«ОЖ 796.8: 378.016 олжазба ыында ...»
рі арай олдану крсеткіші бойынша «жамбаса алып латыру», «кеудеден стап аып жыу» (арсыласты сыртынан адымдап не тепе-тедіктен шыарып жне т.б.), «аралап алып латыру» жне «табанмен аып
тсіру» діс тобтары жиі олданылады. арсыласа жарияланатын ескертулер есебінен крескерлер орта есеппен – 0,21 баа/мин жне 0,05 таза женіске/мин жетті. Жоарыда аталандардан баса аза кресі бойынша жарыста жиі жне нтижелі олданылатын тсілдер тобына айыра «жаадан жлып жыу» «сирапен іліп жыгу», «арсыласты аяын орап латыру», «кеудеден асыра тастау» жне «иытан асыра тастау» (арсыласты олынан стап кеудесіне таянып) діс топтары жатады.
аза кресі бойынша жарыстарда «санмен ая сыртынан не ортадан аып тсіру» діс топтары белсенді жне тиімді олданатын болса еркін кресте трегеп трып орындайтын латыруларды е белсенді жне нтижелі олданатын діс топтарына «аятан стап екейіп латыру немесе иытан асыра тастау» жатады.
Дзюдо мен аза кресінде жеісті жарыс ережесі бойынша латыру дістеріні амплитудалы орындау мен жауырынына тсіру сапасына арай баалайды, сондытан, бл крескерлер діс-тсілдері осы сапалы крсеткіштеріне лайы орындауа кш салады. Дзюдо жарыстарында трегеп трып орындайтын дістерді кбісі амплитудалы латырулара жатады. Е жиі олданылатын дістер топтары «аралап алып латыру», содан кейін «санмен ая сыртынан аып тсіру» жне «санмен ая ортадан аып тсіру» кешендерінен басталады.
Самбо кресінде белсенді жне тиімді дістерге «санмен ая ортадан аып тсіру», «жамбаса алып латыру», «шалайып латыру», «екейіп латыру», «тйдекпен іліп жыу», «табанмен аып тсіру», «аралап алып латыру» келетіндері аныталды, одан баса «сираты ішке тіреп латыру», «жаа мен аяты стап лату», «сирапен іліп жыу», «иытан асыра тастау», «санмен ая сыртынан аып тсіру» жне т.б. дістер кешені жатады.
Ж.С.Байшолаовты [2010] зерттеуінде аза кресінде трешілер кбінесе тепе-тедіктен шыарып латыру, шалып жыу, санмен аып тсіру, табанмен аып тсіру жне сирапен іліп жыу діс топтарын баалааны, ал палуандарды таза жеістерді кбіне шалып жыу, тепе-тедіктен шыарып латыру, санмен аып тсіру, жамбаса алып латыру, кеудеден асыра тастау жне сирапен іліп жыу дістері арылы орындап жеткені аныталан.
аза кресін спортты кресті баса трлерімен салыстыруда кейбір тсілдер тобыны трлерін олдану техникасында, жиілігі мен нтижелігінде елеулі айырмашылытар аныталды. Мселен, кресті баса трлерінде (еркін крес, самбо, дзюдо) «иытан асыра тастау», сирек кездесуден баса, арсыласты олы (жеі, жаасы) мен аяын стап алып орындалса, аза кресінде арсыласты аяын стауа тыйым салынады. Бл жадайда «иытан асыра тастау» арсыласты олынан стап, оны ішкі жаынан не сыртынан сги жне кеудеге таянып не кеудеше, не белбеуінен стап орындалады.
Сонымен, тжірибелі крескерлер тік трып, комбинациялы жне дайынды рекеттерінде тсілдерді ке ауымына, арсыласты шабуыл рекеттеріне арсы орану мен арсы шабуыл тсілдер нсаларын жетік мегереді. аза кресі бойынша жарыстарда спортты кресті баса да трлерінде олдануы ммкін аята трып латыруларды ртрлі техникасы олданылады. аза кресіні спортты кресті баса трлерінен ерекшеленуіне байланысты «жамбаса алып латыру», «аралап алып латыру» мен аяпен кресу рекеттері (аып тсіру, іліп жыу, орап латыру, шалып тсіру жне т.б.) дзюдошыларды, самбистерді, олма-ол рысшыларды, еркін жне грек-рим крескерлерін дайындауда олданыла алады.
Мысалы, аза кресі бойынша жарыстарда грузин лтты «чидаоба» кресіндегі «арсыласты аяын орап латыру», дзюдодан алынан «аяпен шалу», еркін крес пен самбодан – «иытан асыра тастау», грек-рим кресінен «кеудеден асыра тастау сияты олимпиадалы, халыаралы жне лтты спорт кресі трлерінде олданылатын, тсілдерге орындалу рылымы бойынша сас тсілдер кездеседі.
