ОЖ 373.5.016.0267:796.29-053.6 (574) олжазба ыында
ТЛЕГЕНОВ ЕРКІН АЛИМЛЫ
Ауылды жердегі балаларды азаты лтты ойындары
арылы зіндік сабатарында дене дайындыы дадыларын алыптастыруы
13.00.04 – Дене трбиесі, спортты жаттыулар, сауытыру жне бейімдеу дене трбиесі теориясы мен дістемесі
Педагогика ылымдарыны кандидаты
ылыми дрежесін алуа дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2010
Жмыс азаты спорт жне туризм академиясында орындалан
ылыми жетекші Педагогика ылымдарыны докторы,
профессор Х.Ф. Анарлов
Ресми оппоненттер Педагогика ылымдарыны докторы,
профессор С.І. асымбекова
Педагогика ылымдарыны кандидаты,
профессор Е..лімханов
Жетекші йым Атбе мемлекеттік педагогикалы институты
орау 2010 жылы «29» азан саат 14.00 азаты спорт жне туризм академиясы жанындаы Д 14.41.03 диссертациялы кеесінде теді. Мекен жайы: 050022, Алматы аласы, Абай даылы, 83/85, факс (727) 292-68-05
Диссертациямен азаты спорт жне туризм академиясыны кітапханасында танысуа болады
Автореферат 2010 жылы « » ырйекте таратылды
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы, педагогика
ылымдарыны докторы.Е. Бектранов
КІРІСПЕ
Зерттеу жмысыны жалпы сипаттамасы. Диссертациялы зерттеу жмысында азастан Республикасыны «Дене шынытыру жне спорт туралы» Заына сйкес адамны денесін жетілдіруді саналы трде алыптастыру жас кезінен басталатыны аныталан, яни бл дады отбасында, мектепте жне оу орындарында алыптасып, салауатты-трбиелік баытты дістемелік бадарламаларын жетілдіру, дене трбиесі мен азаты озалмалы лтты спортты ойындарын дамытуды жолдары негізінде з бетінше жргізілетін сабатар арылы дене дайындыы дадыларын алыптастыруды жзеге асатыны жне оны алышарттары, олара жасалатын жадайды жетілдіру жолдары арастырылан.
Зерттеу таырыбыны зектілігі. азаты лтты дене шынытыру мдениеті жеке тланы жалпы мдениетіні рамдас бір блігі ретінде мектептегі кезенен алыптаса бастайды. Сондытан оны пайдалану тек озалалмалы біліктілік, дадыларды дамытып ана оймайды, сонымен атар мектеп оушыларынан азаты лтты спорт трлеріне деген кзарасын алыптастырып, дене жаттыулары мен ойындарын з беттерінше дамытуа трбиелеп, оу-ойын материалдарын бір жйе ретінде оларды руханилыын, адамгершілігін, дене трбиесін трбиелеуге баулуды арастырады.
Педагогикалы эксперимент нтижелеріні сапалы крсеткіштерін анытау шін математикалы-статистикалы дістерді, соны ішінде, Ю.Ф. Курамшин [2004], Л.П. Матвеев[1991], Н.И. Шарабакин [1997],.І. Адамбеков [1995], Х.Ф. Анарлов [2007], Т.. Ботаариев [2002], С.І. асымбекова [2002], А.М. Мамытов [1997], А.Н. Макогонов [2003] жне баса алымдарды жан-жаты дамуа баытталан озалыс белсенділігі тек дене шынытыру сабатарымен ана шектелетінін, олар ажетті локомоцияны тек туліктік клеміні ажетті 10% пайызын ана игере алатынын атап айтан. Оушыларды басым кпшілігі ортатуліктік озалыш белсенділігіні 35-40% пайызы гигиеналы нормаа сай келмегендіктен, оушыларды денсаулыына кері сер ететіні белгілі.
Бндай жадай азастан Республикасыны оушыларыны кпшілігінде лтты спортпен, лтты ойындармен, дене жаттыуларымен жйелі трде айналысуа деген мтаждыты, осы саладаы з бетінше жргізілетін сабатарды ылыми негізделген дістемесіні жотыын, сонымен атар кптеген жалпыа міндетті білім беру мекемелерінде, мектептерде (сіресе, ауыл мектептерінде) оуды материалды базасыны нашарлыынан, оушыларды оитын орындары да ашыта боландытан, мектептен тыс сабатар млдем жргізілмейді. Осы жоарыда айтан мселелерді брі аталан таырыпты лі де болса жан-жаты толы зерттеуді ажет ететіндігін крсетеді.
Мектеп оушыларыны дене трбиесін жетілдіру мселелері кптеген жетекші алымдар зерттеулеріні негізгі нысанына айналды. Мектеп оушыларыны дене трбиесін дайындауды тиімділігі бойынша кптеген нсаулар жасалынды. Алайда, бл зерттеулерді брі негізінен, дене трбиесі сабатарыны тиімділігін арттыруа, сабатаы дене сапасын дамытуа ана арналан, сондай-а з бетінше жргізілетін жмысты ылыми-дістемелік негіздері жеткілікті дрежеде жасалмаан. I-XI сыныптардаы дене трбиесіні кешенді бадарламасы дене жаттыуларыны лтты трін пайдаланумен бірге з бетінше жргізілетін сабатарды саныны кбейтілуін талап етеді.
ылыми-дістемелік жмыстар мен жетекші оытушыларды тжірибесінен байайтынымыз, дене жаттыуларыны лтты трін й тапсырмасына осу оушыларды трбиесі мен оны оытуа ерекше ыпал етеді. Осындай кешенді нсаулар мен дістемелер бола тра, наты аныталан, ылыми негізделген дістеме кні бгінге дейін жасалмаан. Оны ішінде дене жаттыуларыны лтты трін оушыларды з бетінше жргізілетін сабатарыны кнделікті тртібіне енгізу мселесі таы жо. Практикалы нсауларды кпшілігі «дене жаттыуларыны классикалы трін» амтыан. Сондытан оларды республикамыздаы кейбір ерекше жадайлара байланысты з дегейінде пайдалану ммкін болмай тр.
Зерттеу мселесі аза лтты ойындары бойынша жаттыуларды трін амтитын з бетінше жргізілетін сабатарды дістемесі, мазмны, ылыми трыдан жоспарлануы, дене жктемесіні блінуі, организмні жадайын баылау кні бгінге дейін жеткілікті дегейде жасалмаан. Дене жаттыуларыны аталан лтты сипаты те тмен дрежеде ынталандырылан.
