ОЖ 796.8: 378.016 олжазба ыында
ДБАЕВ БІЛ БЕКЕТЛЫ
аза кресіні оу пні ретінде дамуы
13.00.04 – Дене трбиесі, спортты жаттыулар, сауытыру жне бейімдеу дене трбиесі теориясы мен дістемесі
Педагогика ылымдарыны кандидаты
ылыми дрежесін алуа дайындалан диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2010
Жмыс азаты спорт жне туризм академиясында орындалан
ылыми жетекші Педагогика ылымдарыны докторы
.Е. Бектранов
Ресми оппоненттер Педагогика ылымдарыны докторы
Х.Ф. Анарлов
Педагогика ылымдарыны кандидаты
Е.. лімханов
Жетекші йым Атбе мемлекеттік педагогикалы институты
орау 2010 жылы «28» желтосан саат 16.00 азаты спорт жне туризм академиясы жанындаы Д 14.41.03 диссертациялы кеесінде теді. Мекен жайы: 050022, Алматы аласы, Абай даылы, 83/85, факс (727) 292-68-05
Диссертациямен азаты спорт жне туризм академиясыны кітапханасында танысуа болады
Автореферат 2010 жылы « » арашада таратылды
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы, педагогика
ылымдарыны докторы.Е. Бектранов
КІРІСПЕ
Зерттеуді зектілігі. азастанда аза кресіні ке танымалдыы осы лтты спорт трін сауытыру масатында жаппай айналысуды дамыту шін маызды етеді. озалу белсендігіні танымал трлерін олдану, кпшілікті шылдануы шін кптеген секциялар ру, сіресе, адамны озалу белсендігі техникалы ілгерілеу, апаратты жне телекоммуникациялы технологияларды даму мен білім беру жйесі салдарынан лсіреген азіргі тада зектілігі зор. Гиподинамия арынды суі мен дене дамуы кезеінде, яни балалы жне жасспірімдік шата адам денсаулыына айын кері сер етеді. Азаны тіршілікті амтамасыз ету жйесіні, нерв жйесіні, тіреуіш-озалу аппаратыны жне т.б. алыптасуы мен дамуы дерісінде жинаталан кері былыстар мен бзылулар гиподинамияны серінен болаша рпаты, яни тым уалауда крініс тауып, адамны барлы кейінгі мырында денсаулыты нашарлауына жол береді [Я.С. Вайнбаум, 1993; А.А. Виру, 1991;.Е. Бектранов жне т.б., 2006 жне т.б.].
аза кресіні ке танылуы, трлі олданбалы дадыларды алыптастырудаы білімдік тиімділігі, дене шынытыруа енгізілуі, ерік-кші мен баса да психологиялы сапаларын трбиелеу, денсаулыты ныайту тсіліні сауытыру тиімділігі мен жастарды дене трбиесі кп жадайда осы крес тріні орта мектептегі дене шынытыру пні бойынша оу жне сыныптан тыс сабатар бадарламасына енгізілуіне ыпал етеді.
Казіргі жасспірімдер мен жастарды лтты ойындара ызыушылытарын ескере отырып, орта мектептер мен колледждерде дене трбиесіне жне сыныптан тыс осымша саба кезінде тек бадарламадаы жаттыуларды ана емес, лтты спорт трлері мен ойындарын оу жоспарына енгізуге болады.
Кеестік азастанда аза кресінен жарыстар олимпиадалы жне халыаралы спортты крес трлерінен бірнеше онжылды брын ткізіле бастады. деби деректерге сілтемелерді зінде аза крестен мына Бкілазастанды спартакиада бадарламасымен жне жеке республикалы жарыстарды ткізу кезедерді атап крсетуге болады: 1928, 1936, 1938, 1939 жж. [М. Тникеев, 1957; М.Х. Боламбаев, 1983; Е. Мхитдинов, 1999; Е. лімханов, 1997, 2008; Б.М. Досараев, 2009 жне т.б.].
Ал грек-рим кресі азастанда тек екінші дниежзілік соыстан кейін дами бастады (алашы азастан біріншілігі 1948 жылы тті), дзюдо Олимпиада ойындарыны бадарламасына енгізгеннен кейін ана, 1960 ж. дами бастады, самбо жастар шылдануа болатын спортты крес трі ретінде 1949 жылы ана А.А. Харлампиевті жмысынан басталды. азастанда еркін крестін дамуы 1955 жылы грек-рим кресінен тжірибелі жаттытырушы П.Ф. Матущакты еркін крестін бас бапкерлігіне таайындалумен байланысты. Самбо мен еркін крес азастана бірінші келінген уаыты 1950 ж. [Е. лімханов, 1997; П.Ф. Матущак, 2009 жне т.б.].
азастан жастарыны спортты осы тріне уестенуі аза кресіні даму дегейіні едуір жоарылауына, балуандарды шеберлігіні алыптасуына, жастарды аза кресімен жаппай шылдануына септігін тигізеді. аза кресімен шылданаты жастар арасынан, здеріні спортты кемелденуін спортты кресті халыаралы жне олимпиадалы трлерінде жаластырып, е жоары нтижелерге жеткен кптеген ататы балуандар шыан.
