ халы рухын, оны зегі - мдениетті жаырту.

Крнекті мдениеттанушы алымдарды пікірінше, «мдениет-адамны аыл-ойы мен ебегі жемісіні тізбектері, длірек айтанда, материалды жне рухани ндылытар жйесі» (Э.Тэйлор); «мдениет- дниені блшектері болып саналатын рухани кріністерді бейнелейтін тіл, миф, нер, дін жне т.б. негізде рылатын семиотикалы жйе» (Ю.Лотман). Осымен байланысты мдениетті табалы негізі тіл арылы крініп, рміздік жйедегі лтты психологиялы трімен, сакрализация тсілімен сипатталады. Бл арада тіл ­ тек коммуникативтік рал емес, сонымен бірге адам болмысыны, оны мдениетіні крінісі. йткені мдениеті этнотабалы белгісі тілден тыс кріне алмайды. Осыан орай мдениетпен сабатастыта арастырылатын тіл тек денотативті коммуникация ралы ана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі бір леуметтік мдени, танымды мні бар) рал.

Демек, тіл бірден бір коммуникативтік рал ана емес, тілдік арым-атынас негізінде мдениетті де анытайтын кешенді ым ретінде мемлекеттік «Мдени мра» бадарламасыны зекті арауын райды.

Соны ішінде мдениетті коммуникативтік, мрагерлік табиатына сйкес оны ашы жйе ретінде саталуы, кейінгі рпаа жетуі, жаыруы, танымы, оны игерілуі, жетілуі тіл арылы іске асатыны азіргі тіл біліміні антропозектік баыттаы зерттеулерінде наты дйектелуде.

аза тіл біліміндегі тіл мен мдениет сабатастыына негізделген аидаа сйкес жргізіліп жатан зерттеулерде мдениетті зі метатіл деп аныталып, оны коммуникативтік, кумулятивтік, леуметтік ызметтерін талдауа аза тіл білімінде ерекше назар аударылуда. Осы трыдан араанда, мдениет метатілін этномдени негізде сипаттайтын зекті арнаны бірі ­ жалы есімдерді (антропонимдерді) лингвомдени, леуметтанымды жйесі.

Зерттеуді зектілігі

Тарихи дереккздердегі, эпосты жырлар мен фольклордаы, фразеологиялы, паремиологиялы, прецеденттік жйедегі тілдік деректерді лт санасындаы ізін анытау мселесі - азіргі тіл біліміндегі антропоцентристік баыттаы зерттеулерді негізгі арауы.

Осымен байланысты лт пен тіл, лт пен мдениет сабатастыын арастыратын рдіс тіл табиатын зерттеуде жаа сапаа ктерілуде.

Соны ішінде тарихи этникалы рдісті сипаттайтын, рухани - тарихи апарат кзіні бірі ­ антропонимдер жйесін лингвомдени, леуметтанымды трыдан анытауды мні ерекше. Бл тек лингвистикалы жаырту емес, этномдени сипаттаы тарихи танымымызды да ккжиегін кеейтпек. Осымен байланысты азіргі аза оамындаы лтты сананы жаа дегейде жаыруы, аза тіліні мемлекеттік тіл мртебесіне байланысты ызметіні жандануына атысты лтты мддеге сйкес тілді этномдени жне леуметтік ызметін айатайтын, деректейтін, дйектейтін негіздері атарынан аза антропонимдеріні лингвомдени жйесі де орын алуы тиіс.

Зерттеуді нысаны:

аза антропонимдеріні тарихи-мдени, леуметтік ызметін сипаттайтын лингвомдени бірліктер.

Зерттеуді масаты мен міндеттері

аза тілінде лтты этникалы сипатын айатайтын тілдік деректер аз емес. Соларды бастысыны бірі - тарихи ономастика. Атап айтанда ру, тайпа, ел тарихын зерттеуде батырлар жыры, ртрлі сипаттаы тарихи шыармаларды мазмнындаы этнонимдік, антропонимдік, топонимдік атауларды лт болмысын тану шін маызы зор. Осы кезге дейін ол деректер кбіне поэтикалы жйе шеберінде немесе тарихи-лингвистикалы, лексикологиялы рылыма атысты арастырылан. Антропонимдерді мнін, оларды этномдени табиатына тередеу арылы тарихи сабатастыта анытау бл зерттеуді негізгі масатын айындайды.

Осымен байланысты зерттеуді баыты мынадай міндеттерді шешілуін ажет етті:

- тркітану мен аза тіл біліміндегі ономастика жйесіні, антропонимия саласыны зерттелуіне тарихи-лингвистикалы сипаттаы ылыми шолу жасау;

- аза антропонимдеріні лтты табиатын анытауды лингвомдени, леуметтанымды баытына мн беру. Оны жалпы тіл білімі, тркітану мен аза тіл біліміндегі теориялы-дістанымды негізін сипаттау;

- эпосты жырлардаы, маал-мтелдердегі, фразеологиялы жне прецеденттік жйедегі, кркем мтін кестесіндегі антропонимдерді тілдік олданысын лингвомдени сипатта тсіндіру;

- этноантропонимдерді тарихи-этникалы рдіспен сабатастыын наты этнодеректерді талдау арылы дйектеу;

- аза тіліндегі антропонимдерді лингвомдени негізіні кне тркі, ыпшаты сабатастыын оны орыс жылнамаларындаы деректерімен салыстыру арылы анытау, кей тстарда этимологиялы талдаулар жргізу.

Зерттеуді дістері мен тсілдері:

Тарихи-салыстырмалы, сипаттама, этнолингвистикалы дістер.

Зерттеуді теориялы мні

Кешенді сипатта арастырылан, тіл арылы рухани кздерден жинаталан тарихи-этникалы рдісті оамды ой, этникалы сана мен оны тілдік бейнесі аясында алып, этникалы дереккз ретінде арастыранда ана аза тарихы мен мдениеті соны тілдік мліметтермен длелденеді. Осы тектес наты зерттеулер аза тіл біліміні тарихи ономастика, этноантропонимика, лингвомдениеттану, леуметтану саласыны теориялы-дістанымды, дйектемелік тырын алыптастыруа з дрежесінде лес оса алады.

Зерттеуді практикалы мні.

Зерттеуді нтижелері жоары оу орындарыны филология факультеттерінде тарихи лексикология, ономастика салаларыны ылыми курсы бойынша дрістерде, лингвомдениеттану, этнолингвистика, этноантропонимика бойынша арнайы курстар жргізуде, сздік жасау тжірибесінде олданыла алады.

Зерттеуді ылыми жаалыы:

- антропонимдер этнотабалы, этномазмнды лингвомдени жйе ретінде арастырылды;

- кейінгі заманда туан кркем мтіндерді кестесіне кірігіп, белгілі бір функционалды, леуметтік, этнотанымды жк аралаан антропонимдерді олданысы тсіндірілді;

- аза антропонимдеріні этнотабалы тіліні тркілік негізі кнетркілік, ортатркілік ескерткіштермен атар орыс жылнамаларындаы деректермен салыстыру арылы аныталды. Соны нтижесінде кейбір этимологиялы талдаулар жасалынды;

- зерттеу нысанына сйкес паремиологиялы, прецеденттік, фразеологиялы жне кркем мтін деректері талданып, жинаталып, оларды рамындаы антропонимдерді олданысы мен ызметіне лингвомдени сипаттама берілді.

орауа сынылатын тжырымдар:

- лингвомдени жйеде аныталатын аза тіліндегі антропонимдер - кне дуірлерден этникалы апарат жеткізетін тарихи, мдени жне рухани леуметтік былыс;

- осы жйеге кіретін этноантропонимдерді этномдени жне тарихи болмысында трлі этнос жне этникалы топтарды тарихи тегі мен жаырафиялы озалысы крініс табады;

- антропонимдер - ртрлі лтты ассоциациялара мезейтін лтты символдара айналып, азаты лт ретіндегі бірттастыын, бтіндігін сипаттайтын, лтты арауды бірі;

- азіргі аза тіліндегі антропонимдерді мазмнында этномдени сипатты саталуы мен жаласуы, жаыруы оны лтты-жымды срсананы тере атпаларында жасырынып жатан мдени архетиптерді тілдік бейнеде саталан этнотабасы екенін крсетеді;

- антропонимдер, соны ішінде этноантропонимдер - тарихи-этникалы, лингвомдени, леуметтанымды тарихи этникалы дереккз.

Жмысты малдануы мен жариялануы

Зерттеуді негізгі мазмны мен нтижелері тменгі ылыми теориялы жне ылыми-тжірибелік конференцияларда баяндалды: «Білімді жетілдіру мселесі жне даму рдісі» атты халыаралы ылыми-практикалы конференциясы (араанды, араша, 2003), «азіргі кезеде мамандандырылан білім беру мселесіні дамуы» атты халыаралы ылыми-практикалы конференциясы (араанды, маусым, 2004), «азіргі аза дебиеті тарихын оыту мен зерттеу мселелері» атты ылыми теориялы конференция (Алматы, апан, 2006). Жмысты мазмны бойынша А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі Институты жанындаы «Лингвистикалы жма» атты ылыми дістемелік семинар (2006 мамыр).

Диссертацияны негізгі ылыми тжырымдары ылыми басылымдарда 6 маала трінде жарияланды.

Зерттеу жмысыны рылымы

Диссертациялы жмыс кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

1 АЗА АНТРОПОНИМДНРІНІ ЛЕУМЕТТІК МНІ

аза тіл білімінде социолингвистика ылымы тілді зерттеуді бір саласы ретінде кейінгі кезде алыптасаны белгілі, біра бл баытты аза тілінде негізі бар екеніне Ахмет Байтрсынлыны,.Жбановты ебектерінде назар аударылды. Бгінгі тада социолингвистика – (азаша-леуметтік лингвистика) – тіл білімі, леуметтану (социология), леуметтік психология жне этнография ылымдарыны иылысан жерінде дамитын, тілді леуметтік табиаты мен оамды ызметін, леуметтік факторды тілге сер ету тетігін жне оам міріндегі тілді арым-атынас ралы ретіндегі коммуникативтік ызметін зерттейтін тіл ылымыны бір саласы ретінде алыптасты. Осы трыдан А.Байтрсыновты осыдан 85 жыл брын тілге берген анытамасы социолингвистикалы сипатты деп баалауа болады: «Тіл – адамны адамды белгісіні зоры, жмсайтын аруыны бірі», - деді [1, 141 б.].

Себебі оамдаы тілді мні мен ызметін кнделікті мірден зіні ерекше тілдік тлалы зердесімен байаан, сезе білген Ахмет Байтрсынлыны тілді леуметтік ызметін айрыша абылдауы, тйсінуі – зады былыс. Ал, социолингвистика болса, тіл мен оамны зара байланысын динамикада, ызмет барысында зерттейді.

Сондытан да лемдік социолингвистика ылымы тілді даму сипатын ш баытта анытаса, (тілді табалануы (графизация), тілді жааруы (модернизация) жне тілді алыпа тсуі, нормалануы (стандартизация) Ахмет Байтрсынлы тіл дамытарлы осы ш баытта бірдей алам тартты.

Осымен байланысты кез келген тілді лексикалы орыны мнді бір абатын жалы есімдер райды. Оларсыз адамзат оамыны арым-атынас ызметі іске аса алмайды.

