« азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті ...»

Сауын – 3) Ескі. Хабар, жария ( ТТС: 251). Сауын (хабар) мен асар, мме маынасы бір сздер. Т. Ммиев: Сыр елінде «*асар», «‰мме» жасаѓанда елге «сауын айтќан» [28, б.11]. Асар-а. [ хшр: 1. собрание, сходка, сборище; 2. ист. жители, мобилизованные для обозной службы и осадных работ] – обычай добровольной бесплатной общественной взаймопомощи при каких -л. работах, которые не под силу одной семье. Нап., при строительстве дома, обработке огорода или уборке урожая (Рстемов, 1989: 33). *Асар `дальнее место в 1-2 днях пути от говорящего` асара парті `отправился в дальние селения` (С.Е. Малов, 1957: 18). Демек, асар – сары йырларда ашыты лшемі болан. Жалпы, ас + ар (ас – переваливать (через горы - С. Малов, 18).

Сауын айту мен салауат* айту бір сз емес. Мысалы: – Барымта десе мал ќайтсын, Салауат десе оны айтсын (Ж). Салауат – келіспеген, риза емес жадайда айтылады. *Салауат – кешірім деп т‰сінік берілген (ЌЖ. 1887.8 б.). В. Радлов салауат – 1) оставленіе взаимныхъ неудовольствій и расчетовъ, амнистія; 2) напрасно, безъ цли деп тсіндіреді [7, б.350]. Л. Будагов: а салаватъ, ед, мольба, благословеніе, оставленіе взаимныхъ неудовольствій и расчетовъ – дейді [8, б.703]. Ауыз дебиетінде кездесетін салауат лексемасы туралы Будагов былай дейді: а. салаватъ, ед. сауо, сало, мольба, благословеніе, салауат трмеге указательн. палецъ (поднимаемый мусульманами при произнесеніи догмата вры), салауат ктрмк произносить догматъ вры: салауат ктермк аллаа радуга, салауат наме служебникъ, теребникъ, въ кир. салааут амнистія; оставленіе взаимныхъ неудовольствій и расчетовъ – транслитерациясын жазан – А.. (1871: – С. 703).

Тйін. слем (саламь), салла – брі де Аллаа (Мхаммед пайамбара) мінжат ету. Сондытан бір тбірден рбіген сздер сияты.

Сабаат (сз). М±нда єруаќтыњ соњы болѓан, Айдаболдыњ Шоњы болѓан Шоњ деген кісі бар. Ќай жерге ќараќшы тігеміз, атты ќай жерден жібереміз деп, маѓан сабаѓат салмады деп ќияњќылыќ ќылып жатќаны (М-Ж., 87); Сабаат (сап (б)+ат) тбір мен осымшадан трады. В. Радлов сап – слова, рчь [7, б.401]. Мшр-Жсіп сабаат (сап - сз) салмады деген маынада олданан. Будагов та саб, посудины для кумыса и мшалка [8, б.702].

Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев сауын айтты тіркесін хабар маынасында олданан. Сауын лексикасыны тлалы маынасыны зі хабар дегенді білдірген. Кейіннен айтты етістігі тіркесіп сауын айту жаа маыналы сз пайда болан. Сауын, сауын айту, асар, мме маынасы бір-хабар салуды білдіреді. Сауын сзі екі маына білдірген сияты. 1. сауын – биені сауатын саатын, уаытын айтан; 2. бірлесіп сауысу шін кмекке шаыру (сауын айту). Демек, сауын айту, мме, асар, салауат, сабаат маыналас еденицалар. Сауын мен соым (баяы заман) `млшер` лшеміне жатады.

Соым: Мені бір ыста соятын соымым рлы жылысы жо немені сабасы андай екен? (Мшр-Жсіп., 86). В. Радлов: соkум – скотъ для убоя; соу – 1) убіеніе, убой; Соум – мясо, заготовленное на зиму [522, б.530, 531]. Тарих былай деп жазды: Жєњгір хан мен с±лтандар жинайтын алым-салыќтар Бµкей хандыѓыныњ ењбекші ќазаќтарына ‰лкен ауыртпалыќ болып т‰седі. 1846 жылѓа дейін ќазаќтар патша ‰кіметіне салыќ тµлемейді, біраќ хандыќ ішінде зекет (єрбір 40 бастан бір бас алынатын мал салыѓы) жєне соѓым (єрбір 15 ‰йден алынатын дµнежін сиыр немесе семіз бие) жиналып т±рады. Жыл сайын хан зекетке 18 мыњѓа тарта ќой, 800 µгіз, 1000 жылќы, 700 т‰йе жинап алып т±рѓан, ал соѓымѓа 800 – 1000 бас ірі мал жиналѓан. Бµкей хандыѓыныњ ќазаќтарынан жиналатын зекеттіњ орта сомасы к‰міс есебімен жылына 115 мыњ сомѓа, соѓым 9-11 мыњ сомѓа жетеді [16, б.346].

Тйін. Со (жыу) тбіріні негізінде соым (салыстыр: сауын) жаа маыналы сз жасалан. Мшр-Жсіп соым – деп ыста сойылатын деттегі маынасын олданан. Соым > салы < сыбаа. Соым единицасы со () тбірден жне -ым осымшадан жасалан деп тйіндеуге болады.

Сыбаѓа (соѓымныњ бір т‰рі): Сонда Ќуандыќ жылќыны ‰леске салып, енші бµлуге (жоарыда айтылды) келгенде µзім бір сыбаѓа, алты балам алты сыбаѓа, ќара шањыраќта ќалѓандарына бір сыбаѓа депті (Мшр-Жсіп., 16).

Сауын, аманат мал, ортаќ т.б. µсім алатын салыќ т‰рі болды. Шекара комиссиясыныњ тµраѓасы Ладыженский былай деп жазды: Закят, сугум, сыбага и тому подобного рода дань – по обычаю присвоено ханским потомкам (Бекмаханов, 84). Сыбаа – а. сыпа, сыбаа – доля [8, б.407]. Сыбаа. каз, тоб., сбаа, сбае, сбаа – шибаа по жребій, доля, участокъ, сбаа аа цпъ молотильный сбаа салы, сбаа алма кидать жребій, сбаа алып по жеребію въ кир. сыбага, дележъ, доля пищи, блюдо съ мясомъ (раздаваемое каждому изъ гостей) [8, б.664]. Сыбаа мен сауа маыналы жаынан жуы-мндес сздер сияты. Будагов: сауа – сауг (оть сл – салы – А..) на здоровье, сауа бердім даль на здоровье, далъ гостинецъ [8, б.407].

Л. Гумилев: Моянчурханныњ «Мен жазды µзімніњ чытымда µткердім, онда яка атќардым (яка якладым – Банзаров т‰сінігі). Рамстед «яка» сµзін аударусыз ќалдырѓан, біраќ б±л – «тµлем», кейде «жалѓа алу» дегенді білдіреді, – дейді С.Малов, «жалѓа алу» «аманат алу» сияќты µсімімен алынатын салыќ т‰рі [29, б.381-382]. Ќазір б±л – пайызбен (подпроцент) тµленеді. Осы салаѓа байланысты С.Е. Жанпейісова халыќ метрологиясыныњ кейбір т‰рлеріне (‰ш наурыз, соќыр, байтал, сайыпќыран, танап, зекет, ±шыр т.б.) кењінен талдау жасаѓандыѓы байќалады [30, б.13-23]. Егінге байланысты ман деген де ескі салмаќ µлшемі кездеседі. Будаговты мына дерегіні де тарихи маызы бар: дж. ош кошъ, кир. косы косъ, каз. кушъ (монг. хошъ – пара) 1) пара наполненныхъ виномъ чашъ; кошъ – двойной вьюкъ равновсно наложенный на об стороны животного т.б. [8, б.82].

Осы мселеге атысты Будаговты сзі жоарыда жазыландытан зіндісін ана береміз: сауын айту – (эйту – Будаг.) объявить чтобы оставили кумысу къ свадебному пиру, что бываетъ за недлю до пира (такъ какъ кумысъ состовлялъ у кочевыхъ народовъ главный предметь угошенія на пирахъ и свадьбахъ, то подъ словомъ саунъ разумлось и самое пиршество съ угощенями, которыя впослдствіи уже заключали и водку, медь и другіе напитки, эти предметы угощенія гости приносили съ собою, а потому слово это приняло значеніе гостиница – сауѓат – (астын сызан – А..), сауын салма, звать на пиръ, на свадьбу, на которые должны приносить гостинцы. У другихъ татаръ слово это произносится саум или саун – саум алып бармаќ взять гостинцы отправиться на пиръ. Въ Казани этотъ обычай и понын существуетъ) [8, б.694].

Будаговты жазып отыран сауат лексемасымен > сыбаа > сарыт семантикасы бір сз сияты. Будагов: сарыт – остатокъ ды или питя (его дають выпить младшему въ знакъ расположенія, или младшій бередъего въ занакъ уваженія къ старшимъ), гл. сарыт или сарм течъ по капл, вылиться до послдней капли, аузым сырып-а біттім, мет. совсмъ обднлъ. Въ значеніи глотка, остатка въ чаш, въ дж. правильне произносится сарыт соркуть слова это происходить отъ сорыт; тур. сорм – сосать, глотать, сорт етістігінен шыан [8, б.626]. Демек, сарыт тбір тласы сар > сор > сарыт <> сорт. Сау мен сор маынасы жаынан біріне-бірі жуы-мндес сздер болып табылады.

Тйін. Сыбаа сзін Мшр-Жсіп жылыдай беру маынасында олданан. Мшр-Жсіп шыармасында анауды жаа трлерін: атты майы, майы (жеке зін), сім, ктерме, несие, алымта, башма, соым, сыбаа олданан. Осы единицалара семантикалы жаынан бір табан жаын ол – атты майы.

Атты майы. Ќорен патша к‰йеуім, Аттыњ майы* тілеуім (ЌЖ, 39); Тленбей кетіп еді атты майы, Клікбай елді жинап зікір салды (Мшр-Жсіп., 125); Сол ат кімдікі, мейлі рыа басы бтін сатан болсын, мейлі майын берген болсын (Мшр-Жсіп., 116). Аттыњ майы* – или ат майын беру – передача лошади для разъездов или работы при условии обработки ее берущим, одна из форм эксплуатации байством казахской бедноты (ЌЖ, 286);

Майы а. маиръ, мн. мйар мэйяръ, перевозящій зернов. хлбь и състные припасы, товары, сь одного мста на другое, тур. майры пошлина съ товаровъ, на заставахъ, установленная съ 1830 г. въ Конст – нопол [8, б.202]. Ат майын срау. Байлар уаытша пайдалануа берген атыны ат майын сраан. Яни атыны кеткен кші мен теріні баасын сраан.

Тйін. Р. Сызды: атты майы бл тегін емес, кейіннен аруы айтарылатын акт болма – дейді (Абай жне азаты лтты деби тілі, 173 б.). Мшр-Жсіп Кпеев атты майы деген траты тіркесті тленбей кетті – деген маынада олданан. Атты майы сияты сім, несие, алымта, башма, соым, сыбаа да Мшр-Жсіп шыармасында кеінен олданыс тапан.

сім. Биге пара, байларѓа µсім болды, Бой тартып арамдыќтан барма ќашќан (Мшр-Жсіп., 29);

Тйін. Байлар берген малдарыны сімін алып отыран. сімін тлей алмаандар мір бойы басы-байлы л болып ткен. М. уезовті «араш-араш» оиасын еске алыыз. Батыл байдан алатын сімі ретінде бір жылыны рлап сойып алады. Мшр-Жсіп сім сзін атты майы сияты олданан.

Кµтерме. Шайтаннан ќылды сауда кµтерме алып, Орнына б±лар ж‰рді, шайтан ќалып (Мшр-Жсіп., 193); Ктерме мен несие де маынасы жаынан жуы-мндес сздер.

Несие. Жазыѓым сол – зерекпін, «неген» емен, Несие сµз жасымнан деген емен (Мшр-Жсіп., 117);

Алымта. Саќќ±лаќ µзі болыс к‰нінде, ќыпшаќ Ыбырай аѓа с±лтан дуанбасы екен, ж±рттан жиятын алымта ‰шін балаларыныњ бірін жіберіп, ќасына Жаншуаќтыњ М±сасын ќосады екен (ЌШ, 48); Будагов: Алымъ – долгъ, попалъ въ долгъ, отпавился собирать долги, должникъ [8, б.796]. Радлов: алымда – собирать долги [7, б.385]. Алымта да несие, ктерме сияты салыты трі.