аза кресіні едуір дами тсуі, спортшыны шеберлігіні алыптасуы мен жастарды аза кресімен баралы сипатта шылдануы халыаралы жне олимпиадалы спорт кресі бойынша жоары жетістіктерге жетуіне ыпал етеді. Оу-жаттыу дерісіні клемі мен сипатын анытау кезегінде игерілген діс-айлалы рекеттер мен озалыстарды наты тсілдерін ескерген жн. рине, озалыстарды (жиі орындалатын) лдебіреулерін игеру шылданатындарды спортты-дістік ммкіндіктерін кеейтетін баса рекеттеріні жеткілікті трлерін олданумен йлестірілуі тиіс. Сонымен атар, дене трбиесі мен спортты жаттыуларды сауытыратын жне денсаулыты немдейтін технологияларын олдануа ден ою ажет, оны негізгі маызы - е алдымен, шылданушыларды дене шынытыруа даярлыына жне жас ерекшеліктеріне барабар клемдерді, арынды жаттытыру серлерін тадау мен орындау.
«скеле рпаты дене шынытыруа трбиелеуде аза кресін олдану ммкіндіктері» атты тртінші блімінде сауалдама алу мен дене шынытыруа даярлыты сынап кру нтижелері келтірілген. скеле рпаты дене шынытыруа даярлау мен денсаулыын ныайтуды прменді ралы ретінде жалпы аза кресі тиімділігіні, дене трбиесі мен салауатты мір салтына ажеттілікті алыптастыру жне аз озалуды орнын озалыс белсенділігімен теу негіздемелері келтірілген.
Оушыларды дене трбиесінде аза кресін олдану тиімділігі азаты лтты кресімен шылдануа деген тілекті оса аланда оу-жаттыу сабатарыны денсаулыты, дене шынытыруа даярлыты дегейіне, дене шынытыру жне спортпен шылдануа уж арынына о ыпалын айындауа ммкіндік береді.
Спортты шеберлікті суіне арай рлі артатын, дене трбиесі мен спортты ндылытарын одан рі игеруге маызды негіз болып табылатын дене шынытыру ралдарын орынды олдануа оу-жаттыу серлеріні баытталуы шылданушыларды дене шынытыруа даярлы пен спортты шеберлікті арттыруды анытайтын факторларды бірі болып келеді.
Анкеталы сауалнама нтижелері бойынша азастанны лтты спорт трлері тек крермендер шін ана емес, сонымен атар оушылар мен студенттер арасындаы дене трбиесіні спортпен шылдану тсілі ретінде оан оса трын халытарды озалыс белсенділігіне олдау крсету тсілі ретінде лайыты орына ие болып келеді. Оу бадарламаларын талдау кейбір оу орындарында дене шынытыру мен дене трбиесі сабатарында аза кресін, лтты ойындарды кейбір имыл жне ойын тсілдерін мегеріп, оларды сабаты кіріспе, негізгі блігінде олдану арастырыландыын анытауа ммкіндік берді.
Зерттеулер длелдегендей, аза кресіні имылы мен дістік іс-рекетттерін мектеп оушалары мен студентерді дене трбиесіні ралы ретінде пайдалану оушы жастарды физиологиялы дене дамуы мен дене даярлыын жетілдіруге жне кнделікті белсенділіктерін арттыруа зор ыпалын тигізеді [.А. Усин, Ж.А. Усин, 2009; Ж.С. Байшулаков, Н.М. Шепетюк, 2008 жне т.б.].
азастанны лтты спорт трлері тек крермендер шін ана емес, сонымен атар оушылар мен студенттер арасындаы дене трбиесінде жне спортпен шылдану тсілі ретінде, соан оса жергілікті халыты озалыс белсенділігіне олдау крсету ажеттілігіне сйкес келеді. Респонденттер аза кресіне лтты спорт трлері арасында ерекше орын береді. Ауылды жерлердегі жалпы білім беру мектептеріні сауалнама жргізілген оушылары арасында 30% пайыздан астам респондент дене шынытыру сабатары мен сыныптан тыс сабатар барысында спорт трлері арасынан аза кресін тадаан.
Дене трбиесі жне спорт трлерінен мамандарды даярлауда дене шынытыру саласы бойынша жасспірімдер мен ересектерді салауатты мір салтын алыптастыру жне озалу белсенділігін арттыру, балаларды денсаулыын жасарту, спортты жаттыулар туралы білік пен дады, білім щеберіні аясын кеейтуді міндетті трде жоспарлау болып табылады. Спорт трі бойынша теория мен тжірибелік курстан баса, маманды бойынша айналысатындара, сабатарды ксіби дегейде ткізу, жарыстарды йымдастыру, дістік, алайлылы (тактикалы), психологиялы, дайындау жне за уаытты жеке дайынды жмыстарын жоспарлау арастырылуы керек.
Адамны салауатты мір салты озалыс белсенділігімен тыыз байланысы сзсіз. Табиат скеле рпаа озалу ажеттілігін сыйлаан деп айтуа болады. Біра, азіргі кезедегі адамны бала кезінен озалыс белсенділігіні жетіспеушілігі байалады. йде, бала баша мен мектептерде балаларды озалыс маждыы те тмен.