Осы деректерді барлыы жалпы білім беретін мектептерде оушыларды з бетінше жргізілетін сабатарында аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны трлерін пайдалануды жолдарын іздестіру жне ылыми трыдан негіздеу ажеттігін крсетеді.
Зерттеу нысаны – оу-трбие жмыстарыны задылытарымен атар, аза лтты ойындарыны трлері бойынша дене жаттыуларыны трлерін пайдалану тиімділігін крсету арылы рылан 11-12 жастаы оушылар дайындыыны наты дерісі.
Зерттеу пні – аза лтты ойындарын з бетінше жргізілетін сабатарды дене пайдалану дістемелерін ылыми трыдан негіздеу.
Зерттеу болжамы. з бетінше жргізілетін сабатарды дене жаттыуларында азаты лтты ойындарын пайдалануды зіндік ерекшелігін анытап, оларды практикада тиімді пайдалану шін ойындарды наты жне тиімді трлерін айындап, 11-12 жас аралыындаы оушылара з бетінше жргізілетін сабатарда аза лтты дене жаттыуларын пайдалануды тиімді жолдарын кшейтуге болады.
Зерттеу масаты. 11-12 жастаы жасспірімдерді дене трбиесінде з бетінше жргізілетін сабатара азаты лтты имыл-озалыс ойындарын енгізу дістемесін жасау мен тжірибелік трыдан негіздеу.
Зерттеу міндеттері.
- Ауыл мектептері оушыларыны дене трбиесі дерісінде аза лтты имыл-озалыс ойындары бойынша з бетінше сабатар ткізуді практикалы тжірибесін йымдастыру мен дістемесін зерттеу.
- Ауылды жне алалы жасспірімдерді дене дамуы мен озалыс дайындыы ерекшеліктерін анытау.
- Трлі сипаттар мен баыттардаы азаты лтты дене жаттыуларын орындау барысында 11-12 жастаы жасспірімдерге арналан ммкін дене жктемелерін белгілеу.
- 11-12 жастаы ауылды жасспірімдерді аза лтты имыл-озалыс ойындары бойынша дене жаттыуларына арналан з бетінше жргізілетін сабатарыны дістемесін (моделін) жасау жне оны тиімділігін баалау.
Бізге белгілі боландай, крсетілген міндеттер мектеп оушыларыны дене трбиесіні мазмнына толы сйкес келеді, оларды организмі мен саналарындаы шынайы згерістерді тсінуді логикалы байланысына сйкес ылыми-практикалы сараптамалармен жне нсаулармен амтамасыз етеді.
Зерттеу дістері. Зерттеу дісіні ерекшеліктеріне арай трлі діс-тсілдер пайдаланылды. Мселен, зерттеуді бастапы сатысында олар келесідей сипатта болды: дебиеттерді талдау жне жинатау, оушылар арасында сауалнама жргізу жне сра-жауап алу, алынан таырыпты ылыми-дістемелік негіздеріні теориялы мселелерін зерттеу. Бдан рі жетекші дістерді атарында зертханалы діс, яни тжірибе арылы алынан деректерді деу. Осы дістер арылы дене дайындыыны дегейлерін, згеру арынын, ыпал ету ерекшелігін, оушыларды функционалды жадайын байады, сіресе, бндаы педагогикалы дерістер ата сына алынды, алайда е басты нысанда аза лтты дене жаттыуларыны 11-12 жастаы балалара жргізілетін з бетінше сабатарында йымдастырылуына сер ету дегейлерін анытау.
Зерттеу кздері мен діснамалы негіздері. Зерттеуді негізгі дерек кздері ресми жалпы мемлекеттік жаттар болып табылады: «Жаа лемдегі жаа азастан» Президентті халыа Жолдауы (2007), азастан Республикасыны «Білім туралы» Заы (2007), азастан Республикасыны «Дене шынытыру жне спорт туралы» Заы (2000), азастан Республикасыны білім жйесінде аза лтты спорты мен лтты ойындарын дамыту тжырымдамасы (2003), 050108 «Дене шынытыру жне спорт» мамандыы бойынша Мемлекеттік білім стандарты (2007).
«Дене шынытыру теориясы мен дістемесі», «Мектептегі дене трбиесі» оу пндеріні негізгі ережелері жне дене трбиесі мен спорт саласындаы жетекші мамандарды Ю.Ф. Курамшин [2004], Л.П. Матвеев [1991],.І. Адамбеков [1995], Х.Ф. Анарлов [2007], А.М. Мамытов [1997], С.І. асымбекова [2002], М.В. Антропов [1997] жне баса алымдарды ебектеріндегі негізгі теориялы тжырымдамалары зерттеуді діснамалы негізі болып табылады.
Блардан баса осы мселеге атысы бар философиялы, тарихи, педагогикалы, биологиялы, медициналы жне психологиялы сипаттаы ебектер де пайдаланылды.
Зерттеуді теориялы маыздылыы:
- з бетінше жргізілетін сабатарда аза лтты ойындары бойынша дене
жаттыуларын пайдалануды ылыми трде негіздеу жне сипаттамасын белгілеу;
- жалпы білім беретін мектеп оушыларыны з бетінше жргізілетін сабатарында аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларын пайдалануды тиімді жолдарын ылыми-дістемелік трыдан негіздеу;
- 11-12 жастаы оушыларды з бетінше жргізілетін сабатарында аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларын пайдалануды теориялы кешенді тиімді дістерін зерделеу;
- азастан Республикасыны жалпы білім беретін мектеп оушыларыны дене трбиесі жйесінде аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларын жан-жаты пайдалануды тиімділігін крсету.