Башма. Башматы ыстыы ткен зардабынан, Трады тбесінде миы айнап (Мшр-Жсіп., 245); Будагов: тур., 1) башмакъ, туфля, башмачникъ, сборъ съ обуви, доходъ собираемый съ нкоторыхъ покоренныхъ городовъ, въ пользу матери султана. 2) тат. теленокъ къ первой осени, годовой теленекъ (у которого отрасли уже копыта, оть этого произошло и первое значеніе башмакъ) [8, б.229]. Г.А. Алиев кандидатты диссертациясында башмак лексикасын атап ткен (1999, 15 б.).

Тйін. Мшр-Жсіп башма единицасын дл лшем маынасында олданбаан. Біз тек ана мысалы шін алды. Башма алынатын алымтамен бірдей салыты трі. Башма сияты брте де кне лшем бірліктеріне жатады.

Бµрте: Ертесі ерте, ешкісі бµрте к‰нде, Бір с±њќар т‰скен екен хан ќолына (М-Ж., 154); К‰ндердіњ бірінде салт атты, сабау ќамшылы бір бµрі тонды, бµрте атты жігіт кетіп, бала болыпты; Бµрі тонды, бµрте атты жылќышы м±ны кµрген соњ, іші к‰йіп жылап, долданып байѓа келіпті (М-Ж., 51); Ерте, ерте, ерте екен, Ешкі ж‰ні бµрте екен, Ќырѓауылы ќызыл екен, Ќ±йрыќ ж‰ні ±зын екен (Халы ертегісі).

Бµрте* сµзі – жіп µлшемі болѓан, кейіннен баѓзы заман деген ±ѓымда ќолданылып барып, ќазір бµрте ешкі тіркесіні рамында саталан. Бµрте ешкі - ќыр арќасы мен бауыры ќара тењбілденіп келген аќ с±р т‰сті ешкі (Ш. Жанєбілев. Ќазаќша мал атаулары. 1982: 144).

Р.Г. Ахметьянов: тат., баш., чув., мари. тілдеріндегі жіп µлшемі бір-біріне маѓынасы жаѓынан µте ±ќсас дейді: тат., баш. бµртек, бµртµк, чув. прш, мар. пырцы – нитка длиной в два локть или два локтя (тат. каре, чув. хур, мар. кынер – мера длины в локоть или два локтя) 3 или 4 бµртек (перче) составляют тат. савым, башќ. ћауым, чув. сум, мар. сом (или лыдма), 10 савым – тат. башќ. басма, чув. пусма, мар. пашма (В.М. Беркутов., С.А. Авижанская., Н.В. Бикбулатов., Р.Г. Кузнеев т.б.). Р. Ахметьянов б±ндай µлшем бірлігі б±лѓарлардан келуі м‰мкін, негізгісі савым (саум) тркі тілінде кездесетіні дейді [69, б.182]. Бл – брте единицасы > сауым > сом > таба > мр > теге > тыыз байланысты сияты. Сауым > екінті, бесін т.б. млшер лшемімен де байланысты болуы ммкін.

Бµрте > баѓзы заман > халыќтыќ µлшем бірлігі. Кµњіл аударуѓа т±рарлыќ, ±ршыќпен йіруге дайындалѓан сере ж‰н «ш‰йде» бµрте сияќты µлшем бірлігіне жатады. Иіруге дайындалѓан ж‰н, бір ш‰йде ж‰н, бір иіретін ж‰н, бір ќолѓаптыќ, бір ш±лыќтыќ ж‰н, бір тте жн деген де µлшемдер болады. Л.З. Будаговтыњ мына бір айтќаны да осы мєселеге ќатысы бар деп ойлаймыз: 2) ттэ катокъ, на который наматываются нитки (Вамб.) [8, б.386]. Т‰те, жіпті т‰ту `ќал-ќыбырынан, ќоќым-соќымынан арылтып, ж‰нді иіруге дайындау` Б±ндай іс-єрекетті «т‰ту» – дейді. Учукъ – нитка, жила, струна [8, б.797]. Учук пен ршы (шйде жн) семантикалы байланысы бар сияты. Ірухэ – всякая шаообразная вещъ, клубокъ нитокъ, мячъ, ядро, пуля, шарикъ бросаемый изъ лука; иірухе – нитки, клубкомъ намотанная на веретено для пряжи [8, б.125].

Тйін. Мшр-Жсіп брте единицасын базы заман - деген маынада олданан. Брте мен самсаан жне саусаан метрологияларыны бірі – ашытыты, екіншісі – кптік ымды білдіреді. Будагов: саусаан – рядъ, саусааны рядомъ, близко другъ къ другу стоящіе (пальцы, зубы) – деп тсіндірген сздігінде [8, б.407].

Самсаан. Самсаѓан сары ќолдан бµлініп екі кісі келе жатыр (Мшр-Жсіп., 69); М. Искаков «Ал ертедегі тріктерде санау нері жоары сатыда болан, олар он мыды «тмен», жз мыды «тт» деп атаан» – дейді [18, б.90]. Осы «тт» лексемасы жоарыдаы жнді тт тіркесімен тыыз байланысты. Себебі, Будагов былай дейді: тк – тугъ первоначально было названіе арміи, что подтверждается также словами Марко-Поло, который называеть такъ армію въ 100, 000 и ея знамия, см. Journ. des Savants. Mars 1867. стр. 165. [8, б.398]. Будагов осы «тк» лексемасын аз. ту., уйг.дж. ту (у), ту (знамя, бунчукъ, хоругвъ, флагъ, значокъ) т.б. сздермен байланыстырады. Жалпы, ерте уаытта 100, 000 саннын «тк» деген сияты.

Мына нды деректі де осы мселеге атысы барлыын ескеріп, келтіргенді дрыс санады: Будагов: дж. тман (у) тман, тн (тн – А..) 1) слова, намекающее на большое количество чего либо, многочисленность изъ этого значенія вроятно и гл въ к. сл. тман сдлаться богатымъ тман томан; малдарсырн масами. 2) по монг. и хорезм. Число 10, 000 въ уйг. тоже 10, 000. Слова это въ русск. Ярлыкахъ переводится: тьма, а тман темникъ, начальникъ 10 000, что у перс. монголовъ амир тман, у Аб. Г. тман аасы 3) 10, 000 динаріевъ въ Персіи номинальная монета = червонцу или 3 р. сер. или 10 фр. 4) мра земля (въ Бухаріи), содержащая 40 т. днап (танап – А..) а въ танаб 60 дз а кз = 1 арш. 5) округъ или уздъ, который можеть доставить 10, 000 воиновъ, мн. а. тмнан городъ, которому подчиняются 100. деревень. По словамъ Бубура въ Смарканд, Бухар и въ области Кабула округи, подчиненные большой провинціи, называются туманъ. 6) широкіе штаны или шальвары мужскіе и женскіе что пишется также дман. въ пер. тоть кто ходить въ однихъ такихъ штанахъ, во время жаровъ. 7) = тат. тман низъ, нижняя частъ. 8) = дман туманъ [8, б.406]. Демек, тк лексемасыны тн метрологиясымен де байланысы бар сияты. Тмен сзі осы – тман лексемасы сияты.

Тйін. Самсаан > самаладай: сам (шам) тбір тласынан туындаан сияты. йткені, сам тсті, ашам, самаладай бірліктерді рамында сам тласы саталан.

Дйім. Жол табалмай сенделіп келді кеше дйім жрт (Мшр-Жсіп., 28). Будагов: дйім. днмъ десятина, имющая около 173 кв. футовъ, т.е. 40 кв. пикъ, по 25 дюймъ каждый [8, б.576]. Самсаан мен дйім метрологиясын Жсіп «кп, сансыз» деген маынада олданан.

Тая. Баяы алан кп жолдас та жаяу осылай арай шбыран екен де, кісі басы бір-бір тая кесіп алып жерге йген екен. аншамыз ліп, аншамыз аланымызды осы таятан білейік деп. Сондытан сол жер «Мытая» атанды дейді (Мшр-Жсіп., 174). Базы заманда йілген таятар (оба) сияты лген адамны санын крсеткен сияты. «Тая» метрологиясы Мшр-Жсіпте ана кездеседі. Тая сияты метрология ол – соыр.

Соќыр нуменативіне байланысты Е. Жанпейісов былай дейді ертеде бай адамдар кµп т‰йені санау ‰шін ж‰зден бір т‰йеніњ бір кµзін шыѓарып отырады екен [10, б.131]. С. Манов: Мысалы, азіргі Атбе облысыны сортады, шаатты жерінде, ткен асырда ара есімді бай болып, оан «отыз соыр» аталан тйе табыны біткен. «Соыр» дейтіні есебінен жаылмау шін, рбір жзінші тйені сол жа кзін шыарады екен. Сондай соырлар, арада отыз болан, яни ш мы тйесі болан [31, б.73]. Л. Будагов: каз. тоб. соќр, сокыръ соќ±р, алт. сокоръ, согыръ, монг. сохоръ, 1) слпой, дж. кир. кривой т.б. маѓыналарын атап кµрсетеді [8, б.710]; Соым лексемасыны тбір тласы со () деп алан едік, блкім осы – соыр единицасымен де байланысы ммкін.

М-Ж. Кµпеев соќыр (кµп соќыр) нуменативін метонимиялыќ ќ±былыс дєрежесіне кµтеріп: Айтќанмен кµп соќырѓа кім нанады, Дегенмен ж±рт кµрмеген бір іс кµрдім (Мшр-Жсіп, 45); Соыр тиын деген фразаны да атысы бар сияты. Соыр тиын...тегені детте екі жаына трлі рнек табалар салынады. Не елтабаны суреті, немесе кісі бейнесі т.б. Келе-келе олдан-ола ткен тиын бедері жойылып кеткен де «соыр» тиын сзі шыуы ммкін (Г.Смалова, 102 б.). Соыр сзі сияты жмыры та лшем бірлігіне жатады.

Жмыры (ждыры). Жмырытасып жргенде Мрындары анасты (М-Ж., 178). Жмыры пен жмырта тбірлес сздер болуы ммкін. Жмырыты варианты ждыры. Ждырыты ерте кезде бдан да баса маынасы болан. Мысалы, Будагов: тур. імркъ пошлина таможенная, таможенный, взыматель пошлинъ, таможен. домъ, таможня т.б. маыналарын сздігінде жазан [8, б.137].

Адамны олына атысты айтылатын жмыры ерте заманда лшем бірлігі болан. Балалар ойыны да бар. Таяты алма-кезек ждырыпен ауыстырып лшеп, таяты е соы жетпей аланына ілінген бала уатын болан, сйтіп кім бірінші, кім соы екендіктерін анытаан. Ежелгі араб 1 миля 4000 шынтаќќа, єр шынтаќ – 8 ж±дырыќќа, єр ж±дырыќ – 4 еліге, єр елі – 6 арпа дєніне, єр арпа дєнініњ ќалыњдыѓы есектіњ т±мсыѓындаѓы ќылыныњ алты еселенген жуандыѓына тењ. Ал, ќазір µлшеулер есек т±мсыѓы ќылыныњ жуандыѓы шамамен 0,4 миллиметрге тењ екенін кµрсетеді (Владимир Келер. Ѓажайып сиќырдыњ ќайта оралуы. – Алматы: Мектеп, 1989. 158). Тілшілер ж±дырыќ сзін ж±м - «ж±му», -дырыќ ж±рнаќ деп те, ж±мыл + дырыќ деп те ќарастырады. Jomruk, jµдµрµk жалпы т‰ркі тілдерінде де метрологиялы маѓынада Севортян мен Левитская ќ±растырѓан сµздікте крсетілген [32, б.248]. Ждыры пен маыналас метрология - кдір.

К‰дір: Б±л к‰нде кетіп ќалды бізден жастыќ, Бір к‰дір, ойлап т±рсаќ, белден астыќ (М-Ж., 97).

