« азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті ...»

з гузллра8 рабар9,

С аши болып кмтар,

Слйман, Ямшит, Искндр

Ала алмас барша млкиг.

Мбад олса10 ол бір кз,

Тамаша ылса йузм-йуз

Кетіп уат, ймылып кз,

Бойы сал-сал бола ниг?11

Бірінші ледегі: 1. Рушан /парсыша/ – жары, демі. 2. Гур /парсыша/ – бриллиант. 3. Лаыл /арапша/ – асыл тасты бір трі. 4. хмр /арапша/ – яут, рубин. 5. Битар /парсыша/– бетер. 6. дрт /арапша/ – кш. 7. Шиг /парсыша/ – нзік. 8. Гузл /трікше/ – слу. 9. Рабар /парсыша/ – бастаушы. 10. Мбад олса /трікше/ – бола алса. 11. Ниг /татарша/ – неге. Екінші леде: 1. Мдт /парсыша/ – жрдем бер, азаша – медет бол. 2. Шаир /арапша/ – аын. 3. Фрияд /арапша/ – сыйыну.

. Жбанов Абайды алдыы екі леі турасында: «Міне, бл Абайды ледері, осы екі ле – шын маынасымен шаатайша шыан» – дейді [12, б.293]. Ал, «лифби» леі жнінде: «Шынында «ліп дек ай йузіе ибрат еттім» (Арабша – лгі деген маынаны береді) леі алдыы екі леіне араанда маынасы сл басаша крінеді. Бл – шаатайдан ашытай бастаан, азаты з лгісі айта бейімделе бастаан кезі болу керек» – деген тжырым айтады [12, б.295]..Н. Нрмаханова да Абай шыармаларынан жоарыдаы мысалдарды келтіре отырып «Бл шаатай тілінде жазылан деби нсалар Орта Азия мен азастан халыны орта мрасы боландыын длелдейді» – деген уж айтады (Тркі тілдеріні салыстырмалы грамматикасы. 1971: 47 б.). Л.З. Рстемов «...ескішіл баыттаы, кітаби аын Маыш алтаевты (1869-1916) азан баспасынан 1910 жылы басылып шыан ледер жинаында мынадай жолдар бар:

Сол низамнан уаытынды амал ылса,

Жамааты йіні болмас алек.

немесе,

Шейітте суннетлер уажін, фарыз трып,

Нфіл ттып болады тада ол.

яки:

Аыр заман ишанлары

рбір гптен мжіліс рар (7-бет).

Бл ле жолдарын арапайым аза оушысыны тсінуі иын» – дейді (Л.З. Рстемов, 1982. -50 б). Бізді ойымызша, бл келтірілген ле жолдары да Абай ледеріні шаатайша тзілісіне атты сайды. Сол уаыттардаы аза жазба деби тіліні тзелу жолына тскен лгісі бар. Демек, азаты жаа сападаы жазба деби тіліні араб-парсы, татар, збек тілінен айрылып, бірте-бірте азаылы жазба деби тіліне арай бейімделуге XIX асырды бірінші, екінші жартысында баяу жрсе, ХХ асырды басында бл процесс те кшті жрген. Оан кллі аын-жыраулар, би-шешендер, дала кемегерлері, сал-серілер жалпы ауызша болсын, жазбаша болсын деби тіл лгісін алып жрген (сз тасушылар) жаппай ат салысан. Бндай тзелу процессін Маыш алтаевтан да, М-Ж. Кпеевтен де ХХ асыр басындаы «кітаби» – деп атын атап, айдар таандарды брінен де круге болады. Изу-рушан, кзі гаар, Лаилдек бет ші хмр (Абай); Сз айттым «зірет лі, айдаар» сыз, Мнда жо «алтын иек, Сары-ала ыз» (Абай); Кел ай слік кзі ибрат билан аш, Махаббатсыз кісіден ош болып аш (Мшр-Жсіп.); ашылы бір мырза др атты, шатасып ебіспек др ылажы (Мшр-Жсіп). нша ерін, пісте мрын, лулу иек, Дниеде неше трлі бас асыл тас; Тісі маржан жат жа лулу иек, испсыз шашбауына таан теге (Мшр-Жсіп).

М. уезов Абайды «Кзімні арасы» туралы:...Шыыстан келіп тран леп. Таырып махаббат боланмен не аза, не Европа лгісіндегі махаббат жыры емес – дейді (М. уезов. 15 том. – Алматы, Жазушы: 1984. 130 б.). Шаатайлы сын есім тудыратын жрна -дай//-дек жаа сз жасауа олданылан. Абай олданысындаы абыса байланысан алтын иек тіркесі, Мшр-Жсіпте лулу иек шыыс поэзиясыны лгісіне арай ойысан. Др тласы есім сзбен де, етістікпен де тіркесте олданылан. Шыыс поэзиясындаы айдаар демонологиясы Абай ледерінде кездеседі. Шыысты сздері зіні нзіктігімен де нды.

Махаббат таырыбы да М-Ж. Кпеевті аламынан тыс тпеген. сіресе, элегия жанрына ХІХ асырды ішінде бірінші баран да М-Ж. Кпеев деп білеміз. Жне зіндік ты ойларымен жазан жыр екендігін байаймыз. М-Ж. Кпеевті «Лала гл жне махаббат» элегиялы шыармасында:

ашылы бір мырза др атты,

шатасып ебіспек др ылажы

– деп бір айырып барып тотайды да:

Кел ай слік кзі ибрат билан аш,

Махаббатсыз кісіден ош болып аш

– деп бір тйіндейді. Шаатайлы лгі атарында келетін бндай ле рісі Абай шыармасында шырасады:

Изу- рушан, кзі гауар

Лаилдек бет ші хмр (58)

ндестік табылып жатса, онда Абай мен М-Ж. Кпеевті рухани жаындыы болып жатандыы. Осы ле жолындаы Лаилдек (Лаыл дай шаатайлы тла. // лиф дек ай йузіе ибрат еттім (Абай) -дай, -дек жрнаы жмсалады (Р. Сыздыова, 1968: 291 б.).

М-Ж. Кпеев:

нша ерін, пісте мрын, лулу иек,

Дниеде неше трлі бас асыл тас.

немесе,

Тісі маржан жат жа лулу иек,

Киспсыз шашбауына таан теге.

Шкрімні:

Науаи, Сади, Шмси, Фзули бар,

Сайали, ожа Хафиз, Фердаусилар...

Бйітші, елден асан шешен болып,

лемге сзді нрын жайан солар

Абай мен Мшр-Жсіп ледеріні табиаты те жуы келеді. Крделі асыр тоысындаы дуірде мір срген М-Ж. Кпеевті шыармашылыы аса ыждахаттылыпен, жауапкершілікпен зерттеуді ажет етеді. Себебі, М-Ж. Кпеев ислам мдениеті мен аза мдениетін мейлінше білген лама адам. Оны стіне шыыс дебиеті мен аза дебиетін бес саусаындай білген – мшр алым. «Мдениет» жеке адамны басына тн асиеттен басталып, бкіл лтты менталитетті, асырлар бойы алыптасан лтты сана, дниетаным, салт-дстр, рухани-материалды байлыты брін тгел амтитын те крделі ым [13, б.13]. Демек, Мшр-Жсіп те лтты мдениетті жасынан бойына сііріп сті. М-Ж. Кпеев зіні алдындаы Ислам дуір дебиетіні кілдерінен кп йренді дедік. Атап айтанда: бунсір л-Фарабиден «Дниедегі озалыстарды тратылыы», Махмуд ашариден «Тркі тілдеріні жинаы» («Диуани лат ит-трік») ауызша дебиет лгілерін жинауды йренсе, Жсіп Баласанны «тты білік» шыармасын оып, адам ммкіндігіні шексіздік жолдарын мегеруді йренді, ожа Ахмет Иассауи шыармасы М-Ж. Кпеевті е бір сйіп оитын туындысына айналды:

ир биримда ихлас илдим йул топай деб,

Эранларди хар сир курсам мен епай деб,

Пиру муон изин олиб мен унай деб,

Зоти улу Хожам, синиб келдим санго

– деп зіні атынан аила айтады (Ахмад Яссавий хикматлар. –Тошкент: 1990. – 64 б.). М-Ж. Кпеев «Мшрді ыры алты жасында сйлеген сзі» – деген за леінде:

Жер кезіп, салдым ой шар мен ояндай,

Жанымды бір араа тыныш оя алмай.

45. Басына жастады да дию татайын,

Не болды саан, баытым, мнша оянбай?

– деп ойа ой осады (М-Ж. Кпеев).

Ахмет Йгінекиден «Аиат сыйын» оып, тлім-трбие, моральдік нормаларды не бір дидактикалы лгісін йренеді. Слеймен Баырани сопылы дстрді дамыта отырып, діни мазмндаы адамгершілік, ашыты сарындаы ледерін жазып, М-Ж. Кпеевке сіресе, сопылы жаы атты найды. Сопылы-тауалы уу яни дниелік кзарас пен діни кзарасты атар штастыру. Істі брі бір Алланы діретімен жзеге асады дегенді насихаттау. зін зі белгілі бір дрежеде елден ерекше жадайда стау. Тазалы, шынды, адалды, бетке айту басты аидаа айналан. Оны кейбір аидалары ислам діні шеберінде азаи ыммен ндестік тауып кірігіп кетті. Алтын Орда дуірінен «Кодекс Куман» сер етсе, Насраддин Рабузиді «Рабузи иссалары» М-Ж. Кпеевті ленен дастан, исса жазуа келеді. Рабузиді «Нух ’алайи с-салам хикаялары», «Лман Хаким хикаялары» М-Ж. Кпеевті кптеген иссаларына арау болды. тыпты «Хсырау-Шырыны», Хсам Ктипті «Жмжма слтаны» имандылы асиетті биік шыы бола білді. Сейф Сарайды «Ядгарнама», «Саил уа клдірсіні» таптырмайтын дниеге айналды.

Шыармаларында ос мдениетті кірігіп, бір ттастанып кететін тстары да жо емес. Сондытан асырлар бойы кірігіп кеткен екі мдениетті ара-жігін айырып зерттеу келешекті ісі. Ал, біз мсылман діні арылы ткен кне тркі ескілігі мен аза ескілігіне ана тоталатын боламыз. Неге десек? Олар – азаты трмыс-салты мен дет-рпында саталан. Крші тркі еліндегі кейбір аты бар да заты жо тілдік деректерді затты айаы да бізді мдениетімізде аймаы бзылмай жасы жеткен. Демек, Шыыс дебиетінен Мшр-Жсіп лгі алан, шыыс дстрін з шыармасына арау еткен айнар кзіні бірі болып табылады. Жалпы Мшр-Жсіп Кпеев шыыс сздерін кеінен олдануды алдына масат ылып оймааны байалады. Кейбір азаты ымына ауыр сздерді ана шыыс сздерімен бергенге сайды. Оны зінде діни шыармаларында ана олданыс тапан. Бл жаынан сіресе Шкрім шыармаларыны тілімен ндесіп келеді.

Академик Р. Сызды: «азаты жалпы халыты тіліне ертеректе енген араб-парсы сздері аза фонетикасына сйкестелініп, дыбысты тласы едуір згеріп алыптасаны млім» – дейді (Абай жне азаты лтты деби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – 84 б). аза дстріне сііп кеткен дайын тілдік олданыстар. Расында да, Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп олданысындаы араб, парсы сздері сол тілді жасы білгендіктен жмсалан сздер, аза ымындаы айтылар оймен тспа-тс келетін ым боландытан сол ойды длелі ретінде азаша айтылатын сздерді тіпті, сйлемдерді арабшалап, парсышалап жіберетіндігі таы айталап айтамыз сол тілді жетік мегергендігіні жарын крінісі деп баалау керек сияты.