Зерттеуді практикалы маыздылыы з бетінше жргізілген сабатарда дене трбиесіні лтты діс-тсілдерін пайдалану негізінде з бетінше жргізілетін сабатара ынталандыру арылы оларды сапасын арттыру болып табылады. Оларды трлері:
- 11-12 жастаы оушыларды з бетінше жргізілетін сабатарында пайдаланылатын азаты лтты ойындарыны дене жаттыуларына те олайлы трлері;
- жалпы білім беретін мектеп оушыларыны з бетінше жргізілетін сабатарында аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны трлерін пайдаланудаы педагогикалы ызметті сипаты;
- 11-12 жастаы оушылара з бетінше жргізілетін сабатарда пайдаланылатын аза лтты ойындары негізінде дене жаттыуларыны трі бойынша нсаулар;
- аза лтты ойындары бойынша дене жаттыулар трлеріні дістемелік сипатын алыптастыруда оларды білімдік, сауытыру жне трбиелік жатарына ерекше мн беру;
- аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны трлері бар з бетінше сабатарында имыл-рекетті сапасын арттыру, денсаулыты ныайтуа баытталан мектеп бадарламасындаы нормативтік талаптарды кшейту, дене трбиесіндегі тратылыты сатау дістемесін алыптастыру.
Диссертациялы жмыста сынылан з бетінше жргізілетін сабатарында аза лтты ойындары бойынша дене жаттыулары трлеріні мазмны мен сыныстарын ауыл мектептерінде де жне алалы мектептерде пайдалануа болады.
Практикалы нсаулар негізінен, дене трбиесі оытушыларыны жмыстарында жне физкультурник-студенттерге арналан лекцияларда, оытушылара арналан біліктілікті арттыру курстарында пайдалануа болады.
Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы тмендегідей біратар мселелерден туындайды:
- 11-12 жастаы балаларды дене жаттыулары барысында аза лтты ойындары трлерін з бетінше сабатарда отайландыруды жне жоспарлауды жйелі трде негіздеу тжірибелік діспен жзеге асады;
- азастан Республикасыны Атырау облысында тратын 10-14 жастаы мектеп оушыларыны имыл-рекетіні дайындыы мен денесіні дамуыны сипаттамалы ерекшеліктерін бекіту;
- зады згерістері байалатын кптеген нтижелер алынды, мселен р трлі сипаттаы дене жаттыуларын орындау барысында жрек-ан-тамырлары жйесіні крсеткіштеріні алыпа келуі, зерттеуге алынан организмдерді негізгі жйесіне о сер етуіні нтижесін крсететін деректерді жинаталуы;
- 11-12 жастаы оушыларды аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларын з бетінше орындауда тиісті дене жктемелері аныталды;
- аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны трлері негізінде з бетінше жргізілетін сабаты моделі зірленіп, ылыми трде негізделді, ол бес сатыны амтитын, мектеп бадарламасы аясындаы дене дайындыыны сапалы жетістігін крсететін тйы жылды циклды райды.
орауа сынылан аидалар:
- ауыл мектептері оушыларыны дене трбиесін аза лтты имыл-озалыс ойындары бойынша з бетінше жргізілетін сабатары жйесіні дене жаттыуларын ке трде пайдалануды тиімділігімен арттыруа болады;
- дене дайынды крсеткіштеріні байалатын зады згерістері мен алыпа келуі, ауыл балаларыны ала балаларына араанда денесіні даму ерекшелігі жне оларды имыл-рекеттері бойынша дайындыы;
- 11-12 жастаы жасспірімдерді аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларын жасайтын з бетінше сабатары жйесіні моделін жасау, имыл-рекетті сапасын арттыру, денсаулыты ныайтуа баытталан мектеп бадарламасындаы нормативтік талаптарды кшейту;
- 11-12 жастаы жасспірімдерді з бетінше сабаты жргізуге деген ынтасы, оларды р трлі сипаттаы жаттыуларды орындаудаы жктемелерін отайландыру, дене трбиесіндегі тратылыты сатау масатында аза лтты ойындары бойынша з бетінше сабатар дістемесін алыптастыру мен оны тжірібелік баалау.
Авторды жеке лесін мынадай факторлардан анытауа болады:
- жмыс болжамын ылыми трде негіздеп белгіленген тртіп бойынша жйелі трде жргізілген з бетінше сабатардаы аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны (білімдік, сауытыру жне трбиелік) сипаты мен лшемдерін згерту;
- аталан деріс оушыларды педагогикалы жне функционалды сипаттарына сер етуіні анытап з бетінше сабатарында аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларды ажеттігін крсете білуі;
- 11-12 жастаы жасспірімдерді з бетінше сабатарындаы аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны йымдастырылуы мен дістемесін алыптастырудаы маызды талаптар оя білуі жне жасспірімдерді дене дайындыыны басты крсеткішін жне имыл-рекеттеріні сапасын крсететін ерекшеліктерді крсете білуі;
- тиісті дене жктемелерін белгілеп з бетінше сабатарында орындалатын аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны моделін жасай білуі;
- практикалы нсаулар жасап, оны оу-трбие дерісіне ендіріп халыаралы жне отанды практикалы маызы бар конференцияларда жариялауы.
Зерттеуді негізділігі. Зерттеу оушыларды денсаулыын, білімін, сонымен атар мектептегі дене трбиесін жетілдіруге баытталан. Оны стіне, мектеп оушыларыны дене трбиесін жетілдірудегі иындытарды объективті жне субъективті жатары тыс алан жо.
Зерттеу нтижелеріні натылыы ылыми деректерді жинатаудаы лайыты жне дрыс дістерді пайдалану арылы, жасалан ылыми орытындыларды шыаруа басты ыпал ететін статистикалы материалдарды дрыс деуді жзеге асыру масатында зерттеу барысында аныталан наты фактілерді тымды пайдалану діс-тсілдері олданылды.
Нтижелерді жзеге асыру. Зерттеу нтижелері Атырау облысындаы ауылды жерлердегі жалпы білім беретін мектептерді жне Мнай жне Газ институтыны оу-трбиелік дерісіне енгізілді.
Зерттеу нтижелеріні жарияланымы. ылыми зерттеуді мазмны бойынша Білім жне ылым саласындаы баылау комитетіні бекіткен тізімі бойынша ш ылыми маала, практикалы жне халыаралы маызы бар конференцияларда ш тезисі жары крді. Сонымен атар ТМД елдерінде де жары крген маалалары бар.
Диссертацияны клемі мен рылымы. Диссертация кіріспеден, трт тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен, осымшалардан трады. 218 дебиет пайдаланылды, оны 9 шетелдік дебиеттер. Диссертация бойынша 23 кесте жне 11 сурет жасалынды.