Сонымен, зерттеу зектілігі кне заманнан аза халы жастарды дене кшін жне скери дайындауда, мерекелер мен жарыстарды ауіпсіз трін йымдастыруда пайдаланып келген аза кресті азастанны кеес дуіріндегі дамуында жастарды дене шынытыру дербес ралы ретінде алыптасу тарихын ткерістер мен айта ру арынды дамыан заманда мыт алдырмай, балуандарды дайындау ралдары мен дістеріні барлы ажетті де маызды атрибуттарын зерттеп, оларды сатап алу жне спортшыларды дайындай дістемесіне енгізу, сондай-а скеле рпаты дене трбиесінде пайдалану шін зерттеу ажеттілігімен аныталады.
Зерттеу нысаны – азастанда аза кресті оу пні жне жастарды дене трбиесі ралы ретінде дамуы.
Зерттеу пні – аза лтты кресіні заманауи спорт тріне дейін алыптасу дерісі.
Зерттеу масаты – аза кресті азастанда аза лтты кресінен мамандар дайындаудаы оу пні жне жастарды дене трбиесі ралы ретінде халыаралы спорт тріне дейін алыптасу кезедерін атап крсету.
Зерттеу болжамы. аза кресті осы лтты спорттан мамандар дайындаудаы оу ралы ретінде алыптасу кезедерін, жаттыу дерісіні діснамасын жетілдіруді, жарыстарды ткізу ережелері мен 20-асырда халыаралы спорт тріне дейін дамуын зерттеу, аза кресті спортты кресті баса заманауи трлерінен даму тарихындаы, жеіске жетуді олданбалы ралдарды техникасы мен дістеріндегі, балуандарды дайындау діснамасындаы жне айналысушылара тигізетін серіні тиімділігіндегі айырмашылытарын анытау аза лтты кресін тымды танытып, аза кресі бойынша оу материалдарын жетілдіруге жне аза кресті оушы жастарды дене трбиесінде пайдалану ажеттілігін негіздеуге ммкіндік береді.
Зерттеу міндеттері:
1 аза кресті оу пні ретінде алыптасу кезедерін, Кеес дуірі мен туелсіздік жылдарында аза кресі жніндегі ылыми жне дістемелік жмыстарды жариялау барысын зерттеп-білу.
2 аза кресіні ерекшеліктері талдап, жарыста олданылатын діс-тсілдерін тіркеп реттеу.
3 аза кресті дене шынытыру дістемесінде, дене трбиесінде жне азастанны оушы жастарыны салауатты мір салтына ажеттілікті алыптастыруда пайдалану ммкіншіліктерін зерттеу.
4 аза кресті оушы жастарды денелерін шынытыру мен трбиелеу жне рама командалар резервін дайындау ралы ретінде пайдалану тиімділігін негіздеу.
Зерттеу дістері: ылыми-дістемелік жне тарихи тпнсаларды жинатау, Р занамалы кесімдеріне, ресми статистика мен жатнамалы материалдара талдау жасау, анкеталы сауалнама, педагогикалы баылау, крескерлерді жарыстаы діс-имылдарын тіркеу, дене дайынды сынатары, педагогикалы эксперимент, математикалы статистика дістері.
Зерттеуді діснамалы негіздерін Л.П. Матвеевті [1991, 2005] дене шынытыру жне спорт теориясы мен дістемесі, В.Н. Платоновты [1984] спорт жаттыу теориясы, Л.П. Матвеев пен Ф. Меерсонны [1984] азаны дене кш жктемесіне бейімделу теориясы райды, одан баса спортты крес дістемесі [Г.С. Туманян, 2006; Ю.А. Шулика, 2006 жне т.б.], аза кресіндегі тарихи жне ылыми зерттеулер мен дістемелік ебектер [П.Ф. Матущак, Е.М. Мхитдинов, 1998; Е. Мхитдинов,. Байдосов, 1985; М.Х. Боламбаев, 1983; Е. лімханов, 1997, 2008 жне т.б.], азастан спорты мен лтты спортты тарихы [М. Тникеев, 1957, 1983; Б.М. Досараев, 2009 жне т.б.] жне баса алымдарды ебектеріндегі теориялы жне дістемелік жмыстары райды.
Зерттеуді теориялы мнділігі:
- аза кресті оу-жаттыу дерісін, крес дістері мен тсілдерін йрету дерісін йымдастыруда, аза кресінен жарыстар ткізу ережелерін жетілдіру, республикалы жне халыаралы жарыстарды йымдастыруда оу пні ретінде даму кезеедрін анытауда;
- аза кресті азаты лтты кресі бойынша мамандарды дайындау дерісін жарыстарды алашы ережелерін зірлеу мен дамытудан бастап, азастан Республикасыны жоары оу орындарында спортты осы трі бойынша мамандытар ашуа дейін йымдастыру дерісінде оу пні ретіндегі алыптасуы мен дамуын зерттеу, аза кресінен дістемелік ралдарды, азаты лтты спорт трлері мен аза кресінен мамандар дайындау бадарламаларын жне оулытарды зірлеу кезедерін анытауда;
- Кеес дуіріндегі жне азастанны туелсіздігі жылдарындаы аза кресіні теориялы, діснамалы жне оу-дістемелік негізін алыптасуы мен жетілу кезедерін бліп крсетуде.