Тіл ызметіні ерекше бір саласы - ономастика. Жалы есімдерді жинаты атауын лингвистикада ономастика дейді де, оны зерттейтін ылым ономасиология деп аталады. Ономастика – кез келген жанды жне жансыз заттарды не былыстарды есімін зерттейді. Ономастика грек сзі «ономия» (грек тілінде «оnomа» есім, ат) onomastika - ат ою нері, яни атауларды зерттейтін ылыми сала. Ономастиканы (кісі аттарын, жер, су, ру, тайпа аттары т.б.) зерттеуді теориялы-дістанымды негіздері мен тілмен сабатастыта арастырылатын лтты этномдени, леуметтік сипатын анытауды ажеттілігін В.В.Радлов, В.В.Бартольд, Н.Катанов, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков,.Жбанов, І.К.Кеесбаев, С.Аманжолов,.айдар, Т.Жанзаов,.Абдрахманов, Е.Жанпейісов,.Рысбергенова, Г.Мадиева, А.Жартыбаев т.б. алымдар здеріні ебектерінде жан-жаты крсетті. Ономастика з ішінде бірнеше салаа блінеді: топонимика (жер, су, ала атауларын зерттейтін ылым), антропонимика (адам аттарын зерттейтін ылым), этнонимика (ру, ел, халы аттарын зерттейтін ылым), зоонимика (хайуандар аттары), гидронимия (теіз,зен, су, кл атауларын зерттейді) т.б.

Тркі тіл білімінде жан-жаты зерттеліп, ылыми негізі аланан ономастиканы крделі бір саласы – антропонимика. Антропонимика кісі аттары, ке аты patronim (отчество), фамилиялар, лаап аттар (прозвища), бркеншік аттарды (псевдонимы) зерттейтін ономастиканы бір саласы.

аза ономастикасыны зерттелу тарихына аналитикалы шолу жасалан ебекте бл саладаы зерттеулер 4 кезеге блінген. Соны ішінде жалы есімдерге атыстылары мыналар:

1 кезе: 1950 – 1970ж.ж. (Т.Жанзаов «Лично-собственные имена в казахском языке» 1961ж; «аза тіліндегі жалы есімдер» 1965ж; «аза есімдеріні тарихы» 1971ж.)

2 кезе: 1970 – 1990ж.ж. (Т.Жанзаов «Очерк казахской ономастики» 1982ж; Е.Керімбаев «Атаулар сыры» 1986; «аза емісдері» 1988; В.Махпиров «Собственые имена в памятнике Х в. «Дивану лугат ат-турк Махмуда Кашгарского» 1980ж канд. дисс. )

3 кезе: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиров «Имена далеких предков» 1997; М.Мсабаева «аза тіліндегі антропонимиялы «аталымдарды» этнолингвистикалы сипаты» 1995ж канд. дисс.; У.Мусабекова «Мотивационный аспект антропонимов казахского и русского языков» 1996 канд. дисс. Е.Керімбаев «Этнокультурные основы номинации и функционирования казахских собственных имен» 1992ж. док. дисс.; К.Головина «Сопоставительный анализ идиоэтнических топонимов и антропонимов русского и казахского языков»; К.Жаппар «Эстетические функции имен собственных в поэзии О.Сулейменова» 2000ж; ).

4 кезе: ХХІ асырды басы, жаа кезе (Б.Кшімова «аза лексикасындаы бейонимдену рдісі» 2001ж; Б.Досжанов «аза тіліндегі кне антропонимдер» 2003ж; Д.Керімбаев «аза фольклорындаы жалы есімдерді рамы мен этнолингвистикалы сипаты», 2004ж; Г.Аубакирова «Идиоэтническая семантика и лингвостилистические функции собственных имен в художественном тексте» 2004; А.Бахамова «Уйгурские прозвища и их этнолингвистическая характеристика» 2004; ).

Сонымен бірге ономастикалы лингвокультуремаларды лтты мдени ерекшеліктерді танытуда атаратын ызметі ерекше. Себебі ономастика зіні бойына лингвистикалы, тарихи, ркениеттік жне мдени деректерді жинаан ерекше лингвомдени бірліктер жйесі болып табылады. Олар халыты бітім болмысы мен мірге зарасынан хабар береді. Айтылан мселе Т.Жанзаов,.Рысбергенова т.б. ономаст-алымдарды ебектерінде арнайы зерттелген.

азаты ке даласы - мдениет пен тіл бірлігі, дет-рып, салт-сана ттастыыны негізі. Мысалы, бл зарас азатарды балаа ат оюында зіндік ерекшеліктеріні бар болмысымен крінеді. Себебі олар бл рсімде лт болмысыны барлы этномдени, леуметтік сипатын басшылыа алып отыран.

Мысалы, тіл мен сзді магиялы кшіне сенген олар детте арыстан, балаларын матаудан орыан. Соны нтижесінде Kшікбай, Жаманбала, Салбыр, асым, Саал, Kенесары сынды жалы есімдер дниеге келген. Олар «кз тимесін», «балам аман болсын» деген ырымнан туан болуы керек. Немесе дниеге келген балаа Артыбай, Несібелі, Бекенбай Мырзагелді сияты ат ою арылы оан белгілі бір асиеттерді дарытуды кздеген масат ойылан. Ал, Тілеміс, Трлыбек, Саынды, Есенгелді лингвокультуремалары л куту, бала тілеу, балалары траталмаан себебінен туан антропонимдер.

Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын, лт мдениетін зерттеуде нды да баалы мра. Антропонимдер жйесі адамдарды ткендегі трмысын, оамды-леуметтік рылысын жне материалды рі мдени мірді былыстарын да крсете алады. Оларды кейбір топтары аза ауылыны ертедегі тіршілік, іс-рекетінен жне шаруашылы кйінен малмат береді. Мселен, трт тлік мала, шаруашылы, трмысты сздерге байланысты есімдер. Немесе аза халыны лтты деті бойынша жас келіндер кйеуіні жаын туыстарыны, ата-енесіні аттарын атамайтын. Сйтіп жас келін кйеуіні аасын, інісін я арындасын тура атымен атай алмай, жанама ат ойып алатын. Атап айтанда, айынсілілерін – шырайлым, бикеш, бойжеткен, ке ыз, еркем, ержеткен, ерке ыз, ал ер адамдарды трем, шыра, мырза жігіт, молда жігіт т.б. деп атайды. Тіпті кйеуіні рдастарыны аттарын атауды да ят санап рдас, замандас немесе аттас деп атау дстр стаан.

Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударады да, антропонимдерді лингвомдени, леуметтік т.б. аспектілеріні архетиптік сипатын крсетеді. Яни, эвфемизм - бір затты немесе былысты тікелей з атымен емес баса сзбен атау. Айтуа дрекі, олайсыз сзді сыпайы сзбен ауыстырып айтуды негізінде шыан. Оны тілдік кріністері азіргі аза тілінде кптеп кездеседі. Мысалы тірік айту - осып айту, рланыпты - олды болыпты, лді - айтыс болды, зілді т.б.

Ал, табу ерте замандардаы адамдарды мифтік танымына сйкес кейбір заттарды аттарын тікелей айтуа орып, тыйым салынуынан алыптасан. Бл былыс детте табу деп аталады. Бл проблеманы аза жне тркі тілдегі табиаты, тілдік крінісі.Ахметовті ебегінде арнайы зерттелген [2, 8 б.]. Соларды нтижесінде оны дстрлі мдениетпен сабатастыы, оны генезисі аныталады.

Тілші-алым.Хасенов эвфемизм мен табу былысын лексиканы алыптасып баю барысындаы тарихи трыдан семантикалы тсіл атарында арастырып, наты антропонимдерге атысты былай деп крсетеді: - кісі аттарына байланысты эвфемизм мына сыылды болып келеді: ауылдаы лкен кісіні аты Жаман болса - Сопа жол, Сттібай болса - Желінді уыз, Бабай - Сзербай, гізбай, арабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары - Шикіл, Бейсембі - Кн жма аттас, Кжекбай - оян ата, зікбай - Ддеге, Жамантай - Жайсыз тай, Абай - ыла ата, Тлікбай - айырма, озыба - Кене, Жусанбай - Сыба, ойлыбай - Жанды ата, амшыбек - Ат жргіш, Бйенбай - Жуан ішек, Еламан - Халы есен, Асубай - Тарпа, Асыл - Бекзат ата, Аылбай - Ой ата, Мергенбай - Атышыл, Жылыбай - Туар т.б. [3, 66 б.].

лем халытарыны кпшілігінде, оны ішінде аза тілінде де жалы есімдерді кбі табуа айналан. Ш.Саадиевті мліметі бойынша, зірбайжанда кні бгінге дейін шын аттар жасырын болан. Тркіменстанда «р баланы чын ады - шын аты жне ямен ады - жасырын аты бар». Сібірді солтстігінде ер адамдарда екі ат болды, оны бірі - шын ат, ол сирек олданылса, ал екіншісі кнделікті олданыстаы ат болып саналан [4, 185 б.]. аза жалы есімдерін - антропонимдерді зерттеуші Т.Жанза былай дейді: «Запрет некоторых слов (табу) имел свое влияние и в сфере лично- собственных имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Трем, Шыра, Жарын, Тетелес, Мырзажігіт, Шырайлым, Бикеш и др. [5, 56 б.].

Отстік Сібірдегі тркілерді дстрлі дниетанымын А.Самойловичтен кейінгі зерттеушілер кйеуі мен оны туыстарыны атын айтуа тыйым салыну некелік арым-атынасты сипатына байланысты деп есептейді. йел баса тектен (лемнен) боландытан кйеуіні жаында оан біратар сздік тыйымдар салынады: «Большинство запретов, которыми было окружено ее поведение во время сватовства и свадьбы, постепенно снимались, но оставался минимум символов, который на протяжении всей ее жизни на земле мужа подчеркивал особый статус женщины - пришелицы, единственного существа «со стороны», находившегося в роде. Она не имела права произносить в слух имена своих старших родственников. Для нее их имен словно бы не существовало, равно как имена мужа [6, 151 б.].

Антропонимдер мен жалы есімдерді олданан кезде мндай сздік тыйымдар (табу), жоарыда атап ткендей, аза йеліні де сздік рпында болан. аза йеліні сзіндегі табуа айналан жалы есімдер эвфемизмдермен алмастырылан. Профессор Т. Жанза былай деп жазады: «Личные имена заменялись нарицательными по определенной системе. Мужчин старше мужа женщины называли айынаа (деверь). При запрете личное имя определенного человека употреблялось в искаженной форме, например вместо Али-Сали, Турсын-Мурсын. Для замужней женщины являлись запретными и нарицательные имена» [5, 45 б.].

Акад. А.Н.Самойлович ХХ асырды бас кезінде-а бл проблеманы леуметтік, этномдени аспектісіне мн беріп, тркітануды болашаы зекті мселелеріні бірі ретінде мн берген: «чтобы исследователи разных тюркских народов обратили особое внимание на личные имена, о том, что следовало бы составлять полные алфавитные списки личных имен, как мужских, так и женских, по отдельным народам и племенам с подробными указаниями, в каких случаях, в какую историческую эпоху, кому и почему давалось то или иное имя, что в последствии позволило бы произвести весьма интересные в культурно-историческом отношении сравнительное исследование личных имен всех тюркоязычных народов» [7, 299 б.].

азіргі аза тіліндегі антропонимдерді тарихи-этномдени, леуметтік трыдан анытап, зерттеу оларды тамырыны кне тркі (ыпша) кезеімен сабатасып ана оймай, тркі тілдеріні баса халытарымен мдени-тарихи байланысын, арым-атынасын да деректейді. Сондытан белгілі ономаст-алым В.А.Никонов антропонимика саласыны негізгі міндеттерін кезінде былай деп анытаан: «Антропонимия может служит драгоценным источником, помогая выяснить былой этннический состав и миграции населения в прошлом, датировать, локализовать письменные памятники и т. д... Антропонимика образует в языке особую подсистему, разобраться в которой бессильны методы только лингвистики без неразрывного единства с этнографией, историей, социологией, правом». [8, 56 б.].

Осымен байланысты екінші тарауды біз орыс жылнамаларындаы тркизм антропонимдерді, оларды азіргі тркі тілдеріндегі антропоним жйесімен лингвомдени сабатастыын анытауа арнады.