К‰дір сµзін Е. Жанпейісов: К‰дір дейтін ањ аты бар. Б±л жерде маньжур тіліндегі «ходори – лосось, малый» (ССТМЯ, 468) екеуі бір болу керек. К‰дір ќазаќ тілінде ќ±дыр т‰рінде де айтылады. Артќы аяќтары алдыњѓыѓа ќараѓанда ±зындау. Сондыќтан оныњ сауыр жаѓы жота т±сынан недєуір биік кµрінеді (БСЭ, 1953, 19). Оныњ к‰дір аталуы, сірє, осы ерекшелігін, яѓни жота жаѓына ќараѓанда сауыр т±сыныњ недєуір тµбешіктеніп, биік боп т±руына байланысты сияќты. Демек б±л да сол «teре» маѓынасындаѓы – «kdri» – ден келіп шыќса керек: kdri > к‰дір. Сол сияќты «ќыдыра», груз. Кудори асуы (ЌСЭ, т 5) осы kdri, к‰дері есімімен тектес екені, бір сµз екенін ањѓару ќиын емес дейді [10, б.27]. Р. Сыздыќова: к‰дерењ – «ж±мсаќ иленген теріден жасалѓан бау» деген, к‰дірі – «мыќты, к‰шті» деген маѓынада ќолданылѓан екеуі екі басќа сµздер [33, б.77]. Н. Уєлиев к‰дері жєне к‰діре сµздерініњ этимологиясына барлау жасай отырып мынадай ќорытынды жасайды: Ендігі жерде кабарга сµзін ќазаќша к‰дері деп алып, байырѓы атауды ќайта жањѓыртќан жµн шыѓар деп ойлаймыз (Ана тілі. 1990. №27). Тарихи жырлар лексикасын зерттеген Б. Ќараѓ±лова да «к‰дір», «ќыдыра» сµздерініњ маѓынасы «бел, белес, ±саќ тµбешіктер маѓынасын білдіретін болуы керек» – дейді [34, б.9]. М-Ж. Кµпеев к‰дір сµзін µлшем бірлігі ретінде пайдаланѓан. Оныњ µзінде б±л нуменатив бір сан есімніњ кµмегі арќасында метрологияѓа ие болѓан сияќты. Оныњ ар жаѓында ќырдан, жотадан, бел-белестен астыќ деген маѓына ќылањ береді. К‰дір сµзініњ µзі ањныњ к‰дірейген жалы, шыѓыњќы, томпаќ деген зерттеуші ѓалымдардыњ пікіріне барып саяды. К‰діреу: к‰дері (особо ценный щелк). К‰діреудей бойым созылып «Шайыр», 1910, 32, 33 [35, б.386]. Л.З. Будагов: ќырѓ. кдіръ, мшкать, медлить, остоновиться, замшкаль, пріостановился, подажди деп т‰сінік береді [8, б.117].

Тйін. Бір к‰дір мен бір адыр нуменативтерініњ µлшемдік маѓынасы да бір сияќты. Мысалы: Соќыр айтты: «мен аныќ т±рмын кµріп, Бір адыр ќол келеді сейіл ќ±рып» (Мшр-Жсіп, 51); Ќарсаќ жортпас ќара адыр, Ќарамай неге шабасыњ? (Абай, 67); Мшр-Жсіп бір кдір мен бір адыр метрологияларын атар бір шамаа келіп алды, млшерге келіп алды сияты маынада олданан. Кдір сияты креш те халыты метрологияа жатады.

К‰реш: Ќара к‰реш (грош) тиынсыз ќалѓандарды, Шарапат д±ѓањменен алып келдіњ (Мшр-Жсіп., 153); Л.З. Будагов: куришъ самая мелкая индійская монета изъ раковинъ, получаемыхъ съ молукскихъ острововъ (1871. 79 б). Е. Жанпейісов: Не меньшей древностью характеризуется и нумератив к‰реш `мелькая монета (копейка, грош)`, который вообще в казахском языке почти не употребляется. И. в двадцати томном собрании сочинений М. Ауезова встречается лишь в одном месте: Алты ай жаздай ќара к‰реш табыс таптырмайды. Вместе ќара к‰реш в казахском языке чаще употребляется словосочетание ќара баќыр, также означающее `мелкая медная монета`. Ср. рус. грош `монета, ничтожная цена` (РКС, I, с. 170). Грош – старинная медная монета в две копейки, позднее полкопейки (ТСРЯ, 1999: 146).

Тйін. Мшр-Жсіп креш единицасын > са тиын маынасында олданан.

2.1 Ескілікті нумеративтер

Саат. Арасында бларды за саат теді (обыланды, 184); тті кетті заманы Бхар ауып, Неге келді сааты бгін алып (М-Ж., 250). П±л жібердім ќалаѓа, Бисаѓат к‰н ќ±дая, Мен шыѓып па ем далаѓа (ЌЖ, 90);

Бесін – ытайлардан туліктегі сааттарды хайуандар атымен атау салты монолдара ХVI – ХVII асырларда ауысан. Монол сааттары хулуггун ца, барыс ца т.с.с. деп аталады. Цатарды затыы – 2 саат. Ца – тріктерді «ша» деген сзі. Біра, бл сааттарды абыздар ана білген, бара халы оны олданбаан. аза тілінде хайуан сааттарынан жалыз бесін ана бар, бл – мешін сааты, кндізгі 3 пен 5 сааттарды аралыы. Арабтарда жне ислам дінінде бесін деген ым жо – дейді Искаков [18, б.69].

Саѓ – сауу, сауылды (М.Ќ., 166). Са – чак время. Сака – короткая время [7, б.241-242]. Ша пен са тбірі байланысты болуы ммкін. Са-, сањ-, саѓ- `санау`. саѓ (сау), саѓылды саѓ – `доить`; аніќа ќ±н сені ќопќаш енекын саќќаш `старуха каждый день, вставши (от сна), доила свою корову`. Ср. РСл., IV, 260. Са – «дойный о животных»); Саат – `утренние лучи солнца`; утренняя заря`; ара йерні саата ш `переселяйся в утренние лучи черной земли (из заговова о бельме)!` (кит.: хунші `мираж`). Ср. алт.: саыл – `издавать лучи` (Вербицкий) [19, б.98, 99]. Саат пен сахар тбірлес сздер сияты. Бан жоарыда сз болан: сауым, сауын, сом единицалармен те тыыз байланысты екендігі байалады.

Сахаръ – Будагов: саат – кир. сатъ, каз. сагатъ часъ, часы, каз. тотчастъ т.б. немесе: ср сахаръ – утренняя заря, время до расвта, п. расвт, рано утромъ, утренняя птица – соловей, сухуръ – завтракъ, да до зари (что длають мусульмане въ постные дни мсяца Рамазана, и это не считается нарушеніемъ поста), завтракатъ, стъ въ это время [8, б.613, 622]. Будагов сздігінде жалпы мезгілге байланысты, уаытты брін саат деп тсіндірген.. айдар: *Сар (в каз. *срі) выражает понятие раннее утро, когда горло требует пищу – дейді [20, б.230]. азатар сахар шайы деп айтады.

Тйін. Кне тркі тілінде са//ша уаытты білдіріп > саат сзіні шыуына трткі болан. Мшр-Жсіп саат сзіне туелдік жалауыны II жаын жалап (сааты) барып жмсаан. Мшр-Жсіп Кпеев сааты алып неге келді олданысын (деттегі бір затты мытып тастап кеткен сияты) уаытыды боса ткізіп неге келді – деген маынада олданылан. Саат пен сахар маынасы жаынан ана емес тбір тласы жаынан да байланысты. Оан длел: са (ша, мезгіл) ~ сах (ша) ~х фонетикалы згеріске тскен тбірлес сздер екендігі. Ммкін са~сау (сауым) байланысты. Саат <> сахар > ст > ша > сауым > бесін. Саат > сске.

Сске. Сске мезгіл боланда, ыры мы скер ол шыты (обыланды, 65); Шауып еді, Жан шыты, лы сске боланда (обыланды, 68); ¦лы сєске болѓанда, Ањыратып шыќты Ер Сайын (Мшр-Жсіп, 182); Ќаршыѓамен ілесіп Шањќайт‰сте ауылѓа Шатырдан шыѓа жµнелді (ЌЖ. 1900. 75); Аѓањнан ќалѓан айба ‰пшін Ат сауырѓа салайын Толыќсыѓан тал т‰сте (ЌЖ. 1887. 37); Сєрсенбі к‰ні сєскеде Мал шыѓарып шалады (ЌЖ. 1887. 25); Бесін махал сияты сске махал да мезгіл лшемі болады: Арада неше ќоныпты Жетім деп зорыќты Сєске махал болѓанда (ЌЖ. 1900. 59); Кеш батќан соњ апањыз, К‰йеуге тµсек салады, Тµсекті жайлап салѓан соњ, Жатар мезгіл болѓан соњ, Асыла барып ќ±лады (ЌЖ. 1900. 79); Срсенбі кн сскеде Жрмекке осын шыарды (Алпамыс, 170);

Саске – время около 8 часов утра, а. сар – большой и широкій ножъ мясниковъ [8, б.613].

Тйін. Мшр-Жсіп саат, сске, сахар уаыт сияты, лы сске нумеративін таы уаыт маынасында олданан. Уаыт > екінті.

Екінті: Намазы аузыда сре бзды, Екінті болар енді неге бзды (Мшр-Жсіп, 58). Кµптеген т‰ркі елдерінде екінді ~ екінті деу ќалыптасќан. Б±л сµз семантикалыќ жаѓынан кµне т‰ркі: екінdі ~ екінtі ~ ікіnсі ~ ікінdі ~ ікіntі. Ср.: тур. екінді `час, разделяющий на две половины время от полудня до заката солнца, 4 часа после полудня, время вечерной молитвы` (БСл, I, с. 200). ікінdі` 1) `час, разделяющий время между полуднем и заходом` (ТРС, с. 267) и др. -тюрк. екіntі ~ екінdі 1) `второй`, другой`, 2) `во второй раз`; ікіnсі `второй, другой` (ДТС, с. 168, 206) [10, б.139-140].

Тйін. Бесін нумеративі кµріп отырѓанымыздай `т‰стен кейінгі уаќыттыњ бірінші жартысы, ал екінді ~ екінті - `т‰стен кейінгі екінші жартысы`. Ауыз єдебиетінде: ±лы сєске, шањќай т‰с, тал т‰с, сєске, сєске махал, бисаѓат к‰н, кеш батќанда, жатар мезгіл, т‰н ортасы сияќты халыќ метрологиясы ±шырасады. Екінті ±лама бесін, ±лы бесіннен кейінгі уаќыт. Мшр-Жсіп екінті сзін намаз оитын уаыт маынасында олданан. Екінті екі тбір тласынан алыптасан сияты. Екінті > бесін.

Бесін. Бейсенбі кні бесінде, Тайшыа осын шыарды (Алпамыс, 198); Елі тсіп есіне, Дйсенбі кні бесінде (обыланды, 26); Бесінде Шарбатаы Жсіпхана Баран со мейман болып жатты сонда (Мшр-Жсіп, 130); Ертењгі к‰н бесінде, Ќыз Жібектіњ ізімен Келе жатќан секілді (ЌЖ, 66);

Бл атау тркі тілдес халытарда мешін, мшін, мчін, бчін, пічін, биджн, бесін т.б. алыптасаны байалады. Будагов: аат шрлды – священ. времена (иногда озночаетъ: часы пятивременной молитвы [8, б.667]. Бесін мен мешін (жыл аты) атысы аншалыты екендігі белгісіз. В.В. Радлов мчl 1) двнадцатилтній животный циклъ; мчін // печін годъ обезьяны – дейді [7, б.2224]. Будагов кир. мэшинъ – обезьяна (названіе одного изъ 12 годовъ), каз. домовой; пэчикъ – шатунъ (болзнь), бшеный, бситься, бсноованіе [8, б.312]. Бесін (п) пишин. К‰н тас тµбеден ауа бастаѓан уаќыт (Бекм±хаметов, 47). Бесін п. [пиш; 1. перед; 2. вперед, впереди; 3. раньше+ин: суффикс; пишин: 1. прежний; 2. передний; 3. древний; 4. полдень] – 1. полдень (Р‰стемов, 70). Бесін п. пишин. К‰н тас тµбеден ауа бастаѓан уаќыт. [Время, когда солнце от зенгита склонится к западу] (Бекм±хаметов, 47). Бесін – полуденная молитва, в переносном смысле – полдень (ЌЖ, 291).

Ќаз., бесін, тат. бешин, перс. пешин, ќырѓ. бесін т.б. Бесін `т‰стен кейінгі уаќыт, 2 мµлшері ` екінші ќ±дайѓа ќ±лшылыќ ету мезгілі (БСл, I, с. 260); Осы сµздіњ ќатысымен бірнеше: кіші бесін `жарты к‰н µткен уаќыт`, ±лы бесін, ќ±лама бесін, `кеш бата бастаѓандаѓы уаќыт`, ќожа бесін `ќожа бесіні, уаќыты`, бесін махал `бесін уаќыты`. Бесін махал болѓанда, Базарбайдыњ Тµлеген Бір ш±балѓан шањѓа жолыќты (ЌЖ, 88); Н.Уєдиев мєлден µту тіркесіндегі мєл махал > ќырѓ. маал `уаќыт, сєт`- деген маѓынасымен т‰сіндіреді (Ќазаќ єдебиеті, 1984). Дєл осындай нумератив басќа т‰ркі тілдерінде: тур. кесазна `тµртінші к‰н` < кесе `кішкене, кіші` + азна `апта` (Муратов, 1961, 86); кар. бараски `ж±ма`, кичи бараски ` тµртінші к‰н` (досл. `кіші ж±ма`) (Мусаев, 1975, 38). Е. Жанпейісов [10, б.138-139].

Тйін. М-Ж. Кпеев бесін нумеративін уаќыт мезгіл маѓынасында ќолданѓан. Бесін сзі кбіне намаздігер сзімен бірге олданылады.