Мшр-Жсіп Кпеев: «Ай мен кндей; ммаа бірдей», – демегіні маынасы деген ара сзбен жазылан шыармасында: Араб, парсы сздерін тл сз есебінде жне автор сздеріні ортасында да жмсайды: Аллатаала алам мешітінде: «ла алшмыс ниби ла анттркі алым», – дейді деп азашалап екінші айтара з тсінігін береді «Кн айа алай ылса да, иіле салмайды, жете алмайды дейді» стімізде азір тран дние жо болып, иямет айымны болуы растылыын жне Кн зі Кн болып тран жо екен, оны Кн ылып жарыратып ойан ар жаында діреті кшті дай барлыын, соны шін (сондытан – А..) хазірет Ибраим: «хлил1 алла л2 хбб3 л2 флин», – дейді. Тсінігі: Батан нрсе де, жоалан нрсе де кштілік уат-дірет болмаса, мнша аламды жаратышы батпаса, жоалмаса керек деп, Ай, Кн, жлдыздарды батандыынан заласы айтып, мен бларды сймеймін, батпайтн, жоалмайтн, жо болмайтынды сйемін дейді. 1. Хлил – араб сзі: «сйіктісі; дос»; 22. Л-араб сзі: «емес, -ма, -ме (болымсыз етістік жасаушы шылау); -сыз, -сіз, арсы»; 3. хбб – араб сзі: «сю, ашы болу, нату»; Сйлем ішінде болды етістігі мен таылымы сияты дерексіз затты маыналы сзді айталап, сйлем ортасында таы бір айтанын пысытап, малдатып отыру нтижесін крсету тсілі олданылады: Бл хсуситтен1 бір жыл, он екі ай, ш жз алпыс бес кнге хысб2 болды, таылымы: дд3 дллісінін4 уа5 хысб. 1. Хсуси – араб сзі: «жеке, зіндік, дейі, асаана»; 2. Хысб-араб сзі: «сана, есеп – исап»; 3. дд (дд) – араб сзі: «сынау, есептеу»; 4. Длл – араб сзі: «крсетуші, крсеткіш»; 5. Уа – араб сзі: «жне, мен, бен, да, де, та, те (шылаулар)»;

Мшр-Жсіп айтылар ойды себебін айтады да, таы бір рет длелдейді, мндай сйлемдер адалтып ойды, деп ойды наты ойды білдіретін етістіктер арылы беріліп, малдау керек сияты ой керек етістігі арылы длелденеді де себебін білгісі келетін ой санасу шін, не шін сияты сраулы маыналы мнде олданылады ал, білу керек, ойласа керек, білсек керек, болса керек етістіктерден болан баяндауыштар себепті салдарын тсіндіреді: Пенделер мныменен ткен мырын жасаан жасын санасу шін. дай тааланы діреті Кнді шашитып, жап-жары ылып, а мадайымыздан адалтып ойды. Оны не шін ойды: білу керек. Мені діретімні кштілігіне даярлыына аыл, зін1 жетпегендер мнан кріп ибрат алсын, саба алсын деп ойды. Ойласа керек: лкендігі де бір дгелек нандай Кн, кллі дние жзіне сулесі бірдей. дай тааланы дайлы сулесі мнан зор, мнан да жары, мнан да жаын деп білсек керек. Екінші – Кн, тртінші – флк да жаын боланда трт мы жылды жолда болса керек. Сонан келіп тндігімізден тсіп, стімізде орнап труы мнан да жаын, айтан арымыз, ылан мінжатымыз, аузымыздан шыан заман бір дем алысты орнында дрра н айан болса керек. Аллатааланы малатына ырзы беруі баршаа бірдейлік, мнан малм болса керек. 1. Зін – араб сзі: «аыл, парасат, ес, зейін»; за-шбыртпалы сйлемдерден трып, бірыай мшелі кірме сздерден, антротопонимдерден, матаса байланысан тіркестерден де ралады: Аылдан айрылып алып, шаруа малынан береке ашып, оны стіне алым-шаым, земіскі, ізбор деген ымбаттап, ел аралаан начальник, шиноликларды жалдап мінген аттарыны майын тлей алмай аып кетіп, Питербор, Мскеу барса, орысты малайы – аза, Бхар, Ташкент барса сартты малайы – аза. Сол малайлыта жалыз-жалыз болып аып кеткен ауырса, кім сусын беріп, кім басына жасты ойып, оан иман айтуа кім даяр трады? (Мшр-Жсіп).

Мшр-Жсіп Кпеев шыармаларында арабша, парсыша ішін-ара шаатайшалап келетін тл сз кездесетінін жоарыда айтылды. Мнда да айтар ойа азаша тсінік беріліп отырады. Мнан малм болды. Аныында мкірт1 ылу м хадис дыс екенлігі алла тбрік отылы хазіретлері айтан: «Кімде-кімні кілі сыны болса, мен соны асындамын», – деп. Хазірет слтан Аларфин дыс сре сзді айттым: ркім болса дидар талап, Жанда-жана пионд ылып, ркні2 улап ариб3 паыр жетімлеріні басын силап, кілі бтін халайыты оштым. Тсінігі: Мына кісіні ыайында жріп, икеміне кнбейтын нрселер – адам баласыны білемін деп талап ылса, білмейтын нрсесі болмайды. 1. Мкірт – араб сзі: «жаман»; 2. Ркні – араб сзі: «тіреуіш, баана, негіз»; 3. ариб (ариб) – араб сзі: «жат, бтен»; айтан, айттым, етістіктері сол сйлем ішіндегі -деп, -деді кмекшілерімен маыналары айталанан мнді ымды райды. Фольклор лгісіндегі тл сзден брын айтылар ойды кні брын айтатын етістікті брын келуі Мшр-Жсіп кезеіндегі сйлемдерді лі де болса, тиянаты нормаланбаан дрежесін крсетеді.

Біра, Мшр-Жсіп барлы сйлемдерін осы ыайда рмаанын да байаймыз. Морфологиялы тласы жаынан кне жазбаларда кездесетін мысалы, табыс жалауыны -ны, -ні вариантыны олданылуы; туелдік жалауыны III жаынан со -н трінде келсе, Мшр-Жсіп Кпеев жазбасында -ны, -ні табыс жалауыны кне трі жаланады. Заманы арайлас «исса ожа аффан Ум Сдуаас» – деген кітапты тілімен салыстырайы: Біреуге мал менен ферзент берур барабар, біреуге ферзент берсе малн алор, біреуні бай, біреуні яри ылар, кей адамны басына айы салр ожаа теріс арар крген адам. олаи тілеп айыр берген адам. дай салса крмайтн халы бар ма? Еркі барны ылса да ол дайым (деби мра – 160); Мшр-Жсіпті шыармаларында: Бл уаымны кштілігі: алияаллаынаны білген екен; арышны жаратпаа бйры ылды; Сз длел бейхабар-др. Санамыныз: жан-анайы; арышны сол ктерген дарияны; Тариат, хаиатны жары еткен (Исабек ишан); Мшр-Жсіп олданысындаы -тран, -тын, -тн есімшені кне формасы «исса ожа аффан Ум Сдуаас» кітабында -тн, осы ша, келер ша есімше Мшр-Жсіп те: -ур, -р -р, -ор, -р т.б. алашы тласы ртрлі дыбысты згеріске тскен варианттары олданылады. (Бл орайда С. Исаев, 1998; 112; М. Томанов, 2002: 447-448-араыз).

Таы бір кіл аударатын мселе матаса байланысан халайыты оштым тіркесі. деттегі кіл ошы тіркесінде жмсалатын ош дерексіз зат есімді сз штым маынасындаы етістікті орнына олданылады. деби нормадаы...кілі бтін халайыты шатадым не штым деп жазылар еді. Олай болса, оштым// шатадым сзіні ышамдалан лгісі деп танимыз. оштым сзі ртрлі формада олданылады: хошылы лзттыты м уалімге айырбастаан; Кунгли атти халойидин очдим мано (ожа Ахмет Иассауи); оштым сзіні синонимі ынтым//ыты ышамдалан варианты шырасады: кем деп рып ынтым ліп едім, Ойланып тн йымды бліп едім; Кре алмай соан ыты едім; ош сзіні хош//хуш вариантымен оса оны трлі морфологиялы тласы да олданылады: Махаббатсыз кісіден ош болып аш; Екі жаман дос болмас, Дос боланмен хош болмас (Бар); Хуш ойнбдин етшиди яхши сузим табаррук (ожа Ахмет Иассауи); Сйікті ылды жне жзін хошрой (Мшр-Жсіп); Сзім жо татымды, Хошылыпен кріспек (Абай);

Семірді ісім атымды оыр екен (Мшр-Жсіп) ле жолындаы атымды//атыымды сзіні ышамдалан трі деп есептейміз. ара сз лгісіндегі жалаулытар мен сз тіркестері: Соны шін тіркесіні азіргі кндегі синонимі себеп-салдар маынасын білдіретін жалаулытар йткені, сондытан, себебі болып табылады: Соны шін айтан: ашылы бір мырза др атты, ащы, шатасып ебіспек др ылажы (Мшр-Жсіп); III жатаы бйры рай тласыны шін шылауымен тіркесі: Кндіз бен тнні пары білінсін шін, хазірет жебірейіл лия слма бйры ылады: «Айды нрын азайт!» – деп (Мшр-Жсіп); Кне шылаулар: м, у, билан шырасады: Алла таала р иыныптасып ашы уа махаббаттан махрум ылмасын м алла асында ашы уа махаббат аса сйкімді кереклі жмыс (Мшр-Жсіп); Кел ай слік кзі ибрат билан аш. Махаббатсыз кісіден ош болып аш (Мшр-Жсіп);

Тйін. Мшр-Жсіп Шыыс аындарынан йрене келе, шыыс дстрін жаластыра келе зіні пайымдауларын, ты ойларын, ты тіркестер мен оралымдарды те шебер пайдалана білген. Шыыс поэзиясыны кейбір мазмны аза ымына лайыталып айта жазыланын да байауа болады. Шыыс поэзиясы Мшр-Жсіп шыармаларына арау болан, дамуына, суіне, тигізген сері де те лкен екендігіне кзіміз жетті. Демек, Мшр-Жсіп шыармасындаы этнографиялы сздерді бір негізі айнар кзі шыыс мдениеті болып табылады. Мшр-Жсіп араб-парсы тілдерін еркін мегергені байалады. Жалпы тілді жетік білген адам сол тілде еркін жазып, еркін сйлей алады. Ал, бл – жазба рдіс шыармасына да сер еткені шыармасын талдаанда аны крінеді. Мшр-Жсіп шыармаларында араб-парсы сздері ислам дініне атысты да, атыссыз да олданан. Кейбір сздер Мшр-Жсіпке дейін де олданыланы аныталды. Бірсыпыра сздер Мшр-Жсіп Кпеевті зіні олданысындаы сздер екені байалады. Араб-парсы сздеріне азаты осымшасын осып жаа сз жасау лгісі де ара-тра шырасады. рине, бл – зерттеуде барлы ойдаы алан масатты жеткізіп тастау ммкін емес. Таырыпа атысты шыыс тілінен енген кейбір сздерге ана талдау жасап, тоталды.

1.3 Мшр-Жсіп шыармаларындаы орыс (еуропа) мдениеті мселесі

ХIХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басы аса крделі дуірді басынан ткерді. айшылыы мол, алда не болары белгісіз блдыр оамды формация лі пісіп-жетілмеген азастан жадайындаы толын Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп т.б. зиялыларды тудырды. Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп аза руханиятыны бірттас галереясын жасап тран адамдар. Бларды оршаан ортаны тану, дниені ыну, сезіну, леуметтік- экономикалы жадайды тсінуі, оны жырлауы, таырыпты тану жаы, кзарасы бір, бір позициядаы адамдар десе болады. Бларды оршаан ортасы, шыармашылыы сол кездегі оамдаы болып жатан леуметтік-экономикалы, саяси жадайлармен тыыз байланысты. Бл тртеуін оамды формацияда болып жатан згерістерден тыс таы да арастыра алмаймыз. Олар мір срген кезде оамды жадай андай болып еді? Соан біраз шолу жасалы. М-Ж. Кпеев мір срген орта ХIX асырды екінші жартысы мен ХХ асырды бірінші жартысы екендігі айтылып тті. Бл кезе аза міріндегі баса асырлара араанда айшылытара толы крделі дуір болды. Кп жріп, кп кргені бар, оыан-тоыаны бар М-Ж. Кпеев з еліні ауыр трмысын баса жртты трмысымен салыстырып, орытынды жасап отыран, шыармаларына арау еткен. азастанны Ресейге осылуыны нтижесінде аза оамыны экономикасы мен леуметтік атынастарында ХIХ асырды алашы жартысында болан елеулі згерістер (егіншілікті, олнерді, сауданы дамуы, ханды тртіптерді жойылуы), ал сонымен атар отаршылды езгіні кшейюі аза халыны бкіл оамды трмысына, аза мдениетіне елеулі серін тигізді. Бл-тменде аталан аындар шыармаларыны мн-мазмнынан да крінді.