В.Гумбольдтты концепцияларын басшылыа ала отырып, оны одан рі дамытан американды алым Э.Сепирды мына пікірі: «тіл леуметтік шындыты тсіндіруді ралы адамдар белгілі млшерде, з тіліні ыпалында болады, тіл мінез-лы нормасына да сер етеді, халыты мдени дрежесін, оны тілін зерттемей трып тсіні ммкін емес, тіл леуметтік шындыты тсіндіруді жетекші ралы» дегенге саяды. [9, 29 б.]. Бл мселе ткен асырды ІІ жартысында орыс алымдары Н.Буслаев, А.Н.Афанасьевтерді ебектерінде алашы рет сз болды. Олар тіл ерекшеліктерін пайдалана отырып, орыс халындаы табии былыстара байланысты пайда болан ртрлі наным-сенімдерді зерттеу негізінде кптеген мифтеріне талдау жасады.

Атап айтанда, антропонимдік зерттеулерді басы ертеден басталып, даму барысында ртрлі сипатта арастырылан. Мысалы, азанда 1905 жылы жары крген В.К.Магницкийді «Чувашские языческие имена» кітабында, акад. К.Мусаевты крсетуінше, 10587 ер адамны аты (фонетикалы варианттармен оса) берілген [10, 205 б.].

ырыз есімдерін зерттеген А.Идрисовты (кыргыз тилиндеги ысымдар. Фрунзе, 1971) ебегінде антропонимдерді алыптасу кезедері оамны тарихи-экономикалы даму кезедеріне сйкес аныталды: 1) Алтай дуіріне дейінгі ежелгі кезе. Оан жануарлармен, стармен, географиялы атаулармен байланысты антропонимдер жатады. 2) Хун дуірінде алыптасан антропонимдер (б.э.д. ІІ, ІІІ-VІ б..) Оан мал жануар, с, сімдік, жндік, аспан денелері т.б. байланысты аттар жатады. 3) Кне тркі кезе (V-Х.) Алдындаы кезедердегі антропонимдермен оса, мысал ретінде ескі тркі ескерткіштеріндегі антропонимдер – Чур, Барс, Шумкар, Арстан т.б. келтіреді. 4) Ортаасырлы кезедегі (Х-XV.) аттара араб есімдері осылады. 5) Жаатркі кезеде (ХV-ХХ.) брыны есімдерге ескіеврей (библиялы) араб, парсы аттары осылады. 6) Октябрьден кейінгі кезе аттарыны атарында революционерлер, деби кейіпкерлер, мемлекеттік ресми тлалар атауларымен сипатталан [11, 17 б.].

аза тіл біліміндегі ономастика, антропонимика саласын алыптастырушы алым Т.Жанзаовты антропонимдерді алыптасуын, даму кезедерін басаша жіктегенін байаймыз. Атап айтанда: 1) Ескі тркі кезеі (V-Х.) пта табынуа байланысты жалы есімдер. 2) Ортаасырлы кезе (Х-ХVІІ.) - туысты атаулар, тайпа, ру атауларымен, жануар мен сімдіктер, астрономиялы атаулар, ымбат тастар мен материалды мдениет пен трмыс, леуметтік-саяси терминдермен байланысты. 3) ХVІІ-ХІХ. кезе - негізінен аппелятивтік лексикамен байланысты алыптасан жаа атаулар: Жібек, Баршын, ама, Шекер, Алуа т.б. 4) Совет кезеі - жаа дуірге сйкес жаа ымдармен байланысты есімдер кріп отыранымыздай, бл зерттеуді нтижесі, тілдік деректерді мазмны натылыымен дйектелген [12, 15 б.].

Сонымен бірге Г.Ф. Саттаровты мааласында татар тіліні антропонимиясыны ежелгі абаты кне тркі жне ежелгі блар кезеіне атысты аныталып, ежелгі тркілерді наным-сенімдеріне сйкес - аспана табиата табынуды сипаттайтын есімдерімен крсетіледі: Таштемир, Бикташ, Тгеребирде, Кугй, (Кук+ай), Айсылу, Чулпан т.б. [13, 69 б.].

Cол сияты трікмен тілінде де ежелгі антропонимдер ретінде атмосфералы ылал, кн, ай, флора мен фаунаа байланысты алыптасан есімдер крсетіледі. Мысалы, Ягмур, (жабыр) ХІ. тркімені олбасшысыны аты.

Академик В.А.Гордлевскийді тркі антропонимдер жйесіні тркі абатын мсылмандыа дейінгі деп анытауы кптеген тркі тілдері бойынша антропонимист алымдарды пікірлерінде олдау тауып жаласты. Наты айтанда, осы зерттеулерді нтижесінде танымды, мифотанымды сипаттама космонимдік лаап аттарды т.б. негізі осы абата тн [14, 131 б.].

Башрт антропонимиясындаы ыпша абатын зерттеуші Г.М.Гариповты пікірінше, барлы тркі тілдеріне орта, байыры, тсінікті этносты тере айнарларынан деректер беретін тарихи кздер [15, 52 б.].

Тркі тілдеріні лексикологиясын салыстырмалы трде зерттеуші К.Мусаевты ебегін антропонимияа атысты топтастыруды 7 принципін береді. з дуірінде ардаталып, ата-бабадан улетке мра болып ауысып, рудан-руа, рпатан-рпаа жеткен дстрді бірі осы ат оюмен байланысты. Бл азіргі тіл біліміндегі, соны ішінде аза тіл біліміндегі тілді сол тілде сйлеушіні мдениетімен, тарихымен т.б. тыыз байланысты зерттейтін антропоцентристік баыта, оны ішіндегі лингвомдениеттануа, этнолингвистикаа сай келеді.

Халыты дет-рып, тарихи, дстрлері мен кісі аттарыны арасында байланысы бар екені ономастикада длелденген. Ал оны этномдени мні ерекше екенін жоарыда атап тілген. Мны аза тіл біліміндегі антропоцентристік баыттаы лингвомдениеттанымды, этнолингвистикалы, леуметтанымды зерттеулер длелдеп отыр. Мысалы, балаа ат оюда ерте кезді зінен-а ырым мен дет-рыпты сатаушылы болан. Ал, ырым мен дет-рып Ш.Улиханов атап крсеткендей, салт-санаа тн [16, 17 6.]. Мысалы: лы жо йлерде ыз туатын болса, онда ол ыза лтуан немесе лбосын деп ат ояды. Ондаысы «кейінгі бала л болса” деген ырым-сенім.

Демек, аза халында ат ою лтты тарихымен, рухани мдени мірімен, дет-рпы, салт-дстрімен тыыз байланысты. Ал, лтты тарих, дет-рып, салт-дстр деген ымдар мдениетпен байланысты. Мдениет дегеніміз адамдарды мірі мен іс-рекетін йымдастыру тсілінен, сондай-а оларды материалды жне рухани байлыты жасауынан крінетін оам мен адамны белгілі тарихи даму дрежесі.

Тіл мен мдениеті сабатас зерттейтін алымдар соны ішінде аза алымдары.айдаров, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, Г.Смалова т.б. мдениетті тілден бліп алып арамай, тіл - мдениетті бір крінісі, ол екеуіні араатынасы ерекше де маызды деп санайды [17, 282 б.]. Себебі, кез келген мдениетті трлері, атаулары тіл арылы бейнелеп крінетіні, рпатан-рпаа жеткізілетіні белгілі. В.Гумбольдт айтандай: «лтты зіне тн, іштей дамитын рухы бар, сол рухты ерекшелігін сырта шыарып, сатап, рпатан-рпаа беруші кш – тіл» [18, 349 б.].

Осы тектес тжырымдарды алыптасуында, тілді зерттеуді барысында лтты мдениетті, дстрлерді ерекшеліктері ескеріледі. сіресе, лтты рухымыз жаырып, салт-дстрлеріміз айта жанданып жатан азіргі аза оамындаы рухани-леуметтік былысты дрыс баалап, негізін тсіну шін осындай тілді дамуыны ішкі формасынан туындайтын жалпы задылытарды адам рухымен байланысты тсіне білуді маызы зор. Себебі, дстр ркімні жеке басыны жадайына байланысты емес, ол халыты леуметтік-психологиялы, мдени, трмысты, дниетанымды жадайына байланысты алыптасан – жалпыхалыты былыс. Екіншіден, дстрді таы бір сипаты – оны тратылыы. Ол оайлыпен згере салмайды, тіл арылы ол рпатан-рпаа беріледі. Сол арылы лт міріні желісі зілмей, рпатан-рпаа жеткізіледі. Сол себепті ртрлі рпа боланмен, бірін-бірі тсініп бір лта жатады. Осы жайт тркі соны ішінде аза антропонимдеріні тілдік табиатына да тікелей атысты.

Осымен байланысты тіл мен мдениетті біріктіріп арастыратын сала - лингвомдениеттану (лингвокультурология). В.Воробьев лингвомдениеттануа мынандай ылыми анытама береді: «Лингвокультурология – это комплексная научная дисциплина синтизирующего типа, изучающая взаимосвязь и взаимодействие культуры и языка в его функционировании и отражающая этот процесс как целостную структуру единицу в единстве их языкового и внеязыкового (культурного) содержания при помощи системных методов с ориентацией на современные приоритеты и культурные установления (система норм и общечеловеческих ценностей)» [19, 37 б.]. алым В.А.Масловa бл пнді халы мдениетін танытушы ылым деп санап, былайша анытайды: «Лингвокультурология – это наука, возникшая на стыке лингвистики и культурологии и исследующая проявления культуры народа, которые отразились и закрепились в языке» [20, 8 б.].

Тіл ылымында лингвомдениеттану – лингвистика мен мдениеттануды, соны ішінде антропонимдерге атысты жаын ортатастыратын жаа ылым. Сонымен, лингвомдениеттану – лтты сипаты бар деп танылатын леуметтік, танымды, этникалы, эстетикалы, саяси, адамгершілік, руханилы, трмысты аидалармен задылытарды тілдік ралдар арылы жеткізуді зерттейтін тіл білімні баыты. Лингвомдениеттануды е негізгі масаты – лтты болмысты тілдегі кріністерін, тіл фактілері мен халыты танымды, этика-эстетикалы категориялары арылы рухани мдениетін танытып, оларды ызметі мен орнын анытау деп тйіндеуге болады. Лингвомдениеттану пніні зерттеу деректері мен дйектері лтты мдениетті жне рухани ндылытарды тілдегі крінісі дебиет, фольклорда т.б. аза тіл білімінде лингвомдениеттану ылымы пніне атысты деректер Ш.Улиханов, М.уезов ебектерінен бастап,.Марлан, І.Кеесбаев,.айдар, Р.Сызды, Е.Жбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанзаов, Н.Улиев, Ж.Манкеева, А.Жылыбаева,.Рысбергенова, Р.Шойбеков т.б. алымдар ебектерінде крсетіледі.

Бгінде лингвомдениеттану лтты тілді тануды да негізі екені соы кездегі біраз зерттеулерде (Г.Смалова, А.Алдашева, А.Сейсенова, Г.ажыалиева, А.Сейілхан,.айырбаева т.б.) аныталып, лингвомдениеттану ылымыны пн ретінде алыптасуынан аза тіл білімінде жеке сала ретінде арастырылуынан крінеді.

Г.Смалова з ебегінде лингвомдениеттану пніні ерекшелігін былайша крсетеді: Лингвомдениеттану бл тіл – лт – мдениет дейтін штік (триада лингвомдениеттану пнін зерттеу нысаны болма) [21, 196 б.]

А.Салынбайды пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвомдени аспектіде зерттеу – е уелі тілдер арасындаы жалпыадами, гуманитарлы, мдени, ркениеттік ырларды айындау болып табылады. Табиаттаы лемдегі былыстар, оамдаы сана мен салт, рі де тілде з крінісін табатындытан, атау мен оны жасалу сипаты лингвомдени аспектіде арастырылады [22, 309 б.].