Намаздігер. Бесінні сол мезгілде уаыты кірді, Орнынан намаз шін Расул трды (Мшр-Жсіп, 93); Намаздігер ткенше, Намазшама жеткенше (обыланды, 54); Намазын оып шам жаып, Брыны ылды детті (Алпамыс, 173); Бесінде жаумен алысып, Намаздігер болѓанша, Алдырмай кетіп барады (ЌЖ, 88); Намаз тбір тласы туралы пікір тмендегідей:

В. Радлов: нам письмо, дипломъ, книга; намаз: 1) саба намазы (таертегі намаз); 2) іl (лі намаз), бесін намазы; 3) екінді намазы (намезі дігер); 4) ашам намазы (намазы шам); 5) пасык, кутпан намазы деп беске бледі [7, б.664, 663]. Намазлік – 1) обучение; 2) назначение на должность [7, б.666]. Л. Будагов: намазлыкъ – шкурка отъ дикой козы, или небольшой коврикъ, для совершенія молитвы [8, б.95]. Намаздігер – третья из обязательных молитв, творимая мусульманами на закате солнца, когда до захода солнца оставалось расстояние в два копья (ЌЖ, 287). (Е. Жанпейісовті араыз: 139 -141 б.).

Ќосымшалар арќылы намаз (намаздігер) болып т‰рленіп мезгіл мµлшерін білдіреді. Будагов: намаз // нэмазъ п. намазъ (слова пехлевійское и зендское, озночающее собственно служеніе, поклоненіе): мсылмандарды 5 уаыт намазы. Таы намаз – кнні шыуына 45 мин. аланда; ыр. бесін намазы. Тскі мезгіл 1- ге таман; кешкі намаз – кеш бату мен кнні ясына кірер мезгілі; ашам намазы – (кнні ясына кіргеннен кейін 20 мин); куптенъ (тпан – А..) йыа жатар мезгіл – 2 сааттан со [8, б.292]. птан да уаыт метрологиясына жатады: Т‰н ортасы Намаздігер, намазшам, птан, сске ауѓанда, К‰ні – т‰нін бір етіп, ¦йќыѓа кµзін ‰йретіп (ЌЖ. 1887. 31); Естеміспен екеуі онып жатса бір тауда, Намазшамнан ткенде, птан мезгіл жеткенде (обыланды, 17); Намазшам еді кн батты. птанны болды уаыты (Мшр-Жсіп).

Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев намаз сзін мезгіл маынасында олданан. Намаз сзінен намаздігер (тбір мен осымшадан трады) пайда болан. Намазлы – деп тері жайнамазды да айтан. Намаз бен нама (шыарма) тбірлес сздер болуы ммкін. Екінтіге байланысты намаздегер нумеративі де ±шырасады. М. ашари ікінді – намазшам. Екінді намазды уаыты – дейді (1997: 170).

Ширек. Ширекке тртті бірі болды деіз, Айрылып брыны аршын кезімізден (Мшр-Жсіп., 33).

Будагов: ширэ 2) тур. дж. четвероугольный столикъ, или подностъ, или квадратная скатертъ, на которой подаютъ кушанье С. Талжанов: ширек (парс. чаћарйєк немесе чар – йак) одна четвертая, четверть [8, б.680]. Удмуртта – черык (четверть), шувшта – черек, ќазаќта – ширек, ширек шай т.б. [11, б.74]. Ширек зат. Бтінні трттен бір блегі (ТТС, II том. 1961: 488). Ширек сзіні зі блшектік ымындаы трттен бір екендігін білдіреді. аза тілінде: блшектік сан есімдерге тн ымдар: жарым, жарты, ширек сияты санды ымдар арылы беріледі [36, б.164, 104, 37, б.206]. Шере: фанер татай (фанера) Каз. ЗКО. Шере сµзініњ диалекті ретінде шеру т‰лік (ауыз) тµрт т‰лік мал (домашние животные): Кент орнатып жеріне, Шеру т‰лік мал баќќан. Жам. ААО. (Аманжолов, 418); Е. Жанпейісов те сере сзіне атысты «шере» трт брышты деген ±ѓымды бергенін айтады [10, б.122]. Мшр-Жсіп ширек тртті бірі – деп дрыс олданан. Блшектік сан есімдер ширек сияты жарым нумеративтері арылы да беріледі. Жарым сзі есептік сандармен тіркесте олданылып блшектік сан есімдер маынасын беретін орындарда да олданылады. Жарты, ширек сздерін олай олдануа болмайды.

Тйін. М-Ж. Кпеев: бір жарты, екі жарты сияты нумеративтерді (затты маынадаы: бір шлмек, бір шиша, бір жнжн, бір жарты «ара» деген сздерде пайдаланады.

лаш. мтыланда ысылып, Бес жз лаш жазылды (обыланды, 58); Сала лаш балаы Масатыдан шалбарды сала лаш (обыланды, 58); Мсаны кім таласар б шаына, Ел сыйан, жайса лаш, шаына (Мшр-Жсіп., 347); Даярлап к‰нде алдыњнан ќаќпан – торын, Шыњырау ѓып сексен ќ±лаш ќазѓан орын (Мшр-Жсіп., 61); Бµкейліктіњ биесін байлаймын деп, ¤рмекшініњ он ќ±лаш желісі бар (Мшр-Жсіп., 43); Пасыќтар бой кµрсетпей ‰йде жатыр, Ћ‰нерге ќ±лаш сермей алыстадыњ (М. Дулат, 37); Желініњ ќ±лаш-ќ±лаш ќазыѓы бар, Бармаѓымен басып-аќ зымыратады (ЌКБС, 79); Алты ќ±лаш найзаѓа Сыйѓанынша т‰йреді (ЌЖ, 47);

Ќ±лаш – мера длины, равная расстоянию между концами рук, вытянутых в стороны на высоте плеч (Ќыз Жібек. 1963: 287). Ќ±лаш – керілген екі ќолдыњ бір ±шынан екіншісіне дейінгі ќашыќтыќ µлшемі (ЌТТС, 8 б.); Ќ±лаш – орташа алѓанда, екі жарым аршынѓа тењ (Диваев, 245). Ќ±лашты: сала ќ±лаш, кере ќ±лаш т.б. т‰рлері ±шырасады (Диваев, 246). Ќ±лаш сµзі екі сµзден ќ±ралѓан: ќол + аш (ашу етістігі) (ЌТЌЭС, 133);. Кулач сµзі ќол + а + ч – ќолды аш, ќ±лаш жаз, – дейді (М. Ќашќари, 340);

Тйін. Кейін келе ашу етістігі кµмескіленіп барып, ќ±лаш сµзіне (аш) сияќты ‰стеме жаз, жай синонимдері ќосылып ќ±лаш аш, ќ±лаш жай, ќ±лаш жаз, ќ±лаш ±р сияќты варианттар пайда болды. Осы маѓыналар былай ќараѓанда ќ±лаштыњ µз басында да бар ќасиет екенін байќаймыз. Мшр-Жсіп лаш лексемасын кптеген сан есімдермен тіркесте олданан. ол + аш екі сзді осылуынан жасалан. лаш пен кез маыналас сздер. аза тілінде: бес жз лаш, сала лаш, сексен лаш, он лаш, алты лаш жне арсы алу – жайса лаш, араз болу – лаш сермей, лаш-лаш – сансыз сияты маыналары да бар.

Кез. Кењ мањдай, ќалыњ шаш, Я бір кез, я ќ±лаш (Абай, 187); Биіктігі плен кез болмайды, Созылып кете берген ккке арай (Мшр-Жсіп., 117); Бір кілемні тселген зындыы Саудагерді кзімен жз сексен кез (Мшр-Жсіп., 117); ыз рта аып кетіпті, Кез бойы алтын азыты (обыланды, 102);

Будагов: кез – іезъ 1) аршинъ (восточн. Кез больше чмь нашъ, бухар. равняется около 1 , тат. кізап по аршинамъ [8, б.126]. Кез – 71, 12 см-ге те зынды лшемі (М: 3 том);

Тйін. Мшр-Жсіп кез лексемасын зынды лшемі ретінде олданан. Кез бен сере, сере арыс маыналас лексемалар.

Сере (трт елі), сере ќарыс. Тегеуріні трт елі, Аспаннан Тскен тас тлек (Мшр-Жсіп). К.К. Юдахин в киргизском языке: сере `ширина слегка раздвинутых четырех пальцев (мера длины); бээнин казысы сере чыгыптыр `слой брюшного жира кобылицы окозался толщиной в четыре пальца` (биені азысы сере шыып тр - А..). (ЮСл., с. 645). азатар кні бгінге дейін азыны алыдыы «трт елі» дейді. Шерені «трт» деген ымымен атысы барлыын зерттеушілер айтып жр. `Это сочетание означает «меру ладони, если довольно растопырить пальцы» (Ильминский, 1861. 159); Бір ќызыѓы єр компоненттіњ жеке дара ќолданылатындыѓы. Мысалы, М. Єуезовтіњ шыѓармасында Енді єділет таразысы ќ±рылып, ел арызы тыњдалатын болса, дєл осы сере т‰скен мырза – жуанныњ µздерініњ кµбі жауапкер, айыпкер болар еді. Сере сµзі б±л ќолданыста ќалыњ деген маѓынаны береді. Мєстектердіњ с‰бесі Сере болѓан заман-ай (Н. Наушабаев); Сере, сере, сере ќар, Асты кілењ, ‰сті м±з (Доспамбет);

Жалпы, сере сµзі нені білдіреді? Б±л сµзге ќатысты дереккµздерді жанама немесе тура болса да келтіретін боламыз. В.В. Радлов т‰рік жєне ќазаќ тілінде бір маѓынаны білдіреді дейді. Ал, осм., ср `жарты`, ќырѓы. сер = ср (осм): сер сер карыс `расстояние между большим пальцем и мизинцем (как мера)` (РСл, IV, с. 458). К.К. Юдахин дєл осы маѓынасында ќырѓыз: сере `ширина слегка раздвинутых четырех пальцев (мера длины)`; бээнин казысы сере чыгыптыр `(Юсл, с.645). Т‰ркі тілінде ср прд тіркесініњ ќ±рамында кездеседі жєне бірнеше маѓына білдіреді: 1) вуаль, 2) палатка, 3) занавес против мух и комаров. Тел. ср `острого, гарпун` т.б. маѓынасын береді (РСл, IV, с. 458, 459). Л. Будагов сере сµзініњ бірнеше маѓынасын береді: сэрэ (п) арабша сре 1) бастан жоѓары терењ су. 2) єрт‰рлі жаќсы заттар, жеткіліксіз зат, сирек зат, жоѓарѓы зат; сере адам, сері кісі; 3) жоѓарѓы сапалы алтын тиын, 4) таудаѓы с‰рлеу жол, ќия, селдіњ аѓатын жолы – аударан – А.. Немесе: тур. сере араб. жаз. сэрэ пядень (мра маленькая въ 8 дюймовъ, употребляемая въ Италіи и Турцій; мра нсколько больше называется ќарыс (араб. ќарыс) [8, б.627]. С.Е. Малов: сере род ячменя (кти.: чінко); сере мітан `кушанье из ячменя`. Серке 1) `уксус`; ќара серке `черный (кит.) уксус`; 2) метаф. `детородный член` [19, б.102].