Зерттеуді тжірибелік мнділігі:
- азаты лтты кресіні азатанда траты дамып келе жатан спортты крес трлері арасындаы орнын зерттеп-білу, спортты кресті олимпиадалы жне халыаралы трлеріні дниежзінде жне азастанда пайда болуы мен дамуы кезедерін натылаунда;
- аза кресті олимпиадалы жне халыаралы спортты крес трлерінен жарыстарды даму тарихындаы, техникасындаы жне тсіліндегі, жарыстар ережелері мен балуандарды дайындауындаы айырмашылытары мен зара байланыстарын анытаунда;
- аза кресті жас рпаты дене трбиесіне баулу, салауатты мір салтына тарту мен имыл тапшылыын озалыс белсенділігімен толытыруа ажеттілікті трбиелеу ралы ретінде білім беру жне сауытыру серін длелдеунде.
- аза кресі бойынша дене жаттыулары, техника мен тактика айырмашлытарыны даму негіздемесі жне дістемелік жаын алыптастыруда оларды білімдік, сауытыру жне трбиелік жатарын зерттеп жетілдіруде;
- аза кресі бойынша дістемелік, діс тсілдік жне имыл-рекетті ерекшілектеріні талдау, денсаулыты ныайту мен тратылыын сатау масатында дістеме сапасын атауда.
Зерттеу материалдарын лтты спорт трлері мен аза кресіні тарихы, дене шынытыру жне спортты крес трлеріні тарихы бойынша оу курстарын, аза крестен мамандандыру курсын жне спортты крес трлеріндегі оу-жаттыу дерістерін жетілдіру шін, мектептегі дене шынытырудан оу жне оудан тыс сабатарды жне жоары оу орындарында дене трбиесінен факультативтік сабатарды йымдастыруда пайдалануа болады.
ылыми жаалыы:
- аза кресіні азастанны кеес дуіріндегі жне туелсіздік кезеіндегі дамуы жылдары бойынша дамуындаы оу-жаттыу дерісін йымдастыруды, оу-дістемелік негізіні рылуы, жарыстарды йымдастыру мен ткізу ережелеріні азастанда дене трбиесіні жне спортты олимпиадалы трлеріні дамуымен атар кемелдену кезедері атап крсетілді;
- аза кресінен оу пніні алыптасуы мен оны спортты азастанды жастар арасында танымал осы трі бойынша мамандарды дайындау шін жетілдіру динамикасы крсетілді;
- аза кресіні дісітері мен тсілі спортты кресті олимпиадалы жне халыаралы трлерімен салыстырылып, балуандарды денелік, діс-тсілдік жне жарыса дайындыында олданылатын ралдар мен дістерді тиімділігіне талдау жасалды.
орауа сынылан негізгі аидалар.
1 20-асырды басында азастанда аза кресіні дамуы (республикалы жарыстарды ткізілуі, Бкілазастанды спартакиада бадарламасына енгізілуі жне т.с.с.) азастандаы спортты кресті олимпиадалы жне халыаралы трлеріне баулуды басталуынан бірнеше онжылдыа озан.
азаты лтты кресіні 20-асырдаы даму кезедері ылыми-зерттеу, тарихи, оу-дістемелік, теориялы ебектерді, жарыстарды бірыай ережелерін зірлеу мен жетілдіруді, балуандарды салма дрежелері мен жас топтарын блуді оса аланда, аза кресіні діснамалы негіздеріні алыптасуымен байланысты.
2 аза кресіні алыптасуы мен дамуына азаты дене трбиелеу мдениеті институтында аталмыш мамандыты енгізілуі мен аза кресті оу пні ретінде алыптасуы, осы пн бойынша бадарламаларды, оу ралдарыны жне оулытарды зірленуі лкен трткі болды.
азаты лтты кресіні спортты кресті баса трлерінен айырмашылытары кне заманнан жарыстарды тарихи алыптасан ережелері шектерінде дамып келе жатан негізгі ережелері рпатан рпаа ауызша тараан аза кресіні дербестігін, ерекшелігін сипаттайды.
3 аза кресіні спортты кресті баса трлерінен еш алыспайтын, скеле рпаты дене шынытыру мен денсаулыын ныайту, дене абілеттерін дамыту мен озалыс дадыларын алыптастыру ралы ретіндегі жоары сауытырыш сері, дене шынытыру мен салауатты мір салтына трбиелеудегі трбиелік тиімділігі спортты кресті олимпиадалы трлері тарапынан елеулі бсеке жадайында трлаулы даму мен жастарды спорт залдарына тартуды маызды факторы болып табылады.
Сауалнама нтижелері бойынша аныталандай, сралан, сіресе, ауылды жерлерде тратын бозбалаларды кпшілігі аза кресімен шылдануа тілек білдіреді.