А.Алдашева бл пнні зерттеу здерін ылыми трыдан анытап рі лингвистика ылымымен ортатыын лингвомдениеттануды ауымы те ке, ол рбір тілдік единицаны белгілі бір халыты тл элементі, халы тілімен бірге жасасып келе жатан лтты «бет-пішіні» бар деп есептелген сз лтты леуметтік, этникалы, адамгершілік, мдени, трмысты нормалара сай деп тжырымдайды [23, 15 б.].

А.Сейсенова лингвомдениеттану мдениетті тілдік жйеге алай сер ететінін, яни фактор мен адам бойындаы тілдік факторларды байланысын арастырады [24, 22 б.].

Сол сияты тіл мен мдениетті сабатастыыны кркем мтіндегі кріністері Г.Снасапова, Ш.Елемесова, Г.Абдрахманова, Ф.ожахметова, А мірбекова, т.б. зерттеулеріне арау болан.

Мысалы, Г.Ж.Снасапова.Мсіреповті «лпан» повесіндегі лингвомдени бірліктер ретінде ономастикалы лингвокультуремаларды арастырады. Соларды атарында антропонимдерді лингвомдени коннотацияларын талдайды. Осы трыдан азатарды балаа ат оюында белгілі бір ырымдарды негіз болуы сзді діретті кшіне сенуді крсетеді: Жаманбала, Кшікбай, Салбыр, Сйір, Саал т.б. есімдер кз тимесін, балам аман болсын деген мнді аартса, Тілеуімбет, Тілеміс, Трлыбек, Саынды, лпан т.б. лингвокультуремаларды прототипі л кту, бала тілеу трізді тілек мнді семантиканы білдіретін антропонимдер. Артыбай, Баберді, Байдалы, айыргелді, Несібелі т.б. жалы есімдерді прототипі дниеге келген балаа ат ою арылы оан белгілі бір асиеттерді дарыту дегенге мезейді.

Лингвомдениеттану пні баса халытарды мірінен де мдени апарат береді яни бір лтты кршілес лтпен туыстыын немесе дстр састыын салыстыруды да масат етеді. Басаны айтпаанда, мны мдениаралы коммуникация, оны тіларалы коммуникацияны кріністері ретіндегі антропонимдерді тілдік табиатын тануа тікелей атысы бар.

Тіл мен мдениетті зерттейтін пндерді атарына «лингвоелтану», «лингволкетану», «лингвогмдениеттану», «этнолингвистика», «этномдениеттану» т.б. жатады. Аталан пндерді зерттеу нысаны орта болып оймай, кей жадайда оларды зерттеу діс-тсілдері, кейбір теориялы принциптері мен негіздері сас болып келеді. Жалпы тіл арылы мдениеттануды ылыми лгілері: этнолингвистиканы, этномдениеттануды, елтануды, лингвомдениеттануды пн ретіндегі жалпы жне сас масаттары мен міндеттері – лт тілі арылы лтты тану, ойлау жйесіні ерекшеліктерін анытау, ысаша айтанда, лтты менталитетті айындау, басаларды айырмашылыын крсету [25, 22 б.].

Осымен байланысты аза аын, жазушыларыны шыармалары бойынша аза тіліні рухани мдениет лексикасына талдау жасаан С.Жанпейісованы,.айырбаеваны, Ш.Елемесованы, Ф.ожахметованы т.б. рухани мдениет лексикасыны негізгі таырыпты топтарын жне оларды алыптасу кздерін анытау, лексиканы бл аталмыш абатын, этнолингвистикалы аспектілерін халымызды этномдени міріне атысы трысынан алып арастырып, рухани мдениетпен байланысты трлі тілдік номинацияларды жасау тсілдерімен даму жолдарын айындап крсетуіне арналан зерттеу жмыстарында жан-жаты ашылан, дйектелген.

аза тіліндегі антропонимдерді лингвомдени сипатын ашуа арналан жмысымызда тіл мен мдениет мселесі тірегінде аза тіл біліміндегі А.Байтрсынлы,.Жбанов,.айдаров, Е.Жанпейісов, Р.Сызды, Т.Жанзаов, Н.Улиев, Ж.Манкеева,.Рысбергенова, Б.Тілеубердиев т.б. жалпы тіл білімі мен орыс тіл біліміндегі В.фон Гумбольдт, А.Потебня, Э.Сепир, Б.Уорф, К.Леви-Стросс, Е.Верещагин, В.Воробьев, В.Маслова, И.Толстой, С.Толстая т.б. алымдарды теориялы ой-пікірлерін басшылыа алып, сйенеміз.

Жер бетінде 3 мынан астам тіл бар. рбір халыты тілі арылы сол халыты міріні рухани азынасын, мдениетін білуге болады. Бл жнінде академик.айдаров: «рбір халыты тілі-тек атынас ралы ана емес сонымен атар рухани болмысы мен мдени байлыыны кзгері барлы болмысы мен мір тіршілігін, дниетанымы мен дет-рпын бойына сііріп, ата мрасын, асыл азынасы ретінде рпатан-рпаа жеткізіп, отыратын асиеті бар» деп тілге анытама береді [26, 34 б.]. Сондытан да халыты тілі рухани болмысы жне мдени байлыы бірімен-бірі тыыз байланысты. Бл жнінде кптеген зерттеуші алымдарды пікірлері бір ізділік табады.

Лингвистика тарихында тіл мселелерін, сол тілді олданушы ауымны мдени мірімен, салт-сана, дет-рыпымен байланыстыра зерттеу жнінде алашы пікір ХVII асырды соы жартысында мір срген неміс жазушысы жне дебиетшісі Иоганн Гердерді поэзияа байланысты зерттеулерінде, одан кейінгі кезде В.Гумбольдт ебегінде кездеседі. Біра тіл мселесін мдениет, дет-рып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше кіл блу, оан тіл біліміні крделі проблемасы ретінде арау ХХ асырды 20-30 жылдарда беле алды. В.Гумбольдт дниені тану, білу процесінде тілді атаратын рлін тсіндіре келе, тілге мынандай тсініктеме береді: «Язык и духовная сила народа развиваются не отдельно друг от друга и не последовательно одни за другим, а составляют исключительно не раздельно одно и тоже действие интеллектуальной способности. Хотя мы разграничиваем интеллектуальную деятельность и язык, в действительности такого разделения не существует» [27, 10 б.].

Орыс алымы М.К.Азадовский зіні ебектерінде фольклорлы, этнографиялы жне тарихи-мдени мліметтерді пайдалану тіл шін нтижелер беретінін длелдеп береді. Ол бір ебегінде тіл мен мифологияны байланысы мен зіндік ерекшеліктеріне мынадай анытама береді:... язык это основной слой народности, мифология народная словестность в которой и выражена вся совокупность верований, преданий нравов и обычаев народа [28, 60 б.].

Сонымен коммуникативтік ызметімен ерекшеленетін антропонимдерді леуметтік мнін ашу азіргі тіл біліміндегі антропозектік баытпен сабатасады.

Ономастиканы теориясы мен практикасын осы баытпен бір байланыста арастыран алым Г.Мадиеваны ебегінде осы сабатасты былайша крсетілген:

• тіл ызметін іске асыратын наты тілдік социум мшелеріні жалы есімдерді абылдауы;
• тілдік тланы санасындаы жалы есімні ызметі;
• жымды санадаы жалы есімдерді ызметі;
• жалы есімдердегі лтты танымда бекітілуіні дісін сипаттау;
• жалы есімдерді инварианттары мен варианттылыын анытау;
• тілдік санада лтты когнитивтік орды райтын зекті жалы есімдерді анытау;
• жалы есімдер жйесіні лтты орыны негізгі элементтері мен стереотиптерін жіктеу;
• жалы есімдер мен мифтік танымны байланысы, т.б. [29, 28 б.].

1.1 Этноантропонимдерді алыптасуыны леуметтік - мдени негізі

Антропонимдер адамдарды ткендегі трмысын, оамды, леуметтік рлысын жне материалды рі мдени мірді былыстарын да крсете алды. Біз зерттеу нысанымызда тікелей атысы бар профессор Т.Жанзаов зерттеулеріне ерекше назар аударды. Профессор Т.Жанзаков зерттеулерінен бастап, кейінгі.Рысбергенова, С.Оайбаева,.Ержанова, М.Мсабаева, Б.Бияров, З.Жанабылова, А.Арысбаев, Г.Мадиева, А.Жартыбаев, Б.Тілеубердиев т.с.с. алымдарды зерттеулері аза антропонимиясына тн бір ерекшелік ретінде оны таырыпты шеберіні те ке екені крсетті.

аза есімдеріні де зіне тн тарихы, шыу пайда болу жолы бар. Кісі есімдеріні шыу, ойылу тарихы те кне замандара, алашы рулы оама барып тіреледі. уелде ру, тайпа аттарыны, содан кейін кісі атттарын шыаны кні бгінде ылымда белгілі болып отыр.

К.Маркс, Ф.Энгельс неке мен отбасы алыптасуы туралы ебегінде алашы оамдаы руларды шыуын, оларды есімдеріні койылу тарихын ылыми трде кеінен сипаттайды:

«рбір руды белгілі бір есімдері немесе бірнеше сас есімдері болады, ол есімдермен бкіл тайпа ішінде сол руды зі ана пайдалана алады, ендеше рбір мшесіні есімі де оны ай руды адамы екенін крсетеді» - дейді Ф.Энгельс [30, 47 б.]. Осымен бірге, ертедегі рулар аттарыны хайуандар аттарымен байланысты боланын креміз. Ол туралы Ф.Энгельс: «Кейбір руларды аттары хайуандар аттарымен де аталатын болан. Сенеке тайпасында асыр, аю, тасбаа, ндыз, бы, балышы, кктан, бркіт деген сегіз ру бар екен. Халы аузындаы аыз бойынша, баса рулар аю мен бы атты рулардан тараан крінеді» [30, 49 б.]. Бл хайуандар аттары рі сол ру басыны есімдері ретінде жмсалан. Кейінгі этаптарда осы ру аттары адам аттарына ауысып отыран.

Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату шін арнайы ат беріледі. Ол ат бала туаннан со жеті кннен кейін ойылатын. Бастапы кездегі аттарды ана тілімізді тл сздерінен ойыландыы байалады. Мысалы: Брібай, ойлыбай, Жетібай, Алтын, Kміс, Kмісбек, Бектай, Барыс, тжан, Темірбек, Kнбек т.б. Байап отыранымыздай, бл есімдерді ойылуынан этномдени уж аныталады. Атап айтанда, ай мен кнге, тау мен зен, клге табынып сыйынуа сйкес мифтік таным негізінде алыптасан есімдер мыналар еді: Айслу, Айхан, Айдай, Kнай, Кнбек, Айкн, Таутай, Таубай, Kлбай, Kлтай, Брібай т.б.

Бл жай туралы трікмен ономастикасын зерттеуші З.Б.Мхаммедова: «древнейшими, на наш взгляд, следует считать имена, восходящие к названиям атмосферных осадков, солнце, луны, растений, и животных» деп жазса, [31, 45 б.] збек антропонимикасы туралы Э.Бегметов: «Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангрил, уанышбек, Ойзада, Ойкон связаны с культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством поклонения и почитания людьми этих небесных и наземных «божеств», - дейді [32, 18 б.].

аза ономастикасыны негізін салушы алым-маман Т.Жанзаовты зерттеуінде аза есімдері туралы маалалар ХІХ асырды екінші жартысынан шыа бастааны, ондай алашы маалалара А.Е.Алекторовты, А.Диваевты клемі жаынан тым шаын маалалары жататыны крсетілген.