Этимологиялыќ жоба бойынша ср ~ сер ~ сере т±лѓасы монѓ. сэрээ `вилка, острога, трезубец, копье с зубцами`салыстыруѓа болады (МРС, с. 377). Осы маѓынада шыѓыс ќазаќстандыќтарда жєне монѓолияда (Болатов Ж, 71 б.) ќолданылады (араыз – ЌТДС, 292). Ќарастырып отырѓан нумератив т‰ркі жєне монѓол тілдеріне ортаќ сияќты. Біраќ, Г.И. Рамстедт б±л сµздіњ корей елінде де ќолданылатынына назар аударады. кор. se, set `‰ш`, (serhin `отыз`, sahil `‰ш к‰н` < se – hai – la) маньч. тілінде: sertei `‰шауыз`, монѓ. serege, serige, serije `‰шауыз, шанышќы` > тел. sr `гарпун` (Рамстедт, 1957. 65). Осындай т±лѓаныњ барлыѓын басќада деректер: ноѓ. сенек 1) `шанышќылар`: эик пут сенек `екі тісті шанышќылар`; 2) кн. `асхана шанышќысы (НРС, с. 294); Сенек сµзі `шанышќы` маѓынасында ќазаќ тілінде де кездеседі (ЌТДС, с. 291). Cонымен, сенек сµзініњ ќ±рамындаѓы корейлік se т‰бірлес деп ќарастыруѓа да болады. Біраќ, И.Г. Егоров б±л дериватты этимология жаѓынан шаншу етістігімен байланысты ќарастырады (ЭСЧЯ. С. 186). Келтірілген деректер монѓ. сэрээ, маньчж. сертей `‰ш` деген маѓынаны, ал, т‰рік. ср ~ cэрэ ~ сере - - `тµрт` дегенді білдіреді. Бір тілмен екінші тілдіњ арасында алшаќтыќ кездесе береді. Мысалы, салыс.: ќырѓ. серк ` екі жасар ешкі`, тел. срк `‰ш жасар ешкі, семіз ешкі` (РСл, IV, с. 465) [10, б.120-123]. Осыан орай, Будагов кир. сере – козленокъ по 2-му году, алт. – по 3-му году, кладеный козелъ (сродно съ монг.) – деп жазды [8, б.626]. С.М±ќанов ешкініњ тµлі – лаќ, бір жасќа толѓан, кестірілген еркегініњ аты – серке, ±рѓашысы туша, кестірілген еркегі – серке, кестірілмегені – теке, ±рѓашысы – ешкі екенін жазан [23, б.80]. Ешкініњ серкештен басќа еркеш деген т‰рі бар. М. ашари еркеш бір жасар теке: Еркеш еті ем болар, ешкі еті жел болар – деп мысал келтіреді [38, б.125]. С.Е. Малов еркеш – `краденый козел` (РСл, I, 780: чаг. еркеч) [84, б.27]; Ол заманда халифа Аббасияныњ (Ѓатбасия) сарќыншаѓы серке (сірке) жияр сыќылды с±лтан Ѓ±аалдин халифа заманы еді (Мшр-Жсіп, 79). Сенек сµзі кейбір жерде ауыз ‰й, кіреберіс (колидор) деген маѓына береді – А.Ќ. Сенек – айыр аѓаш (вилы двухпалые), сенек – ќара т‰нек боран (пурга, метель) (С. Аманжолов. 1959: 404). Серлету – жањбырдыњ, жауынныњ шамасын кµрсететін сµз (Б. ыдырбеклы. 1993: 85). Сере – зат. Бір нєрсеніњ халыќ арасында ќалыптасќан µлшемі (сере ќазы, сере ќарыс) (ТТС, 1961: 261). Є. Болѓанбаев азаќ ±ѓымында ќазыныњ арыќ – семіздігін: б±лт, пышаќ сырты, ќыл елі, жарты елі, шынашаќ, бір елі, бармаќ, екі елі, ‰ш елі, тµрт елі, сыныќ с‰йем, табан, сере – деп талдайды.

Кере. Тура айтќанда ќатарлап ±стаѓанда, тµрт саусаќтыњ ќалыњдыѓындай. Ќазаќ тілінде сол сияќты кереѓар (< кере + ќар) ќ±рамдаѓы сµз де кездеседі. Є. Н±рмаѓамбетов: кере сµзі тунгус – маньчур, монѓол тобындаѓы тілдер дерегінде хир, кірі, кирэ т±лѓалас сµздер «µлшем», «µлшеу» маѓыналарын береді (ССТМЯ, I, 399). Ал, ауыспалы маѓыналары «кµлем», «аумаќ» сияќты т‰сінікке ие. Дегенмен, алѓашќы, т±њѓыш маѓынасын «µлшем» деп ќараймыз. Аныѓыраќ айтќанда, «кере» сµзініњ ќазаќшасы – «µлшеу» (БЖБС, 137). Б±л келтірілген дерек айтылуы жєне ќ±рылымы жаѓынан ±зындыќ µлшемі ретінде кере ќарыс нумеративімен салыстыруѓа болмайды. Мысалы, М. Єуезов шыѓармасында: Біраќ кµпті айтсам ќорќытам деп сіз єуре, ±ќтырам деп ел єуре. Келісе алмас к‰н екен. Кере ќармен кеткеніміз де баяѓы. Сере ќарыс, кере ќарыс, кереѓар (< кере + ќар) мен бірге ќазаќ тілінде жырта ќарыс метрологиясы ќолданылады. Жырта ќарыс, ќап-ќара езулі ауыздан лажсыздыќ сілекейі ш±бырады (Т. Жаќыпбай±лы) [10, б.130-131].

Тйін. Сере > ќалыњдыќ µлшемі (Сере т‰су, сере шыѓу: > трт елі ќалыдыќ µлшемі). Мшр-Жсіп Кпеев сере лексемасыны орнына санды крсеткішін трт елі олданан. Сере мен кере маыналас сздер. Сере мен кере екеуі бір ±ѓым тек ќана сере ќалыњдыќ µлшемі (бес саусаќты тарата уыс секілді сыѓымдап салалап ±стау мыс. ќарды, майды, с‰збені, етті т.б.) ал, кере б±л мен матаны кере µлшеу. Кере мен арыс маыналас нумеративтер.

арыс. Атын б±рып, тоќтатып алып єдейі келіп отырѓан жерін ќараса, єлгі жерді ќарыс айырып жіберген екен (Мшр-Жсіп., 27). Ќањтарда ќарыс жауѓан ќардай болды, Алты аттан сымбыл арќан нардай болды (ЌКБС, 76);

В.Д. Колесникова жєне басќа да зерттеушілер ќарыс сµзін екінші айналымдаѓы пайда болѓан сµз дейді. Имя карыш `мера длины между растянутыми большим и средним пальцами` образовано от существительного кары `часть руки от локтя до плеч` при помощи непродуктивного аффикса -ш ~ -с (Колесникова, 194) [10, б.130-131]. Ќарыс зат. Бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44). Ќарыс – т‰йе немесе ќой ж‰нінен тоќылѓан киім (М.Ќ.); Л.З. Будагов: карсъ – 1) хрупкій, ломкій. 2) звукъ отъ біенія въ лодоши ќырѓ карысъ = тат. ќарыш. Ќарышъ – 1) расходъ. 2) тур. = ќарышы пядень. 3) тур. смъшеніе (оть ќармќ ќара.: ќаршмќ) (ССТТН, 9). Ќарыс-`четверть` (изменяется пальцами: большими и указательным или средним) РСл, II, 177 (С.Е. Малов, 54); Ќарыстыѓ `длиной в четверть`; ќарыстыѓ марджан `кораллы в четверть длиной` (С.Е. Малов, 54); Э.В. Севортян -ш ~ -с аффикстері туралы «образуя от более древних имен новые существительные, может придавать им наряду с другими значениями также значение уподобительно – уменьшительное. Исходя из этого есть основание рассматривать карыш `пядь, четверть` как выражение уменьшенной меры длины по отношению к большой мере – локтю, обозначенной словом кары». В.Д. Колесникова от этой же основы выводит кирг. карылуу `сильный, плечистый`, давая также ее фонетические варианты: кар ~ гары ~ хара ~ хары ~ хур ~ кару (Колесникова, 194). Ќазаќ тілініњ ќарулы сµзініњ шыѓуына кару ±зындыќ µлшемі болып табылатын т‰бір негіз болѓан сияќты. Дыйканов ќырѓ. карыш сµзін екі морфемадан: кар `ќол` жєне – иш (ич)`ішкі ќ±рылыс` ќолдыњ ішкі ќарыныњ созылуымен т‰сіндіреді (Дыйканов К.Д. 105) [10, б.130]. Осы орайда арыс – бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44) – деген т‰сінік жањылыс берілген, ортан ќол деген ќол болмайтыны белгілі, оныњ орнына: шынтаќ, ќолдыњ ќары, иыќ т.б. аталады (З. Жµкебайќызы, С. Сейсенбекќызы. Тєнтану. 1996: 55-57). Емес екен ос таы тым онша алыс, –Шыраым, жре ой! – деп, барды арыс (Мшр-Жсіп., 117); *Ќарыс сµзініњ тууына ќар т‰бірі єсер еткені сµзсіз. Л.З. Будагов: тур. тат. арыш карышъ арш, аршы, кир. арыш четверть длины (аршина), пядень (а. шир, п. шп вэдж, эбь - бэ – дэстъ) кир. кере арыс мра лодони, если доволно растопырить пальцы, если арсамы мрить четвертью, башк. аун арсшаиы десять четвертныхъ (т.е. шириною въ четверть) лубковъ. Немесе: *ќары 1) = ќар± жєне ќарысы локать. 2) аршинь архитекторовъ: въ одномъ агажnь считалось такихъ аршиновъ 12, 000, по этому агаджъ или іыгаджъ (инаѓаш – иыќ аѓаш – А.Ќ) = нашимъ 8 верстамъ; ќарылдымќ у Баб. мрить аршиномъ: слон большое и проворное животное; цна его сообразна величин, продають его по аршинамъ (смривъ велечину), чмъ онъ больше, тмъ дороже; разсказывають, что на нкоторыхъ островахъ бываютъ слоны въ 10 аршинъ (стр. 356). Въ Хив ќары мра длины, веревка = 2 нашимъ арш. Въ туркест. Области ханскій кары = 3 арш. Или 2 ханскимъ гязамъ, а базарный = 2 арш [8, б.13].

А. Ибатов ќарыс (ќар + ыс) т‰бір мен -ыс (‰стеу) – десе [18, б.134]; М. Томанов ары сын есім, артай етістік дейді [39, б.278]; Ш. Уєлиханов «хариту» бзылып берілген – пікір дєлелді емес, «Кєрі жілік» – «ќар» деген, ќанат, иыќ деген сµзден шыќќан: «кєрі жілік» иыќтыњ с‰йегі. Ќазаќша «ќар» – монѓолдыњ «гар»: монѓолша бурунгар – оњ ќанат, джунгар – сол ќанат – дегенді айтады [40, б.549]. Будаговтыњ айтуынша ќары лексемасы аршын ±ѓымымен сай болѓан. Ќары «иінаѓаш» сияќты µлшем бірлігі де болѓан. Жалпы, ќары сµзі т‰рлі µлшем бірлігін кµрсеткен. Мысалы, Хиуа хандыѓында ќары `±зын жіп` µлшемін білдірген. Карагъ – 1) рука, локоть (Будагов, 46); Ќар самыќ `кость в нижней части руки`; см. йусын. ср. монг.: ќар, ѓар `рука`; ќар `ногать`. Подгорбунский (С. Малов, 53); ары – `старый, старуха` аджыа (алжыан – А..) (С. Малов, 54). Є. Ќайдаров: Ќазаќ тілінде ќолдыњ шынашаќ пен иыќ арасындаѓы с‰йегін ќар (ќолдыњ ќары) деп атайды. Б±л сµз басќа т‰ркі тілдерінде де, кµне т‰ркі тілінде де кездеседі: ќар «верхняя часть руки», «плечо» (ДТС, с. 422). Моѓол тілінде гар «ќол» маѓынасында ќолданылады. Осыѓан ќарап кей ѓалымдар ќар сµзі т‰ркі тіліне кµне монѓол тілінен енген деген жорамал айтады. Єрине, б±л дєлелді емес. Ќар сµзі т‰ркі тілдерінде кењінен тарап, кµптеген туынды т±лѓалар жасаѓан: ќарма, ќарыс; ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын т.б. Ал монѓол тілдерінде б±л сµздер жоќ – дейді [41, б.76]. Ќар монѓолша ќол деген сµз (Ќ. Ж±банов, 75); Б. Базылхан: мєселен, меніњ есебімше «ќар» т‰бір сµзінен ќазаќ тілінде 260-тай, моњѓол тілінде 240-тай сµз туындайды. Б±л туынды сµздерден 200-дей сµздіњ т±лѓасы да, маѓынасы да дєл сєйкеседі. Екі тілдегі «ќар» т‰бірлі туынды сµздердіњ 80 проценті сєйкесуі М. Свадештіњ, П. Хайдудыњ жоѓарыда айтќан есебінше мыњ (1000) жылдыњ алдындаѓы ортаќтыќ болып шыѓады. Сонда екі с±раќ туады: 1) «ќар» т‰бірі ќай ѓасырда ќалыптасќан деуге болады? Яѓни біздіњ эрадан б±рын ќалыптасќан ба? Єлде, біздіњ эрадан соњ ќалыптасќан ба? – «ќар» т‰бір сµзі біздіњ эрадан бірнеше он мыњдаѓан жыл б±рын ќалыптасќаны дау тудырмайды. 2) Дж. Клоусонныњ, Г. Дефердіњ, В. Котвичтіњ ортаќ сµздерді кірме сµз – деп, дєлелдеуінше, меніњ дєлелдеген «ќар» т‰бір сµзім ќазаќ тілінен монѓол тіліне ауысќан кірме сµз бе, єлде моњѓол тілінен ќазаќ тіліне ауысќан кірме сµз бе? – Жоќ. Кірме т‰бір емес. ¤йткені, «ќар» т‰бір сµзініњ «ќа» т‰бір морфемасы да «р» ќосымша морфемасы да, алтайлыќ тектіл дєуіріндегі ортаќ элемент жєне ќазірге дейін т‰ркі, монѓол, тунгус-маньчжур, жапон, корей тілдерінде осы т±лѓасында саќталып келді де, осы т‰бір сµзден кµптеген туынды сµздер пайда болды. Мысалы, «ќар» т‰бір сµзі де, онан туындаѓан кµптеген сµздер де т‰ркі, монѓол, тунгус-маньчжур, жапон, корей тілдерініњ ќазіргі сµздік ќорында кездеседі (Напил Б. О.) [42, б.6-7]. Ш. Сарыбаев ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын б±л сµз (ары-автор) батыс говорлар тобында µз алдына жеке т±рып та ќолданылатын – дейді [43, б.497].