Балалар мен жасспірімдерді азаларыны (жрек, кан тамыр, тыныс жйелеріні жне т.б.) функционалды ммкіншіліктерін арттыратын, жйке жйесі мен тірек-имыл аппаратына дамыту серін беретін жне гиподинамиялы тімділікті алдын алатын дене трбиесі мен спорт сабатарында жеткілікті шылдану ажет болып саналады [А.А. Виру, 1991; Я.С. Вайнбаум, 1993; Г.Д. Иванов, А.. лназаров, 2008 жне т.б.].
Жоары оу орындарында болсын, мектепте де оушыларды дене трбиесі сабаынан білімін жетілдіру керек, йткені дене жктемелерін дрыс олдану, оны ары арай жетілдіру жолдарымен оушы жастар таныс емес. Дене жктемелеріні адам азасына пайдасы мен аншалыты сер ететінін осы дене трбиесі білімі арылы кпшілікке жеткізу дене трбиесі мен спорт мамандарыны міндеті болып табылады. Жан-жаты арастырып оны жасы тсіндіріп, студенттер мен оушылара дене трбиесінен білім беру ажет.
Мамандара сауалнама жргізу бойынша, кезедегі дене трбиесі, кбінесе, практикалы саба, ал дене трбиесінен білімін жетілдіруге кіл блінбейді. Оушыларды дене трбиесі сабаымен шылдандырып ана оймай, дене трбиесінен білімдерін де жетілдіруге болады.
Мысалы, крес трлерімен айналысу адам азасы мен ішкі азаларыны дамуына, жыныс бездері мен дене кшіні дамуына жне денсаулыыны мыты болуына сер етеді, жастарды адамгершілік пен жігерлік жне баса да психологиялы сапаларын алыптастыруа трбиелеуде, дене абілеттерін (кш, жылдамды, ептілік, тзімділік жне т.б.) дамытуда тиімді діс болып табылады. Сонымен атар, арнайы озалыс дадыларын: кресті барлы дістерін, арнайы жаттыулар мен палуандар акробатикасын, денені ауарсыз мшелеріні жараатыны алдын алу, кресті тактикасын, жарааттан ауіпсіздендіру тсілдерін жне т.б. нрселерді мегеру ажет. з пні бойынша жалпы дамыту жаттыулары мен жалпы дене даярлыын арнайы дайындытан ажырата білу, бастауыш топтаы спортшыларды дайынды кезеін дрыс жоспарлау жне оларды спортты шеберлікті ртрлі кезедерімен алмастыра білу дадысын алыптастыру білімін жетілдіру керек.
ОРЫТЫНДЫ
азастандаы аза кресіні даму кезедері бойынша халыаралы спорт тріне дейін траты трде дамып келе жатандыы аныталды. аза кресіні дамыундаы осы спорт трі бойынша мамандар дайындау жадайлары, дістемесі мен ралдарыны арынды жасарту езендері блініп белгіленді. Мамандар дайындау бадарламаларында жне спортты осы трі бойынша сабатар ткізуде оу, дады мен біліктілікті ке ауымын игеруді жоспарлаан ылыми, дістемелік жмыстар талданды. орытынды жасап айтанда, аза кресіні діс-тсілдерін алыптастыру, жалпы жне арнайы дене дайындыын, спортты жаттыу мен жарыс ткізу ережелерін жетілдіру, аза кресіні дістемелік ралдары мен оулытарын шыару кезедерімен дамуы белгіленді. Зерттеуді нтижелері негізінде мынадай тжырымдар жасауа болады:
1 аза кресіні азастанда аза лтты кресінен мамандар дайындаудаы оу пні жне жастарды дене трбиесі ралы ретінде траты дамып кележатан халыаралы спорт тріне дейін алыптасу кезедері атап крсетілді:
Бірінші. 20-асырды жиырмасыншы-отызыншы жылдары (1920-1939 жж.) – спортты лтты трлеріні дамуына трткі болан жадайлар, аза крестен жарыс ткізуді бірыай ережелеріні рылуы, салма санаттарына блу, бкілазастанды спартакиадаларды бадарламаларына енгізу, республикалы жарыстарды ткізу.
Екінші. ыркыншы-елуінші жылдар – спортты олимпиадалы жне халыаралы трлеріні елеулі бсекесі жадайында дамуы, аза кресіні балуандарын спортты кресті баса трлеріне тарту, азастандаы дене трбиесі мен спортты, соны ішінде азаты лтты спорт трлеріні даму тарихын зерттеу, азастанды алымдарды ылыми, тарихи жне дістемелік, соны ішінде аза кресі жніндегі ебектеріні ттастай топтамаларыны шыарылуы.