Кісі аттары мен фамилиялары туралы алашы маалаларды бірі академик І.Кеесбаев аламынан туан. Біра бл маалада аза есімдеріні таза лингвистикалы сипаты, атап айтанда, дара, біріккен тлалары, араб-иран тілдерінен енгендер, фамилияларды осымшалары жне оларды жазылуы, орфографиясы сз болады. Ал, аза антропонимдеріні этномдени леуметтік мнін ашатын тілдік деректер академик І.Кенесбаевты «Фразеологиялы сздігінде» молынан кездесетіні белгілі. Ол жмыс зерттеу барысында дйек ретінде пайдаланылды [33, 82 б.].

Профессор С.Аманжоловты мааласы кісі аттарыны сздік ора тндігі, жеке зерттеу объектісі болатыны жне оларды шыу, ойылу ретіне арай топтастыру, жіктеу мселелеріне арналан.

Бл мселені наты дйектелген тжырымын алым мааласында былайша тйеді: «… жер мен су аттарын алса та, кісі аттарын алса та, оларды жасалуында белгілі бір задылыты барын байаймыз. Мндаы кісі атыны зі тоыз жол яки тоыз масата тірелетіні крінеді. Тоыз жол дегендерімізді бірі – адамзатты жасы мір сргісі келуіне байланысты. Бл масата жету шін ата-анаа з баласына е жасы, е белгілі, ататы адам сол дінні бастытары, я сол дін шін крескендер болып крінеді. Мысалы, ислам дінін абылдаан жрт шін адірлі, ататы адам сол дін шін крескендер болып крінеді. Сондытан мсылман діндегілерді аты бірде таза Мхамед, али, Омар, Оспан, Ахмет, Сады болып келеді (Мхамедсады, Сапарали, ожахмет, т.б.)».

Халыты танымны е асан крінісі шын мнінде, адамдарды есімдері, оларды ойылу тарихы. Сондытан да сбиге атты сол улеттегі лкен не болмаса аса беделді адамдара ойдыруды себебі де этникалы салт-дстрді, дет-рыпты айаы. «Тоыз жолды шіншісі – баланы мінез-лы жасы болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, жібектей болсын десе, ызды атын Жібек ояды. Жомарт болсын десе, баласына Жомарт я Мырза деген ат ояды…» [34, 368 б.].

Профессор. Мсабаев,. Айдаров ебектерінде кне тркі есімдері, тілдегі сздер мен кісі аттарыны жасалу задылытарындаы састы, ондаы кішірейткіш, еркелеткіш, лайтыш жрнатарды ызметі, зіндік ерекшелік сипаттары берілген. Тілдегі осы зекті мселеге проф..Мсабаевты «аза тіліндегі кейбір кішірейткіш жрнатар» атты мааласы арналан [35, 112 б.]. Автор кісі аттарындаы еркелеткіш -ш, -ан, -жан, -тай трізді жрнатарды семантикасы мен функциясын саралайды.

Бдан рі антропонимика саласыны аза тіл білімінде дамуы оны табиатын анытауды тередете тсті. азастан картасындаы кптеген елді мекендер, оронимия (тау, шы, шоы, тбе атаулары), гидронимия (зен, су, кл, ды, бастау атаулары), микротопонимия (сай-сала, жайлау, шабынды, ыстау атаулары) кісі аттары мен фамилиялардан ойылан атаулар. Бл екі ылым арасындаы састы пен тыыз байланыс (антропонимика+топонимика) А.бдірахманов,.оашбаев, Е.ойшыбаев, В.Н.Попова, О.Султаньяев ебектерінен аны крінетіні аза ономастикасында атап крсетілген. Мысалы, А.бдірахмановты ебегінде кптеген орта есімдерді этимологиясы талданып, тарихи маынасы ашылады. Бкілодаты конференцияларда жасаан баяндамалары арылы алым ебегі кеінен олдау тапты, мні аныталды.

Профессор Т.Жанзаовты аза антропонимдер рылысыны жаарып, кбейе тсуіне сер еткен деп крсеткен леуметтік мдени факторыны бірі ислам дініні тарауымен байланысты. алымны атап крсеткеніндей, Х асырдан бастап ислам діні аза даласыны ткпір-ткпіріне тарап, ммкіндігінше сіісе бастайды. Сйтіп, мсылман дініні ыпалы кшті болып, трмысты, оамды жадаятты барлы саласына серін тигізді.

Антропонимдерді этномдени, леуметтік мнін, мазмнын сипаттайтын жатты ызметін анытауды азіргі антропозектік баыттаы зерттеулерде мні ерекше.

Мысалы, олданудан лдеашан шыып алан, біра тілімізге тн, жалы есім сздер антропонимияда саталып отыр. Мселен, Арда, Байсал, Ораз, Жора, Жекен т.б. Демек, антропонимдер арылы берілетін апаратта зіндік ерекшелік болады. Балаа ат ою р халыты зіндік дниетанымымен, салт-дстрі мен наным-сенімдерімен тыыз байланысты. Мысалы аза халында: Абзал, Масат, Нрлан, Айгл, Азамат, Айбек, Дулет, Дархан, Бекслтан, Айнр, Кнслу, Глім, Слушаш, Глнар, Назгл, Айдана т.б. кптеген атаулар игі масатымен ойылан. Бл атауларды астарында ата-анасыны, ат ойан адамны баланы бойында осы сздерді маынасында бар жасы асиеттері мол азамат болсын деген арман-тілегі, ниеті жатыр.

Кейбір есімдер баланы туан уаытымен наты жадайымен байланысты ойылады. Мселен: Наурызбай, Майгл, Маусымжан, Маусымбай, азанбек, атарбай сияты есімдер баланы туан (уатысымен) тікелей байланыстырып ойылан. «Наурыз» мейрамы, «Жеіс кні» мерекесі кндері туылан балалара да Наурызбай, Жеіс, Жеісхан, Жеісбек сияты ат ойлады. Ал Мегл, Меслу, алдыгл, алдыбек сияты есімдеріні меі, алы бар нышанды балалара ойылатыны белгілі.

Проф. Т.Жанзаов аза есімдерін табиат былыстармен байланысты есімдер, мал шаруашылыына байланысты есімдер, асыл металдара байланысты атаулар, жеміс-жидек атаулары байланысты есімдер, туысты атаулармен байланысты есімдер, жер-су аттарына ойылан есімдер, трлі таам аттарына байланысты есімдер, таы адар мен й хайуандары жне стара байланысты есімдер деп, он лексика-семантикалы топа жіктейді [12, 40 б.]. Осы ебекті жне содан бастау алан осы тектес зерттеулерді (Ж.Смалова, Д.Керімбаева, Ж.Аабекова, З.Жанабылова т.б.) нтижесінде аза антропонимдеріні лексика- семантикалы топтарына негіз болан мынандай дереккздер мен этномдени факторларды крсетуге болады:

1. аза антропонимиясын байытудаы фольклорды орны ерекше. Кейбір фольклорлы жалы есімдер жоары образдылыымен, жоары дрежеде типтене отырып, жалпылтты символдара айналады. Мндай фольклорлы есімдер жалпылта танымал болады, лтты мдениетті негізгі тжырымын білдіреді. Мысалы: обыланды батыр, ыз Жібек т.б. ертегілер мен аыз-гімелер кейіпкерлер аттары.

аза ертегілеріндегі антропонимика рамын шыыс фольклоры мен мдениетіні ыпал еткендігін байауа болады. Сондытан мнда Ескендір, Рстем, Фархад, Шырын, Слеймен, Дуіт т.б. шыысты ректегі есімдер олданыс табады. аза иссалары мен дастандарында араб-парсы тектес антропонимдер кптеп кездеседі.

2. азаты ке байта даласы, оны р тасы мен блаына белгілеп ат коюы - ата-бабамыздан келе жатан лтты дстріні бірі. Осы жер, су, тау, зен, ала аттарын зерттейті ылым топонимика. Топонимдерді рамында жеке есімдер мен фамилиялар те кп кездеседі Мысалы: Аякз, Жамбыл, Нияз, Абай т.б. Кптеген кісі аттары мен фамилияларды гидронимиялы (кл, зен, су, ды) аттаулардан жасалан мысалы: орыс тілінде Донской, Невский, Азерин, Прудников, Волгин т.б. аза тілінде; Еділ, Есіл, Ертіс, Kлбай, Ілебай, Kегенбай, Орал т.б.

3. ай тілді болсын антропонимиялы азына байлыы тек тл есімдер ана емес, баса тілден енген антропонимдер де райды жне оларды жалпы антропонимиялы ордаы лесі мол болады. аза тіліндегі араб текті есімдер арабтарды мдениетіні, салт-дстріні жне дініні енуімен байланысты. Жалпы араб текті аза есімдеріні аза антропонимия орындаы жалпы саны – 2000 деп алса, оны 1000-нан астамы ерлер, 900-дейі йелдер есімін райды. Алланы кркем есімдері мен пайамбарлар аттарына байланысты есімдер: Аллаберген, Абдулла, Али, Маммет, Kрім т.б. мліметтер Ж.Аабекованы жмысынан алынан.

4. Жабайы адарды, старды атаулары кісі аты ретінде ойылып отыран. Еркіндікте, бостандыта жретін, арулы рі жйрік саналан. Жабайы хайуандарды аттарын бала кшті, арулы болсын жне солардай еркін мір срсін деп ойан. Мысалы: Арыстан, Бркіт, Жолбарыс, араат т.б. Ата-бабамызды негізгі ксібі мал шаруашылыы боландытан да трт тлік мала байланысты кісі есімдері жиі кездеседі. Тйеге, ойа, немесе жылыа бай болсын деген масатпен трт тлік мала байланысты балаа ат ойан. Мысалы: ойшыбай, Жылыбек, Нартай, Малбаар, Жылыайдар, Абота, Жанбота, Тйебай, Бурабай т.б. [36, 18 б.].

5. аза халы ерте кезден-а аспан жлдыздарын бір-бірінен ажырата білген, рі мифтік таныма сйкес табынан. Осымен байланысты аспандаы жлдыздар сияты жары болсын деген маынада кісі есімдері ойылан: Шолпан, Есекыран, ркер дел атаан Табиат былысына байланысты атаулары табынып сыйыну нтижесінде шыан есімдер мысалы: Нрслу, Нржан, Айслу, Кнай, Айжары т.б. Осы былысты болуына бастама болсын деген маынаа байланысты: Таусоар, Айтуар, Кнтуар т.б.

6. Тарихи айраткерлерді, хандарды, белгілі аын-жазушыларды, ататы батырларды есімдері аза тілінде олданыста. Осы йігілі, беделді тлалар сияты аылды, парасатты, айраты болсын деп ат койан. Шынысхан, Махамбет, азыбек, Скен, Жамбыл т.б. Сол батырларды аылшысы, мірлік сйген жарлырыны аттарыны ыз балаа ояды: Назым, Айман, Жібек, Глдана т.б.

7. Кшпелі халыты трмысы мен мір тіршілігіне ажет заттарына байланысты есімдер: Kиізбай, Тоаш, Сттібай т.б. Сондай-а материалды игіліктер, й бйымдарына байланысты ойылан аттар да кп кездеседі. Ертеде байлы негізгі боландытан, бала бай, хан, мырза, бек, слтан болсын деген маынада койылан аттар: Баймырза, Бекслтан, Асылхан, Слтанбек т.б.

8. Ал ымбат металдара байланысты ойылан аттар аза халыны те ертеден-а алтын, кміс, болатпен таныстыын крсетеді ымбат металдарды атаулары, зергелік істер мен шеберлік нерге байланысты кісі аттары: Алтын, Kміс, Монша, Маржан, шекей, Сырабай т.б. азаты дстрлі ару-жараа байланысты кісі аттары: ылыш, Сада, Айбалта, Найза т.б.