4 аза кресімен шылданатын балуандарды дене, діс-тсілдік дайындыын зерттеу нтижелері киімдегі спортты кресті баса трлерімен (самбо жне дзюдо) шылданушыларды нтижелерінен алыспайды, аза кресі жарыстарында пайдаланылатын дістер спортты кресті баса трлерінде де кбінесе табысты олданылады, ал аза кресінен ткізілетін жарыстарда кресті баса трлеріні балуандары табысты нер крсетуде, бл аза кресі шін ана емес, спортты кресті баса трлері шін де резерв дайындаудаы сабатастыты тамаша алышарты болып табылады.
Зерттеу нтижелерді сенімділігі мен негізділігі теориялы, ылыми жне дістемелік негізде длелденді, алан нтижелері, корытынды мен тжырымдары зерттеу ылыми аппаратына сай болуынан, ойылан міндеттер мен масаты кешенді зертеу дістерін пайдаланып шешуден, ылыми зерттеу жргізіп материал жинаудан, педагогикалы эксперимент арылы длелдеуден, математикалы статистика дістерімен зерттеу нтижелерді натылыы мен шынайлыын есептеумен амтылды.
Зерттеу йымдастру кезедері.
Зерттеуді бірінші, теориялы-іздестіру кезеінде (2006-2008 жж.) ылыми-дістемелік жне тарихи дереккздерді жалпылап орыту, занамалы актілерді, аза кресі мен спортты кресті баса трлері бойынша ресми статистикалар мен деректі материалдарды талдау жргізілді, оу-жаттыу жмыстарыны мазмны, жарыстарды ережелері мен аза кресі жне спортты кресті баса трлеріндегі жарыс ызметі зерттелді.
Екінші кезеде (2008-2009 жж.) палуандарды дене шынытыруа даярлыын, жарысу имыл діс-айлалылы тсілдерін зерттеу жне сауалдама жргізілді. Оушы жастарды дене трбиесі мен дене шынытыруа даярлыында аза кресімен олдану тиімділігі, даярлау ралдары сабатастыы, аза кресті оса аланда киіммен спортты крес трлеріндегі дене даярлыы, дістері мен крсеткіштеріні теориялы жне тжірибелік негіздемесі жасалды.
шінші кезеде (2009-2010 жж.) мыналар ткізілген: алынан нтижелерді математикалы статистика дістерімен деу жне алынан нтижелерді дрыстыы мен сенімділігін тексеру, ертеректе алынан нтижелермен салыстыра талдау, оу-жаттыу дерісін жетілдіру, аза кресіне даярлау бадарламаларын жне орытындылар мен практикалы кепілдемелерді зірлеу, жастармен оу-жаттыу жмыстарында оларды олдану.
Диссертациялы жмысты ресімдеу зерттеу нтижелерін тжірибеге енгізумен, зерттеу нтижелерін малдау жне жариялаумен атар жргізілді.
Авторды жеке лесі ылыми-дістемелік жне тарихи тпнсаларды талдаудан, жатнамалы материалдар мен занамалы кесімдерін, ажетті мліметтерді жинатаудан, анкеталы сауалнама жргізіп, педагогикалы баылауда крескерлерді жарыстаы діс-имылдарын тіркеу, дене дайынды сынатарын абылдау, педагогикалы эксперимент йымдастыру, математикалы статистика дістерін олдану, зерттеу нтижелерін есептеп шыару мен сенімділігін тексеру, диссертация жмысын дайындап, зерттеу таырыбы бойынша ылыми маалалар жазудан трады.
Зерттеу нтижелеріні талылануы жне жзеге асырылуы. Зерттеу нтижелері келесі конференциялар мен конгресте апробациядан тті:
- лтты спорт пен ойындарды бгінгісі мен болашаы: республикалы ылыми-тжірибелік конференция (20-21 мамыр, Алматы, 2010);
- Современные проблемы теории и практики физической культуры и спорта: III халыаралы ылыми-практикалы конференция (8-10 ырйек, Чолпон-Ата, Бишкек, ыргызстан, 2010);
- Олімпійський спорт і спорт для всіх: міжнародний науковий конгресс (5-8 октября, Киев, Украина, 2010);
- Дене трбиесі жне елімізді бсекелестік ммкіндігі: халыаралы ылыми-практикалы конференция (14-16 азан, Алматы, 2010).
ылыми зерттеуді мазмны бойынша 10 ылыми енбек жрияланды: Білім жне ылым саласындаы баылау комитетіні бекіткен тізімі бойынша 3 ылыми маала, халыаралы жне республикалы конференциялар мен халыаралы конгресте 7 тезистер жары крді жне зерттеу нтижелері практикалы олдану актілерімен расталды.
Диссертацияны клемі мен рылымы. Диссертация кіріспеден, трт тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен, осымшалардан трады. 177 дебиет пайдаланылды, оны 11 шетелдік дебиеттер. Диссертация бойынша 17 кесте жне 9 сурет жасалынды.