Мысалы, Абай: Орыс сияз ылдырса, Болыс елін армайды (112); Ояз келсе айтер е, Айдаардай ысырып (124); Мз болады болысы, Араа лы аана, Шелтірейтіп орысы, Шенді шекпен жапана (133); Болды да партия, Ел іші жарылды, уремін мен тыя Дауы мен шарыды (272); Шкрім: Бл елді кргені - тірік ант, азаа алдау деген болды ой салт (82); Патшалар сансыз шыын ылады, Дайындап соыс шін аскерін (111); Жебір лы халына ас ылады, Кілін шерлі, кздерін жас ылады (156); Чиновник ісін ылмаыз, ділет жолын тыдаыз (161); Пара алып, не азынаны ашасын жеп, Адалымсып жретін лытар кп (166); Мшр-Жсіп: «шбу ткен ыса Шашан еліні азаы Біртоым деген Павлодарды хабасханасына ліп, ш кн кмусіз жатты. Далба еліні он екі кісісін атын-алашымен абат улатып, шулатып орыса арсы келді деп, ойдай тізіп, озыдай кгендеп, Павлодарды хабасханасына апарып салды. Петропавловскі шаарына шаар тілі болып атаы шыан Танты мырза екі жыл жарым бір жаз войскіге айдалып барып, сол жолдан рахметланып ауырып келіп йінде лді. ызылту ескі еліні алты жігіті наатан сегіз жыла жер аударылып, лгені ліп, аланы алып, жалыз-жарым тірісі айтып келді. Мы сзбен бір сз, бізді азаты штен біріні жоа танды боланы била кші хакімларда аділетшілікті жотыынан, жртты жеген залымдар ашаны беріп-беріп аталып жатып да, аша бермегендер, «ісім а, дайым жа», – деп, «жала дайа сенсе, жаяу аласы» дегенні кері келіп, дниені о шеті мен б шетіне кетіп жатыр» – дейді [14, б.3].

Шкрім мен М-Ж. Кпеев аза ояныдар, бостанды, орыс отаршылдыы, боданды, жерді алып жатыр, тедік сияты саяси мні мен мазмны бар сздерді жиі олданан. М. уезов айтады: «Абай ледері мен ара сздерінде біз патшалыты дл зін сынап, арсылы сз сйлегенін кездестіре алмаймыз. Біра, сол патшалыты аза елі сияты братана жртты билеп отыран системасын жне губернатор, ояз, болыс, тілмш, би, старшын, елубасы, атшабар, онан со жааы азатан шыан са чиновниктер бар, осыларды барлыын барынша шкерелеп, масаралап, мінегенін креміз» [15, б.11].

шеуіне де орыс отаршылдыымен келген сздер орта: ханды кімет, лды, тре, а сйек, аа слтан, жалдама, жалшы, кедей, жарлы, ызметші, малай, жата, шаруа, жрт, ара халы, помещик, дворянин, фабрикант, он басы, мужы, старшина, жандарал, сот, старшин, кандидат, болыс, сайлау, поштабай, шабарман, майыр, лы, кім, атамінер, мр, медаль, санат, мекеме, ыштат, закон, азы, судья, ант, айып, дре, трме, кісен, дуан, арыз, абаты, ттын, арест, Сібірге айдау, тергеу, ктлшкі, прошение, расход, базар, книге т.б. Бл – лексикалар Дулат шыармаларынан да орын аландыын байауа болады.

ХIХ асырды 60-шы жылдарыны орта кезінде азастанны Россияа осылуы аяталды. азастанны Россияа осылуыны аяталуы елімізде капитализмні дамуына ммкіндік берген 1861 жылы реформаа жне одан кейінгі буржуазиялы реформалара дл келді. Бл реформаларды жасауа мжбр болан крепостник-помещиктер капиталистік дамуды талаптарына бейімделу жолына тсті. оамды формациядаы тбегейлі згерістер феодалды-крепосниктік езгіге арсы, патша кіметіне арсы орысты демократ кштерін тудырды. Осы демократ мдениеті аза мдениетіне бірте-бірте кшті сер ете тсті. Расы керек, патша кіметіні аза даласына айдауа жіберген орыс, шет ел ткерісшілері аза жерлеріне келіп айтан орыс жазушылары мен алымдары аза лкесін зерттеп, аза халын алдыы атарлы мдениет дниесіне тартуды амын істеді.

А. Янушкевичті «Кнделіктер мен хаттар немесе аза даласына жасалан саяхат туралы жазбалар» т.б. ебектерді араыз. Олар аза арасында здеріне лайы шкірттер мен достар тауып отырды. П.П. Семен-Тянь-Шаньский, А.Н. Бекетов, Ф.М. Достоевский, С.Ф. Дуров, Г.Н. Потанин Шоан Улихановты жаын достары бола білді. Е.П. Михаэлис, Н.И. Долгополов жне басалары Абайды достары болды. Ыбырай Алтынсарин да з заманында орыс алымдарыны арасынан жаын достар тапты. азаты аса крнекті аартушылары, алымдары жне жазушылары орысты демократиялы мдениетіні алдыы атарлы кілдерінен тлім-трбие алды. Пушкинні, Лермонтовты, Чернышевскийді, Шевченконы жне басаларыны шыармалары аза дебиетіні дамуына игілікті серін тигізді, осы дебиеттер демократиялы дстрлерді ныаюына кмектесті. В.Г. Белинский, А.И. Герцен, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов сияты ткерісшіл демократтар Россияны езілген халытарыны бостанды жолындаы кресіне тілектестік білдіріп, оны орыс халыны патша кіметіне арсы кресімен тыыз байланыстыра арастырды. Мысалы: Н.Г. Чернышевский 1861 жылы «Современник» журналында жарияланан «лтты депсіздік» деген мааласында орыс патша кіметіні отаршылды саясатына арсы шыты. Н.А. Добролюбов «наыз патриотизм, адамзатты сюшілікті жеке крініс боландытан, жеке халытарды жек крумен сыйыспайды» - деп жазды. Украинаны лы аыны Тарас Шевченко 1847 жылы аза жерінде 10 жыл айдауда болды. Оны «Тіріні де балтасы бар есігіні артында» деген леінен азатарды бостанды деп соан жрегіні рухы сезілді. азаты ауатты адамдары капиталистік оамды формацияны ыпалына тсіп, бейімделу жолына тсті. Ресей нерксібі шін азастан шикізат ндіретін рынока айналды. азастанда жаа алалар мен орыс поселкелері пайда болды. Орысты ара шекпенділері аылып келе бастады. ара шекпенділер Абай, Мшр-Жсіп шыармаларында да крініс тапты. леуметтік озалыс зінен-зі рухани озалыса келді. Жергілікті тілмаштарды, орыс тілді малімдерді даярлау ола алынды. Патша кіметіне ызмет еткен азаты зиялы кілдеріні балалары да шыны керек орыс тілін жатап, орыс біліміне иек артты. Ал, патша кіметіні кілдері олара міт артты. леуметтік-экономикалы отарлау орыс тіліне деген ажеттілікті тудырды. Бл – рдіс за жылдара созылды. Орыс зиялыларыны кптеген кілдері А.Е. Алекторов, Н.И. Ильминский т.б. патша кіметіні саясатын жзеге асыра отырып, тілді зерттеуде, аза ауыз дебиетін жинап, бастыруда кптеген пайдалы нрселер де істеді.

азастандаы мдениетті дамуына баспасз атты сер етті. Патшаны жергілікті кімшілігіні ресми йымы болып табылатын газеттер шыа бастады. «Облысты ведомостылармен» атар аза тіліне аударылып, Орынборда «Торай газеті», Омбыда «Дала лкесі», «Ауылшаруашылы листогі» сияты газеттер з беттерімен нерксіп, ауылшаруашылыын, нер мен білім мселелерін ктерді. Ташкентте, Оралда, Астарханда жне баса кейбір алаларда шыарылан газеттер азастан мірімен азды-кпті байланыста болды. Бл газеттерде агротехника, мал шаруашылыы жайында, жаадан ашылан мектептер мен аза халыны тілі, тарихы, этнографиясы, ауыз дебиетіне атысты маалалар басылып отырды. Алашы аза тіліндегі газет Тркістан генерал-губернаторыны орталыы Ташкент аласында 1870 жылы жары крді. Газетті алашы номері «Тркістан улятіні газеті» деген атпен «Туркестанские ведомости» газетіне осымша ретінде 1870 жылды 28 апрелінде шыты. аза тіліндегі екінші газет бдан 5 жыл 1888 жылды 1 январынан бастап жаадан рылан Дала генерал-губернаторыны органы ретінде оны администрациялы орталыы – Омбы аласында шыты. Газет алашында Амола облысты ведомостысына жалама ретінде (орысша «Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям» деген атпен), кейін 1894 жылдан бастап Амола, Семей, Жетісу облыстарыны ведомостысына жалама ретінде «Дала улятіні газеті» деген атпен (орысша - «Киргизская степная газета») жмасына бір реттен з алдына блек шыып тран. Газет екі блімнен (ресми жне ресми емес) трды. Ресми блімінде патша кіметіні жергілікті кімдеріні азатарына атысты бйры-жарлытар жарияланып отырды. Ал ресми емес блімінде: ел басару, егіншілікті ркендету, отырышылыа кшу, мал тымын асылдандыру, сауда хабары, мдениетке мтылу (мектеп ашу, дрігерлік жрдемді кшейту, дебиетті, ана тілін дамыту) т.б. болды.

Патша кіметі отарлау саясатын бірте-бірте кшейте берді. Оларды ауылды мектептер мен медреселер, діни оулар мсылманша оу анааттандырмады. азастанны Ресейге осылуы орыс-аза тілді школдар мен училищелер ашуа мрынды болды. Бл мектептер аза жерінде брыннан бар мсылманша оу орындарыны жабылуына кеп соты. Оу орындарындаы шкірттер саны да аз болды. Орынбор мектебі 19 жылды ішінде не брі 48 сауатты адам-аза зиялыларыны алашы кілдерін трбиелеп шыарды [16, б.17]. Ішкі Орда да кімет школдарында 1891/92 оу жылында не бары 160 аза баласы оыса, 1889 жылы 573 бала оыпты. Бкіл азастанда ХIХ асырды II блігінде не бары 100 шаты орыс-аза школдары болып, оларда 4000-а жуы бала оыан [9, б.11]. Бл мектептерді аза халыны сана-сезімдеріні оянуы шін прогрессивті рлі зор болды. аза халыны мдени мірінде кітап басу ісіні маызы зор болып, рухани міріндегі ерекше былыс болып есептелді. алай дегенмен ХIХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды бірінші жартысында оу-білім ісі анарлым ала жылжыды. «Между тем до октября 1917 г. На казахском языке было издано свыше 900 названий разнообразной по тематике и содержанию печатной продукции. Общий тираж их достигал 2 192 235 экземпляров» – дейді (Ж. Шалгумбаев. // Известия НАН. РК. Серия филологическая, 1994. – № 2. 33 б.).

Шкрім, Мшр-Жсіп орыс империясыны отарлау саясатын: бостанды, жер мселесі, думаа мсылман кілеттілігін сайлау, тедік, бас осу, дшпан, жау, дін бостандыын ашы айта білді. Оны мнісі мынада, 1905 жылы Ресейде болан ткеріліс, анды оиа да аындарды ой-рісін сірді. Аындарды шыармаларында, оларды кзарастарыны андай екеніне арамастан, лкені шаруашылыы мен мдениетіндегі жаа былыстар бейнеленіп отырды. Халы жерін тартып алу, аза халыны феодалды жне отаршылды езгіге арсы кресі аындар жырыны маызды таырыбына айналды.

М-Ж. Кпеевті «Сарыараны кімдікі екендігі?», «Хал-ахуал», «Олжабай» т.б. мазмны мен маынасы жаынан ел мен жерді тадырына аладаудан туан шыармалары болды. Онда хандар мен патша кімшілік орындарыны халы жерін басып алуына Сарыара азатарыны жасаан арсылыы мен наразылыы кеінен орын алды. М-Ж. Кпеев: «Баласы дін-мсылман рандасып, осыл кісі санына, ос басыды» – деп ашы айтты (Сарыараны кімдікі екендігі?). Ол-патша кіметіні «манифесіне» сенбеді, азатарды да сенбеуге шаырды. «Манифест бар деушілер ттын болып, Кесілді еш себепсіз оан жала» – деді М-Ж. Кпеев. Аын замана тынысын брыныра біліп, сезіп отыран сияты. М-Ж. Кпеев: «Мы сегіз жз сол алпыс тоыздан со, ор болып, болмады ба ая асты?» – деп жазанда 1868 жылы «Уаытша ережені» аза еліне келген асіретін айтып отыр. Сонда, М-Ж. Кпеев нені білген? Неге? 1868 жылы «Уаытша ережені» мысала алан. Соан барлау жасап крелік. «1868 жылы «Уаытша ереже» («Жаа низам») мсылман дін ызметкерлеріні ыын тежеді, сраусыз мешіт салуа, мсылман медіресесін ашуа, молдалар мен мешіт пайдасына алым-салы салуа тыйым салынды. 1868 жылы «Уаытша ереже» азастанда христиан дінін таратуа баытталан бірсыпыра параграфтар болды. Сол сияты ел басаруды жаа системасыны орныуы патша кіметі шін жайлы болды. аза жерін тартып алуды таы бір жала саясаты жасалды» [16, б.418]. Соны салдарынан жергілікті жерлердегі комиссия реформаны жзеге асыра бастады. Реформа азаты брыннан алыптасан, йреншікті рулы басару жйесін бзды. нарлы жерлер таы да алынды, жер бліске тсті. Жерді бей-берекет айдаы бір келімсектерге берілуі аза еліні арсылыын тудырды, кейбір жерлерде патша кіметіне арсы крес басталды. Міне, осындай аза халыны ауыр жадайлары т.б. оиалар ордаланып келіп, кзі ашы саясат жаынан ыраы М-Ж. Кпеевті 1868 жылы крделі оианы сз етуіне, жазуына трткі болды. Осы жаынан келгенде М-Ж. Кпеев шынында да заманынан оза туан демократ аартушы екендігіне кзіміз аны жетеді. Сондытан да, М-Ж. Кпеев манифесті орыс империясыны кезекті йтырысы, аза елін, жалпы братана халыты алдауа арналан арандату екендігін тсіндірді. Сйтіп, шыарманы негізгі мн-мазмнына арау етті. М-Ж. Кпеевті бл шыармасы аза халыны арасына лезде таралып, зі де ушыып тран жадайа ота май йандай сер етті. «Сарыараны кімдікі екендігі?» аза халыны ана емес, кллі мсылман еліні саяси ранына айналды. М-Ж. Кпеев аындарды ішінде алашыларды бірі болып, аза халыны бостандыа, тедікке жетуі шін мсылмандар бірігідер деді. Патша кіметіні екі жзді саясаты М-Ж. Кпеевті шыармасыны негізгі идеясын рады. Сол кездегі патша кіметіні отаршылды рекетін аын айыптап, батыл сынады. «Сарыараны кімдікі екендігі?» кітабы азан аласында басылан нсасы 1905 жылы оианы саяси трыдан те сауатты сипаттап, сол кездегі оианы кзбен кргендей ылып жан-жаты суреттей білген.