9. р трлі ырыма байланысты ойылан аттар. Бала слу, крікті, сйкімді, бойша, мінезі ашы, жомарт болсын деп Жамал, Суле, Аылжан, Жомартбек т.б. Бала тратасын, кз тимей лімнен аман болсын, мір жасы за болса екен деген маынадаы аттар: Трар, мірза, Жанза, Мыжасар т.б. Кптен баласы болмай жрген отбасында немесе кп бала болсын деген тілекпен ойылатын есімдер: уанды, Саынды, Тілепберген, Сйіндік, Жалас, Ілес, лас т.б.

10. Ру, ел, халы, лт атаулары негізінде жасалан есімдер: Дулат, Ноай, Арынбай, ырызбай т.б. аза есімдеріні біразы крші туыстас халытар аттарыны да жасалып отыран. Олар: Орысбай, Ойрат, т.б. Адама блайша ат оюды басты себебі – аза халыны аты аталып отыран халытармен за асырлар мдени байланыс, арым-атынас жасап, досты, туысты ынтымата боланында.

Осымен байланысты М.уезовты «Абай жолы» эпопеясыны тілін жйелеп зерттеген проф. Е.Жанпейісовты «Этнокультурная лексика казахского языка» ебегіні аза тіл біліміндегі этноантропонимия саласын алыптастыруда маызы ерекше [37, 175 б.]. Осы ебекті негізінде «Абай жолы» эпопеясындаы кісі есімдерді мынандай лексика-семантикалы топтара блуге болады. Араб-парсы тілдеріне енген есімдер: бді, бдіапар, бдіжміл, бдірамат, бдірахман, бділда, біласым, нуар, лима, білманср, білмжін, ліш, лішер, лі, лім, лімбай, лімбек, ліимжан, утлип, ріп, ліман, лімл, лжаппар, ли, лия, лизаде, лмаамбет, лммбет, сма, шім, шір, шірбай, сет, сия, лмен, сел, Ахмеди, Абдолла, Афрасияб, Афтап, Асхат, Ахмет, Бтим, Баила, Бісмілда, Балан, Глжмила, Гланыс, аббас, абдол, абдолла, абдулжаппар, абитхан, абиден, азиз, азиза, ани, айни, али, алия, айса, байдолла, Данияр, Дмежан, Дулет, Дуіт, Дуітпай, Есдулет, Есболат, Жамал, Жмила, Жауар, Жаппар, Зур, Зура, Заира, Зариф, Зуре, Зейнеп, Ислм, Камал, Камали, Камила, Кдіржан, Ккітай, Кмли, Кмшат, Крім, Клпаш, Клпан, Клиза, Клия, Клшат, абас, абдеш, абдол, адыр, адырлі, адырл, али, алидолла, амза, анипа, апиза, асен, асым, асымбек, асымжан, асыман, сайын, напия, Мадияр, Млік, Млике, Млі, Млікаждар, Мулен, Мекапар, Мекіл, Маауия, Марипа, Мса, Мстапа (Мстафа), Мхамбеткрім, Мхамедияр, Мхамед Хайдар, Мхаметжан, Мхтар, Мслім, Мсірлі, Насыр, Науаи, Науан, Нафиса, Нзипа(Назипа), Назым, Назымбек, Науан, Низами, Нияз, Нрали, Нематулла(Нематуллин), Нтфолла, Ораз, Оразалы, Оразбай, Оразба, Оразке, мірлі, Пкизат, Прман, Прмен, Рабиа(Рбиа), Рамазан, Рахила, Рахман, Рахымжан, Рашид, Рашидад-дин, Рш, Розахон, Рстем, Сафиат, Сахип, Саяділ, Сбит, Сду, Сдуаас, Скен, Слима, Слім, Слімжан, Сліман, Смен, Сеит, Сеитали, Сейіт, Сейтбаттал, Сеитан, Сейполла(Сейфолла), Слм, Смайыл, Таир, Ули, Улихан, Усила, мбетлі, Файзырахман, Фархад, Фатима, Фзули, Фирдоуси, Хадиша, Хайдар, Хакима, Хакімжан, Халил, Халима, Халиолла, Хамит, Хасан, Хасен, Хасейін, Хмза, Хисрау, Хожа Хафиз, Хсайын, Шаидулла, Шаймардан, Шара, Шарапат, Шарафия, Шарипа, Шахмет, Шаяхмет, Шкір, Шмил, Шмші, Шмси, Юсуп.

Ай, нр, кн сзімен тіркескен есімдер: Ай, Айбала, Айшат, Айшуа, Айбарша, Айбас, Айбек, Айыз, Айдапкел, Айдар, Айдарбек, Айдос, Айжан, Айни, Айкміс, Айман, Айманкл, Айпара, Айса, Айслу, Айша, Айшакл, Кнслу, Кнту, Кнбала, Кнекей, Кнікей, Нралы, Нрбай, Нрали, Нраным, Нрбай, Нреке, Нржан, Нрила, Нрке, Нран, Нрара, Нрат, Нрожа, Нрлан, Нрлыбек, Нрмаамбет, Нрмамбет, Нрпейіс, Нртаза, Нртай, Нртас, Нршайык.

Бек, бей, бай, мырза, слтан, хан, батыр, ер сздерімен тіркескен есімдер: Бек, Бекбай, Бекбау, Бекберген, Бекбол, Бекболат, Бекежан, Бекей, Бекен, Бекет, Бекадыр, Бекмаамбет, Бектас, Бектен, Бектоай, Бекхожа, Бейазы, Бейсек, Бейсембі, Бейсембай, Бейімбет, Бейсен, Байділ, Байбосын, Байбрі, Байблан, Байара, Байла, Байдалы, Байділда, Байжан, Байжман, Байжігіт, Байккше, Байадам, Баймаамбет, Баймамет, Баймрат, Баймрын, Байназар, Байсал, Байсары, Байсгір, Байтас, Байтоа, Байторы, Байтре, Байтя, Байза, Байшуа, Байымбет, Байымбет, Байып, Байысбай, Мырзабай, Мырзабек, Мырзал, Мырзатай, Мырзахан, Слтан, Слтанмахмт, Ханзада, Батырбай, Батыран, Батыраш, Ербол, Ералы, Еразы, Ерден, Ержан, Ержігіт, Еркімбек, Еркін, Ерман, Ермса, Ерімбет, Ертстік.

Жан, тай, сздермен тіркескен есімдер: Жанай, Жанайдар, Жанбота, Жаназы, Жанайша, Жандарбек, Жандос, Жанкісі, Жансейіт, Жансгір, Жантас, Жантемір, Жантре, Жанза, Жаныс, Жаныспек, Тайбала, Тайар, Тайла, Тайлапай, Тайман, Тайша, Тайыр.

ымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын, Алтынай, Алтынбек, Алтынсары, Айдос, Ерболат, Есболат, Жаппас, Керей, Дулат, амбар, арабас, ожа,уанды, уатжан, ызай, Мамай, Найман, Олжай, Сйіндік, Топай, Тре, Шор т.б.

Осымен байланысты жоарыда атап крсетілген антропонимия мселесін тіл мен лт, тіл мен мдениет сабатастыында зерттейтін жаа баыт, жаа сала – этноантропонимика. Оны алашы ылыми негіздері профессор.айдар, Е.Жбанов,.міралиев, Е.Жанпейісов сияты алымдарды ебектерінен басталады. Наты айтанда, этнонимдер (ру, тайпа аттары) мен антропонимдермен жасалан есімдерді ылымда этноантропонимия (Т.Жанзаов) деп атайды [38, 85 б.].

Бл термин антропонимияны бір тармаы болып саналады. Тіліміздегі ру, тайпа, халы аттары мен кісі аттарыны зара байланысы, ауысу процесі тарихи - дуірлермен штасып келе жатан былыс.

Проф..Жбанов кптеген аза есімдеріні тек этномдени сипатымен оса этимологиялы тркінін де анытайды. Осымен байланысты «жуыты» жне «аулаты» деген терминдер сынады [39. 61 б.].

Жалы есімдерде жуыты тенденциясы те аз. Ал баса сздер, сіресе, жалпы есімдер ондай емес. Жуыты тенденциясы сзді трлі алыпа тсуін тсайды. Сондытан жалы есімні аз згеретін себебі оны сз бен сзді айырып, нерлым, сатпау масатына байланысты. Аайынды кісілерді аттары бір тбірлі сздерден болуы шарт емес. Бларды грамматикалы жаынан бірдей табалануы шарт емес. йткені, сзді жаынын табалау масат емес, айта оларды басалыын білдіру шарт. Сондытан жалы есімдер аулаты тенденциясымен тез йлеседі.

Соны нтижесінде жалы есімдерден болан сз тбірлері згеріп отырады. Мысалы, лдеалай екі трлі айтылып кеткен бір жалы есім кейде екі кісіге ат бола кетеді (али, ли, али, алима, Мханбет, Махамбет т.б.); кейде бір атты (есімні) кіші формасы да з алдына дербес ат болып кетеді (Ман, Маш, Шонан, Шонты, Шонай).

Сонымен бірге есімдерді этимологиясын анытайды: шон тбірі ошантай дегендерде – шон. Натуралды шаруашылы кезінде кнек, талыс сияты теріден жасалатын ыдыстарды бір трі шон деп аталан.

Бар жырауды:

Сен бзау терісі – шншіксі,

Мен гіс терісі – талыспын, -

деуі бан длел (шншік – кішкене дорба, кішкене ап, ХVIII.дебиетінен). Ираннан кездеме алып, дорбаны матадан жасайтын болан да, оларды аты азата алта болып абылданан. Сйтіп мес, саба, торсытан басалары ыдыс маынасын жойан. Ошантай – о-др салатын, ошарды масынан бітеу сойып алан тері алта.

алым Бтима – Бтіш, Глйім – Клш, Марипа – Маыш сияты сздерді райсысы з алдына дербес жалы есімдер мен етістіктерде бола бермейді; кішірейту формасы болмаандытан, тбірден блініп баса бір сз жасалмайды, жасалса да сирек, онда да за замандар ткеннен кейін, жаа заман ымы ескі заманнан згеше боланда ана жасалады. Мысалы: парсыны оразын «кішкене ата» деп таныандытан теш деген сз шыан (татардан келген). Брын іші уыс затты брін кбін деген, кпшек пен келіншекті оларды тбіріндегі сздерді кішіреюі деп танымай, басаша таныан. Жалпы есімні блай болуы рі састыын, рі айырмасын білдіру ажет болан. Ал жалы есімдерде олай емес, оларды кішірейген сыарлары туынды сз трінде болады (Мырза, Мырзаш); мндай сас сздерді басалыы сол есім иелеріні кесіні аты мен фамилиясынан айындалды.

аза есімдеріні этномдени сипаты проф..Жбановты пайымдауынша, бір йді, ия, туыс балаларды ат оюынан да крінеді: «азата бір кісіні баласы екендігін крсететін састы кріністері де бар. Оларды йас атар дейміз (Опа – Сапа, Шамали - Мфтиали). Бл тбірлестігін кргеннен емес, лексика жаынан тбірін жаындату емес, йастыын жаындату жолымен ана жасалан (Опа-берік, Сапа-ызы). Сондытан жоарыдаыларды аса ету шін аллитерация, ассонанстар шыан» [39. 98 б.].

Ал, аза есімдеріндегі тотемдік мн де алым назарынан тыс. алмаан: «Жаа маына демекші, біратар айуан, а брыны дайымыз. асырбай, Тйебай, лынша деп ат оюымыз соларды ардатап, астерлегенімізден. Мндай ылы орыстар да бар. – Собакевич, Волков, т.б. Мндай сздерді зі аланымен мазмны жаарып, згеріп отырады. Америка елінде кесірткеге тимейтін халы лі бар. Адам табиатты танып, білген нрсесін актив, пассив деп жорамалдаан».