Адамныњ ќары (ќолы) µзіне ењ жаќын м‰шесі соѓан байланысты туыстыќ маѓынаны да берген. Мысалы: Амандаспай аттандым, Ата, ана, ќарыма, жолыѓыспай жµнелдім, Алланыњ ќосќан жарына (Махамбет); Ќар т‰бірінен µрбіген сµздер т‰рлі маѓына береді. Мысалы, єйелдіњ ќары, еркектіњ ќоры к‰лкішіл (Маал); ары* (кєрі – жасы ±лѓайѓан деген маѓынада – А.Ќ.). араыз: [12, б.542-543]; Ш. Сарыбаев [43, б.497, 44, б.36-37]. Тілімізде синонимдес кєрі // ќары (диалектизм) // ќарт деген бар (ЌТЌЭС, 122 ); Л. Будагов. Ќар – бесчестная женщина ќары, (ќар біше, кєрі бие), ругательное выраженія относимо къ двочкамъ; кары – ќары старый, древній, опытный; осм. женщина вообще, жена, ќары алќ жениться, ќары кісі старый человкъ, старикъ, ќаз. артаймаќ, ќарі; т.б. [8, б.8-12]. Ќары –`стареть`, сен ќармін – дыр, на `ты не стар`; мен ќарып – тро `а я состарился`; карыш – `собака` (?), `старуха` (?). ќарі `старый` (Малов, 54 - 55); Будаговты сздігінен алынан мына дерекке таы да кіл аударса: алт. карсъ – 1) хрупкій, ломкій. 2) дж. звукъ отъ біенія въ лодоши; кир. карышъ – 1) расходъ. 2) тур. пядень. 3) тур. смшеніе, смятеніе – деп тсіндіреді [8, б.9]. Мысалы, азатар жаман ќар деп ќарѓап-сілеп жатады;

¦ры-ќары дегендегі ќар сзі (с‰йекпен байланысты*) айтылады. *Ќары жілікте (кєрі жілік) осы ќолмен байланысты – А.Ќ. Ќары жілікті ќазаќ ‰йге тура монѓолдар сияќты жасап, орналастырады. Гомбоевтыњ* айтуынша, монѓолдар ж±ќа екі с‰йектіњ арасына шµп тыѓады. С‰йек осы к‰йде ќ±рыќ ±стаѓан баќташыѓа ±ќсайды. Ќазаќтардыњ наным-сенімдерінде, ќары жілік адамѓа ±ќсаѓан бейнесімен ±ры-ќарыдан саќтайды. Ќазаќтар б±л с‰йекті – ќары жілік дейді. Ќары µзгертілген хариту* сµзініњ баламасы емес пе екен? Осы ќары жілікті ќазаќтар ер-т±рманныњ єбзелі есебінде, жєне ат пен ер-тоќымды саќтаушы деген нанымда, ердіњ алдыњѓы ќасына іліп ќойды.

Жалпы ќары жілік турасында ќазаќтарда мынадай да ањыз бар: ¦рылар бірнеше к‰н, бір ќазаќ байыныњ малын торыпты. Т‰ні бойы малдыњ мањында ќ±рыќ ±стаѓан кісілер ж‰ріп, ±рылар ештење ала алмайды. ¦рылар µзара аќылдасып: байдыњ ќызы мен єйелінен басќа ќорѓан болатын не ±лы, не ќ±лдары, не туыстары жоќ, осынша адам ќайдан пайда бола кеткен деп тањданысады. Сонан соњ ±рылар ќ±дайы ќонаќпыз деп, байдыњ адал ниетіне риза болысќан ±рылар т±рып: – бірнеше к‰ннен бері малыњды торып, ештење ала алмадыќ, ќандай ќасиетіњіз бар? – деп с±райды. Бай сонда: – Ешќандай да ќасиетім жоќ, кµріпкелім жєне жоќ, меніњ б±зылмайтын бір-аќ зањым бар. Єкем µлерінде, бір µсиет айтып еді. – «Балам, мен саѓан бір µсиет айтам, егер соны орындасањ дєулет басынан ±шпайды. Ќанша ќой сойсањ, ќары жілігін тастама, оларды кептіріп босаѓаѓа, шањыраќќа іле бер», – деген. Мен сол єкем айтќан µсиеттен єлі к‰нге дейін айныѓаным жоќ. Ќ±дайѓа ш‰кір, меніњ малымнан тышќаќ лаќты ќасќыр жеп, немесе жоѓалѓанын кµргенім жоќ, – дейді. ¦рылар жан-жаѓына ќараса, соншама кµп ќары жілікті – ќар с‰йекті кµреді. Оларѓа байдыњ малын ќорып ж‰рген кµп баќташылар болып кµрінген осы ќары жіліктер екен дейді Ш. Уєлиханов [40, б.187]. Ќартайшаќжілік – кєріжілік жасы ±заќ, басы аман болуѓа ырымдап, жеті дєм – ќой еті, сиыр еті, жылќы еті, ешкі еті, т‰йе еті, су, т±з жетеуі ќосылып асылады – дейді. Тілеуабыллы [45, б.410]. «¦ры ќартайса, сопы болады: ќары ќартайса бибі болады; б‰ркіт ќартайса тышќаншыл болады». Сондай сµздер бекер бола ма? Міне, біз де ќартайѓан соњ, ертегішіл болдыќ (М-Ж., 59). Хєкидер* харамидан* болѓаннан соњ, ¦ры-ќары кетпей ќайтсін атќа мініп? (М. Дулат, 29); *Хєкиндер – єкім, білгіш; *Харамидан – арам деп тсінік берілген;

орыта келгенде ќарыс ќазаќ халќыныњ тµл метрологиясына жатады: (ќар+ыс) т‰бір мен ќосымшадан т±рады. -ыс ж±рнаѓыныњ нєтижесінде жања нумератив ќарыс пайда болѓан деуге негіз бар. Є. Ќайдаров, Б. Базылхан ќар кµне т‰ркілік т‰бір сµз екендігін айтады. Ќар сµзінен µрбіген туынды сµздердіњ ќазаќ тілінде кµп екендігін жєне єрт‰рлі маѓына беретіндігін ескере келіп, расында да ќар т‰бір сµзі т‰ркініњ µз сµзі екендігіне сенуге болады. Ќарыс нумеративініњ шыѓуы тікелей ќар (ќол) адамныњ дене ќ±рылысына, м‰шесіне байланысты шыќќан деп ойлаймыз. Кейбір т‰ркі тілдеріндегі нумеративтерді ќарастыра келіп олардыњ арасында айырмашылыќ барын байќауѓа болады. Салыс.: µзб. ќари тарих. `±зындыќ µлшемі, 140 – 45 см тењ` (УзРС, с. 605); ќары 1) `иыќ (часть руки от локтя до кити)`; 2) ауыз. `±зындыќ µлшемі, метрге жуыќ – кеуденіњ орта т±сынан ќолды созѓандаѓы саусаќтыњ ±шына дейін` (КкРС, с. 382);

Ќарыс нумеративі бір сан есімімен тіркеседі: Мысалы: – ¤з заманындаѓы адамныњ асыќ-жілігінен Шоњ бидіњ асыќ-жілігі бір ќарыс ±зын екен. Єдейі ќарыстап кµрдім. – дейді, – бір сонам жєне бар (М-Ж., 190); Жолшыбай т‰зге отырѓан кім деп ќараса, біреуініњ зєрі тоњды бір ќарыс айырып жіберген екен (М-Ж., 16 ); Бойы бір ќарыс, кемпірдіњ кебежесіндей еді (М-Ж., 36);

арыс жне сыны сздері сйем нуменативімен атар олданылады: Тасќа шаншып найзасын, Ќарыс с‰йем бойлатып (Алпамыс, 127); Алдыыдан арты ая, Сыны сйем кем басты (обыланды, 58); арыс нумеративін кбіне алты сан есімімен тіркесе олданылатыны байалады. Мысалы: Азуы алты ќарыс айдаћармен Кезекті сµз жібермей салысќаныњ (М. Дулат, 36); Азуы алты ќарыс айдаћармен (М. Дулат, 36); Орнымнан ‰ш ±мтылып т±ра алмадым, Мылтыѓым тиді маѓан алты ќарыс (ЌКБС, 160); – Кез келген б±йрыќты ањды жібермейді, Мылтыѓым алты ќарыс, кµрсет маѓан! (ЌКБС, 15); Матадан киім пішкенде: ќ±лаш, ќарыс (кере ќарыс, жарты ќарыс) т.б. атап кµрсетеді (. Боланбаев. лшемдік ымды білдіру // азастан мектебі. №3. 1984:76).

Тйін.. айдар арыс монол емес трікті тбір тласы екендігін, туынды сздер: арама, арыс, арына тартпаанны ары сынсын т.б. арылы длелдейді (Тркітануа кіріспе. – Алматы: Арыс. 2004. – 118 б.). арыс (ар+ыс) тбір жне -ыс стеу осымшасынан ралан. Мшр-Жсіп шыармаларында -ыс, -ын осымшалары (сауын-салы), -ым (сауым-уаыт) кбіне стеулі (млшер, мезгіл) мнді сздер жасайтыны байалды. Мшр-Жсіп арыс нумеративін тередік лшемі маынасында кбіне бір, алты сан есімімен тіркесте олданан. арыс пен сйем лшем бірлігі ретінде маыналы жаындыы барлыы байалады.

С‰йем. С‰йем – `расстояние между большим и указательным пальцами`. С‰йем сµзініњ мынадай фонетикалыќ варианттары бар: sgem ~ sgm, монѓ. (хал.) сµµм, бур. ћµµм, ойр. sgem, ќалм. sm `бес (бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасын ашќандаѓы ќашыќтыќ, егер олардыњ арасы ашылѓан болса)`; шаѓ., осм. сjm ~ алт., тел., шор. сm, ќырѓ. сm, тоб., ќаз. сjm ~ ќырѓ. ~ сjm ~ сm, саг., койб. сm `, бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ ±шына дейін`. В.Д. Колесникова кейбір т‰ркі тілінде оныњ ішінде ќырѓыз жєне якут (саха) елдерінде «с‰йем» сµзі `бес, ` с±ќ саусаќ пен саусаќ аралыѓы, маѓынасында кездесетінін атап µтеді. Осыѓан байланысты т‰ркімен тіліндегі: суем бармак `с±ќ саусаќ`, башам бармак `‰лкен саусаќ` жєне кулем бармак `шынашаќ`, метрологиялыќ т±рѓыдан келгенде суе жєне -м баш `бас, басќы, басшы` - (а) м, куле `ќ±йрыѓы шабылѓан, шолаќ, жетімсіз` жєне -м, б±л монѓ. sgem > sge `с±ќ саусаќ` деген маѓынада ж±мсалады дейді (Колесникова, 195-197) [10, б.127].

Є. Ќайдаровты «¤лшем» маѓынасындаѓы с‰йем сµзі де т‰ркі – монѓол тілдерінде бірдей кездеседі. Монѓол тілінде сµµм, якут тілінде с‰йµм. Э.К. Пекарский т‰ркі тілдерінде б±л сµздіњ сум, см, сум, сум формалары барлыѓын ескертеді (II том. 2398) [41, б.76]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќырѓыз тілінде осы маѓынаны «сµµм» сµзі ±ѓындырады. Осы тіл дерегіне одан єрі зер салсаќ, «сµµмей» т±лѓасын кездестіріп, маѓынасы – біздегі «сµм‰йэ» сµзі «с±ќ ќол» маѓынасында ±шырасады (Як.-рус. сл., 1972, 336); Тунгус – маньчжур тобындаѓы тілдердіњ кейбіреуінен де осыны байќаймыз (ССТМЯ, II, 1977, 125). Тілдік деректер мєліметін ќорыта келгенде, «с‰йем» сµзініњ алѓашќы маѓынасы – с±ќ ќол [46, б.257].