Диссертацияны кіріспесінде ылыми аппараты берілген: зерттеуді зектілігі, нысаны мен пні, дегейі мен болжамы, діснамалы негіздері мен теориялы, тжірибелік мнділігі, зерттеу мселесін шешуге баытталан масаттар мен міндет ойылып, зерттеу дістері крсетілген, зерттеу йымдастыру кезендері, жарияланан ылыми жмыстары мен сенімділігі айындалып, ылыми жаалыына сипаттамасы мен орауа сынылан негізгі аидалар берілді.
НЕГІЗГІ БЛІМ
«аза кресті осы спорт трінен мамандар дайындаудаы оу пні ретінде алыптасу кезедері» атты бірінші блімінде зерттеу таырыбы бойынша ылыми жне дістемелік деректерге шолу жасалды, мндаы е маызды кезедер: лтты спорт трлеріні жастарды дене шынытыру ралы ретінде танылуы, аза кресінен бірыай ережелерді абылдануы, салма дрежелеріне блу, Бкілазастанды спартакиадаларды бадарламасына енгізілу жне аза кресінен азастан чемпионаттарыны ткізілуі, аза крестен дайындау тжірибесі мен техникасыны азастанда еркін кресті дамытуда олданылуы, аза кресінен бастап баса спортты крес трлерінде жоары нтижелерге жеткен ататы азастан балуандары, аза кресі жніндегі ылыми жне дістемелік жмыстарды жариялануы, аза кресі мамандыыны дене шынытыру жне спорт бойынша мамандар дайындау бадарламасына енгізілуі, осы пн бойынша бадарламалар мен оу ралдарыны зірленуі, тсбелгі жне кулік берілетін «аза кресінен спорт шебері» нормативіні енгізілуі.
1928 жыла дейін аза кресіні бірыай ережесі болан жо. Жарыса тсетіндерді салмаыда ескерілмеді. Сондытан палуандар жарысына кбінесе ірі, салмаы жоары батырлар атысады. Біріктіретін ереже болмаандытан жарыс жергілікті жерде абылдыан немесе келсім шарта сйкестірілген ереже бойынша ткізіледі. Осы жылы аза кресіне тн бкіл діс, тсілдерін амтыан бірыай ереже жарияланды [М. Боламбаев, 1985].
М.Т. Тнекеев [1973] бл, 1928 жыл, зін трлі спортты оиалармен танытан деп жазан. лтты спорт жне классикалы спорт трлерінен кптеген жарыстар ткізілген. Соан байланысты, Республикалы дене шынытыруды жоары кеесі аза кресіні спортты жарыстарына бірыай ереже бекітті.
XX асырды 20-жылдарына дейiн аза кресте салма дрежесi мен жас млшерiне арай блу болмаан. Салма дрежесiне жне жас млшерiне арай блiнiп кресу осы кезенде ене бастады деп жеткізеді Е. лімханов [2008].
рес ережелері ел арасында ауызша тарап, оны негізгі шарттарын балуандар талассыз мойындаан, біра арасында бар айырмашылытарын алдын ала зара келісім бойынша белгілеп абылдаан.
аза халыны р аймата кресу тртіптеріні айырмашылыын алысу киімінен де белгілеуге болады. Мысалы, зертеушілер [.Р. Байдосов, 1987; Е. лімханов, 1996 жне т.б.] азіргі еркін креске сас кеуде жалааш белбеусіз кресу трін, шапан киіп белбеу буынып кресу трін, белбеуді жалааш кеудеге буынып кресу трін, кртеше киіп кресу трін жне жала ая отырып (трттаанда) кресу трлеріне бледі.
аза кресіні даму кезедері бойынша кеес дуіріне тарихи жорыа аттанатын болса, бл крес трінен 1928 ж. [Е. лімханов, 2008] жне 1936 ж. [Б.М. Доскараев, 2009] бірінші жне шінші Бкілазастанды спартакиадаларында жарыстар тті, ал 1938 жылы бірінші республикалы колхозшылар спартакиадасында жарыстар тті [М. Боламбаев, 1980 жне т.б.].
Сайып келгенде, кеестік азастанда спортты кресті барлы халыаралы жне олимпиадалы трлері аза кресінен грі бірнеше он жылдыа кешігіп, дами бастады (1 кесте).
Грек-рим (ксіби француз) кресіні тек бір кілі ана 20, 30 жне 40-шы жылдарда азастан жне Орта Азияны аумаында кшін, з нерін белсенді трде крсетті, ол ажыман Майтпасов. Біра, е алдымен, аза кресі кілі боландытан трттаанды крессіз, арсыласыны жауырнын тігізіп бірінші латырана дейін стасулара шыан, грек-рим кресінен секцияларын ашпаан.