шінші. Алпысыншы-жетпісінші жылдары – азКСР Спорт комитетіні азаты лтты спорт трлеріні жіктемесін енгізуі жне осы спорт трлері бойынша спортты дрежелерін, аза крестен «аза КСР-ні спорт шебері» спортты атаын беру жйесіні рылуы, азДТМИ-да аза кресі мамандыыны енгізілуі, аза кресіні техникасы мен дісіні жіктемесі жніндегі дістемелік жмыстарды, аза крес тсілдерін йрету дістемесіні, аза кресінен мамандар дайындау жніндегі оу ралдарыны, оулытар мен бадарламаларды шыарылуы.
Тртінші. Сексенінші-тосаныншы жылдардан 20-асырды соына дейін – айта руды аласапыран жылдарындаы, туелсіздік алу мен азастан Республикасыны рылуы жылдарындаы дамуы, аза кресінен жарыстар ткізу ережелерін жетілдіру, аза крестен жарыстар ткізуді бастаулары мен лтты дстрлеріне оралу, азаты лтты спорт трлері мен азаты лтты кресіні дстрлерін зерттеу бойынша ылыми жмыстарды ттастай топтамасыны жргізілуі. азаты лтты спорт трлері бойынша кандидатты жне докторлы диссертацияларды оралуы.
Бесінші. 21-асырды алашы онжылдыы. аза кресінен жйелі трде халыаралы сайыстарды – Орталы Азия аймаынан, ытайдан, Моолиядан жне Ресейден шыан командаларды дстрлі, Венгрия, Тркия, Германия жне баса елдерді командаларыны отын-отын атысуымен Азия, лем чемпионаттарын йымдастыру жне ткізу.
2 аза кресін спортты кресті баса трлерімен салыстыра отырып, діс-алайлылы, тсілдерді айсыбір топтарыны трлерін олдану жиілігі мен нтижелілігіндегі елеулі айырмашылытар айындалды. Талдау жасалан сайыстарда олданылатын тсілдерді барлы топтарыны ішінде балуандар санмен ая сыртынан не ортадан аып тсіруды брінен жиі (0,73 рекет/мин) жне нтижелі (0,35 пай/мин) олданан. рі арай, олданымдылы крсеткіштері бойынша жамбаса алып латыру, кеудедеден стап аып жыу, аралап алып латыру, табанмен аып тсіру діс топтары жатады. арсыласа жарияланатын ескертулер есебінен балуандар орта есеппен – 0,21 пай/мин алан жне мезгілінен брын 0,05 жеіс/мин. Аталандардан баса, талдау жасалан жарыстарда тсілдерді е жиі рі нтижелі олданылатын топтарына жаадан жлып жыу, сирапен іліп жыу, арсыласты аяын орап латыру, иытан асыра тастау (ол стап кеудеге таянып), кеудеден асыра тастауды да жатызуа болады.
аза кресінен жарыстарда трып латыруды р трлі дістері олданылады, оны спортты кресті баса трлерінде де олдануа болады. Сондытан, жамбаса алып латыру, аралап алып латыру жне ая рекеттерін (санмен ая сыртынан не ортадан аып, табанмен аып, сирапен іліп жне арсыласты аяын орап) олдануды жоары белсенділігі мен нтижелілігі аза кресі жарыстарыны ережелері спортты кресті баса трлерінен айырмашылыына байланысты. Бл дістерді аза кресіндегі орындау тсілін оян-олты рыс, дзюдо, самбо, еркін жне грек-рим кресетерінде балуандарды дайындауда пайдалануа болады.
3 азастанда аза кресіі танымалдыы спортты бл трін сауытыру орындарында дене жаттыуларымен жаппай шылдануды дамытудаы маызын арттырады. аза кресіні азіргі заманы дамуы спортты осы трі бойынша мамандар даярлау жадайларын, діснамасы мен сапасын жасартуды талап етеді.
аза кресі жарысыны кеінен танылуы мен мектеп жасындаы балаларды дене трбиесі сабатарында, сабатан тыс уаытта жне спорт секцияларында дл осы спорт трімен шылдануды алауы сабатарды йымдастыруа белгілі бір талаптар ояды.
4 аза креспен айналысу жеке тланы денсаулыыны ныаюына, оны йлесімді дамуына, шылданушыларды денесіні дамуы мен шымырлануына сеп болатындыы, жастарды дене абілеттерін (кш, жылдамды, ептілік, тзімділік, икемділік) дамытуды жне дене трбиесіні тиімді ралы болып табылатындыы длелденді.
аза кресіні ке танымалдыы, трлі олданбалы дадыларды алыптастырудаы оыту тиімділігі, ішкі азаларды физиологиялы мір сру абілетін дамытуды, дене даярлыыны сапасы мен дене абілеттерін амтып, кш-жігер мен баса да психологиялы сапаларды трбиелеу, денсаулыты ныайту тсілдерін трбиелеу дерісіне енгізілуі, сауытыру тиімділігі мен жастарды дене трбиесіне кп жадайда ажеттілігі жне оларды креске ызыушылытары, осы крес тріні орта мектептегі дене трбиесі пні бойынша оу жне сыныптан тыс сабатар бадарламасына енгізілуіне ыпал етеді.