С‰йем – зат. ¦зындыќ µлшеуі, бармаќ пен с±ќ ќол аралыѓы (ЌТТС, 291). Монѓол тіліндегі sge ќазаќ тіліндегі с±ќ ќол ~ с±ќ саусаќ маѓынасы жаѓынан генетикалыќ байланыс болуы м‰мкін. Т±там – белгілі заттыњ кµлемін, мµлшерін µлшейтін ќолдыњ уысы, бес саусаќты ќысќандаѓы арасы (ЌТТС, 8 б.); арыс сйем. арыс с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасы`, кере с‰йем `‰лкен жєне с±ќ саусаќтыњ созылуыныњ ара ќашыќтыѓы`, сыныќ с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ б‰гілу ара ќашыќтыѓы`. С‰йір ‰ш, ќарыс с‰йем ќанды пышаќ... (С. Бегалин); Осы ±яда басы баќырдай, ш‰њгіл кµз, ќан шегір, езуі кере с‰йем, барбањ аяќ, аќ т‰біт, апай тµс, Сары ауыз балапан отырады (Т. Жаќыпбай±лы); Саусаќтыњ сыныќ с‰йем салалары, Бµлектеп б±лшыќ етін екі ќары... (И. Байзаќов) [10, б.128];

Тйін. С‰йем > с±ќ ќол деген маѓынаны берген > µлшем. Маынасы жаынан адаммен те тыыз байланысты.

Ќадам. Енді, міне, артайдым, елу астым, Енді табан, алпыса адам бастым (Мшр-Жсіп); «Мен кетемін, бєріњ де Аман бол» – деп, Дайындаулы арбаѓа ќадам басты (Шєкєрім, 427); Сол иттіњ не ќылса да, ќайраты мол, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Алпыс ќадам жаќындап, Бір ќурайды паналап (ЌЖ, 39); Арасы екі ауылдыњ табан екен, Бір келген б±л да болса заман екен (ЌЖ, 1887. 26);

адам единицасыны тбірі ад/ада. Кейбір тркі тілдерінде ад / аду сзі шеге маынасында жмсалады. Алтайша аду – шеге; адула – шегелеу. Тіліміздегі ад+а, ад+ау етістіктеріні тбірі осы ад (шеге) сзімен байланысты (ТЭС, 1966). Мы//шеге туралы жоарыда жазылды. Мыk- гвоздики, которыми подбивають кабулки (Радлов, 1911: 2136). Сздіктегі адам мен адым деп жазылуы (а / ы дыбыстарыны алмасуынан болан былыс (адым – базы заман деген де лшем болан – А..) (ТТС, 5 том. 1980). Адамда табан, малда тя, ада тырна бар. шеуі де – бірі табанын, бірі тяын, екіншісі тырнаын жерге адап, басып жреді. Жргенде екі аяты жерге адап, басып алдыран іздеріні арасы бір адам, табан лшеміне айналуы бден ммкін. Ая киімге аылан таа, *нл іздері де ада деуге тратын сияты. *На`лъ – оберегающая ноги людей и животныхъ, подкова. т.б. ааш башма, ылыма мтылу, башматарды атарынан орын алу сияты маынасын крсетеді (Будагов, 1871: 287). азіргі кезде адам, адым сздері сирек, ал адым жиі олданылады. Бл адам сзі адым сзінен брыныра шыандыын крсетеді. Оан мынадай да длел келтіруге болады. Ертеде метр, сантиметр сияты баса халыты сзінен ауысан лшем болмаан. азаты з мір – тіршілігіні тжірибесінде пайда болан лшемдер болан. Л. Будагов: дж. тат. ада., адаќ – ќаз. ќадаќ, алт. ќад± (каду) монѓ. хадсунъ шеге. ќаз. фунтъ (батпан). (это значеніе произошло оть гвоздиковъ. обозначающихъ фунты на деревенскихъ безменахъ), шегемен ќаѓу, шегелеу, кіргізу, шегелеп шыѓару т.б. – А.. [8, б.7] ; Ќадаќ – `шелковый (длинный) плат` (весьма употребителен при приношениях в кумирни в качестве подарка, особенно высшему и важному лицу) (Малов, 48). Л.З. Будагов кадамъ мн. ќадам кудумъ, аќудам нога, стопа, слдъ ноги; шагъ, футъ, мет. Счастливое предзнаменованіе, священная стопа, какъ пологаютъ Мухаммета, произведшаго это чудо въ первые годы своего апостольства. Султанъ Махмудъ I велелъ положить его въ мовзолей мечети Эюба), ступать, присутупить кь чему, воть вы и прибыли, это счасливое предзнаменованіе (формула поздравленія), да благославитъ господъ его шаги, прибытіе, приходъ – деп тсіндіреді [8, б.42].

Ќадам > бір адым деген маѓына береді. Ол алѓашында М±хаммед пайѓамбардыњ ќасиетті таќќа ѓайыптан отыру к‰нін белгілеген. Ќадам – (а) ќєдєм. Адым, аттам (бір адым алшаќтыѓы). [Шаг] (Бекм±хаметов, 94); *Фут (футбол) – бт сзіне келетін сияты. ырыздар ая дегенні орнына бт дейді. Бтынан алып ырытып, Бхарды кздей рмасам... (Манас). *Фут [< англ. foot нога (стпуня)] – единица длины в различных странах, в английской системе мер и в Росси до введения метрической системы мер; сокр. Обозначение... ; 1` = = 12 дюймов = 0, 3048 м.(Словарь иностранных слов, 1989: 557). Фунт1, -а, м. Старая русская мера веса, равная 409, 5 г. 2. Английская мера, равная 453, 6 г, а также соответствующая старинная мера веса в других европейских странах (Толковый словарь русского языка, 1999: 858). Ќадам – 1) табан; 2) ќадам; 3) адым аралыѓы; 4) ауыс бет алыс, баѓыт (Оњдасынов, 85 б). Яѓни, ќадам `келді, аяќ басты, баќытты ќадам` деген ±ѓымды берген сияќты. М-Ж. Кпеев адам лексикасын сзінен (тотайтын, аялдайтын орын) аялдама сзіні баламасын адамжай жасайды. адамжай арауылшы кпірінен, Тнде тіп, таа арай кеттік жріп; адамжай улиені аашына Отырды біраз тотап, атты байлап (131); Адым > адым > адам > ада > ад. адау (азы), ст ату (млшері – тамызу) семантикалы жаынан жуы сздер болуы ммкін. М. ашари: Аым – адым. Бір адым жер, бір аттам стіне шыуа болады; Шаршым – шаптырым; игрім – жгірім [38, б.66]. адам мен ада тбірлес сздер. Кµкшіл сорпа ширек ќадаќ жасыќ ет, Сорлы т±тќын бєйге атындай жараѓан (М. Дулат, 83); Асырайды шыќпастай ќылып шыбын жан, Сµткесіне екі ќадаќ ќара нан (М. Дулат, 36); Бір ќадаќ шай, бір шымшым шай халыќ метрологиясы ретінде ќолданылады. Ќадаќтыњ: екі ќадаќ, ширек ќадаќ сияќты т‰рлері ±шырасады.

Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев адам мен табан метрологияларын ќатар: алпыса таман келдім, таядым сияты маынада олданан. Табан мен адам ауыз дебиетінде атар олданылады. ад тбір тласынан адым (базы заман) туынды метрология пайда болан. Ќадам, ќадаќ жне шымшым да олданылады. Блар семантикалыќ маѓынасы жаѓынан µте жуыќ сµздер. Ќадаќтыњ: екі ќадаќ, ширек ќадаќ сияќты т‰рлері ±шырасады.

орыта келгенде: М-Ж. Кпеев шыармаларындаы метрологияны затты, кптік, млшерлік маына алыптасанын байаймыз. Мысалы, ара киік, жт, сауым > саун, атты майы, соым т.б. метрологияны: саат, сахар, сске, ст, ша, екінті, бесін сияты уаыт-млшер нумеративінен жер мен кктей айырмашылыы бар. Былай араанда мн-мазмны сас келетін сияты боланымен айырмашылытары да барлыы длелденді. Кейбір нумеративтер соматика негізінде алыптасандыы байалды: кзге атысты соыр, ая-ола атысты: арыс, сйем, лаш, ждыры, кдір, табан, адым т.б. Кейбір метрологиялар тбірлес екендігі длелденді: саат, сахар, стке, ст, ша; сауым немесе сауым, сауын, сауа т.б. Сан есімге байланысты метрологиялар: екінті, бесін, ширек, жарым т.б. алыптасан.

Затты мдениет пен рухани мдениет лексикасына жататын метрология терминдерін (нумеративтер) екіге: 1. халы метрологиясы; 2. ескілікті нумеративтер деп, бліп арастырды. Бірінші халы метрологиясы: ара киік, жт, сауым > сауын, атты майы, сім, ктерме, несие, алымта, башма, соым, сыбаа, брте, самсаан, дйім, тая, соыр, жмыры, кдрі, креш. Екінші ескілікті нумеративтер: саат, сахар, ст, ша, бесін, намаздігер, екінті, саске, ширек, лаш, кез, сере, сере арыс, сйем, адам.

А осымша

(Наты)

ысартылан атаулар

Тілдер

БурРС – Бурятско – русский словарь. – М. ; 1951.

АзРс – Азербайжанско – русский словарь. – Баку; 1941.

СЭсл – Советский словарь. – М. ; Советская энциклопедия, 1982.

АРс – Арабско-руский словарь / Сост. Х.. Баранов. – М. ; 1958.

Шаыра – (й-трмыс энциклопедиясы) аза Совет энциклопедиясыны Бас Редакциясы. – Алматы; 1990.

БРС – Башкирско-русский словарь. – М. ; 1958.

СРЯ – Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М. ; Русский язык, 1984.

БСл – Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – Спб. ; 1869-1871. – Т. 2.

ДТС – Древнетюркский словарь / Под ред. В. М. Наделяева, Д.М. Насилова, Э. Р. Тенишева, А.М. Щербака. – Л. ; 1969.

Абай – Энциклопедиясы. Атамра, 1995.

КазРС – Махмудов Х., Мусабаев Г. Казахско-русский словарь. Алма-Ата; 1987, 2 – е изд., перераб. и доп.

ТСРЯ – Ожегова С.И и Шведова Н.Ю Толковый словарь русского языка. – М. ; 1999.

КазРС – Каракалпакско-русский словарь / Под ред. Н.А. Баскакова. – М. ; 1958.

БСЭ – Большая Советская энциклопедия Второе издание. – М. ; 1957. – Т. 1-55.

МТС – Базылхан Б. азаша-монолша тсіндірме сздік. Уланбаатыр; 1977.

КомиРС – Коми-русский словарь. – М. ; 1961.

СЭ – аза совет энциклопедиясы. – Алматы; 1972-1978. – Т. 1-12.

СЭ – аза ССР 4-том ысаша энциклопедия. – Алматы; 1989.

КТДС – аза тіліні диалектологиялы сздігі. – Алматы; 1969.

ТТС – аза тіліні тсіндірме сздігі. 1-2 том. – Алматы; 1961.

КТДС – аза тіліні диалектологиялы сздігі. – Алматы; 1969.

ТТС – аза тіліні тсіндірме сздігі. – Алматы; 1961. – Т. 1-2.

ТЭС – аза тіліні ысаша этимологиялы сздігі. – Алматы; 1966.

ОС – Орысша-азаша сздік. – Алматы; 1981. – Т. 1-2.

ТТС – аза тіліні тсіндірме сздігі. 1974 -1986. – Т. 1-10.

СИС – Словарь иностранных слов. – М. ; Русский язык, 1989.

ТФС – Кеесбаев І. аза тіліні фразеологиялы сздігі / Ред. бас. А.Ы. Ысаов,. мірлиев.

АТС – Абай тілі сздігі. аза ССР-ні. – Алматы: ылым, 1977. – Алматы; 1968.

МК I-III – Кашгари М. Туркий сузлар девони (Девони луготит турк). – Тошкент; 1960-1963. – Т. 1-3.

КФС – Краткий философский словарь Политиздат при ЦК ВКП (б) 1940.

МКС – Монолша-азаша сздік. Уланбаатыр; 1954.

МРС – Монголско-русский словарь. – М. ; 1957.

НРС – Ногайско-русский словарь. – М. ; 1963.

ЯЖУ – Малов С.Е. Язык желтых уйгыров. словарь и грамматика. Издательство Академии Наук Казахской. ССР. – Алма-Ата; 1957.

ОРС – Ойратско-русский словарь. – М. ; 1947.

ПСЛ – Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. – Л. ; 1907-1930.

РКкС – Русско-каракалпакский словарь. – М. ; 1967.

ССТТН – Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СПб. ; 1869. – Т. 1.

РСл – Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. – Спб. ; 1893-1911. – Т. 1- 4.

РЧС – Русско-чувашский словарь. – М. ; 1951.

ССЛЯ – Современный словарь русского литературного языка. – М. ; Л. ; 1955. – Т. 3, 4, 17.

ССТТН – Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СПб. ; 1871. – Т. 2.

ССЛЯ – Современный словарь русского литературного языка. – М. ; Л. ; 1955. – Т. 3, 4, 17.

ССТТН – Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. СПб. ; 1871. – Т. 2.