| 1кесте – лемде жне азастанда спортты кресті дамуы | |||
| Кресті трі | лемде дамуы | Олимпиадалы ойындарыны бадарламасында | азастанда дамуы |
| грек-рим кресі (француз, классикалы кресі) | 19 асырды 90-шы жылдарында Францияда атты дамыды жне Европада таралды Ресейді оса | Бірінші Олимпиададан 1896 ж. бастап | 1940 ж. басы, Федерацияны негізі 1946 ж. аланан |
| еркін кресі | 1904 ж. бастап АШ, Европада 20-30 жж. | 1904 ж. бастап | 1950 ж. басы, Федерацияны негізі 1955 ж. аланан |
| самбо | КСРО-да 1938 ж. мемлекеттік трыда танылды, А.А. Харлампиев 1949 ж олайлы спортты нысана айналдырды, 1966 ж. бастап кресті халыаралы трі болып есептеледі | енгізілмеген | 1950 ж. басы Федерацияны негізі 1955 ж. аланан |
| дзюдо | 1882-1884 жж. Жапон., 1920-1933 жж. Кеестік Ресей аумаында дамуы, біра тыйым салынды, дниежзілік бірінші біріншілік 1956 ж. тті, КСРО-да 60 жылдары айтадан дамыды | 1959 ж. бастап, XVIII жазы Олимпиадалы ойындар 1964 ж. (Токио., Жапон.) | 1960 ж. басы |
Грек-рим кресіні халыаралы ережелері 1896 жылы абылданып бірінші Олимпиядалы ойындарынан бастап бадарламасына ірген. Ол грек-рим (франциялы) ресі Европада сіптік рескерлерді нерлерімен ке тарандытан болан. Біра, салма бойынша бліп кресу 1906 жылдан басталан, сонда 1911 жылына дейін тек ана ш салмаа бліген [Г.С. Туманян, 2006 жне т.б.].
Балалы шаынан азаты лтты кресінен жекпе-жектерге жие атысан, ал 1904 ж. Петербургте И. Лебедев мектебіне абылданан, онда 2 жыл оыан ажыман Майтпасов ксіби француз кресіні жарын кілі болып табылады. Ресей мен Европада ткізілген француз кресінен бірнеше ксіби біріншілікті, сонымен атар АШ-та еркін крестен біріншілікте тты. 1927 жылы (аза АКСР ОАК) оан спорта сіірген ебегі шін «аза халыны батыры» рметті атаын берді.
1970 жылы азаты дене трбиелеу мдениеті институтында алашы рет аза кресі мамандыы енгізілді, соан байланысты кптеген дістемелік жмыстар, аза кресі техникасы мен дісіні жіктемесі, тсілдерін йрету дістемесі, аза кресінен мамандар дайындау жніндегі оу ралдары, оулытар мен бадарламалар шыарылды.
1971 жылы азССР Спорткомитетіні аулысы бойынша «аза ССР-ні спорт шебері» атаы енгізіліп, аза кресі бойынша тсбелгі мен кулік оса тапсырылатын болады.
азастандаы лтты спорт трлеріні даму мселелері Р-ны 1999 жылы «Дене шынытыру жне спорт туралы» Заында (2 б. 10 т.) азастандаы халыты ойындар мен лтты спорт трлерін дамыту мселелері ашылан.
90-шы жылдары жарыстарды ережелерін жне киім нысанын жетілдіруге кп кіл блінді, аза кресіне арналан киім нысанын спортты кресті баса трлерімен айырбастауа жол беруге болмайтыны атап тілді.
Б.Жаалин жасаан аза крес жарыстарыны ережесін 1993 жылы Р Туризм, дене трбиесі жне спорт министрлігі бекітті. Киім нысаны жеі ыса кеудешеге згертілді, ал 1997 жылы нысанды киім мен жарыстарды ережелерін жетілдіру орытындылары бойынша Е. лімханов кандидатты диссертациясын орады.
азастандаы лтты спорт трлерін аржыландыру мселелері дене шынытыру жне спортты белсенді трлерімен шылдануа, салауатты мір салтына, озалыс белсенділігі мен баралы дене шынытыру-сауытыру шараларына республика трындарын кеінен тарту мен жмылдыру тсілі ретінде «азастан Республикасыны 2007-2011 жылдара арналан дене шынытыру жне спортты дамытуды Мемлекеттік бадарламасы» бойынша арастырылады.
азастан жастарыны осы спорт трімен шылдануа деген лшынысы аза кресіні едуір дами тсуіне, спортшылар шеберлігіні алыптасуына, жастарды аза кресімен баралы сипатта шылдануына, халыаралы жне олимпиадалы спорт кресі бойынша жоары жетістіктерге жетуіне ыпал етеді.
азіргі кезде аза кресіні жеткен дегейі – бірнеше елде траты трде дамып келе жатан халыаралы спорт трі боландытан, жйелі трде халыаралы жарыстар, континенттік жне лемдік жарыстарды йымдастыру мен ткізу талап етіледі. 2005 жылы Ресейде жне 2006 жылы Моолияда аза крес бойынша Азияны І жне ІІ чемпионаттары ткізілді. 2007 жылы Азияны ІІІ чемпионатында азастанда ткізілген (Стбаев аласы) Моолияны, ытайды. збекстанны, Тжікстанны, ырызстанны, Тркіменстан, Ресей мен азастан командалары атысты. 2009 жылы аза кресі бойынша ызылдорда аласында (азастан) ткен Азияны V чемпионатында бірінішілік шін лемні 10 шаты елінен келген аза кресіні дстрлі атысушылары – атап ткен командаларымен оса Иран жне Сирия командалары кш сынасты. аза кресі бойынша лем чемпионаттарында атысан командаларды саны тіптен кп. 2006 жылы Алматы аласында ткен аза кресі бойынша біріншілікте лемні 42 спортшысы шайасты. 2008 жылды арашасында Орскіде (Ресей) азаты лтты кресі бойынша ІІ лем біріншілігі болып тті, оан лемні 20 елінен е мыты палуандар атысты. 2010 жылды азанында Астана аласында аза кресінен ІІІ лем біріншілігі тті (30-дан астам елінен палуандар атысты).