ПРАКТИКАЛЫ СЫНЫСТАР
Зерттеу нтижелерін дене трбиесі жне спорт мамандыы бойынша оу дерісінде, дене трбиесі тарихы жне азаты лтты спорт трлері бойынша ткізілетін сабатарда, аза крестен мамандар дайындауда, спортты крес трлеріндегі жаттыу дерісін жетілдіру шін олдануа болады. Сонымен бірге, оларды мектептегі дене шынытыру жне колледждер мен жоары оу орындарындаы дене трбиесі сабатарын ткізгенде пайдалануа болады.
1 аза кресі бойынша мамандар дайындау бадарламаларында жне спортты осы трі бойынша сабатар ткізуде білім, дады мен біліктіліктін ке ауымын игеруді жоспарлау керек – діс-тсілдік дайынды, жалпы жне арнайы дене дайындыы, спортты жаттыу жне мектептегі дене шынытыру бойынша саба ткізу мен жоары оу орнындаы дене трбиесіні дістемесі.
2 Дене шынытыру жне спорт трінен, соны ішінде аза кресінен балалар, жеткіншектер жне ересек трылыты халытарды денсаулыын салауатты мір салтыны трлі рекреациялау мен жасарту дістерін иелену мамандар дайындау ісіндегі табии факторлар, туризм, озалыс белсенділігі мен спортты пайдалану маызды орына ие болады.
3 аза кресі бойынша теориялы жне дісемелік курстан баса спорт трлері бойынша мамандар дайындау ісінде оыту ана арастырылмайды, сонымен атар осы спорт тріні дістері мен тсілдерін, саба ткізу дістемесінен, жарыстар ткізу мен трешілік жасаудан, дене трбиесінен оу-жаттыу жне оу дерісінде бадарламалар жасаудан трады.
5 Жарыстарда діс йрету тсілдеріі тиімділігін, жарыс максатыны орындалу сенімділігін, жарыстаы жіберілген ателіктерді ана емес, сондай-а крескерді психологиялы асиеттерін, кресті олданыстаы тсілдері мен тактика жаалытарын жинатап, кресте жеіске жету техникасы мен тактикалы дісіндегі инновацияларды баылау ажет, негізінде, орындалан жаттыу жмысыны німділігін тексере отырып, оны болашата тзетуге талап оюа болады.
Сауытыру жне дене трбиесі даярлыын жетілдіруге баытталан оу-жаттыу дерісіні мазмнын анытау кезінде оушыларды жетекші психологиялы асиеттері мен морфофункционалды ерекшеліктерін, денсаулы кйін, ызыушылытарын ескеру керек.
5 Кресті танымалдыы жне мектеп жасындаы балаларды осы спорт трлерімен дене шынытыру сабатарында, осымша сабатарда, атап айтса, мектепті спорт секцияларында айналысуа деген ызыушылытары сабаты йымдастыруа деген наты талаптарды сынады. Жргізілген зерттеулерге сйкес балалар мен жасспірімдерді наты спорт трін ткізуге арналан спорт имараттарыны жабдыталуын ескеруді сынамыз.
6 Оушылар мен студенттерді дене трбиесі жне спорта деген ызыушылыын арттыру масатымен жылды оу жоспарына дене шынытыруды оу бадарламасына кіретін спортты р трінен болатын мектеп ішілік, мектеп аралы, ауданды, алалы жне облысты жарыстарды енгізуді арастыру ажет.
7 Жеіске жеткендерге сыйлы, диплом, медаль мен разрядтар беріп, жарыса атысатын ртрлі рама командаларды (сыныптар, оу топтары, факультеттер, мектептер жне оу орындарыны рама командаралын) жинатап дайындау ажет.
8 аза кресі базалы діс-тсілді аса негізді жне лкен клемде олдануда, озалыс дадысыны о тасымалдануын тиімді олдану жне ойлау тсілін алыптастыруды, р балуынны сипаты есебімен жеке дайындытарды жоспарлауды, рі арай аза кресіне орныты ызыушылыты алыптастыруды мегеруге ммкіндік береді.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЫЛЫМИ ЕБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Бектурганов О.Е., Донбаев А.Б., Камбаров Н.К., Агадилов А.Е. Техника, применяемая на соревнованиях по борьбе казах-курес // лтты спорт пен ойындарды бгінгісі мен болашаы: респ.ыл.тжір.конф.мат. (20-21 мамыр 2010 ж.). – Алматы: азСТА, 2010. – 220-224 бб.
2 Донбаев А.Б., Саутов Р.Т. Национальные виды спорта в системе физического воспитания молодежи Казахстана // лтты спорт пен ойындарды бгінгісі мен болашаы: респ.ыл.тжір.конф.мат. (20-21 мамыр 2010 ж.). – Алматы: азСТА, 2010. – 95-98 бб.