СИС – Словарь иностранных слов и выражений. – М. ; 1964.

ТАПС – аза тіліндегі араб-парсы сздері. азастан, 1977.

ССТМЯ – Сравнительный словарь тунгусо-маньжурских языков. – Л. ; 1975, 1977. – Т. 1, 2.

ТаджРС – Таджикско-русский словарь. – М. ; 1954.

ТатРС – Татарско-русский словарь. Казань, 1950.

АС – Ддебаев А., айранбаев Ж. Арапша-азаша сздік, – Алматы: Рауан, 1990.

ТРС – Турецко-русский словарь. – М. ; 1977.

АТС – Одасынов Н.Д. Арабша-азаша тсіндірме сздік. – Алматы: Мектеп, 1984.

ТувРС – Тувинско-русский словарь. – М. ; 1958.

ТуркмРС – Туркменско-русский словарь. – М. ; 1968.

УзРС – Узбекско-русский словарь. – М. ; 1959.

ПжПС – Жеменей Ислам. Парсыша-азаша жне азаша-парсыша сздік.

РТСАИЗС – Рустемов Л.З. Казахско-русский словарь арабско-иранских займствованных слов. – Алматы: Мектеп, 1989.

УйгРС – Уйгурско-русский словарь. – М. ; 1958.

ЭСТЯ – Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы гласные. – М. ; 1974; Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на «Б» – М. ; 1978; Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на «В», «Г». – М. ; 1980.

Тарын – Ер Тарын амбар – амбар батыр.

КБС – озы крпеш-Баян слу.

Ж – ыз Жібек. Алпамыс – Алпамыс батыр.

обыланды – обыланды батыр.

ТаджРС – Таджикско-русский словарь. Казань, 1950.

ЮСл – Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – М. ; 1965.

осымша

(Наты)

Сздіктер

азерб. – азербайжан ар. бал. – арашай – балар

алт. – алтай каш. – кашин диалектісі

ар., араб. – араб аш. – ашкар

бараб. – бараб тілі ыр – ырыз

баш. – башрт ыт. – ытай

бур. – бурят (саха) ара. – араалпа

шыыс. трік. – шыыс-турік ойб. – ойболды

т. алт. – таулы алтай тілі ком. – коман

ша – шаатай тілі коми – коми тілі

кн. – трк. – кне тркі тілі кор. – корей

кн. –уй – кне уйыр тілі ырм. ылым диалектісі

с. – уй. – сары уйырларды тілі ман. – ман тілі

нд. – нді мы. – мы тілі

ит. – итальян лат. – латын

каб. – балк. – кабарды – балкар леб. – лебеттерді тілі

аз – аза тілі лоб. – лобнор

азан – азан нареч. манжр. – манжр тілі

алм. – алма мар. – мар тілі

ар. – караиым мон. – монол тілі

осм. – осман нан. – нанай

парс. – парсы нег. – негидал

мо.ж. – монол жазбасы но. – ноай

орыс. – орыс тілі жалпы трк. –жалпы тркі тілі

ойр. – ойрат саг. – сагай

сойон. – сойон тн. – тнс

сал. – салар трік. – трік

сойот. – сойот трф. – трфа тілі

сол. – солон тілі тюрк. – тюркский

тж. – тжік удм. – удмырт

тар. – таран зб. – збек

сіб. тат. – сібір татарлар тілі й. – йыр

тел. – телеуіт урянх. – урянхай

т. -ма. – тнс- манжур фин. – фин тілі

тоб. – тобыл фр. – француз

тоб. – тоба хак. –хакас

чаг. – чагатайский чув. – чувашский

чулым. – чулымский шор. – шорский

эвен. – эвенский эвенк. – эвенкский

эст. – эстонский эст – эстонский

дебиеттер

1 айдар. Этнолингвистика /. айдар // Білім жне ебек.: ылыми кпшілік журнал. – 1985. – № 7. – Б. 18-22.

2 Р. ОК. 1176 папка, 1 дптер.

3 Жсіпов Н.. Мшр-Жсіп жне фольклор / Н.. Жсіпов. – Павлодар: «ЭКО» Ф, 1999. – Б. 5.

4 асабасов С. Казахская несказаочная проза / С. асабасов. – Алматы: Наука, 1990. – Б. 206-207.

5 Жсіп Н. Мшр-Жсіп Кпейлыны фольклоршылды ебегі / Н. Жсіп. // фил. ылым. кан. ылыми дреже. алу шін дайын. автореф. – Амола; 1998. – Б. 14: Р. ОК. 1178 – папка, – Б. 148 – 173, 225-289; 1615 – папка; – Б. 165-208, 1170 – папка, – Б. 321-340, 358, 358.

6 Жанпейісов Е. М. уезовті «Абай жолы» эпопеясыны тілі / Е. М. Жанпейісов. – Алматы: ылым, 1976. – Б. 69, 87, 77.

7 Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий / В. В. Радлов. – СПб. : Изд. вост. лит, 1893. – Т. 1. – Ч. 2. – Б. 1155; 1911. – Т. 4. –Ч. 2. – С. 2136, 2224; 1905. –Т. 3. – Ч. 1. – С. 560, 664, 663, 666; 1893. – Т. 1. –Ч. 1. – С. 385. 1911. – Т. 4. –Ч. 1. – С. 235, 239, 241, 562, 350, 401, 522, 530, 531, 241-242;. 1905. – Т. 3. –Ч. 2.

8 Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий / Л. З. Будагов. – СПб. : Типографія императорской Академіи наукъ, 1869. – Т. 1. – С. 482, 172, 694, 713, 703, 702, 715, 664, 626, 796, 229, 386, 797, 398, 406, 576, 710, 613, 622, 667, 312, 292, 680, 627, 626. 1871. – Т. 2. – С. 272, 183, 388, 370, 82, 125, 407, 202, 137, 117, 95, 126, 13, 8-12, 9, 7, 42.

9 Сыздыова Р. Абай шыармаларыны тілі / Р. Сыздыова. –Алматы: ылым, 1968. – Б. 185, 11.

10 Жанпеисов Е. Н. Этнокультурная лексика казахского языка / Е. Н. Жанпеисов. – Алма-Ата: Наука, 1989. – Б. 193, 131, 27, 139-140, 138-139, 122, 120-123, 130-131, 130, 127, 128.

11 Талжанов С. Аударма жне аза дебиетіні мселелері / С. Талжанов. – Алматы: ылым, 1975. – Б. 33, 74.

12 Жбанов. аза тілі жніндегі зерттеулер /. Жбанов. –Алматы: ылым, 1966. – Б. 293, 295, 542-543.

13 бдули. аза тіліні зекті мселелері /. бдули. – Алматы: Ана тілі, 1998. – Б. 13.

14 Мшр-Жсіп Кпеев. Сарыараны кімдікі екендігі? / Мшр-Жсіп Кпеев. – Казань: Электро - типографія шарафъ, 1907. – Б. 3, 6.

15 уезов М. Жиырма томды шыармалар жинаы / М.уезов. – Алматы: Жазушы, 1985. – Т. 19, 20. – Б. 11.

16 аза ССР тарихы. / ред. кол. М.О. уезов, С.Б. Бйішов, И.С. Горохводатский, С.К. Кеесбаев, С.М. Манов, А.Н. Нсіпбеков, С.Н. Покровский, М.С. Сапаралиев, В.Ф. Шахматов. – Алматы: аза мемлекет баспасы, 1957. – Б. 17, 418, 312, 346.

17 Нрмаханов А. Тркі фразеологиясы / А. Нрмаханов. –Алматы: ылым, 1998. – Б. 35.

18 Искаков М. азаты байыры календары / М. Искаков. – Алматы: аза мемлекет баспасы, 1960. – Б. 70-71, 90, 69, 134.

19 Малов С. Е. Язык желтых уйгыров / С. Е. Малов. – Алма-Ата: Наука, 1957. – С. 45, 98, 99, 102.

20 Кайдар А. Тысяча метких и образных выражений / А.Кайдар. – Астана: Білге, 2003. – С. 36, 148, 80, 230.

21 Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков / Э. В. Севортян. – М. : Наука, 1980. – С. 255-256.

22 Диваев Є. Тарту / Є. Диваев. – Алматы: Ана тілі, 1992. – Б. 243.

23 М±ќанов С. Халыќ м±расы / С. М±ќанов. – Алматы: азаќстан, 1974. – Б. 77, 80.

24 Смалова Г. Фразеологизмдерді варианттылыы / Г. Смалова. – Алматы: Санат, 1996. – Б. 54.

25 Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Гылым, 1990. –Б. 190.

26 Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 года XIX века / Е. Бекмаханов. – Алма-Ата: аза университеті, 1992. – С. 87.

27 Ахметьянов Р. Г. Сравнительное исследование татарского и чувашского языков / Р. Г. Ахметьянов. – М. : Наука, 1978. – С. 182-183.

28 Мємиев Т. Сыр бойындаѓы асарлар / Т. Мємиев. // Ќазаќ єдебиеті. – 1982. – № 13 (1623) – Б. 11.

29 Гумилев Л. Н. Кµне т‰ріктер / Л. Н. Гумилев. – Алматы: Білім, 1994. – Б. 381-382.

30 Жанпейісова С. Е. Ќазаќ тілініњ рухани мєдениет лексикасы / С. Е. Жанпейісова. (ќазаќ аќын, жазушыларыныњ шыѓармалары бойынша: филолог. ылым. кан. дис. автореф. – Алматы; 1996. – Б. 13-23.

31 М±ќанов С. Халыќ м±расы / С. М±ќанов. – Алматы: азаќстан, 1974. – Б. 73.

32 Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков / Э. В. Севортян. – М. : Наука, 1980. – С. 248.

33 Сыздыова Р. Сздер сйлейді / Р. Сыздыова. – Алматы: Мектеп, 1980. – Б. 77.

34 аралова Б. С. Тарихи жырлар лексикасы: филолог. ылым. кан. дис. автореф. / Б. С. аралова. – Алматы: 2000. – Б. 9.

35 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Вып. 1. / С. Аманжолов. – Алма-Ата: Изд. Академ. Наук. Каз. ССР, 1959. – С. 386.

36 Ќазаќ тілініњ грамматикасы. – Алматы: Ѓылым, 1967. – Б. 164, 104.

37 Ысќаќов А. Ќазіргі ќазаќ тілі / А. Ысќаќов. – Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 206.

38 М. ашари. Трік сздігі / ашари М. – Алматы: Хант, 1997. – Т. 1, 2, 3. – Б. 125, 66.

39 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер / М. Томанов. – Алматы: ылым, 2002. – Б. 278.

40 Уєлиханов Ш. Тањдамалы / Ш. Уєлиханов. – Алматы: Жазушы, 1985. – Б. 549, 187.

41 Ќайдаров., Оразов М. Т‰ркологияѓа кіріспе /. Ќайдаров, М. Оразов. – Алматы: Мектеп, 1985. – Б. 76.

42 Базылхан Б. Алтай тµркіндес тілдердіњ ортаќтыѓы туралы мєселе / Б. Базылхан. // ЌР. Ѓылым министрлігі, ЃА Хабарлары Тіл, єдебиет сериясы, – 1996. – № 2. – Б. 6 - 7.

43 Сарыбаев Ш. Ќазаќ тіл білімі мєселелері / Ш. Сарыбаев. – Алматы: Арыс, 2000. – Б. 497.

44 Саѓындыќ±лы Б. Т‰ркі тілдері лексикасы дамуыныњ фонологиялыќ зањдылыќтары: филолог. ылым. док. дис. автореф.: / Б.Саѓындыќ±лы. – Алматы: 1994. – Б. 36-37.

45 тейбойда Тілеуабыллы. Шипагерлік Баян / тейбойда Тілеуабыллы. – Алматы: Жалын, 1996. – Б. 410.

46 Н±рмаѓамбетов Є. Бес ж‰з бес сµз / Є. Н±рмаѓамбетов. – Алматы: Рауан, 1989. – Б. 257.

Мазмны

Кіріспе....................................................................................................3

1 Мшр-Жсіп шыармаларыны алыптасу арналары................11

1.1 Мшр-Жсіп шыармалары аза

дебиеті тарихында.............................................................................17

1.2 Мшр-Жсіп шыармаларыны ежелгі шыыс

дебиетімен сабатастыы.................................................................34

1.3 Мшр-Жсіп шыармаларындаы орыс (еуропа)

мдениеті мселесі..............................................................................50

2 Халы метрологиясы...........................................................................66

2.1 Ескілікті нумеративтер.......................................................................87

дебиеттер..........................................................................................104

А осымша.........................................................................................107

осымша.........................................................................................110

---

* мілдірік сом алтын (Литой из золота нагрудник). Нагрудник, прикрепляемый к седлу и подпруге. В данном случае нагрудник коня был изукрашен золотом. Сом - имеет два значение: рубль и самородок (Ж, 1963, 289).