Диссертациялы зерттеуді кіріспесінде зерттелетін таырыпты зектілігі, оны зерттелу дегейі, зерттеуді теориялы міндеттерін шешуге баытталан масаттар мен міндеттер аныталан. Сонымен атар, нысаны мен пні айындалып, зерттеуді дістері крсетілген. Зерттеуді ылыми жаалыына сипаттама беріліп, орауа сынылатын негізгі тжырымдар берілген, жмысты рылымы талаптара сай негізделген.
НЕГІЗГІ БЛІМ
«Тадап алынан таырыпты жасалу жолдары» деп аталатын 1 блім «10-14 жастаы жасспірімдерді денесіні дамуы мен ептілікке дайындытарыны ерекшеліктері» деп аталатын блімшеден басталады.
А.А. Гужаловский [1987] балалар мен жасспірімдерді имыл-рекеттеріні дамуыны трт сенситивтік трін ажыратып крсетті: суді максималды арыны; суді субмаксималды арыны; суді біралыпты жоары арыны жне жай даму кезеі.
Мектеп оушыларыны имыл-рекеті функцияларын алыптастыру жоары жйке ызметін, жйке-блшы ет аппаратын жне оларды функцияларын, ішкі органдарды дамуымен, зат алмасу дерісін жетілдірумен тыыз байланысты болады.
Ауылды жерлерде нерксіп мекемелері, кліктер аз, жасыл-желек баршылы. Ауыл адамдары ала адамдарына араанда калориясы мол йді азы-тлігімен таматанады, химиясы жо таза ауамен дем алады. Осыны брі адамдарды денсаулыына игі ыпалын тигізеді. Осындай факторлара арап, ауылды балаларды дене дамуы мен имыл-рекеттеріні дайындыы ала балаларына араанда едуір жоары екенін байады. Алайда, біратар авторларды пікіріне араса, мейлі ала болсын, мейлі ауыл болсын оларды денелеріні дамуында белгілі бір задылы бар екені де байалады. Мселен, жылдамды, шапшады сипаттаы жаттыуларда, сондай-а йлесімдік абілеттілігі бар жне орындалу техникасы жоары жаттыуларда алалы балалар ауыл балаларына араанда алдыы атардан крінеді, ал кш сынасу немесе табандылыа келгенде ауыл балалары ешкімге жол бермейді.
Кптеген алымдарымыз кнделікті жйелі трде дене жаттыуларын, имыл-рекет жасау денені дамуына, денсаулыты жадайына жасы сер ететінін, сондай-а ебекке абілеттілігін дамытып, организмні функционалды жадайын жасартатынын айтан. Спортпен айналысатын жасспірімдер те жоары антрометрикалы крсеткіштерге ие: бойларыны зындыы жне дене салмаы, демалу клемі, ккірек клеткаларыны дамуы т.б. Сондай-а дене жаттыуларын кнделікті мірді тртібіне ендіру оларды денсаулыына, жалпы организмні жадайына, аыл-ойыны дамуына, оушыларды ебекке абілеттілігін дамытуа о сер ететінін М.В. Антропов [1987] жне т.б. авторлар да айтан болатын.
Ауыл балаларыны денелеріні дамуы жне имыл-рекетке ширатыы ала балаларына араанда тмендігі оу-материалды базаларды нашарлыымен, ауыл мектептеріндегі ылыми-дістемелік дебиеттерді жотыымен, сабатан тыс уаытта дене жаттыуларын игеруге тиісті млшерде кіл аудармаандыынан болады. Олай болса, ауыл балаларыны денелеріні дрыс дамуы, денсаулытарын ныайту оларды кнделікті мір тртібіне имыл-рекет белсенділігін арттыру мен оларды леуметтік жадайыны жасартуды отайлы йымдастырудан барып туындайды.
«Балалар мен жасспірімдерді организмдеріні функциясына озалу белсенділігіні сері» деп аталатын 1.2 блімше адамны бкіл моторлы ызметіні биологиялы негізі боландытан да оны имыл-рекетке деген мтаждыы алыптасады. Шыармашылы дамуды тжырымдамасындаы белгілі бір нтижелерді бірі кинезофилия жйкелігі теориясыны пайда болуын крсетеді. Кинезофилия – мида тым уалау арылы алан жне жоары жйке ызметінде (функцияларды жйеаралы келісуі, бейімділік мінез-лы, психика) байалатын энергияны кшті кзі. Кинезофилия – имыл-рекетке деген табии мтажды адаммен ебекке араласу кезінде жзеге асады.
Ауыл мектептерінде жргізілген зерттеулер ауыл жне ала балаларыны туліктік озалыс белсенділігінен блендей айырмашылыты таппаан. Ауыл мектептеріндегі оушыларды озалыс тртібіндегі басты ерекшелік бір кнге озалыс рекетін бірдей бле білу. Ауыл мектептері оушыларыны жалпы туліктік имыл-рекетіні 75% ертегі жне кндізгі уаытта, ал алалы балаларда 50% орындалатыны байалды. ала балалары мен ауыл балаларыны кн тртібін зерттей отырып, оларды имыл-рекеттеріні, озалу белсенділігін тмендететіні маызды факторы арты майды жиналуы, дл сол аз имылды сері екенін байатады. Мектеп жасындаы жеткілікті дрежеде озалмау, озалу стеореотипіні алыптасуына келіп сотырады.
Зерттеулерге арап кн тртібіне енген дене жаттыулары мектеп оушыларыны дене жне аыл-ойыны дамуына жасы сер етеді. Мектепте болан уаытында озалу белсенділігін 40% арттыранда жне дене шынытыру-сауытыру жмыстарын баытты жргізгенде физиометриялы крсеткіштерді згеруіне о сер етеді жне аурушадыа да арсы кресе алады. Зерттеулер деректеріндегі мектеп оушыларыны кнделікті мірінде р трлі дене жаттыуларыны жне озалу ойындарын отайлы нсада пайдалана алуы, оларды ебекке жне аыл-ой абілеттіліктеріне маызды сер ететіндігін длелдеген жне оларды жалпы жадайы да жасарта тседі.
10-13 жас аралыындаы биологиялы озалыса деген мтажды кніне 4 саатты райтынын білдіреді. Осы санда уаытты 20% орташа дене жктемесін атарады, алан уаытта – е кіші жктемемен орындайды. Соы уаытта мірді жасы жадайына арай жасспірімдер аз озалу позициясын стануда (кбіне кп теледидар кру немесе компьютер ойнау т.б.), яни гипокинезия жадайында мір сруде.