3 Курманалиев А.Т., Донбаев А.Б. Гигиенические требования к профилактике травматизма в зале борьбы // Вестник физической культуры. – 2010. – №2. – С. 80-82.
4 Донбаев А.Б. Анализ технико-тактических действий борца // Современные проблемы теории и практики физической культуры и спорта: материалы 3 междунар.научно-прак.конф. (8-10 сентября 2010 г., Чолпон-Ата). – Бишкек, 2010. – С. 82-84.
5 Донбаев А.Б. Народные игры и состязания как средство популяризации физической культуры и спорта // Современные проблемы теории и практики физической культуры и спорта: материалы 3 междунар.научно-прак.конф. (8-10 сентября 2010 г., Чолпон-Ата). – Бишкек, 2010. – С. 114-116.
6 Донбаев А.Б. Становление казах-курес как средства физического воспитания молодежи // Вестник физической культуры. – 2010. – №3. – С. 23-24.
7 Бектранов.Е., Дбаев.Б., Ааділов.Е. Жастарды дене трбиесіндегі крес тсіліні алыптасуы // Дене трбиесіні жаршысы. – 2010. – №3. – 73-75 бб.
8 Доскараев Б.М., Курманалиев А.Т., Донбаев А.Б., Айтпанбет А.А. Становление педагогической методологии казахской национальной борьбы казахша-курес // Олімпійський спорт і спорт для всіх: тези доповідей міжнародний науковий конгресс (5-8 октября 2010 г.). – Киев, Украина, 2010. – С. 669.
9 Дбаев.Б. азаты лтты жарыстары мен ойындары дене трбиесі мен спортты танымал етуді ралы ретінде // Дене трбиесі жне елімізді бсекелестік ммкіндігі: халы.ылыми практ.конф.матер. (14-16 азан 2010 ж.). – Алматы, 2010. – 204-206 бб.
10 Дбаев.Б. аза кресі жарысында алысу дстерін талдау // Дене трбиесі жне елімізді бсекелестік ммкіндігі: халы.ылыми практ.конф.матер. (14-16 азан 2010 ж.). – Алматы, 2010. – 207-209 бб.
Резюме
Донбаев Абил Булатович
Становление казах-курес как учебной дисциплины
13.00.04 – Теория и методика физического воспитания спортивной тренировки, оздоровительной и адаптивной физической культуры
Актуальность. Популярность, образовательная эффективность в формировании разнообразных прикладных навыков, в приобщении молодежи к физической культуре, воспитании нравственных, волевых и других психологических качеств личности, оздоровительная эффективность как средства укрепления здоровья и физической подготовки подрастающего поколения, во многом способствует включению борьбы казах-курес в программу учебных занятий по физической культуре в школе и физическому воспитанию в вузе, организации спортивных секций и отделений по казах-курес в ДЮСША.
Увлечение молодежи Казахстана этим видом спорта способствует значительному повышению уровня развития казах-курес, становлению мастерства борцов, увеличению массовости занятий молодежи казах-курес, многие из которых продолжили свое спортивное совершенствование в международных и олимпийских видах спортивной борьбы с достижением наивысших результатов.
Объект исследования – процесс становление и развитие казах-курес в Казахстане как учебной дисциплины и средства физического воспитания молодежи.
Цель исследования – выделить этапы становление казах-курес как учебной дисциплины в подготовке специалистов по казахской национальной борьбе и средства физического воспитания молодежи в Казахстане до международного вида спорта.
Методы исследования: обобщение научно-методических и исторических источников, анализ законодательных актов РК, официальной статистики и документальных материалов, анкетирование, педагогические наблюдения, видеозапись и нотационная запись соревновательной деятельности борцов, тестирование физической подготовленности, педагогический эксперимент и методы математической статистики.
Задачи исследования:
1 Изучить этапы становление казах-курес как учебной дисциплины, динамику издания научных и методических работ по казах-курес в Советский период и годы независимости.
2 Выявить отличительные особенности и применяемость технических действий на соревнованиях по казах-курес.
3 Исследовать возможности использования казах-курес в методике физической подготовки, физическом воспитании и формировании потребности в здоровом образе жизни учащейся молодежи Казахстана.
4 Обосновать эффективность использования казах-курес в качестве средства физической подготовки и физического воспитания учащейся молодежи и подготовки резерва сборных команд.
Основные результаты исследования:
1 Выделены этапы становления казах-курес как учебной дисциплины в подготовке специалистов и средства физического воспитания молодежи в Казахстане до уровня стабильно развивающегося международного вида спорта:
Первый. Тридцатые-сороковые годы 20 века (1920-1940 гг.) – условия способствующие развитию национальных видов спорта, формирование единых правил проведения соревнований по казах-курес, разделение на весовые категории, включение в программу всеказахстанских спартакиад, проведение соревнований республиканского масштаба.