М-Ж. Кпеев: «Байланып орыандытан жрді тілім, азаым, айран жртым, халым, елім» – деп, азаты тарихынан мселе озап, бгінгі боданды халін Ресей империясыны жргізіп отыран саясатын шкерелейді. аза халыны ауыр жадайын бкіл дние жзіне паш етеді: «Бізді азаты шке блсек, екі есесі жо есебінде, ал алайша жо десе, жер-су учаске деп алды, войске деп бір алды. Бл екі алыспен аашты, шабындылы жерден аза айрылды, суырша жона шыып, жан сатап жр еді. Егінге лайыты деп, ол жан сатап жрген жерлерін мжы келіп жне алды.

Жер-судан айрылып алан со,

з онысынан ауан со,

Еркекте аыл ала ма?

Біреуден сауын сауан со,

рашыда аыл ала ма?

Аылдан айрылып алып, шаруа малынан береке ашып, оны стіне алым-шаым, земіскі, ізбор деген ымбаттап, ел аралаан начальник, шиноликларды жалдап мінген аттарыны майын тлей алмай аып кетіп, Питербор, Мскеу барса, орысты малайы – аза, Бхар, Ташкент барса сартты малайы – аза … Патшаа о атып, ылыш суыран бір аза жо. Орыстікіне, шиноуликке, нашалникке аша бергендер кісі лтірсе де, кешуі болып йде алып жатыр, аша бермегендер сттен а болса да, атылып, айдалып кетіп жатыр» – деп жазды [14, б.6].

Академик Р. Сызды: «Дулат – Абайа дейінгі аза аындарыны ішінде жазба поэзияа біртабан жаын келген, Европа мен орыс мдениетінде классикалы поэзия деп аталатын ле сзді біраз белгілеріні азатаы бастауын танытан аын» – дейді (Абай жне азаты лтты деби тілі. 2004. – Б. 585). Дулатты осындай классикалы поэзия лгісіні біраз белгілерін Абайдан кейін абыл алан Шкрім мен Мшр-Жсіп Кпеев деуге де болады. Дулат, Абай, Шкрім жне Мшр-Жсіп ресей империясыны дуірлеп тран заманында мір срді. Бір жаынан ресей кіметіні, екінші жаынан жергілікті жерді патша кіметіні кілдеріні ыспаын крген аза халыны тадыры бл – тртеуін рине бей-жай алдыра алмады. Ресей империясыны боданды рекеті аза халыны леуметтік-экономикалы, мдени-рухани жатарын да озады. Бл саясат аза халыны оянуына, алдыы мдениетке мтылуына да сері атты болды. Бларды шыармаларыны мн-мазмны, идеялы азыы орыс отаршылдыына дейінгі аын-жырау дстріне иек артанмен заманына арай баса баыт алып, баса идеялара толы болды. Осы кезедегі халыты ауыр трмысын, рухани мдениетін жырлау осы – тртеуіні еншісіне де тиді. Сйте тра олар – орыс (еуропа) мдениетінен кп йренді.

М-Ж. Кпеев «Аспан, жер жне адам жаратылысы туралы» ебегінде: Плотон – (Мшр-Жсіп олданысында Аплатон) хакім аылына сенді: «лмеймін!» – деді, кне, лмей аландыы?! Ендеше сен маан дай аыл берген екен, ылым, білім берген екен деп, аылыа, ылым, біліміе сенбе! Сенгіш болса дайыа сен! – деп Аплотонны аыл туралы кейбір аидасына зіні пайымдауын айтады. дай жо деген сол уаыттаы аиданы ате тжырым екендігін, Джордана Бруно, Коперниктерді ой-тжырымына сйенеді. Орыс сыншысы Виссариион Белинскийді туан, лген жылын (1810-1848) крсетіп, з тсында замандастарынан басып озан, арттаыларына стаз болан орысты ататы, ірі дебиетшісі, тарихшысы деп жазды. Ол айтан плспа: «Дниеде, бір-а жалпы тіршілік бар, – дейді, – жеке заттар, жеке кріністер туады, леді, кетеді, – дейді. – Біра тіршілік еш уаыт лмейді, ешайда кетпейді. Толыннан толын туады, толынды толын уады. Толынмен толын ауысады. Бір толынны орнын екінші толын басып, ауысып, згеріп жатса да, тпсіз тередеп я лі кнге орнында, лі кнге тірі озалады, шы-иыры жо ауданды ке бесігінде толанады». Осы сзге мені жаным ырза болды, оны орыс деп айту жарамайды, «ерсі!» – деп сйлеу керек» – дейді. В. Белинскийді азашаа аударып, оны айтандарынан философиялы ой тйеді. Оны Лермонтова, Гогольге, Гончарова берген баасын, дебиет сыншысы екендігін дп басып айтады. В. Белинскийді «Московский наблюдатель» (1838-1839 жылдары) журналындаы сын маалаларын оыандаы аынны зіне ажетті жерін жазып алып азаша аудараны байалады. «Сарыараны кімдікі екендігі?» кітабындаы орыс революциясы туралы айтандары революционер демократ В. Белинский шыармаларын оыаннан кейін туан ой болуы бден ммкін. Дарвинні: «Талай замандар ткенде, биттей кзге ілінбейтін бір бршікті рттан мал, с, а, ааш сияты жндіктер мен сімдіктер шыады» – деп «ран крімдегі» адам топыратан жаратылан деген оймен сабатастырады. Жер бетіндегі тіршілікті пайда болу кзін анытайды. Немесе, аын Мшр-Жсіп Кпеев Михаил Баскинні: «лем жзіндегі барлы нрселер тотаусыз озалып, згеріп отырады. Осы кнгі ап-атты болып тран жеріміз бір кезде дауылдап жанып тран отты зат болан. Нешелер замандар тіп сырты суый бастаан со, осы алыпа келген»-деген сзін келтіріп, зіні кейбір шыармаларына арау еткен. Затаевичті азаты ел аралап аза нін жазып аланын: «Затаевичті азаты нін жрт кзіне тсіргені» – деп, лкен баа береді. «Адам мен жлдыздар араатынасы» деген ебегінде Жалинус сзіні дрыстыына ден ояды. Жалинус атанан бір данышпан айтан: «ауа тзу бзылмаан уаытта зі жруге жарамай алан жан арбамен болса да, кнде бір абат таза ауада жруді адат (дет) ылсын!» – деген ибрат сзіне ла асады. Мндай мысалдар, Мшр-Жсіп шыармаларында те кп кездеседі. Біз аынны орыс (европа) ойшылдарын, зиялыларын, биологтар мен философтарын оыандыын, ебектерін оып ана оймаан, шыармаларына арау ылып пайдалананын таы бір мртебе шегелеп айтымыз келеді. «Мшр-Жсіпті Л. Толстой, А. Пушкин, М. Лермонтовты шыармаларымен таныс-біліс боланын, олардан йренуге шаыранын р кезде жазандарынан білеміз. Осы орайда аза ССР ылым акадаемиясыны академигі М. аратаев мынадай дерек келтіреді: «Бірінші баыттаы халыты аын-жазушылар Пушкинді Абай дадысымен натып, шамасынша оып, аза тіліне аударып келді. Кейінгі кезде белгісіз аындар аударып, ел арасында тараан «Евгений Онегинні» зінділері табылды. Мшр-Жсіпті олжазбаларыны ішінде белгісіз аын аударан Пушкинні кейбір ледері шыты». Осыдан ой тйетін болса, аударма белгісіз аындікі емес, М. Кпеевтікі екені сзсіз дейді С. Дуітов (Мшр-Жсіп Кпеев. Тадамалылары. 1990. – Б. 17). Біз де осы ойа толыымен осыламыз. В.Г. Белинский шыармасын оыан аын, А. Пушкин, М. Лермонтов ледерін аудармады, білмеді деп айта алмаймыз. Абайды «Екінші сзіні» мн-маынасына Мшр-Жсіпті азаты мын, орыс империясыны отарлау саясатын шкере еткені, азаты жалау деп сынааны бір-біріне те сас екендігі айтылып тті. Сол сияты ауылды ата мінерлерін сынауы, трмыс-салт, дет-рыпа байланысты, нер-білімге, ылыма шаыран ледері, батыстан, шыыстан, орысты ылымын, тілін білу керек деген сиеттері де аз емес.

Аын орыс (европа) баса елдерді мысалдарын зіні шыармасына негіз ылып алан. Бл орайда, Ежелгі грек мысалшысы Эзоп, Француз-Ж. Лафонтен, Германия-Х. Геллерт, Англия-Томас Мур. Орыс мысалшылары: В. Тредиаковский, А. Кантемир, А. Сумарков, И.А. Крылов т.б. аза мысалшылары Абай нанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Спандияр Кбеев, Ахмет Байтрсынов, Бекет тетілеуов, Мшр-Жсіп т.б. атап туге болады. Крыловтан Абай – 14, С. Кбеев – 37, Бекет тетілеуов – 12 мысал аударан. Абай аудармалары Крылов мысалымен тпнсасымен кбіне длме-дл келеді. С.Кбеевті 8 мысалы ара сз лгісінде баяндалан. Ахмет Байтрсыновты аудармаларында желі саталмаанмен, еркіндік басым, аза трмысына жаын мн-мазмнына байланысты жаа ойлар айтылады (Б. Жанайхан. Мшр-Жсіп Кпеев-мысалшы. «III Мшр-Жсіп оулары» республикалы ылыми-тжірибешілік конференцияны материалдары. С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті. – Павлодар: 2003. – Б. 76-80; араыз-Тсіпова анипа. Аын мысалдарыны жанрлы сипаты. Мшр-Жсіп оулары. Республикалы ылыми конференция материалы. (Бірінші жина) С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті. – Павлодар: 2001. – Б. 143-147). Бл орайда, Мшр-Жсіп те аза мысал жанрыны алыптасуына, аза ымына лайытап айта деп, жырлауында кейде шыыс мысалынан осып зінікі сияты жырлауы басаа самайтын ыры болып табылады. Біз рине, Мшр-Жсіп мысалдарын бас-басына талдап беруден аулапыз. Тек ана атап тсек деген ойдамыз. Олар: «Тырна мен асыр», «Шайтанны саудасы», «Сйгел, сона, бгелек», «Жарты нан хикаясы», «Мшр-Жсіпті тырнамен айтысы», «Мшр-Жсіпті арамен айтысы» т.б. Аынны «Мшр-Жсіпті Шабдар атпен айтысы» Жсіп пен Шабдар атты айтысына рылан. Оиа шындыа негізделген (Мшр-Жсіп. Шыармалары 1 том. – Павлодар, 2003: – Б. 421-425). Бл айтыста Айдабол руы айтылып, Шабдар атты кедей табынан екендігі Кк таым андыбала ры Алтайдан-деген сзінен байаймыз. Мшр-Жсіп Кпеев Шабдар ата айтан болып, ел ішіндегі не бір келесіз жайттарды, ру тартысын, елді нашарлап, сек-тірік жайлап кеткенін тіліне тиек ылады. Шыарма халыты мірінен алынан аллегорияа рылан. Бізді байаанымыз аын з тарапынан да мысал ледер шыаран оны мазмны тілі наыз аза мірінен алынан. Баса мысалдарда кбіне жан-жануарлар метонимиялы былыс ретінде алынып, астарлы трде суреттелсе, Мшр-Жсіп мысалында кбіне зі айтысады. арсыласы жан-жануарлар, мал, с т.б. болып келеді. Мшр-Жсіп мысалынан азаты лтты мінезін болмысын аны байаймыз. Мысалдар да аза ымына лайыты ескіліктер, мал мен са байланысты этнографизмдер те кп екендігі байалады. Мысалы, бір ана ата атысты: ыыр, жауыр, кк таым, жетек, ара басы ошатай, желомдап, шыбындап, ызыл танау, шідер, нан, днен, жал, торы т.б. уанды Жсіп: И.А. Крылов мысалындаы символды бейнелерді аза аындары: Мшр-Жсіп, Міржаып, Ілияс – райсысы зінше рістетіп пайдаланан. Мны брі аын шыармашылыын жеке алмай, лемдік поэзия дстрімен тыыз бірлікте арастыру керектігін длелдейді (аза лирикасындаы стиль жне бейнелілік. 1999: – Б. 92-93).