«Зерттеу дстері мен зерттеу жмысын йымдастру» атты екінші блімінде зерттеу мселесін шешуге баытталан дістерді ажеттілігі талыланады, оларды уйымдастру жолдары аныталады жне зерттеу йымдастыру кезендері мен жргізілген орны, атысушы бадарламасы келтірілген.
«аза кресіні айрыша ерекшеліктері жне спортты крес трлері бойынша рама командаларды спортты резервін даярлауда азаты лтты кресіні ммкіндіктері» атты шінші блімінде тек аза кресіне тн ерекшеліктер мен жарыс ережелері, жекпе-жекті жргізу шеберлігі мен дісі, жеіске жетуді бірегей дістері мен тсілдерін алыптастыруа, олданылатын тсілдерді сапасы мен тиімділілігін жасартуа септігін тигізетін дістер, крсетілген ерекшеліктерді зерттеу нтижелері талыланады. Сонымен бірге спортты кресті олимпиялы жне халыаралы трлеріне атысты жеіске жетуді тсілдерін орындау дістеріні белгілі бір састытары мен олданылуы, олданылатын ралдары мен кресу дісі талыланады, бл сіресе киіммен кресу спортты трлеріндегі жне жас спортшылармен жмыста аза кресі бойынша рама командаларды спортты резервін даярлауа ммкіндік береді. Бдан баса спортты кресті баса трлері кілдеріні тиісті дайындытан кейін аза кресінен жарыстарда ойдаыдай нер крсету ммкіндіктері талыланады, бл олда бар жарыстарды ткізу практикасымен расталып отыр.
аза крес бойынша жарыстарды ережелері кресті тргеп трып жргізуге ана ммкіндік береді, бл трттаанды креске оыту ажетінсіздіктен тргеп трып кресу дісін игеруге оыту уаытын айта блуге септігін тигізеді (2 кесте).
Спортты жетістіктерді жарыс ызметі мен арын дегейін талдау крескерді техника-тактикалы алыптасуын педагогикалы баылауды маызды факторы болып табылады. Жарыстарда йрену тсілдерді орындалу сенімділігін, жіберілген діс-алайлылы ателіктерді ана емес, сондай-а крескерді психологиялы асиеттерін, кресті олданылушы тсілдері мен алайлылы трлілігін талдап, кресте жеіске жету техника мен тактикалык
| 2 кесте – аза кресіні айрыша ерекшеліктері | ||||||
| № | Крсеткіші | Кресті трі | ||||
| Дзюдо | Самбо | аза кресі | Еркін крес | Грек-рим кресі | ||
| 1 | Киімі | дзюдога белбеулі кеудеше мен шалбар | белбеулі самбо кеудеше | жеі ыса белбеулі кеудеше мен шола шалбар | арнаулы эластикалы шола трико | арнаулы эластикалы шола трико |
| 2 | ая-киімі | аякиімсіз | самбо аякиімі | крес аякиімі | крес аякиімі | крес аякиімі |
| 3 | киімінен стау | рсат етілген | рсат етілген | рсат етілген | тыйым салынан | тыйым салынан |
| 4 | аяынан стау | рсат етілген | рсат етілген | тыйым салынан | рсат етілген | тыйым салынан |
| 5 | аяпен жасайтын діс | рсат етілген | рсат етілген | рсат етілген | рсат етілген | тыйым салынан |
| 7 | тізе тигізе тастау | бааланады | бааланады | бааланбайды | бааланады | бааланады |
| 8 | трттаанда кресу | бар | бар | жо | бар | бар |
| 9 | ауыртпалы дістер | рсат етілген | рсат етілген | тыйым салынан | тыйым салынан | тыйым салынан |
| 10 | тншытыру дістер | рсат етілген | тыйым салынан | тыйым салынан | тыйым салынан | тыйым салынан |
| 11 | діс рекеттін баалау | сапа сатысы бойынша | балл 1, 2 жне 4 | сапа сатысы бойынша | балл (1, 2 жне 3) | балл (1, 2 жне 3) |
| 12 | жеіс | латыру немесе басып жату дісі шін «ипон» | тргеп трып арсыласты арасына латыру | «таза женіс» арсыласты арасына латыру | арсыласты латырып немесе аударып екі жауырын кілемге тігізу | арсыласты латырып немесе аударып екі жауырын кілемге тігізу |
| 13 | жартылай жеіс | латыру немесе басып жату дісі шін «ваззари» | жо | «жартылай женіс» бйірге латыру | жо | жо |
| 14 | ширек жеіс | жо | жо | «жамбас» жамбаса латыру | жо | жо |