Второй. Пятидесятые-шестидесятые годы – развитие в условиях значимой конкуренции со стороны олимпийских и международных видов спорта, привлечение борцов по казах-курес в другие виды спортивной борьбы, исследования истории развития физической культуры и спорта в Казахстане, в том числе казахских национальных видов спорта, появления целой серии научных, исторических и методических трудов казахстанских ученых, в том числе и по казах-курес.
Третий. Семидесятые-восьмидесятые годы – введение классификации казахских национальных видов спорта Спорткомитетом КазССР и разработка системы присвоения спортивных разрядов по этим видам спорта, спортивного звания «Мастер спорта Казахской ССР» по казах-курес, введение в КазИФК специализации по казах-курес, издание методических работ по классификации техники и тактики казах-курес, методики обучения приемам казах-курес, пособий, учебников и программ подготовки специалистов по казах-курес.
Четвертый. Девяностые до конца 20 века – развитие в смутные годы перестройки, обретения независимости и образования Республики Казахстан, совершенствования правил проведения по казах-курес, возвращения к истокам и национальным традициям проведения соревнований по казах-курес, проведения целой серии научных работ по исследованию казахских национальных видов спорта и традиций казахской национальной борьбы казах-курес. Защиты кандидатских и докторских диссертаций по казахским национальным видам спорта.
Пятый. Первое десятилетие 21 века. Организация и проведения систематических международных соревнований по казах-курес – чемпионатов Азии, Мира при традиционном участии команд из Центрально-Азиатского региона, Китая, Монголии и России, периодическом участии команд из Венгрии, Турции, Германии и других стран.
2 Выявлены значимые различия в технике, частоте и результативности применения разновидностей некоторых групп приемов, при сравнении казах-курес с другими видами спортивной борьбы. Наиболее активно (0,73 действия/мин) и результативно (0,35 оценки/мин) из всех групп приемов, применяемых на анализируемых соревнованиях, борцы применяли броски отхватом и подхватом. Далее по показателям применяемости следуют броски через бедро, сбивания захватом туловища, броски через спину («кочерга») и подсечкой. За счет предупреждений, объявляемых сопернику, борцы зарабатывали в среднем – 0,21 оценки/мин и достигали 0,05 досрочных победы/мин. Кроме перечисленных, к наиболее часто и результативно применяемым группам приемов на анализируемых соревнованиях можно также отнести сбивания рывком за отворот, зацепы голенью, броски «обвивом», броски прогибом и броски «мельницей».
На соревнованиях по казах-курес применяется разнообразная техника бросков в стойке, которая может использоваться и в других видах единоборств. Высокая активность и результативность применения оригинальных бросков через бедро («жамбас»), бросков через спину («кочерга») и действий ногами (отхваты, подхваты, подсечки, зацепы и обвивы), обусловленная отличием правил соревнований казах-курес от других видов спортивной борьбы, может быть использована в подготовке дзюдоистов, самбистов, рукопашников, борцов вольного и греко-римского стилей.
3 Популярность казах-курес в Казахстане делают этот национальный вид спорта важным для развития массовых занятий физическими упражнениями в оздоровительных целях. Современный уровень развития казах-курес требует улучшение условий, методологии и качества подготовки специалистов по этому виду спорта.
Высокая популярность борьбы казах-курес и желание детей школьного возраста заниматься именно этим видом спорта, как на уроках физической культуры, так и на факультативах, то есть в школьных спортивных секциях, предъявляет определенные требования к организации занятий.
4 Обосновано, что занятия борьбой казах-курес содействует укреплению здоровья, гармоническому развитию личности, физическому развитию и физической подготовке занимающихся, является эффективным средством развития физических качеств (силы, быстроты, ловкости, выносливости, гибкости) и воспитания физической культуры молодежи.
Результаты исследования могут быть использованы в учебном процессе по специальности «физическая культура и спорт», при проведении занятий по истории физической культуры и казахским национальным видам спорта, в подготовке специалистов по казах-курес, для совершенствования тренировочного процесса в видах спортивной борьбы. Кроме того, их можно использовать при проведении занятий по физической культуре в школе и физическому воспитанию в колледжах и вузах. Перспектива развития полученных результатов заключается в исследовании казахских национальных видов спорта, методов и целей их использования в древности и практики применения в наше время, исследовании эффективности казахских национальных игр в работе с подрастающим поколением разного возраста, возможностей их использования и развития.
Summary
Donbaev Abil Bulatovich
Establishment of Kazakh-kures as an academic subject
13.00.04 – Theory and method of physical education of athletic training, health-improving and adaptive physical training
Topicality. Popularity, educational efficiency in forming of various applied skills, in familiarization of youth with the physical training, development of moral, strong-willed and other psychological traits of personality, health-improving efficiency as a mean to strengthen health and train physically the younger generation, broadly encourages to include Kazakh-kures (wrestling) into the program of>
Ardour of Kazakhstan youth for this type of sport shall significantly increase the development level of Kazakh-kures, contribute to formation of wrestlers’ mastery, cause involvement of many young people in Kazakh-kures, many of which would continue to improve their skills in international and Olympic types of sport wresting by achieving highest results.