Енді, аын шыармасынан терілген кірме сздерді кейбірін тілдік трыдан талдап крсетеміз. Бл сздерді брін жазып крсетуімізді себебі трлі леуметтік оамды згерістерге байланысты, кімшілікке, оу, нерге байланысты сздер тобын атап крсету, олданылу, жасалу тсіліне арай топтап беретін боламыз. М-Ж. Кпеев шыармаларында орыс тілінен енген сздер тілді за жылы даму барысында трлі грамматикалы-морфологиялы атынаса, алыпты згеріске тскенін де байаймыз. Оларды лексикалы олданысы да мтін ішінде ртрлі, беретін эмоциональды-экспрессивті реі де ртрлі екені крінеді. Кірме сздер аын олданысында синтетикалы [морфологиялы] тсіл арылы сз жасауа бейім болып трады. рине, осымшаларды брі бірдей жаа сз жасай бермейді. Олар жаа маыналы сздер мен лексикалы единица жасайтын осымшалар. М-Ж. Кпеев орыс тілінен енген сздерді дстрлі олдануды алдына масат-мрат ылмаан. Заманны зі мжбр, ыпал еткен, ледерінде мысыл, жуа аза баламасына орай сын-мін айтатын жерінде орынды пайдаланан. Асылы, Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп орыс тілінен енген сздерді маынасын аудармай дл беру шін жне орыс империясыны пиылын ашу шін ана олданан.

М-Ж. Кпеев шыармаларынан (дастан мен иссаларынан) теріп алынан мысалдар мынадай:

Россияны, Петербор, Семипалат, Сібір, Сибиряков, Сибирь, Калпаковский генерал, Питербор, Мскеу, рім, Петропавлоскі, Павлодар, Семипалат, Жапон, Виссарион Белинский, Дарвин, Михайл Баскин, Затаевич, Аплотон, Котковский т.б.;

Кейбір тарихи мнді лексикалар: манифесті, хода, стке, ауылнайлар, стражник, газеттерде, штраф, повестка, чиновниктер, поселкелер, порым, болыснайды, цифырын, протокол, за-закон, сход, стелде, крестьян, болысной//оязбенен, поселке крестьян, начальник, помаайтшы, аст, сход, думаа государный, публик, император, депутаттар, оязнайдан, фамилиясы, переводтап, ара шекпен крестьян мжы, законды, миллиона, мартты, октябрь, медальа, наград, облысыны, сктелген, балаанда, империяа, программа, экзаменге, цензурасыз, испектор, формын, ходтан, самауырды, ни как нельзя, минут, ншндік, шенеуліктер, пірел, май, редакторге, закотте, ступай, пошел, банкам, ничего, закон, послкені, азнашайы, офицердей, миллион, январьдан т.б.

Мшр-Жсіпті кейбір шыармаларынан терілген сздер: медаль, орден, шен, бриллиант, губернатор, губерно, откырыто, жалко, гинварды, первый, газеттерге т.б. (Мса Шорманды жотауынан); избушка, земіскі, ізбор, шиноликларды, учаске, войско, чиноуликке, начальникке, машиналы заводлар, гараднише торесі, киркушілер /керекушілер/, съезд, мышыной шарлар, кайкасына т.б. (Сарыараны кімдікі екендігі?); креш (грош) память т.б. (Ай мен кндей ммаа бірдей – демегіні маынасы); тетрадты т.б. (Шонтыбай ажы); переводтап, формы, перуатын, арганны т.б. (Аспан мен жер, адам); самауыр, князді, память т.б. (Ібіліс лаын шайтан хикаясы); шабадан, самаурын, шйнек, пар, сияз, партияа, карантин, телеграмны т.б. (Ышышбап сапары леі); кібірит т.б. (Исабек Ишан леі); жандарал, губернатор, народ-жрта, урядникгін, чиновниктер т.б. (Жантемір), почтамен т.б. (дайым жексенбі кн жер жаратты), сорты, ходтан т.б. (Соыр, саырау, жалааш хикаясы), расходный т.б. (Шабдар атпен айтысы), карантин т.б. (Атадан алан асыл мра), кірпішлерін т.б. (дам диуана жне Ибраим); грош, партия, формы, числосы, декабрьді т.б. (Шонтыбай ажы); законда, ауылнай, тірет-солдатпен, материалдарды, самауырын, законда, жандарал т.б. (аза шежіресі); музыканта, рапорт, публикгі, краймен, поптары, хода, расчета, отказ, шота т.б. (Хаятбашы дастанынан); рамкасы, лашкері, пароходтан, аып шоттан, піркншікті т.б. (Жер мен Кк); машиналар, телеграмма, телефон, почта, паралич, параход, комендант, казначейі, мелонхолик, сумаш, микроб, тетрадты т.б. (Аспан, жер жне адам жаратылысы туралы); машина, электрон, радиация, народ/, телеграмма, телефон, почта, паралич, ісмерлер, электір, воздухы т.б. (Адам мен жлдыздар араатынасы).

Кірме сздер бір тлалы боланымен ртрлі грамматикалы атынаса тскен сздерді де оса бердік: партия, партиялап, партиясы, партиялы, партияны т.б.

Варваризм сздерді, аза тіліні задылыына бейімделген трі: Россия+ны, «Ресей+ді» тіліміздегі ілік септігі жалауы арылы жаа сз жасау рдісі бертінде жаласты: партия+ны, март+ты, облысы+ны, княз+ді, декабрь+ді, телеграм+ны, тетрад+ты т.б.

Орыс тіліні сын есім тудыратын жрнатары да М-Ж. Кпеев шыармасында аза сздеріне жаланып сз жасау абілеті аарылады, блардан со кптік не септік жалауы жаланады: болыс+най+ды, ауыл+най+лар, ауыл+най+дан, (государ+ный), ояз+най+дан, расход+ный, ауыл+най, ояз+най+дан, (ояз+бенен) // -бен жалаулыыны толы трі -бенен сз жасауа атысады. Р. Сыздыова: «аза тілінде орыс тіліндегі сын есімдік тласын сатап пайдаланан сздер екі топа блінеді: бірі орысша ттас штамптар рамында, екіншісі – аза сзіне анытауыш болып жеке олданыланда» – дейді (2004, 103-104).

аза тіліні кптік жалауынан со табыс, жатыс септігі, туелдік жалауы орыс тілді тбір сзге жаланып келуі арылы сз жасалады: газеттерде, чиновниктер, поселкелер, депутаттар, шенеуліктер, машиналар, киркушілер/керекушілер/, материалдарды, заводлар /шаатайлы лгі/, депуттар, поптары т.б.

Кірме сздерді аза тіліні задылыына байланысты згеріске тсіп, трлі грамматикалы атынаса тсуі: порым, цифырын, стелде, пормы, поселке крестьян, помаайтшы, аст, сктелген (бл – аталан тары ск емес), балаанда, агст, самауырды, ншндік, пірел, май, мартай, послкені, азнашайы, гинварды, избушка, земіскі, ізбор, нашалник, самауыр, шиноликларды, учаске, войско, Питербор, Мскеу, чиноуликке, начланикке, Петропавлоскі, машиналы заводлар, гараднише тресі (кірме сзбен азаты тл сзі), киркушілер/керекушілер/, мышыной шарлар, кайкасына, перуатын, креш (грош), шен, кібірит, мжы, жандарал, гбернатор, закотте, шабадан, шйнек, пар, сияз, кірпішлерін, самаурын, лашкері, Сібір, ісмерлер, электір, самауырын, аып шоттан, піркншікті, шота, стке, порым т.б.

Бір сыары ытайша-орысша ос сз: за-закон; Бл арада за – ытай сзіні кірігіп кеткенін байаймыз. ытай тілінде ян деген екі элементті иероглиф «ереже, лгі, тр, алып, сорт, стиль, тсіл» – деген маынаа ие. йыр тілінде олданылатын яза (тр, сорт) сзі де дл осы ян тбіріне -цзы есімдік жрнаын жалау арылы жасалан ытай сзі. аза тілінде бл баламаларды жо болуы бірде ытайды за (<ян) сзін, бірде орысты закон сзін олданылуына (не абаттастыра айтуына) итермелеп отыр (. айдар: ТЭС: 99).

Бір сыары аза тілі задылыына бейімделген ос сздер: народ-жрта, тірет-солдатпен т.б.

Септік жалаулары арылы сз тудыру: манифесті, думаа, думаа публик, миллиона, законды, медальа, депутаттыа, империяа, экзаменге, редакторге, газеттерге, январьдан, газеттерге, почтамен, партияа, ходтан, формын, хода, музыканта, краймен, законда, расчета, тетрадты, пароходтан, законда, арганны т.б.

аза тіліні есім сздерден болымсызды маына беретін туынды сын есім жасайтын жрна арылы жаа сз жасалады: цензурасыз т.б. Адвербиалданан формалы стеу (вербалды маына білдірмейтін сз): партиялап т.б. Вербалды (етістікке тн жіктік форма осылады) діс арылы жасалан: переводтап т.б. Бл сз дастандарда кездеседі (переводтап). Есім сзден (адъективтену) сын есім жасаушы: партиялы т.б.

аза тілі осымшасы -дей жрнаы арылы адъективтенуі: – офицердей т.б. Туелдік жалауыны осылуы: партиясы, пормы, банкам, фамилиясы, поптары, казначейі, воздухы (дерексіз сзді туелденуі), числосы, формы, манифесі, сорты, ара шекпен крестьян (кірме сз+тл сз) т.б.

Ономасиологиялы сздер: Павлодар, Петербор, Семипалат, Сибиряков, губерно, Сибирь, Семипалат, Калпаковский генерал, Котковский, Виссарион Белинский, Дарвин, Михайл Баскин, Жапон, Затаевич, Аплотон, октябрь, март т.б.

Орыс тілінен енген зат есім маыналы леуметтік топты блінісін крсететін сздер: стражник, чиновник, крестьян, начальник, император, публик, инспектор, губернатор, урядникгін, жандарал, комендант т.б.

Абстракты зат есімдер мен деректі зат есімдерді маыналы тобыны кейбірі формасы жаынан абстракты боланымен маынасы жаынан деректі де болады олар орыс тіліні задылыына байланысты згеріп отырады: память, штраф, формы, закон, сход, партия, программа, манифис, закот, карантин, минут, рапорт, телеграмма, съезд, повестка, протокол, медаль, наград, микроб, орден, бриллиант, рамкасы, телефон, почта, паралич, параход т.б.

Баса сз табынан кірген сздер: ни как нельзя, ступай, пошел, ничего, открыто, жалко, первый, грош, отказ, миллион, мелонхолик, сумаш – екі сз араб тілінен енген кірме/.

Туелдік жалауыны II жаы: банка, публикгі /г/ игере алмаан/ трі.

Кірме сздерді Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп алай-болса солай олданбай дуір ыпалына, замана билігіне арай айтайын деген ойын толытырып, дуір шындыын, Ресей патшалы империясыны іс-рекетін ашу масатында олданан. Бл – сол империяны ол жеткізген бріне де орта алыпты былысы деп ойлаймыз. Біра, ркім олданыс аясына арай, стильдік масат, ерекшеліктеріне арай олданандарын зерттеуден байауа болады.

Абай «Шырылдауы шегіртке ыршып жріп н салан, Кгалды уып гуляттап ызыпен жріп жазды алан» – дегенде «гуляттап» сзін сз таппай олданып тран жо. Гуляттап сзіні орнына ыдырып сзін алса да келмес еді. Кбелекті ыршып жріп, кгалды уаны оны гуляттаанына сай келіп тр. Бндай метонимиялы былыс тек ана Абайа тн екендігі крінді. С. Исаев: Абай наты имыл, іс-рекетті білдіретін орыс сзіне -та осымшасын жалап, жаа сз жасаан – дейді (азіргі аза тіліндегі сздерді грамматикалы сипаты. 1998: -254 б). Абайды кірме формалардан сз жасау моделін кейінгі аындар да олданан. М-Ж. Кпеев: «Сол тнде азырушы толып жатыр, Шайтан да помаайтшы болып жатыр» деген ле жолында «помаайтшы» сзіні орнына сз таппай ойан жо. Оны орнына «кмектеспекші» сзін алуа болар еді. Біра, шайтанны кмек крсетуі неайбыл. Ол тек ана жаманшылы иесі екендігі зерттеуде жан-жаты ашылды. Олай болса, шайтанны іс-рекетін кмектеспекші деген сзден грі помаайтшы сзі жасы ашады.