Проф..Жбановты тек аза антропонимдік жйесіні валенттілік (тіркесімділік) теориясымен атыстылыы трысынан сипатталаны ана емес, жалпы синтаксис теориясына зіндік лес осан мына тжырымдарын бізді жмысымызда атап тпеу ммкін емес: «Правда, единичны случаи сохранения предпологаемого древнего порядка слов. Иначе и быть не могло, ибо господство новой нормы могло осуществиться после того, как была вытеснена старая. Поэтому и там, где определние стоит за определяемы, наше грамматическое мышление не всегда в состоянии это видеть, более того, оно способно превратить определение в определяемое и наоборот. Быть может, такие странные сочитания, как Кнслу (Солнце красивое), Айслу (Луна красивая), Таслу (Утренняя заря красивая), встечающиеся в традиционных личных женских именах, или аналогичные им мужские имена, вроде: Кнжары (Солнце светлое), Айжары (Луна светлая), Тажары (Утренняя заря светлая), и были образцами такого расположения слов, при катором определения, выраженные прилагательными слу (красивый) и жары (светлый), следовали за определяемыми кн (солнце), ай (луна) и та (утренняя заря). Подобное допущение более вероятно потому, что здесь в последних компонентах (слу и жары) нет возможности усматривать сказуемое, а в первых (кн, ай, та) – подлежащее, так как сочетания, составляющие личные имена, крайнее редко принимают форму предложения, вроде: Жыл келді (Весна наступила), ожам берді (Мой хозяин пожаловал) и т.д. Чаще всего личные имена, будь они простые или сложные – безразлично – представляют собой выражение либо атрибута некой субстанции, либо предиката некоего субъекта. В первом случае субстанцией, во втором – субъектом мыслится лицо, носящее имя. Так что полный перевод вложенных в вышеперечисленные имена мыслей может быть таков: «(это) – красивое солнце», «(это) – светлое солнце» и т. д.

Бывает также, что личные имена выражают идеал. В таком случае они означают: «(пусть это будет) красивое солнце», «(пусть это будет) светлое солнце». Словесно выраженной формой такого осмысления личных имен являются женское имя лбосын – «пусть будет (это) сын», мужское – Жанбосын – «пусть будет (это) душой», Жанбол – «будь душой» и т.д.

Личные имена Кнслу, Айслу, Таслу, Кнжары, Айжары, Тажары не могут быть ситаксическим расшифрованы в пределах современных норм, т.е. как сочетание определения с определяемым, предшествование первого второму, потому что существительные теперь не употребляются в качестве определений, когда определяемым должно быть прилагательное. Исключение составляют образования типа ойшы торы, букв. пастух гнедая, т.е. пастуший гнедко, бйгі крен, букв. скачка рыжая, т.е. скаковая рыжая. Но механизм подобного исключения ясен.

Сонымен бірге алым кптеген сын есімдерді аза тілінде белгілі бір жадайда ана, олданыса сйкес заттанатынын жне сонымен бірге кптеген есімдерді рі зат есім, рі сын есім ретінде болатынына назар аударады (Байларды, лауазымдарды, ртрлі ксіп иелеріні, т.б аттары).

оамда леуметтік орны бар, жадайы бар адамдарды аттары. Оан мысал ретінде аза танымына сйкес тсінілетін бай, батыр, слу сздерін келтіреді. Наты айтанда, бай – «т» дулеті мол адам (сын есім), рі аза трмысындаы леуметтік жікті анытайтын атау (зат есім). Батыр - рі ержрек, батыл адам (сын есім), рі леуметтік топты кіліні атауы (зат есім) т.б.

Сондытан, осы тектес есімдерді жоарыда аталан асиеттеріні, оларды адам есімімен тіркескен кезде мні бар екен. Атап айтанда, осы жалпы есім мен жалы есімні айсысы сол ата тн белгілі анытаса, сол кісі есімдеріні анытауыш болады. Мысалы, Маман бай, Ктібар батыр, Айман слу, ыз Жібек т.б.

Профессор Е.Жбановты тжырымдауынша: «тілді сздік рамыны алуан трлі салалары секілді антропонимдік атаулар мен этнонимдерді, леуметтік топтарды жыр-дастандарында саталан жина аты іспетті «ара ыпша обыланды» трізді эпонимдерді, яни, эпос аармандарыны генеалогиялы тегін танытатын есімдерді зерттеп, оларды кркемдік сырына, табиатына зер салу леуметтік лингвистиканы бгінгі тадаы міндеті» [40, 126 б.].

Тіл білімінде жалы есімдерді зерттеу барысында леуметтанымды тіл біліміні гендерологиялы саласын, негізінен, мынадай баыттарды арастыру ажет:

1) Семантикада бір тілді баса тілдермен салыстыранда ер адамдар жне йел есімдеріні састытары мен айырмашылытары.

2) Ер жне йел адамдар есімдерін статистикалы трыда талдау.

3) Бейресми есімдерді жыныса атысты зерттеу.

Гендерология мселесі - тіл білімінде жанадан зерттеліп жатан сала. Бл туралы И.Г.Ольшанский, А.В.Кирилина: «Гендер: лингвистические аспекты» атты мааласында: «Гендерные исследования это новое направление в гуманитарной науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре еге внимания - культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие отнощение общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представления о мужских и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области биологии в сферу социальной жизни и культуры» деп жазады [41, 133 б.].

Т.М.Абдрахманованы зерттеуіне араанда лаап есімдері аза, орыс, неміс тілдері бойынша оларды кбі ер адамдара ойылады. Бл р тілді зіне тн ерекшелігін бар екенін крсетеді. Неміс жне орыс тілдеріндегі лаап атаулар жыныса байланысты згешеленеді, ал аза тілінде бл ерекшелік байалмайды, себебі род категориясы тек орыс, неміс тілдеріне тн. Бл ерекшелік дейді автор: «ер адамдар мен йел адамдарды мінез лына байланысты болуы тиіс. Кез келген елде йел адамдар ер адамдармен салыстыранда жмса мінезді, нзік жанды, инабатты болады, сондытан да йел адамдара кп лаап аттар ойылмауы керек» Осы зерттеуде аза, орыс, неміс есімдері арастырылан, соны нтижесінде ер адамдарды бейресми есімі – 70 - пайыз, ал йел адамдарды бейресми аты - 30 – пайыз [42, 129 б.].Сонымен, арастылып отыран тілдерде лаап аттарыны саны йел адамдара араанда ер адамдара біршама кп ойылады. орыта келгенде, бл ерекшелік тек биресми есімдерге ана тн емес, ер адамдар мен йел адамдарды ресми есімдеріне де тн.

Демек, антропонимдер жйесіні азіргідей ежелгі заманда да ерекше леуметтік-мдени мні болан. Бурят тіліндегі антропонимдерді зерттеген алым А.Э. Митрошкина мны былай деп крсетеді: «Имя рождалось как слои и их предметных атрибутов. Имя не только имеет функцию обозначения индивидов для удовлетворения практической необходимости общения а пределах определенных социумов, но и сложным образом отражает, фиксирует состояние их культуры» [43, 107 б.].

Бл сонымен бірге антропонимияны динамикалы сипатын да длелдейді. Тркі антропонимикасын зерттеуші алым В.У.Махпировты ебегінде ол туралы былай тжырымдалан: «Для исследования основных закономерностей формирования и функционирования древнетюркской ономастики необходимо рассмотреть этнокультурную и политическую историю древних тюркоязычных народов, поскольку многие факторы данной истории оказывали решающее влияние на ономастическую систему, которая живо реагировала на различные изменения в этносоциальной, экономической, политической жизни тюркского общества, четко фиксируя в своей структуре смену территорий, характер изменений в политической и социальной сфере, культурные и экономические метаморфозы, коими богата история тюркоязычных народов древности и средневековья» [44, 302 б.].

Антропонимдік жйені ызметі рбір оамны леуметтік-экономикалы жне мдени рісіні дамуымен штасып жатады жне жан-жаты апарата ие. Осымен байланысты «аза ономастикасы. Жетістіктері мен болашаы» атты осы саладаы зерттеу нтижелерін орытып, болашаын бадарлаан Т.Жанзаов пен.Рысбергенні ебегінде антропонимияны леуметтанымды зерттеу нысанын былайша анытаан: «1) тіліміздегі антропонимдік жйені алыптасып дамуы мен ызмет аясыны жалпы мселелерін теориялы рі методологиялы трыдан зерттеуді жалпы проблемалары; 2) антропонимдерді ттас бір жйе ретінде зерттеу; 3) кісі аттарын леуметтік-оамды, тарихи категория ретінде арастыру; 4) кісі аттарыны пайда болу, жойылу задылытарындаы тарихи-леуметтік жадайларды себеп-салдарын анытау; 5) кісі атарыны сйлеу тілі мен жазба тілдегі ызметін, ос тілдегі орны мен мдени арым-атыстаы мн-маызын зерттеу; 6) кісі есімдеріні экспрессивті-эмоционалды ызметін тексеру (кркем дебиетте, баспасзде, кнделікті трмыста олданылу ерекшеліктері); 7) антропонимдер жйесіндегі интернационалды, лтты ерекшеліктерді, оларды зара байланыс, бірлігін зерттеу; 8) аза антропонимдерін байытудаы баса лт антропонимдеріні леуметтік мні: 9) кплтты азастан Республикасында аза антропонимдеріні олданылуы мен ызмет аясыны леуметтік сипаты; 10) антропонимдерді тілдік жне тарихи трыдан топтастыру» [45, 44 б.].

1.2 Лаап есімдері мен фамилиялар

аза дстрінде адамны жалы есімнен баса да толып жатан (жанама, бркеме лаап, балама т. б.) осымша аттары болады. осымша аттар адамдар арасындаы зара арым-атынастарды ыайына арай згеріп, р алуан морфологиялы тлалармен трленіп, схбаттасушы субъектілерді бір-біріне деген ізет-рметін, кіл-кйін, ішкі сезімін, дстрлі дептілік пен жол-жоралыны таныту шін, жан дниесін паш ету масатында жмсалады.

Лаап атауларды ерекшелігін зерттеген Т.Жанзаов, Т.Абдрахманова, А.Бахамова, Г.Байосынова т.б. Ономастиканы антропонимика саласыны негізгі мселелеріні бірі - бейресми жалы есімдер (лаап ат). Бейресми жалы есімдер барлы халытарда бар. Орыс тілінде лаап ата - «прозвище, название, данное человеку в насмешку, в шутку и.т.п» обычно содержащее в себе указание на какую-либо заметную черту его характера, наружности, деятельности и т.д.» деп анытама берілген [46, 164 б.]. Сонымен, аза, орыс т.б. халытарында да лаап ат ою адамны бет-пішіне, мінез-лына, істейтін сібіне немесе бір ерекшелігіне байланысты ойылады. Кейбір тура тауып ойылан есімдер, сол адама мір бойы осалы ат болып алады. Зерттеуші пікірі бойынша, жалпы лаап есімдер зіндей белгілері бойынша лексика-семантикалы топтара блінеді.

Сонымен, тілімізде ресми шын аттармен атар, лаап аттар да бар. Ондай лаап аттарды тым ерте кездерде-а олданыланын байаймыз. V-VIII асырларда тн трік халыны жазба ескерткіштеріндегі Клтегін, Яш Ак Баш, Джагий Шад, Тоныкк сияты есімдер - лаап аттар. Халы ертектеріндегі Шікілдек, Желая т.б. - халы ойынан шексіз иялынан ойылан лаап аттар. Ерте кезде лаап тек адамдарды ана емес, тіпті кейбір руларды да лаап аттарыны боланы байалады. Бл былыс тркі халытары арасында кбірек кездеседі.