Subject of research – development of Kazakh-kures in Kazakhstan as an academic subject and means for physical education of youth.
Research objective – to mark out stages of Kazakh-kures development as an academic subject in training of specialists in Kazakh national wrestling and means for physical education of youth in Kazakhstan to international type of sport.
Research methods: generalization of scientific-methodological and historical sources, analysis of RK legislative acts, official statistics and documentary material, questionnaire, pedagogical observation, video recording and notation recording of wrestlers’ competitive activities, physical fitness testing, educational experiment and methods of mathematical statistics.
Research tasks:
1. To study Kazakh-kures establishment as an academic subject, publication trends of scientific and methodological works on Kazakh-kures in Soviet period and independence years.
2. To mark out differential peculiarities and applicability of technical actions on Kazakh-kures matches.
3. To research the opportunities to use Kazakh-kures in the physical training method, physical education and formation of want for healthy life-style of the Kazakhstan students.
4 Substantiate the efficiency of using Kazakh-kures as means for physical training and physical education of students and training of picked teams’ reserve.
The main results of research:
1 There are singled out three stages of Kazakh-kures establishment as an academic subject in training of specialists and means for physical education of Kazakhstan youth to the level of international sport that is being developed stably:
First. Thirtieth and forties of the XX century (1920-1940) – the conditions favoring to develop national types of sport, form uniform rules for holding of Kazakh-kures matches, to divide into weight categories, include into all Kazakhstan sports contests, to hold competitions of republican scale.
Second. Fifties and sixties– development under the conditions of relevant competition on the part of Olympic and international types of sport, involvement of Kazakh-kures wrestlers into other types of wrestling, research of physical culture and sport development in Kazakhstan including Kazakh national types of sport, appearance of the whole set of scientific, historical and methodological works of Kazakhstan scientists, particularly on Kazakh kures.
Third. Seventieth and eightieth – Sport Committee of Kazakh SSR introduces>
Fourth. Nineties till the end of XX century– development during troubled years of restructuring, finding of independence and formation of the Republic of Kazakhstan, improvement of rules to hold Kazakh-kures competitions, returning to heads and national traditions of holding of Kazakh-kures matches, perform the whole set of scientific works on researching of Kazakh national types of sport and traditions of Kazakh-kures, a Kazakh national wrestling. Defense of candidate and doctorate theses on Kazakh national types of sport.
Fifth. First decade of XX century. Organization and conduction of systematic international Kazakh-kures competitions– Asian, World championships where the teams from Central-Asian region, China, Mongolia and Russia participated regularly and teams from Hungary, Turkey, Germany and other countries participated from time to time.
2. There are revealed significant difference in the technique, frequency and effectiveness of applying of varieties of some types of holds if we compare Kazakh kures with other types of sport wrestling. The wrestlers used best of all (0.73 grades/min) and efficiently (0.35 grades/min) throws by grabbing and picking up out of all groups of holds used at the competitions being analyzed. Further, there come throws over the hip, knocking by seizing the body, throws over the back (“poker”) and ankle trip according to the applicability indicators. The wrestlers gained averagely 0.21 grades/min through the warnings that the judges declared to the opponent and achieved 0.05 of early victories/min. One can consider the jerks by turning away, hooks by the leg, making of throws by “embracing”, arching and “mill” throws as most often and effectively used holds besides the above listed.
The wrestlers use various techniques of throws at standing position on wrestling matches that can be used in other types of martial arts. High activity and efficiency of applying unique throws over the hip (“zhambas”), throws over the back (poker”) and movements with leg (grabs, picking ups, ankle trips, hooks and embraces) conditioned by the difference of rules of Kazakh-kures matches from other types of sport wrestling might be used while training judoists, sambo wrestler, hand-to-hand fighters, free-style and Greco-Roman wrestlers.
3. The popularity of the Kazakh-kures in Kazakhstan makes this national type of sport important to develop massive execution of physical exercises for recreational purposes. The modern level of Kazkah-kures development requires improving of conditions, methodology and quality of training of specialist in this type of sport.
High popularity of Kazakh-kures wrestling and desire of school-aged children to go in for just this type of sport at the physical training lessons, after hours and in sport>
4. It is justified that going in for Kazakh-kures shall improve health, contribute to harmonic personality development, physical development and physical training of students. It is effective means to develop physical qualities (strength, quickness, adroitness, endurance, flexibility) and bring up physical culture of youth.
One may use the research results in academic activities majoring in “physical culture and sport”, to conduct lessons on the history of physical culture and Kazakh national types of sport, to train Kazakh-kures specialists and to improve training process in types of sport wrestling. In addition, they may be used upon holding of lessons on physical culture at school and physical training at colleges and universities. The perspective in the development of the results obtained is to research Kazakh national types of sport, methods and objectives of using them in old times and application practice nowadays, to study efficiency of Kazakh national games while educating the rising generation of various age, possibilities to use and develop them.