Сзжасам жнатары -шы//-ші актив боланы айтылып та, жазылып та келді (ХХ асырдаы аза деби тілі. 2000: 245). Кбіне зат есімді сздерге жаланан еді. Мшр-Жсіп -шы жрнаы арылы орыс тіліні етістікті сзін азаша трлендірген. Бл да М-Ж. Кпеевті ле рудаы таы да бір тыр жатары деп білеміз. М-Ж. Кпеев орыс сздерін олдананда кбіне суреттеп отыран нысанына атысты жуа, мысыл негізінде пайдаланан. Мысалы, Айта алмай переводтап ызыл тілім деген ле жолындаы переводтап сзі аза тіліні мртебесіне байланысты айтылан. Переводтап сзіне азаты -тап жрнаын осу арылы азаыландырып имыл сын стеулі сз жасап олданан. Жалпы, ХIХ асырды бірінші, екінші жартысында орыс сздерін азаыландырып олдану сн-лгі болмаан, бл – Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп, Слтанмахмт олданысынан аны байалады. Олар орыс сздерін кбіне азатарды сынау, оларды намысын, жігерін ояту масатында пайдаланан.

Тйін. М-Ж. Кпеев шыармаларындаы орыс тілінен енген сздер тобы белгілі бір морфологиялы-грамматикалы атынастара тсіп, стильдік ызметтер атарып трандытан оны былай еді деп тзетуді зі бестік болар еді. Тласын сатаан кірме сздер азаылы осымша жаланан со нтек болса да маынасын згерткен. Орыс тілінде блай олданылмайды. Дуір тынысымен жеткен сздерді кбі, белгілі дрежеде азаты деби тіліне сііп кете алмады. Ал, орта олданыстаы кірме сздерді кбі аза задылыына бейімделіп ассимиляцияланып кетті. Сол уаыттарда заман ыымен бл сздер олданыланымен кейінгі кезде бірен-сараны ана болмаса, кбі аза жазба дебиетіні олданысынан тсіп алды. Тек ана кейіпкерлер тілінде, не заман келбетін крсету шін кркем дебиеттерде кездеседі. М-Ж. Кпеев орыс тілін олдананда сіре сн умаан, шыармасына эмоциянальды-экспрессивті бояу, ре беру шін пайдаланан. Бндай олданыстар Мшр-Жсіп Кпеевті з олтабасы емес, орыс-аза арым-атынасыны за жылы араласуыны салдарынан ауызша жетіп, жазбаша бекіп, дайын штампа тсіп кеткендігін креміз. Сол сияты, кірме сздерге аза осымшасын осып олдану Дулат, Абай, Шкрім олданысы да емес, бл-ауыз екі аралас-раласты нтижесінде жеткен, дуір ыпалыны, замана билігіні ол жеткізген бріне де орта алыпты былысы болан деп ойлаймыз.

2 Халы метрологиясы

Метрология гректі «метрон» – «лшем» жне «логос» - «сз», «ой», «тсінік» деген сзінен алынан. аза тіл білімінде метрологияны жйелі ылыми негізін салан Е. Жанпейісов десек арты айтпаан болар едік. Е. Жанпейісов «Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведений М. Ауэзова)» – деген ебегінде «Лексика народной метрологии» таырыбында кптеген беймлім аза метрологиясыны этимологиясын ашады. М.М. Копыленконы «Основы этнолингвистики» 1995;. айдар, М. Оразовты «Тркітануа кіріспе» 2004;. айдар «аза тіліні зекті мселелері» 1998 зерттеу ебектерді де алатын орны ерекше. Метрология жайында оралан екі кандидатты диссертация збек жне аза тілі материалдарыны негізінде жазылан. П. Хамдамов. Нумеративы в современном узбекском языке: Автореф, дис... канд. филол. Наук. Самарканд, 1967; Ш.Ж. Ахмедова. Казахские народные наименования понятий об измерениях: Автореф. дис... канд. филол. Наук. Алма-Ата, 1975; Ал, Г.Т. Бугаева. Нумеративы в корейском языке // Исследования в области этимологии алтайских языков. Л.,1979. – С. 206-255. В. Хинц. «Мусульманские меры и веса с переводом в метрическую систему»; Е.А. Давыдович. «Материал по метрологии средневековой Средней Азии» сияты зерттеулері метрологияа осан шексіз лестері болып саналады. Тркітанушылар Л. Будагов, В. Радлов, А. Кононов. Способы и термины определения стран света у тюркских народов//Тюркологический сборник – 1974. М., 1978; А. Щербак, К. Дыйканов, В. Колесникова т.б. атап туге болады. аза тілші мамандары да р кезде жазан ебектерінде ішін-ара болса да халы метрологиясына тоталып отырды. М. Балааев, К. Аханов,. айдар, Р. Сызды,. Боланбаев т.б. Жас мамандардан С. Жанпейісованы кандидатты зерттеуін атап туге болады.

Біз Мшр-Жсіп Кпеев шыармасындаы метрологияны екіге бліп арастырды: 1. Халыты метрология: ара киік жылы, жт, сауым>сауын, сауын, атты майы, сім, ктерме, несие, алымта, башма, соым, сыбаа, сауын айту, асар, мме, брте, самсаан, дйім, тая, соыр, жмыры, кдір, креш. 2. Ескілікті нумеративтер: саат, сахар, бесін, намаздігер, птан, екінті, сске, ширек, бесін махал, жарым, лаш, кез, сере, сере арыс, кере, арыс, сйем, адам, ада. Блай блуді зіндік себептері де жо емес. Біріншіден, таза сан есіммен байланысты еместерді – халы метрологиясы дедік. Ал, сан есім ымымен байланыстыларды нумеративтер – деп алды. йткені, метрология мен нумеративтер бір ым сияты боланымен екеуіні айырмашылытары да бар. Халы метрологиясына сл де болса, метрмен лшенбейтін ауымды ымдар мен атаулар жатады. Нумеративтерге санды дрежеге кнетін терминдер енді. Оларды уаыт, млшер, зынды лшем бірліктерімен де байланысты екендігі байалды жне метрология сияты белгісіз лшем емес, наты лшемге негізделетіні де белгілі болды.

аракиік жылы. Б±лардыњ хажыѓа барѓан жылы, баяѓы ж±т ќояннан б±рын, ќаракиік жылы еді (Мшр-Жсіп., 11).

Жылы ит боландар «опадар», жылы доыз боландар «ара киік» – деп сыпайылау да бар (опадар – деп таныстыру тркімен мен араалпата да бар) (. Халид, 1992: 195). Ќара киік: доњыз (жыл аты) – (Свинья – название года по Зодиаку): Мен ќара киік жылы туыппын. (Я родился в год Свиньи). Сс. ЖО. (С. Аманжолов, 428). Доњыз жылы киіктердіњ ќатты ж±т болып ќырылып ќалуына байланысты да ќара киік жылы деп аталуы м‰мкін. Ќара сµзініњ µліммен байланысты екендігі айтылды. араыз: а сйек пен ара сйек блімін. М-Ж. Кµпеев Ќ±нанбайдыњ бас болып 120 адамныњ басы болып, Ќажыѓа барѓанын сµз ќылып отыр. Оныњ ішінде Ќишыл Ќыстаубайда болѓан. Ќ±нанбай ќажыѓа барѓан жыл 1874-ініші жыл – дейді Мшр-Ж‰сіп. 1874 жыл ит бітіп, 1875 доњызѓа кірер шаќ. Біз 22 наурызбен есептеп отырмыз. Демек, ќаракиік жылы 1874 жыл болѓан сияќты.

Кне ескерткіштер тілінде й мен і дыбысыны зара байланысы жайлы айын факті жоты асы. і дыбысы якут, туфалар тілінде сз ортасында екі дауысты дыбыс аралыында айтылады: мыіыс (мйіз), иіе (ана, шеше), киіит (келін) Томановты дерегіне сйене отырып з жорамалымызды келтіреміз. Демек, киік сзі киіик трінде олданылан. К дыбысы тіл арты дауыссыздарына жатады. Тркі тілдеріні кпшілігінде тіл артынан жасалатын ата дыбысы айтылады. Ондай тілдерде тіл ортасы дыбыстарыны атарына кіретін к дыбысымен фонемалы атынаста олданылады. аза тілі - сондай тілдерді бірі. аза тілінде к дыбысыны ай позицияда олданылуына арай крші айтылан дауыстыны серімен «жуан» не «жіішке» естілуі бар. «Ин» – «ін» сзі тек ана жыртыш айуандарды жатаы шін айтылан; «йілкі» – «жылы» сзі трт аяты малдарды барлыына олданылан болса, соынан трт тлік малды біреуіне ана арнап айтылады – дейді А. Нрмаханов [17, б.35]. Сз басындаы йі – дифтонг деп арауа болады, киік сзіне і дыбысы дауыссыз й-ді комбинаторлы згерісіні нтижесінде пайда болан аллофоны деп арауа негіз бар. Бл малматтара сйене отырып, жылы сзі андай фонетикалы згерістерге шыраанын креміз: йілі > иілкі > йікі > йік > киік. -л дыбысы – тркі тілінде дауыссыздар не ата, не я болып ндесуі сз тбірінде саталады.

«Киік» сзі ауыз дебиеті лгілері мен аќын шыѓармаларына да арќау болѓан: Кнде киік аулайды, Кездессе жауын жаулайды (обыланды, 17); Далада жатан жайылып, Бы, киік рыды (амбар, 315); Бір киік ілініпті оттап ж‰ріп (364); Киіктіњ марќасќа текесін атып єкеліп (Шєкєрім, 519); Нешаруен ањда ж‰ріп киік атќан (Шєкєрім, 155); Байлардыњ маќтанбаѓы малдан – д‰р, Аќ киіктіњ шабар жері майдан – д‰р (Шалкиіз, 36);

Будаговты сздігіне назар аударса: дж.тат. киик, кіикъ, 1) дикіи звръ (вообще). 2) и тур. іеикъ, оленъ, сайгакъ ( дж. и к. сл.), киік жан±р дикое, хищное животное, аќ киік блый звръ; дикая коза, сайга (персидская антилопа – antiloрe sudgutturosa), ќзйл киік красный зврь, ќара кииік, аурѓашы киик (±рѓашы – А.Ќ.), тур. диші киік, сан киік, алт., киіксі, т.б. [8, 183]; Антилопа (ant dutturosa) – алт йееренъ, дзеренъ, мон., дзеренъ азаша жайран (жирен) – А.. [8, б.388]. М. Искаков: доыз алтайлытарша – аай, телеуітше – чочко, тркі тілдеріні кпшілігінде – тоуз. Доыз жылын азастанны кейбір аудандары ара киік жылы дейді. Біра, бл атауды принциптік маызы болмаса керек, йткені ара киік жылы кпшілікке белгісіз, оны стіне тркі тілдес халытарды ешайсында оан жаын келетін жыл аты жо – дейді [18, б.70-71]. Орхон жазуында «доыз» жылы «лазын» жылы делінген. В. Томсен «алазын» деп ате оыан. Юсуф Баласани жазан «таду билиг» атты кітапта «лазын» жо, «доыз» жылы делінген. азаты «доыз» сзі ескі тркі тілінен «доуз» сзінен шыан. В.П. Васильев «доуз» сзі Сібірдегі тунгус халыны атынан шыан деген пікір айтады. Бізді ойымызша, «доуз» сзі кне тріктерді тл сзі. М. ашари тоиz jылы – деп жазды. Доуз екі сзден ралан: до жне уз сздерінен. До//айбат, атан топыра сзіні синонимі. уз оыз (оуз) сзіні рамындаы з. Оуздарды бірбеткейлігіне, до – айбатына байланысты «доуз» доуздар – деп атаан сияты. Доуз бен оыз жасалу моделі жаынан сас сздер сияты. Ммкін са бір тайпаны лаап аты болуы да ммкін. аза (ырыз-айсатар), збектер мен тжіктерді бір уаытта (Сарттар), Ноай (ноай), Маыттар (Шыыс ханны аталары) т.б. тарихта атала берген ой. Ммкін жыл аты «доыз» е алашы да «киік» болуы. Екі ат атар жріп келе-келе «киік» жылы мытылуы да ммкін. Жыл аттарыны біріні орнына бірі шатасып келуі бл бір мысал ана емес. азатар кісі киік деп, жабайы «ар» адамы іспеттестерді айтан. Киік ауыз дебиетіне де арау болды: «Кн астындаы Кнікей ыз» ертегісінде «шбар киік» оны астына оятын «алтын та» туралы гіме болады (аза ертегілері. 2001: 36-42).