дебиеттердегі деректерге сйенсек, балалар мен жасспірімдерді озалу белсенділігі оу дерісі басталысымен 50% азаяды. В.К. Бальсевич [1997] оушыларды кндізгі уаытыны 60% отыран жадайда ткізетінін жне оан еш энергия да жмсамайтынын келтірген.
Гипокинезия барлы ауруды трін де асындырып жібереді жне жйке-блшы ет жйелеріні, ішкі органдарды, ан айналымы, тыныс алу органдарыны патологиясына кеп сотырады. «Гипокинезиялы ауру» деп аталатын ауру пайда болады, ол лкен ми ыртысыны астенизациялануымен, локомоторлы жне висцералды саланы функционалды жадайыны бзылуына кеп сотырады.
озалу белсенділігіні задылытары мен маыздылыы бойынша дебиеттерді талдай отырып, мынадай орытынды жасаймыз:
1. Балалар мен жасспірімдерді йлесімді, дрыс дамуы шін озалу белсенділігін кнделікті арттырып отыран жн.
2. озалу белсенділігі онтогенетикалы, туліктік жне мерзімдік згерістерімен байалады.
3. Гипокинезияны жою шін е алдымен арнайы йымдастырылан, жоспарланан дене жаттыулары бар з бетінше сабатар ажет.
4. Дене трбиесінде андай да бір жетістікке ол жеткізу шін туліктік озалу стеореотипін ру ажет.
«Жасспірімдерді озалу сапасын дамыту сипаттамасы» деп аталатын 1.3 блімшеде кптеген зерттеулерді нтижелеріне арап озалу сапаларыны те белсенді дамитын кезеі 7-8 жас пен 12-13 жас аралытарында болатынын байатады. Дл осы кезе барлы сапалы абілеттерді онтайлы дамуына те жасы ыпал етеді.
Кейбір авторларды ебектерінде жгіру жылдамдыыны маызды крсеткіші — адамдарды жиілеуі, сіресе 7-12 жас аралыында арынды дами тседі. Л.П. матвеева [1979], Н.И. Шарабакина [2004] ебектерінде жасспірімдерді организміні жоары икемділігімен, сондай-а жйке рдісіні озалысымен, білімні шартты-рефлекстік байланыстарымен тсіндіріледі. 12-13 жаста жгіру арыны едуір тмендейді жне оларды даму арыны толын іспеттес. 12-14 жастаы балаларды жгіру арыны тмендеуін мамандар жынысты ерекшеліктерімен байланыстырып, ол кезеде оларды тотай алу жне озу барысында тепе-тедікті бзылуымен байалады. 15-16 жастаы жасспірімдерді жгіру арыныны крсеткіштері те тмен.
«Жеке зерттеу материалдарын жинатау жне деу » деп аталатын екінші блім «Тжірибелік зерттеулерді дістемелері» деп аталатын блімшеде зерттеуді йымдастырудан басталады.
Осы зерттеуді міндеттері жне осы мселені тірегінде шешілетін мселелер бойынша алынан деректерді деу барысында ртрлі дістер пайдаланылды. Диссертацияны бірінші бліміні материалдары зерттеуді ылыми-дістемелік алышарттарын жне таырыпты зерттелу аясын зерттеу барысында мынадай діс-тсілдер пайдаланылды: практикалы сипаттаы материалдар мен деби кздерді жинаталды, дістемелері талданды. Алайда, блар бізді зерттеуімізді аясында азды етеді, сондытан баса да кптеген дістерді пайдалануды кздедік. Осы зімізді жеке материалымызды деу барысында мынадай дістер пайдаланылды: педагогикалы баылау, антропометрия, оушыларды имыл-рекетіні дайындыын баалау, пульсометрия жне ан ысымын лшеу, электрокардиография, жрек соысыны вариациялы талдануы, зертханалы тжірибе, педагогикалы тжірибе, математикалы-статистикалы дістер.
Сауалнамалы сра-жауапа дене шынытыру сабаыны 123 оытушысы жне 290 оушылары атысты. Сауалнама материалдарын талдай отырып, мектептерге аншалыты лтты имыл-озалыс ойындарыны з бетінше сабатарда ендірілу дегейін анытауа жне ауыл балалары мен ала балаларыны араларындаы озалыс белсенділіктеріні деректерін салыстырып зерттеуге ммкіндік беретіні аныталды.
Педагогикалы баылау Атырау облысыны мектептеріндегі негізгі медициналы топтарды оушылары арасындаы дене трбиесі сабатарында оытушыларды з беттерінше жргізілетін сабатарында лтты имыл-озалыс ойындары мен дене жаттыуларыны олданылуыны діс-тсілдерін, мазмнын, тжірибесін, йымдастырылу трлерін зерттеуге арналан. Антропометриялы лшеу жалпыа бірдей діс арылы жргізілді жне мынадай деректерді амтыды: дене зындыы (0,5 см дейін длдігімен); дене салмаы (50 г дейін длдігімен); ккірек клеткасыны аясы (ККА) атты дем алып жне дем шыаранда ккірек клеткасына саяхат жасау (1см дейінгі длдікпен); кпені мірлік клемі (К), су спирометрімен дем аланды (50 мл длдікпен).
Педагогикалы тжірибе 2007-2008 оу жылдарында Атырау облысыны ауылды жерлеріндегі орта мектептерінде з бетінше сабатарды мазмнына лтты имыл-озалыс ойындарыны жне дене жаттыуларын енгізуді аншалыты тиімділігін крсететін жне жасалан отайлы дістемені тексеру масатында жргізілді. лтты ралдар арылы з бетінше сабатарды ткізілу дістеріні тиімділігіні лшемдеріне мыналар жатады: баылау жаттыуларыны нтижелеріні суі (%), мектеп бадарламаларын толы орындап шыан сыналушыларды саны (%), жрек-ан-тамырларыны жйесіні функционалды жадайыны згеру динамикасы, мектеп оушыларыны ебекке абілеттілігі жне денсаулыыны жадайы.
«Зерттеуді йымдастыру» деген 2.2 блімшеде мектеп оушыларыны озалыс рекетін баалау шін жаттыуларды іріктеу жргізілді. Жоары дегейде абылданатын жаттыулар дебиеттерден іріктелініп алынды.