Руа байланысты лааптар аза рулары арасында да біраз кездеседі. Мысалы: аракесек, араыпша, А найман, ара алы, сары алы, сары йсін, жанышылы, байлы, таз, жетіру, семіз найман, жуанбт найман, шымыр, ккірек, шуылда, айшылы, алалы, ошаты, ойыты, шимойын, момын, жетімомын, арауыл, сасы, йысансыз, жаулы, сарыаса, тртара, акете, т.б.

Лаап ат адамны екінші бейресми аты ретінде оамны белгілі бір ортасында адамны з атымен атар олданып, жеке адамны адір асиетін, оны объективті шындыа арым атынасын сипаттайды. «Лаап ат (жалан ат араб.) жеке адамны екінші, осымша аты ызметін атарады» [47, 86 б.].

Лаап аттар адамны дене бітім, пішін тласына жне психологиялы ерекшелігіне арай, кейде істейтін ксібіне лайыты ойылып отырады. Баланы сби кезінде ойылан лаап аты оны есейгенде де саталуы ммкін.

Тілдегі жалы есімдер дегеніміз жекелеген заттарды бейнелеу ызметін атаратын, затты маынаны беретін арнайы аттаулар тобы. Лаап ат адамны екінші бір ресми аты, жеке адамны екінші, осымша аты ызметін атарады. Мселен, І.Есенберлинні «Алтын с» романында кейіпкер зіні сйікті жесі туралы: «Біра мен есі білгелі осы арт жемні олынан газет, журнал тскенін крген емеспін. Сондытан болу керек, келіндері, ыздары оны «Газет - апа» деп атап кеткен. «Газет - апа » деген лаап ат жені оымыстылыынан ойылан ат емес, адамдарды аталушы объектіге деген жылы да мейірбанды арым-атынасын білдіреді.

Демек, лаап аттар ресми трде (ке аты, фамилия болып алыптасады). йткені олар ресми паспортты есімдері емес. Баланы і ара болса оны арабала, араыз немесе кзі ара болса аракз деп атап кету болан. Лаап ат детте халы тарапынан ойылады. йткені халы з арасындаы, з оамындаы адама сыншы, кемшілігін байаыш сыншы болан.

Проф. Т.Жанзаов лаап аттарды лексикалы маынасына арай мынандай топтара бледі:

1. Адамны бет-лпет тріне, кзі, шашына байланысты: аракз, Абала, Айша, араыз т.б.

2. Адамны жрісі, тласы мсіне байланысты: Жора, Жмабай, зын Ахмет, лагер т.б.

3. Адамны дене-мшесіні кемдігіне байланысты: Бкір, Саау, Шола, Kекеш.

4. Мінез-лы, бейімділік рекетке, ерекшелік асиеттерге байланысты: Найзаай, Асан т.б.

5. Негізгі ксібі, ызмет бабына байланысты етікші Ахмед, малім Оспан, ойшы Аман, дрігер Нржан т.б. [47, 59 б.].

Лаап аттарды бір трі ретінде бркеншік аттарды да (псевдонимдерді) леуметтік мні мен коммуникативтік ызметі ерекше. Бркеншік ат (псевдоним) деп шын аттан блек, ойдан шыарылан, кп реттерде фамилия мен есімдер орнына жретін атауларды айтады. Ол гректі псевдонимес сзінен «жалан аталан, жасырын» деген ымды білдіреді. Бркеншік аттарды леуметтік саяси мірге атысушы оам айраткерлерді, аындар мен жазушылар, журналистер мен кркем нер мамандары пайдаланан. азастан тарихында белгілі саяси оам айраткерді, жазушыларды бркеншік аттарды пайдалану азастанда Совет кіметі орнааннан кейінгі кездерде (елді коллективтендіру) крес жылдарында олданан. Бркеншік аттар рылысына арай ртрлі болып келеді. Ол кезде пайдаланан бркеншік аттар кбіне тл есімдерді немесе фамилияларды ысартылан бас рпінен, болмаса бас буынынан жасалан. Кейбір авторлар туан жерді атын не шыан руын, кейде з атын бркеншік атпен жазады. Мысалы, «Ж.Б.» «Матай».

дебиеттанушы алым Б.Кенжебаев бркеншік аттарды ою дісті былай жіктейді:

1. Бркеншік аттарды жасау, туу жайымен байланысты немесе географиялы принцип бойынша (туан жер ру атымен ою.) Мысалы:

Амола, Омбылы, оыр, Семей т.б.

2. Криптонимдік діс бойынша (з атыны немесе фамилиясын бас рпін ысартып ою) Мысалы: М.. - Мхтар уезов, М.Ж. - Мажан Жмабаев, С.С. - Скен Сейфуллин.

3. Лаап аттармен атау (дене пішіні, психологиялы ерекшелігіне байланысты) Мысалы: араша бала - Б.Майлин, Зайсан жігіті, Жаны ашыан - Ж.Байболов, Семинарист уезов - М.уезов т.б.

С.Талжановты, Б.Кенжебаевты, Е.Байболовты материалдар бойынша С.Сейфуллин, «Манап», «Дйсенбі», М.уезов «Ара», «Арын» сияты бркеншік аттарды олданан [48. 75 б.].

Антропонимика ылымында фамилиялар мен ке атыны (отчество) шыуы, дамып алыптасуы - зекті мселелерді бірі. азіргі кездегі бізді фамилиялар нсасы орыс тіліні серімен алыптасып отыраны тарихтан белгілі. Бл кндегі фамилия орыс тілінен абылданан -ев, -ева, -ов, -ова, -ин, -ина осымша арылы жасалынды. Мысалы: Ахметова, Оспанов, Смаилова, Тураров т.б.

Орта асырда мір срген алымдар туан жеріні я аласыны атымен аталаннан кпке дейін фамилия рлін атаран. Орта Азия жне азіргі азастан территориясындаы алымдарды фамилиялары Махмуд ашари, Юсуп Баласагуни, Абунасыр Фараби т.б. азіргі кезде бл фамилиялар архаизмді фактора айналып отыр. Фамилиялар негізінде адамны бір семьяа немесе белгілі жерге тндігін білдіреді. Д.Ушаков редакциясымен жары крген «Тсіндірме сздікте» - «фамилия это наследственное семейное наименование» деп анытама берілген [46, 83 б.].

ке атымен аталу ылым тілінде патронимия деген термин мен аталады. Ол грек pater (patros) «ке» жне onoma ат деген сзі. Орыс тілінде «отчество» десе аза тілінде «ке», «ата» деген термин. ке атымен аталуы - барлы халытарда бар жне болан дстр. Осы лы, ызы сздері арылы патроним жасалуы XV асырда кеінен дамыан. Мысалы: уынышлы, Насипбекызы т.б. азіргі кезде аза тілінде ке аты лы, ызы сздері мен немесе орыс тілінен абылданан -евич, -овна осымша арылы жасалып отыр. Бл екі формада екеуі де бізге олайлы.

азаты фамилия туралы ымыны ртрлі болуы себепті оны айту мен ааза тсіру крінісі де асырлар бойы р трлі болып келеді. Бл ыайда бірізділікті саталмауы р кезде р алуан пікірталасын туызып жр. Мселен, ткен асырды бас кезінде Ахмет Байтрсынлы, Мхтар уезлы, аныш Стбайлы тлалы фамилиялар да зиялы ауымны келісімімен олданылып жрген болуы керек. ткен асырды 80-90 жылдары мерзімді баспасз беттерінде, р трлі басосуларда сыныстар айтылып, пікірлер ортаа салынып жрді. Сондай пікірталастарынан кейін арнайы тжырымдама бойынша мемлекет басшысыны бл мселе жнінде 90-жылдарды екінші жартысында траты шешім абылдааны белгілі. Ол шешім негізінде азаты аты-жні брыны -ов,-ев жне -ин осымшаларын алып (алаандар болса, сол кйінде алдырып) немесе лы сзін біріктіріп (Аман Жасыбайлы Алдаберген немесе Аман Алдабергенлы) жазып айту дадыа айнала бастады.

Біршама траталан фамилияны блай жазылуына арамастан, «аза дебиеті» газеті биылы 24-атарда «Аты айсы, фамилия айсы?» деген срау арылы айтулы мселені таы ктерді. 14-апанда сол газетте осы мселелерді сз еткен материалдар топтамасы жарияланды.

азіргі кезде азатарды з фамилиясын ртрлі жазып жргендігі кзге тседі. Демек, трлі-трлі станымдарды ала тартады. Біреулерді пайымдауынша, «лы», «ызы» лгісінен арты (Асылханлы, зімбайызы) ештее жо; енді біреулер рпаы, немересі, келіні, шбересі (Болатбай рпаы, Батырбек немересі, Тілеген келіні, Айтбай шбересі) деген тлаларды натады. Біздіше, блар фамилияны шынайы крсеткіші емес, йткені фамилияны крсеткіші жеке транда бгінгі кн трысынан ешандай маынасы жо, тек кісі есіміне осыланда ана маына туызатын сздер болуы керек.

Сонымен, лаап есімдерді табиатын, оны ртрлі асиет-сипаттарын леуметтанымды трыдан зерттеуді мні де айтарлытай. Лаап есімдерді трлері, рбір адамны мінез-лы, жріс-трысы, адамдармен зара атысына т.б байланысына таылан лаап есімдер тілімізде аз емес. Осы трыдан араанда, олар кбіне згергіш, экспрессивтік мнге ие, біра этномдени сипата негізделген.

1.3 Топонимдік жйесіндегі антропонимдерді, эпионимдерді, генетопонимдерді леуметтік мні.

аза топожйесін алыптасуындаы антропонимияны крінісі негізінен, лингвомдени негізде аныталады. Oтстік азастандаы топонимдерін зерттеген Ж.Исмаилова,.Рысбергенова, А.Сембиев, Шыыс азастанда Б.Бияров, А.лімхан, Батыс азастанда.Ержанова т.б. Отстік азастан аймаындаы топонимдерді рамында жеке есімдер мен улетесімдерден (фамилия) жасалан топонимдер кп кездеседі. Негізінен елді мекендер кісіні жеке атымен аталса, біратар жерлерді атауында улетесімі осарлана айтылады. Жекелеген адамдарды аты жнімен аталатын географиялы объектілер атаулары сол наты елді мекенні негізін алаан немесе сол тірегінде тран, халы арасында, з ортасында лкен беделге ие болан кісі ататары кездеседі. Мысалы: Абай, Жамбыл, Аманкелді, ошарата, алдыкл, Асан, Алтынбек дытары т.б. Крнекті алым Э.М.Мурзаев «Елді мекендерді атауларында кісі есімдері, фамилиялары, лаап аты жиі кездесіп отырады дейді» [49, 153 б.]. Жоарыдаы мысалдан крініп отыр антропонимдерді топонимдер орнына жмсалуын крсетеді. йткені антропонимдер, топонимдер, этнонимдер, гидронимдер зара тыыз байланысты. Сонымен халыты трмыс тіршілігі, рухани байлыы, мдени мрасы, тіпті белгілі бір кезендегі саяси станымы да крініс тапан адам аттарыны атысымен жасалан антропонимдерде андай да тарихи оианы, былысты, жадайды болмыс бейнесі крініп трады. Сондытанда болса керек, діни наным сенім берік орныан Отстік айматаы елді мекендер мен жер су, зен, кл, ды, т.б. атауларында мифтік бейнелер, пірлер мен улиелер, тарихи тлалар есімдері жиі кездеседі. оамды орта, леумет міріні оиа, згерістері тілдік деректермен табаланып, топонимияда з ізін алдырып отыран. Осы орайда айматаы елді мекен, жер су атауларыны негізі ер адамдарды есімдермен аталатынын айту керек. Мысалы: Амангелді, Лесбек батыр, азыбек, абанбай, Рысл т.б. ауылдар. Осы задылыты зі оамды ортада ер адамдарды орны ерекше, салматы істерді ер азаматты мойында екенін крсеткендей, ер адамды адірлеу, сыйлау, ардатау.