Тйін. Демек, киік кшпенділер шін асиетті тотемдік а саналып, халы календарына енген жыл крсеткіші болан. Бл жылы атты жт болып, аза халыны есінде алан. Мшр-Жсіп баяѓы ж±т ќояннан б±рын, ќаракиік жылы болан – деп шамамен лшем бірлігі ретінде ара киік жылын алып отыр. Бл жылы атты жт болана сайды. ара киік жылы > жт халы метрологиясына жатады. Киік осы жаынан да тотема атарынан шыып алды.

Жт. Биыл ќыс талай жанды ж±т жеді ѓой, Жанкелжан нењіз µлді, нењіз ќалды? (Мшр-Жсіп., 123). Биылѓы жыл жылќыѓа ж±т болады, Ќайраты бар тазшаны маѓан берсін (ЌКБС, 75); Кетер ме кµпке шейін Доњыз естен, Былтырѓы ќатты боран ќыстайѓы ескен?, Алдына жау мен ж±ттыњ айдап салып, Сµйтетін ќор болып, ж±рт ќаларында (М. Дулат, 89); М. Дулат 1875 доњыз жылындаѓы ж±тты еске алып, µлењге ќосып отыр.

Ж±т пен ж±тау тбірлес лексема. Ф..д., профессор Е. Жанпейісов: М. Ќашќарида (Ш том. – Б. 83, 156) jyt- табиий офат, jlќ jytќt – йилќи ќордан, совуќдан лди, ќирилди – деп тсіндірген [6, б.77]. С.Е. Малов: йут - «лошадь»; см. йот; тур. йот «кобыла. Йут – «входить» (в отверстие в стене). Йута «нога овцы» название кости – рода – дейді [19, б.45].. айдар: Жт – массовый падеж скота от бескормицы, следствием чего являются массовый голод, нищета и бедствие [20, б.36]. В. В. Радлов jут – 1) глубокій снгъ весной или морозъ посл оттепели и происходящій отъ этого падежъ скота; 2) неурожай, несчастный годъ; 3) нехорошая погода, несчастіе; 4) несчастіе; 5) неопрятность, скверность – деп бірнеше маынасын береді [7, б.560]. Л.З. Будагов дж. ють, малдыњ ќырылуы, ж±т болды, ќырылу ж‰зеге асты, ќырѓ. ж±т, джутъ аштыќ пен суыќта, боранда малдардыњ ќырылуы; ж±та. Ќыстыњ ќолайсыздыѓынан малдыњ ќырылуы, ќырѓ. ќоян жылы ж±т болды (1856) еске алады; алт. ю±да йуде малдыњ ќыстан ќырылуы, (атан т‰йе аунаса ж±т болады) маќал текке айтылмаѓан. алт., монѓ. дзада ауа райыныњ ќолайсыздыѓы, баќыт єкелмейді, таза емес, жиналмаѓан т.б. [8, б.370]. С.Е. Малов йут: `ат`; ќара.: йот; `тур йот`, `бие`. й±т: `кіріу`, (ќабырѓадаѓы жарыќќа кіру) ал, тµмен. Бийскіде йут: `с‰њг‰` (Вербицкініњ сµздігі бойынша) маѓынасы бар [19, б.45].

Ж±т//Йут ќ±м., ноѓ. (йутлыќ, `ж±т`), µзб., ГАЯ 179, Верб. 103, 472, Р III 560-561 (тат., алт., леб., кµне.-т‰рк., кµне.-±йѓ., шаѓ.), Буд. II 370 жоѓарыда келтірілген дерек (шаѓ., алт), Zen. II 970 (т‰р.)., Zen. II 958 (шыѓ.-т‰рк.), Раv. С. 544, ДТС 282, Мал.390, Мал. ПМК 96-97, Оrk. 147, Brock. 98, Kasg. D. 818, Diz. 157, Аdu H. 129 (yutlug `аштыќ жылы`), Ettuh. 290, Бор. Бад. 45; йут баш., баш. диал. Юс.Ас. 163; jn Р. III 611 (алт.); ж,ут ќырѓ., ±йѓ., ±йѓ., диал. Мал. УНС 111, Р. IV 171 (ќырѓ.), Буд. ж±т (ќырѓ.= ќаз., мынадай да сілтеме бар-Л.Л.), Буд. II 370 (ќыр.); ж,‰т ±йѓ., сюг. Тен.ССЮЯ 186, Р IV 186 (ќырѓ.); жўт ќаз., ќќалп.; д`ут алт., Р. III 561 (тел., коиб., кач.); чут хак., тув., тоф. Рас. 198, Gastr. 116, Р III 2179 (шор.), sut ќыз. Joki W. 31; сут як. А.М. Щерба *vут кµне формасын еске т‰сіреді (Щерб. СФ 197). Кейбір тілдерде дауысты дыбысты айќындау маќсатымен й- жєне ж,- дыбыстарыныњ ассимиляциялыќ ыќпалына т‰скен.

1) ќардыњ к‰зде ќалыњ т‰суі, ќалыњ т‰скен ќардыњ еріп артынан ќатты аяздыњ болуы – артынан мал ќырѓынѓа ±шырауы Р. III 560-561; Р. III 651 (тел., койб., кач.), Р. IV 171 (ќырѓ.); IV 186 (ќырѓ.), джут – аштыќ пен ќардыњ м±зѓа айналуынан малдыњ жаппай ќырылуы -ќырѓ., ќаз., ноѓ., ќќалп., ±йѓ.; апат, малдыњ ќысќы мезгілде ќырылуына жіберілген µлім-Diz.; малдыњ ќатты боранда жєне жердіњ м±здануынан ќырылуы-Буд.; малдыњ к‰нніњ / бірден суытуынан µлуі – Ork., Kasg. D76 Ettuh.; ќырылу, аштыќ-як.; малдыњ ќырылуы-Мал. ПМК; малдыњ індеті - алт.; малдыњ жаппай жатып ќалуы – Верб. 472; ќатты аштыќ-ќ±м., µзб.; аштыќ (апат) баш., як.; шµп-шаламныњ жетпей ќалуы- тув., як.; м±з-тайѓаќ-µзб., алт., ДТС (малдыњ ќырылуына келген µлім), [ќатты] ќар кµшкіні- Castr., Zеn. II 970 (тур.)., Бор. Бад.; жолды басып ќалѓан ќар-Hav. С.; ќар, суыќ – Вкосл.; ќатып ќалу - Zеn. II 958 (шыѓ.-т‰рік.);

2) жауынды, б±лтты / ауа-райыныњ жањбырлы болуы-алт., хак., ГАЯ, Верб., Р III 2179 (шор.), Буд. (лат.); ауа-райы жынды- Р III 611 (лат.); ауа-райы жаман - Р III 560-561 (алт.);

3) ауа-райына байланысты айрылып ќалу- тоф. Рас.; астыќты жыл емес, баќытсыз жыл - Р III 560-561 (тар.); мал ‰шін баќытсыз жыл - ±йѓ диал. Мал. УНС; баќытсыздыќ- Р III 560-561 (кµне ±йѓ.), ДТС, Мал.; пєле, ќайѓыѓа душар болу-як. (+ `ќайѓы, баќытсыздыќ`), ДТС; тыныштыѓы кету, ыњѓайсыздыќ-тоф. Рас.; ќолайсыздыќ, лайыќты емес - Р III 2179 (шор);

4) таза емес, жинаќы емес – Верб., Р III 560-561 (алт.), ќыз. Joki W.; олпы-солпы, таза емес –хак.

Б±дан мынадай ќорытынды жасауѓа болады. 1 - ші жєне 3 - ші топтап: `аштыќ` – баш. диал. Юс.Ас., як.; `арыќ, ж‰деу (малѓа ќатысты)` – сюг., хак.; `астыќты емес жыл`– як.

Т‰ркі тіліндегі jut пен монѓол тіліндегі zud `‰й малыныњ т±яѓымен шµпті теуіп отыѓуына бµгет болатын ќалыњ ќар, м±з-тайѓаќ` туыстас деп М. Рэсэнен іле-шала Г. Рамстедтті ќолдады (Ram KWd. 481, Ram SKE 44-45) б±ѓан Н. Попе де (Рор. VGAS 50) ќосылды (Rs VEWT 211-212). Дж. Клосон монѓ. ж±т сµзін т‰ркілерден екінші айналымда (периодта) ќабылдаѓан дегенді айтады (СI. 883). Монѓолдыњ бір т‰бірлі сµздеріне кµњіл бµлген Г. Дёрфер де ж±т монѓолдарѓа т‰ріктерден ауысќанын шындыќќа жуыќ дейді (Doerf. IV № 1911).

Туынды т‰бір йут -а аффиксініњ нтижесінде етістік пайда болѓан мысалы: µзб., ж,ута- ќырѓ., жўта- ж±та - ќаз., ќќалп., д`уда- алт., чуда- хак., тув. – маѓынасы `жаппай от алу (малдыњ ж±т кезењіндегі ќырылуы)`- ќќалп., `малдан айрылу (ж±ттан)` - ќаз.; `аштыќтан, ж±ттан жєбір шегу`- ќырѓ., ќќалп., тув.; `болѓан іске тµзу, апат`-алт., хак., `бірнєрсеніњ жеткіліксіздігін сезіну`. ќаз; `арќытау`- алт., хак.; салст. ж,‰дµ-`т±њѓиыќќа бату, ењ соњѓы рет т±яќ серпіп ќалу`, йута-//-ж±та сµзініњ басќа да диалектілермен контоминациялыќ маѓынасы жуыќ та болуы м‰мкін. йут самаодейлік тілге де парсылыќ т‰ріктен басќа: б±л сµз басќа да тілдік деректер арќылы монѓол, марий жєне авар тілдеріне алмасќан ќарањыз. Joki LS 363. сол сияќты Doerf. IV № 1911, Чув тілінде с`ут `аямшаќ`> мар. сут `осы сияќты` ќарањыз. ЙУВ`УТ- `ашыѓу`. Орыс тіліндегі джут ќырѓ. тілінен ауысќан дейді (Шип. 124). В.И. Абаев т‰ркі тілініњ ж±т осетинніњ zoda `жердіњ бетін м±з ќабыршаѓы басќан, м±з-тайѓаќ` дейді (Аб. I 397). Г. Дёрфер фонетикалыќ жаѓдайѓа байланысты (I буындаѓы дауысты дыбыстыњ сай келмеуімен т‰сіндіреді) б±л жорамалды алып тастады (Doerf.) [21, б.256-257].

Є. Диваев: Ќазаќтар «ќоян жылы» – деп аталатын жылды айрыќша ауыр болатын жыл, – деп санайды. Б±л жыл – 1819, 1831, 1843, 1855, 1867 жєне 1879 жылдарѓа сєйкес келеді. Басќа жануарлар атындаѓы жылдарда да, єсіресе 1851 жєне 1864 жылдары ќазаќтарѓа ќиын болѓан, біраќ ж±т ешќашанда да 1855 жєне 1879 жылдардаѓыдай мµлшерге жетпеген. Б±л жылы ќатал ќыс пен ќатыгез боран єсерінен бірнеше ж‰з мыњдаѓан жылќылар, сиырлар мен ќойлар ќырылѓан. Єсіресе, ќазаќтар ‰шін 1879 жыл есте ќаларлыќ болѓан. См. «Турк. Вед». – № 5, 1892 г. №6, 1879 год. См. Так же V т. «Запис. Восточ. Отд. Имп. Русс. Археол. Общ. 1891 г., стр 322.» [22, б.243]. С. М±ќанов: Ќыс ±заќќа созылып, кµктемгі шµп жай шыѓады. М±ндай апаттыњ атын «ж±т»* деп атайды. Ж±т болѓан жылдарда байлар малынан ада болып ќалады. Ќазаќтыњ «бай бір ж±ттыќ, батыр бір оќтыќ» деуі осыдан. Жалшылыќ тарихында ж±тау кµп болѓан. Мысалы, соњѓы ж‰з жылда «Таќыр ќоян», «доњыз», «±лу» атанѓан ‰лкен ж±ттар б‰кіл ќазаќ даласына жайылѓан [23, б.77]. 1795/96 жылдардыњ ќысында Кіші ж‰здіњ ќазаќтары стихиялыќ апатќа, экстенсивті кµшпелі шаруашылыќтыќ «аѓайын», «ж±тќа» тап болды. Ж±т ж‰здеген ауылдардыњ шаруашылыѓын к‰йзелтіп кетті. Жаппай мал µлімінен кейін ашаршылыќ басталды. Есім ханныњ іс ж‰ргізушісі Фаткулин: «кейбіреулердіњ жылќысы да, ќойы да, т‰йесі де ќалмады... ал кедейлер ењ соњѓы ќара-ќ±расынан айрылды... апаттыњ єбден шекке жеткендігі соншалыќ, жас балалардыњ кµбі аштан µлді»...ж±т жеті аѓайынды*, оныњ бірі ханныњ ќаћары деп білді ќарапайым халыќ [16, б.312].. айдар: 1) поголовный падеж скота; 2) голод; 3) пожар; 4) землетрясение; 5) потоп; 6) эпидемия; 7) война – деп жтты жеті трін атап крсетеді [20, б.148]. Ашынѓан ел не демейді. Біраќ, ж±т жеті аѓайынды дегенде ќазаќ халќы µмірдегі тєжірибесінен ќортып еді, ханды ќосќаны жанныњ ќайѓысынан туѓан єрекет болатын. Таматы жт дегендегі жт та осы – жтпен семантикалы жаынан байланысты.