Зерттеу кезедері. Бірінші кезеде (2004-2006 оу жылдары) аза лтты ойындарыны трлеріне жататын спорт трлері бойынша арнайы дебиеттер зерттелді. Олар: жалпы педагогикалы, психологиялы, философиялы, медициналы-биологиялы жне бгінгі тада аза лтты спортыны зекті мселелерін крсететін, оны жан-жаты сипаттайтын леуметтік дебиеттер олданылды. Сонымен атар, осы сатыда таырыпты зектілігі аныталып, мселені дістемелік жатары натыланды, орындалуа тиіс жмысты діс-тсілдері іріктелінді, аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларын з беттерінше орындайтын сабатардаы орындалу шарты мен жадайы аныталды, сонымен атар осы сабатарда пайдаланылатын лтты рал-жабдытар реттеліп, жргізілетін педагогикалы тжірибені тсілі мен орны аныталды, имыл-рекетті белсенділігін арттыра тсетін сапа мен талап кшейіп, оларды дегейлері мен дрежесі аныталды, 10-14 жас аралыындаы жасспірімдерді дене жадайы ата баылауа алынып, оларды денесіні дамуына з бетінше жргізілетін сабатардаы аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны алатын ролі мен тиімді серіні дрежесі аныталды. Екінші кезеде (2006-2007 оу жылдары) респонденттерге сра ойылып, сауалнама жргізу арылы леуметтік зерттеулер жзеге асты. 11-12 жастаы оушыларды з бетінше сабатарындаы аза лтты дене жаттыуларыны аидалы ммкіндігі мен оларды сабата пайдалануды тиімділігі расталды. имыл-рекеттер мен ширатылыты дамытуды р трлі дегейін крсететін дене жктемесіні лшемдерін отайландырылуы аныталды. Тжірибеге атысты бадарлама жасалып, оны игерілуге тиіс дістемесі де жасалды, ажетті жоспара енген жне есепке алынан жаттар дайындалды. шінші кезеде (2007-2008 оу жылы) зерттеу жмысыны негізгі мазмнын малдауа арналан зертханалы жне педагогикалы тжірибелер жзеге асты, з бетінше сабатардаы аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны тиімділігін крсететін дістемелер бааланып, зерттеу матриалдары жинаталды.
«Мектеп оушыларыны з бетінше сабатарындаы аза лтты имыл-озалыс ойындары бойынша дене жаттыуларын ылыми-дістемелік трыдан негіздеу (алышарттары)» атты шінші блімде оытушылар мен оушылардан сауалнама алу негізінде з бетінше жргізілетін сабатардаы аза лтты ойындары бойынша дене жаттыуларыны енгізілу дрежесіне сипаттама берілген. 10-14 жастаы жасспірімдерді имыл-озалыс дайындыыны жне денесіні дамуыны салыстырмалы материалдары берілген. Оушыларды дене трбиесі бойынша оу бадарламасын игеруіне сер ететін имыл-рекеттеріні динамикасы зерттелінді. Жалпы білім беретін мектептерде 10-12 жас аралыындаы оушыларды р трлі сипаттаы жаттыуларды орындау барысындаы дене жктемелері аныталды.
Шапшады-жылдамдыты дамытуа арналан жаттыуларды орындааннан кейін жрек ан-тамырлары жйесіні крсеткіштері тез алпына келеді. 3 минутте жрек жиырылуыны жиілігі 72%, ал пульстік ысым 76% тмендеген. рі арай алыпа келу дерісі нашарлап, 15 минутта дегенде жрек жиырылуыны жиілігі 8% ана ктерілді, ал артериалды ысым толыымен алыпа келген.
Бір орнында 10 секунд жгіруді бірнеше рет айталаанда, ер балалар арасында алашы трт рет айталануында блшы еттеріні жмыса абілеттілігі тратылыты крсеткен. Тртіншіден кейін ана имылды жиілігіне сл ауытушылы (максималдыдан 5%) байалан, ал бесіншіден кейін айтарлытай згеріс байалып, бл крсеткіштерді тмендеп кеткенін байаймыз. 9 рет айталаанда максималды жиілілікпен рекет жасаанда нтиже 19% тмендеген.
Жрек ан-тамырлар жйесіні бл жктемеге реакциясы алашы трт серияда ЖЖЖ 93% артанымен аныталса, ал тртіншіден жетіншіге дейін оны 112% артанын байаймыз, тек тоызыншыдан кейін ана ЖЖЖ кейбір згерістері байалады (5% тмендеуі). Блшы еттеріні жмыс абілетіні PWC170 тмендеу кезеінде ЖЖЖ кенеттен артанын байаймыз. Дл осындай згеріс артериалды ысымнан да байалады. Мселен, бесінші рет айталананнан кейін пульстік ысым 62% артан, ал бесіншіден жетіншіге дейін алашыа араанда 90% артан.
Бл блімде «Дене жаттыуларыны аза лтты ойындары тріндегі тзімділікті жетілдіруге баытталан дене жктемелері», «Шапшадыты дамытуа баытталан аза лтты дене жаттыуларыны дене жктемелері», «аза лтты ойындарындаы жылдамды-кш жне кш сипаттары бар дене жаттыулары бойынша дене жктемелері» деп аталатын блімшелерінде тзімділікке арналан дене жктемелеріні отайлы лшемдері 60% арындылыпен жгіру моделі арылы аныталан. Нтижесінде оушылар орта есеппен 210 с, 700-750 м. Дистанцияа ол жеткізді. Бндай крсеткіш 100% нтиже берді. рі арай біз максималды затыпен 90, 80 жне 70% жктемелерді нсалары арастырылды. айталанан жгірулерді басталуын жректі соуыны 110-120 мин/рет жетуіні жиілілігіне арай аныталды.
90% затыына арай жгіруді тжірибеге атысушылар 1 мртеде - 12,5%, 2 мртеде - 37,5% жне 3 мртеде – 50% орындады. 80% затыта жгіру 2 мртеде – 10%, 3 – 40% жне 4 – 50% рады. 70% затыта ауыл мектеп оушылары 3 мртеде 6-а дейін, 3 мртеде - 10,4- 27%, 5 - 36% жне 6 –27% орындай алды. алыпа келу кезеі 11-12 жас аралыындаы балаларды организмдеріні 1-3 мин ажетті дрежеге ол жеткізетіндей тез алыпа келуімен сипатталды. рі арай алыпа келу кезеі жй сипат алып, толынды сипата ие болды. Жрек ан-тамыр жйесіні толы алыпа келгені дем алу кезеіні 15 мин да анытау иына соты, бл рине, айталанып берілген жеке дене жктемелерін балаларды организмін жіті арап, оларды ажытпауа тырысу ажеттігін туындатады. Алайда, алыпа келу кезеіні 70% затыпен жгіру барысындаы ерекше жылдамдыты аартады.