| 15 | орташа баа | латыру немесе басып жату дісі шін «юко» | жо | жо | жо | жо |
| 16 | тменгі баа | латыру немесе басып жату дісі шін «кока» | 1 балл, белсенділік | «бук» - арсыласты тізерлету немесе трттаандату | 1 балл | 1 балл |
| 2 кестені жаласы | ||||||
| № | Крсеткіші | Кресті трі | ||||
| Дзюдо | Самбо | азаша крес | Еркін крес | Грек-рим кресі | ||
| 17 | арсыласты арасында басып жату дісін баалау | 10 с – «кока», 15 с – «юко», 20 с – «ваззари», 25 с – «ипон» | 10 с – екі балла, 20 с – трт балл | жо | ауіпті кйінде арасында 10 с стау 1 балл | ауіпті кйінде арасында 10 с стау 1 балл |
| 18 | таза немесе толы жеіске жетуді нсалары | «ипон», екі «ваззари», арсыласты берілуі немесе йытатылуы | тргеп трып арсыласты арасына латыру, оны берілуі, 12 бала озып шыу | таза женіс, екі жартылай женіс, трт жамбас немесе бір жартылай женіс жне екі жамбас | арсыласты екі жауырын кілемге тігізу немесе р кезіде 6 баллмен жеу | арсыласты екі жауырын кілемге тігізу немесе р кезіде 6 баллмен жеу |
| 19 | арсыласты жарааттанып немесе ескертулермен женілуі | толы жеіс | таза жеіс | таза жеіс | таза жеіс | таза жеіс |
| 20 | аны артышылыпен жеу | «ваззари» | 8 балла озып шыу | бір «жартылай женіс» немесе екі «жамбас» | р кезеде балл бойынша озып шыу | р кезеде балл бойынша озып шыу |
| 21 | пай жеісі | «юко» | балл бойынша санны кптігі | «жамбас» | р кезеде балл бойынша шамалы озып шыу | р кезеде балл бойынша шамалы озып шыу |
| 22 | шамалы артышылыпен жеу | «кока» | белсенділігі бойынша немесе 1 балл баасымен | «бук» | шінші кезеде | шінші кезеде |
| 23 | трешілерді пікірінше жеу | «ханте» | бар | жо | жо | жо |
| 24 | стасу регламенті (уаыты), мин | 5 | 5 | 5 | 22 | 22 |
| 25 | осымша кезе, мин | 5 | жо | 3 | 2 | 2 |
дісіндегі инновацияларды зерттеу жне орындалан жаттыу жмысыны німділігін тексеріп, осы негізде оны болашата тзеу ажет.
Республикалы жне алалы жарыстарда (Астана.) аза кресі бойынша стасуларды бейне жне нотациялы жазу дістерін олдану арылы крескерлерді жарыс ызметіні материалдары жинаталып, делді.
Жргізілген зерттеулерге сйкес аза кресі бойынша талданушы жарыстарда олданылатын барлы тсілдер тобынан крескерлер е белсенді (0,73 рекет/мин) жне нтижелі (0,35 баа/мин) трде «санмен ая сыртынан не ортадан аып тсіру» дстерін олданды (3 кесте).
| 3 кесте – аза кресі жарыстарында олданатын техникалы рекеттер (n=152 стасу) | ||||
| Тсілдер тобыны атауы | Крсеткіш (мин) | |||
| Б (/с) | БС | ТС (%) | ТЖС | |
| санмен ая сыртынан не ортадан аып тсіру | 0,73 | 0,35 | 48,2 | 0,16 |
| жамбаса алып латыру | 0,66 | 0,34 | 51,0 | 0,07 |
| кеудедеден стап аып жыу, арсыласты сыртынан адымдап не тепе-тедіктен шыарып | 0,32 | 0,22 | 68,0 | 0,01 |
| аралап алып латыру | 0,35 | 0,09 | 26,0 | 0,03 |
| табанмен аып тсіру | 0,21 | 0,13 | 62,5 | 0,02 |
| ескертулер | - | 0,21 | - | 0,05 |
| жаадан жлып жыу | 0,16 | 0,12 | 75,0 | 0,01 |
| сирапен іліп жыу | 0,16 | 0,08 | 50,0 | 0,02 |
| арсыласты аяын орап латыру | 0,17 | 0,05 | 30,8 | 0,01 |
| кеудеден асыра тастау | 0,14 | 0,09 | 63,6 | 0,02 |
| иытан асыра тастау, ол стап кеудеге таянып | 0,04 | 0,03 | 75,0 | 0,01 |
| екейіп латыру | 0,01 | 0,01 | - | - |
| арсы шабуыл тсілдер – басып алу, жыу | 0,01 | 0,01 | - | - |
| тйдекпен іліп жыу | 0,01 | 0,01 | - | - |
| алан рекеттер | 0,09 | 0,05 | - | 0,01 |
| жиынтыы | 3,06 | 1,79 | 54,1 | 0,42 |
| Ескерту: Б – белсенділік (/с – рекеттер саны), БС – бааланан рекеттер саны, ТС – тсілді сенімділігі, ТЖС – таза жеіс саны | ||||