Сйтіп, жеке дене жктемесін айталаан жадайда ана ЭКГ крсеткіштері згерді. Мселен, систол жиілілігі кшейіп, R-R интервалыны систоликалы крсеткіштері згертілді. 60% арындылыпен жгіру барысында байаанымыз ебекке абілеттілік тек 90% затылыта екі мрте айталанан жктемені орындаанда жзеге асса, ал 80% затыта ш мртеден кейін, 70% затыта трт мртеден кейін. Олай болса, табандылыты дамытуа баытталан жгіруді барлыы балаларды денсаулыына тиімді серін тигізеді деген сз. Зерттеу дерісінде шапшадыа баытталан ойын мен дене жаттыуларын орындау барысындаы блшы етті жмыса абілеттілігі мен жрек ан-тамырлары жйесіні реакциясы зерттелді. Зерттеуге алынандар 30 м кесіндіде максималды жиілілікте имыл-рекет жасап 10 мин айталап жгіріп отырды. айталанан жаттыулар дем алу интервалынан кейін, ЖЖЖ 110-120 мин/рет соатындай етіп алыпа келтіру барысында басталды.
Шапшады пен жылдамдыты дамытуа баытталан жаттыуларды мектеп оушылары бірнеше рет айталап орындааннан кейін, оларды блшы еттеріні жмыс абілеттілігіні згергенін бірнеше сатыа бліп араймыз. Алашы шеуінде 30 м кесіндіде жгіру барысындаы нтижелерде айтарлытай згеріс байалмайды, кейінгілерінде нтижелер тмендеп кеткен, блшы етті жмыса абілеттілігі тртіншіден кейін 6%, ал бесіншіде - 11%, алтыншыда - 13% бзылан.
Жрек ан-тамырлар жйесіні крсеткіштеріні згеруі блшы етті жмыс абілеттілігіні динамикасымен тікелей байланысты. Мселен, ЖЖЖ алашы трт рет талаптананда шыандаысына араанда 103% артан, бесіншіде шамамен сол дегейде алан, алтыншы рет талаптананда артандыты таы да байалады. ЖЖЖ артуы кезінде блшы ет жмысыны абілеттілігі тмендегенін крсетеді. Бндай сипаттаы жаттыуларды пайдалану з бетінше жргізілетін сабатарда мектеп оушыларыны имыл-рекеттерін жасарту шін ажет. Жылдамды-кшті арттыру масатында 90% арындылыпен бірнеше рет жоары биіктікке ару жне тас латыру олданылды. Бндайда жмыса абілеттілік жіті баылауда болып, жректі жиырылу жиілігі мен ан ысымы да тексеріліп отырды.
Клбеу зерттеуіндегі талдауларда мектеп оушыларыны блшы еттеріні жмыс абілеттілігіні тмендегені байалады. Олар барлыы бес сериядан арты орындай алмаан, оны ішінде бірінші серияда ана 80% те жасы нтиже берген, 2-ші сериядан бастап - 10%, 3-шіде - 20%, тртіншіде - 30% тмендеп кеткен. Оларды ер балалар арты имыл жасап, ол кейінгі аруларды орындауа бгет болан.
Бл жадайда жрек ан-тамырлар жйесін тексеру барысында байаанымыз, оны функционалды жадайындаы кшеюді суі. Ол жректі жиырылуыны жиілеуін кшейтіп, бірінші сериядан кейін кейінгілерге араанда 9% тмендеп кеткенін крсетеді, ал бесінші серияда айтадан 4% артанын байаймыз. Дл осындай згерістер ан айналымы ысымында да байалан. Пульстік ысым бірінші сериядан кейін 66% сіп, дл сол алпын екінші серияда да сатады, шінші сериядан кейін 24% райтын, айтадан су байалады. Тртінші мен бесіншіде 12% тмендеген.
«аза лтты ойындары трлеріндегі дене жаттыуларыны з бетінше жргізілетін сабатарыны тиімділігі жне оны тжірибелік маызы» деп аталатын тртінші блімде дене трбиесіндегі жаа кешенді бадарламаа кшу мселесіне байланысты оытушылар алдында оушыларды дене трбиесін жетілдірудегі басым баыттарды іздеу мселесі ктерілді. Осындай мселені шешуші бір тсілі ретінде оу-жаттытыру жктемелерін отайландыру сынылады.
деби кздерді зерттей отырып, біз оу-жаттытыру жктемелерін отайландыру ымына толыыра тоталамыз, яни ондаы кп жадайда оу-жаттытыру дерісін арттыруа, оны бгінгі кнні талабына сай болуына жне айналысушыларды организміні функционалды жадайыны ммкіндігіне аса лкен мн беретін дене жктемесіне жадай жасалатын деріс деп тсіндірілген. Негізгі отайландыру белгілері мыналар:
1) физиологиялы нормадан аспайтын организмні негізгі функционалды жйесіні реакциясы;
2) денені жмыса абілеттілігін алыпа келтіруді тиімділігі;
3) дене жктемесіне бейімделуді ыса мерзімі;
4) дл сол кезедегі рбір оушыны имыл-дадыларын дамытудаы максималды ммкіндікке ол жеткізуге тырысуы.
Осындай концептуалды тжырымдара сйене отырып, біз аза лтты ойындары трлеріндегі дене жаттыуларыны з бетінше жргізілу сабатарыны отайландырылан моделін жасауа жне оны тиімділігін тжірибе арылы длелдеуге баытталан педагогикалы тжірибе йымдастырылды (1 кесте).
1 кесте – 11-12 жастаы ер балаларды дене дайындыыны дегейі
| № | Жаттыулар мен лшеу жекелігі |
|
| Айыр-ма | P |
 ± |  ± | ||||
| 1 | 60 м жгіру, с | 11,12±0,19 | 10,86±0,12 | 0,26 | <0,05 |
| 2 | 1500 м жгіру, с | 514,30±15,23 | 502,30±12,23 | 12,00 | <0,05 |
| 3 | 150 г допты латыру, м | 31,10±1,38 | 29,70±1,20 | 1,40 | <0,05 |
| 4 | жгіре келіп секіру, см | 309,12±6,34 | 316,42±9,34 | 7,30 | >0,05 |
| 5 | салмапен тартылу, рет | 4,60±0,50 | 4,15±0,30 | 0,45 | <0,05 |
| 6 | екпінімен келіп 30 м жгіру, с | 5,42±0,08 | 5,28±0,12 | 0,24 | <0,01 |
| 7 | 60% арындылыпен бір орнында жгіру, с | 216,50±19,30 | 224,50±19,30 | 8,00 | >0,05 |
| 8 | тран орыннан зындыа секіру, см | 143,40±4,42 | 145,47±3,89 | 2,07 | <0,05 |
| 9 | тыыздалан 1 кг допты латыру, см | 399,43±16,23 | 390,73±11,38 | 8,70 | >0,05 |
| 10 | о ол саусатарыны кші, кг | 22,30±1,20 | 23,50±0,83 | 1,20 | <0,05 |
| 11 | дене кші, кг | 68,90±1,96 | 70,50±2,38 | 1,60 | >0,05 |
Тжірибені басында (1 тосан) аза лтты ойындарымен айналысысы келген мектеп оушыларыны р трлі себептері болды: біреулері здеріні дене трбиесі саласында дегейлерін ктергісі келсе, екіншілері кшті, айратты, здеріні жігерін жетілдіргісі келді, басалары да мектеп бадарламасындаы нормативтерді «здік» тапсыру шін з-здерін жетілдіргісі келді.
з бетінше жргізілетін сабатарды отайландырылан моделін жасауда балаларды жас ерекшеліктері ата баылауа алынды, яни 11-12 жастаы балаларды жастарына лайыты етіп алынып, ауылда оитындары да ескерілді. Жедел зерттеу бірлігі (оыту циклы) ретінде 2007-2008 оу жылдары алынды. Блай алуымызды себебі кптеген міндеттерді шешіп ана оймай, келешектегі оытуды да негізгі модельдерін болжауа ммкіндік береді.
«Жабылан» жылды циклдаы жасалынан модельді дене трбиесіні бкіл оу жылыны бірттас жйесіне кіргізуге болады, сондай-а мектеп оушыларыны дене трбиесін жетілдірудегі кейбір тиімді кезедерін анытауа, ыраты аиданы сатауа, оушыларды имыл-дадыларын алыптастырудаы е жоары крсеткішке ол жеткізуге болады.
з бетінше жргізілетін сабатарды жылды циклыны рылымына кз, ыс, кктем жне жаз мезгілдері кірді. Себебі, ауылды мектепті жадайында дл осы кезедер аза лтты ойындары тріндегі жаттыуларды тиімді пайдалануа з септігін тигізді. Оны стіне, лтты ойындары трлеріндегі дене жаттыуларыны з бетінше жргізілетін сабатардан згешелігі жылды циклды жалпы рылымындаы рбір тосана арналан оу материалдарыны мазмны мен баытын жандандыра тседі, яни дене дайындыыны алдын алу аидасына ие болып, жасы нтижеге ие болуа баытталан трбиені трі, сонымен атар сабата алан имыл-рекеттерін дамытуа арналан білік-дадыларын бекіте тседі.
Жылды циклда 2 кестеде крсетiлгендей з бетінше жргізілетін сабатарды мазмнын жоспарлауда біз дене жаттыуларыны бес сатысын бліп арады. Олар: жасау, базалы, кешенді жаттытыру, орытынды, сауытыру.
2 кесте – 11-12 жастаы ер балалара педагогикалы ыпал ету ралдарын сатылы трде % блу
| № | имыл-рекет абілеттері |
| Орта жылды крсеткіш | ||||
|
|
|
|
| |||
| 1 | жылдамды |
|
|
|
|
| 20 |
| 2 | тзімділік |
|
|
|
|
| 30 |
| 3 | кштік |
|
|
|
|
| 20 |
| 4 | жылдамды-кш |
|
|
|
|
| 20 |
| 5 | икемділік |
| 10 | 10 | 10 | 10 | 10 |
андай да бір дайындыты сатылы трі оу-жаттытыру рдісіні жалпы баытын жне дене трбиесіні аза лтты ралдарын кезегімен пайдалану тртібін анытайды. Ол оушыларды жалпы дене дайындыыны жоары дрежесіне ол жеткізуге баытталан.
Сауытыру сатысы (каникулды уаыт) оу-жаттытыру сабатарыны кш салуыны (оушыларды табии имыл-рекеттеріні скенін есептемегенде) жалпы тмендеген сипатын береді жне ол блшы ет жктемесіні тепе-те блінуімен сипатталан жне тзімділікті жетілдіруге баытталан негізгі имыл-рекет абілеттерін (10% дейін) трбиелеуге баытталан.
3 кестеде крсетiлгендей аза лтты тріндегі дене жаттыуларыны з бетінше жргізілетін сабатарыны моделін жасауда оларды негізгі лшемдерін анытау арылы біз йымдастырушылы-технологиялы картаны детальді трде жасауа ммкіндік алды. Оны мазмнына сабаты масаты, міндеті, баыты, ралдары, блшы ет жктемесіні клемі, арындылыы жне жаттыуларды дістемелері енді.
3 кесте – 11-12 жастаы ауыл оушыларына арналан лтты трдегі дене жаттыулары бойынша жргізілетін з бетінше сабатарды уаытша % лшемдері
| Саты | Тосан | Саба уаы-ты | з бетінше жргізілетін сабатарды атынасты бліктері | Саба-ты тыыз-дыы | Ар-найы жатты-улар | имыл-рекетке баыт-талан ойындар | ||
| кіріспе | негізгі | оры-тынды | ||||||
| I | 45-50 | 25 | 50 | 25 | 50-55 | 25 | 15 |
| II | II | 50-60 | 20 | 50 | 20 | 60-65 | 40 | 15 |
| III | III | 50-60 | 15 | 70 | 15 | 70-75 | 50-60 | 15 |
| IV | IV | 50-60 | 20 | 70 | 10 | 60-70 | 40-50 | 15 |
| жаз | 50-60 | 20 | 60 | 20 | 50-60 | 25 | 50 |