Тйін. Жеті ж±т: 1. ќ±рѓаќшылыќ. 2. мал ќырылу (ж±т). 3.µрт. 4. оба-індет (ауру). 5. соѓыс. 6. топан су. 7. зіл-зала (жер сілкіну) деп білген (Ќазаќ халќыныњ салт-дєст‰рлері. 1994: 11). Ж±т (1). Апат, ашаршылыќ (АТС, 273). Жт жылын «доыз» жне «ара киік» жылы деп атаан. Малдыњ отыѓуына (тебінге) бµгет болатын ерте к‰зде жауѓан ќалыњ ќар, артынан еріп, кµк тайѓаќ м±зѓа айналуын ж±т дейміз.. айдар жт сзіні етістікті жбы йыр тіліндегі жт, арайым. йыт бола алады. Ал, лім-жітім рамындаы жіт етістігі -ім жрнаы арылы жітім сзі жасалан жт аза тіліні негізінде пайда болан жасырын синкреттік жп дейді (аза тіліні зекті мселелері. – Алматы: Ана тілі. 1998: 80 б.). Мшр-Жсіп жт жылы жылыны атты ырыланын тіліне тиек ылады. Г. Самалова жт жеті аайынды тіркесіндегі жеті саны туралы: жеті, ш, тоыз, ыры сандарыны белгілі бір тізбек, тіркестерге тп азы болу себебі халыты ежелгі дуірдегі ым, тсінігімен, салт-санасымен штасып жатуында – дейді [24, б.54]. Жт сияты сауым мен сауын да халы метрологиясына жатады.

Сауым > сауын. Ќ±ла шолаќ бие ќ±лындап, арбаѓа байлап сауып отырѓанда жау алып кетіпті. Сауыны болѓанда саудыруѓа µздері келеді (М-Ж., Олжабай батыр); Ж‰рін – сауын жол ‰стіне салдырып, Бєйбішелер келеді кµш алдында (Б±ќар, 85);

. айдар: Время между очередными дойками кобыл относится к числу устойчивых выражений, образованных по моделям народных метронимических измерений времени. В данном случае время между очередными дойками кобыл в народном представлении равно примерно двум часам, ибо кобылу принято доить через каждые два часа – дейді [20, б.80]. Л.З. Будагов арапайым халы жылды мезгілін трмыс-салтпен байланыстырады деп биені байлау, ымыз сауу суір айыны ая кезімен мамыр айы дейді. ралай – кктемгі салын жабырлы кез, ол 8 – 16 кнге созылады. Бес она – салын уаыт 1-5 суірге дейін (бес она кеткенше) ыстаудан кшпейді, ысы киімді тастамайды. Сара, жае ралайдан кейінгі 40 ысты кн, 25 шілде 5 тамыз айына дейін. Тамыз – тыншу ысты кез 10 шілдеден 30 кнге созылады [8, б.172].

Сауым туралы Будагов былай дейді: кир. саун удой: биені бір саумы, одинъ удой кобылы, т.е. Промежутокъ времени отъ одного удоя до другого, продолжающійся около двухъ часовъ (киргизы опредляють время вообще, этими промежутками, и потому если нужно сказать, напр. 4 часа времени, то говорять: биеніњ айќын сауыны), 6 часовъ: биеніњ ауыќ сауын и.т.д. доятъ же кобылъ разх 5 въ лень); сауын айту – (эйту – Будаг.) объявить чтобы оставили кумысу къ свадебному пиру, что бываетъ за недлю до пира (такъ какъ кумысъ состовлялъ у кочевыхъ народовъ главный предметь угошенія на пирахъ и свадьбахъ, то подъ словомъ саунъ разумлось и самое пришество съ угощенями, которыя впослдствіи уже заключали и водку, медь и другіе напитки, эти предметы угощенія гости приносили съ собою, а потому слово это приняло значеніе гостиница – сауѓат, сауын салма, звать на пиръ, на свадьбу, на которые должны приносить гостинцы. У другихъ татаръ слово это произносится саум или саун - саум алып бармаќ взять гостинцы отправиться на пиръ. Въ Казани этотъ обычай и понын существуетъ) [8, б.694]. В. Радлов: саун – 1) доеніе, удой (бываетъ пять разъ въ день и служить опредленіемъ времени: биені екі сауыны – четыре часа; ш сауын – шесть часовъ; саун уаыты – время удоа [7, б.235]; Ал, саум – свадебный гостинецъ – деп; «саун» мен «саум» екі маына білдіретінін жазады [7, б.239].

Байќаѓанымыздай т‰ріктерде (ќаз.) бие саун, саум сµзі уаќыт орнына да ж‰рген. Биеніњ сауылуына ќарай аталуы: сауын – єрбір тµлді малдыњ сауылуы. Сауым – бие желінініњ с‰тке толып, ќ±лынын емізетін жєне сауылатын кезініњ болѓанын кµрсетеді. Єрі биеніњ сауылу уаќытын білдіреді. Кенже (артќа, соњѓы) сауым. Кейінгі, ењ соњѓы сауым маѓынасында. Кейінгі сауым – биені аѓытар кезіндегі соњѓы сауымы деген ±ѓымды да білдіреді. Бас сауым – к‰ні бойы сауылатын биеніњ ењ алѓашќы (бірінші) сауылѓан мезгілі, уаќыты, кезі. Жебе сауу – биеніњ бас сауымынан соњ, жарты саѓаттай уаќыт µткеннен кейін оны ќайта сауады, яѓни «жебей» сµзі «ќайталап, ќайтармалап, екінші рет» деген маѓынада айтылады. Боз емшек – к‰зге ќарай, биеніњ емшегі с‰тке тырсиып толѓан кезіндегі бірінші сауылуы (Ш. Жанєбілев. Ќазаќша мал атаулары. 1982: 18).

Сауым – зат. Бие сауындарыныњ аралыќ мезгілі. Сауын – 1 зат. Сауылатын, с‰т беретін мал (ЌТТС, 250-251 б.); Саранау `молочная` (Гур., Ман.) считаем одного происхождения с тувинским сааринек в том же значении, в котором сар ~ сыѓыр от саѓ- `доить` озночает `доение`, *инек `корова`. А.М. Щербактыњ іњгек – сиыр ќазаќ тіліндегі інген (т‰йе) атауымен бір екендігін айтады. Демек, інгек сауылатын мал (±рѓашы) сауын мал дегенніњ синонимі болып табылады. А.М. Щербак, *іњк не обладает видовым значением и относится только к самке и имеет одинаковое происхождение с іњэн `верблюдица` (каз. іњген), інчэк `самка собаки`, тат диал. энк ќуй `овца - самка`, образованными от основы іна, эн `матушка` (каз. ене) [25, б.190]. Осы орайда, айталауа тура келер Єу сувалды – Сиыр су алды. Ол узны мµњіретті – Ол сиырды мµњіретті (М.Ќ. 188, 190); Іњгек кµл‰кін Тоѓлада оѓуз келті (ЕДЄ, 28); Басынан асыра шапты дейді, ‡й* т‰гіндей кєуірді (‰й*-сиыр, ќара мал) (Манас, 294). Инек ‰й (сиыр деген маѓынада) (ШУ, 244) сияты кейбір мліметтерді айыра келтіре кеткенді жн крдік. Мысалы: Сиырдай атып жрер дл болан рт (Мшр-Жсіп, 190); Т‰ркі тілінде: сиырды - єу, узны, іњгек, ќырѓ. инек ‰й, бірде – ‰й деп атайды, бл туралы інек - сиыр блімінен оып, танысуа болады. Кне тркі тілдерінде cар > сыыр <> са `сауу` ымын білдірген. М. ашари ст сауылды дегенді «сут саылды» – деген. Демек, са > ша тбір тласы кне тркі тілінде «сауу», «уаыт» маынасын бергендігінде дау жо. В. Радлов саk = чаk время – деп тсіндірген [7, б.241].

Тйін. Мшр-Жсіп сауым сзін сауын – деп биені сауатын уаыты маынасында олданан. Сау мен са//ша (саат) маынасы жуы лексикалар. Сауым – биені сауатын аралы мезгіл. Сау (тарту, созу) етістік тбір тласына -ым жрнаы осылып жаа сауым (уаыт маынасын беретін) стеулі сз жасалан. Жебей саудан баса жрін сау – деген трі болан. Сау >cауым. Негізінде сауым//сауын -м нді дыбысын -н дыбысымен алмастырып айта берген. Екінші сауын варианты, сау тбір тласыны негізінде алыптасан сауын (салы) омоним болып табылады. Сйтіп, сауым мен сауын бір тбірден рбіген р трлі маына беретін сздер болып алыптасанын байаймыз. Сау > cауым (сау+ым) > сауылатын, с‰т беретін мал. Келесі сз ылатынымыз сауын халы метрологиясы.

Сауын. «Сауым» деп алѓашќы биені саууды айтќан да, одан кейінгі араѓа уаќыт салып сауу «сауын» – деп салы млшерін крсететін жаа маыналы сзге айналан. Сауын – белгілі бір ќарыздыњ орнына ж‰ретін салыќ (басыбайлы) болудыњ бір т‰рі болып табылады. Сауын сµзі тек ќана уаќытты ѓана білдірмеген екен, сауын ±рѓашы жне еркек малды айыру ‰шін де ќолданылѓан. Осыныњ ішіндегі ењ ыќтималы т‰ркі сµзі савым (сауым) болып табылады. Тат. савым (сауым) `тауардыњ сапасына байланысты ќ±ны айрылады` – деген маѓынада ќолданылады. Е. Бекмаханов мынадай ќызыќ дерек келтіреді: Из взаимоотношений феодала и консы – бедняка выросла своеобразная отработочная система – так называемая сауын (от слова «сауыуга» – доить). Консы получал у своего феодала дойную корову во временное пользование и за это обязывался бесплатно выполнять различные виды хозяйственной работы [26, б.87]. Ахметьянов савым (сауым) тек тркі тілдерінде кездесетінін айтады. Тат. тілінде жалпы маынада `белгілі бір товарды санын есептейтін единица`. Сауым ‰йлену тойына апаратын сыйлыќ ж±п сандардан (2, 4, 6) болады жєне бєрі бірдей болуы керек. Ал, саум жерлеу рєсіміне ќатысты апаратын зат, ылѓи таќ сандардан (1, 3, 5) болады (Я.Д. Коблов). Алтын Орда кезінде сауым – деп `к‰міс бір сомдыќты` айтќан. Удмурт тілінде сом `саны, µлшемі` деген маѓынаны берген. М‰мкін, савым (саум) сањ-ым `µлшем` шыуы < кµне – т‰рік. са-, са-, са- `санау`. Біра, б±л сµздердіњ жалпы т‰ркі сµздері: сум, сом `аќша, ќ±йма; т±тас зат, б‰тін` ќалай байланысып т±ранын білу оњай еместігін мойындайды [27, б.182-183]. Сауын нуменативі сияты сом лшемі де аза дебиетінде крініс тапан. Са тбір тласы тілді за жылы даму барысында сом тласына дейін згеруі бден ммкін.

Сом. йысанда сом кміс, Шаылысып кнге, жалтылдап (М-Ж. 2003: 297); й басына он сомнан Жиып жеген бейбатар (обыланды, 65); ¤мілдірік сом*

^[1] алтын, Омырауда алќылдап (ЌЖ, 66); Ќой ішінде марќадай, Бµлекбай жалѓан емес, шын берейін, Жоќ еді єзір сомам соњ берейін (М-Ж. 2 т.: 51); Онан туѓан баланыњ атын Танбыссопы ќойѓан. Танбыссопыдан ‡сенбай, Елемес, Елеместен Ериман, б±л Ериманнан Шаѓыр, Бµлтірік, Шаѓырдан Аќай, Жолдыбай, Таѓышы, Аманжол, Сомж‰рек! (М-Ж. ЌШ, 15); мілдірік сом алтын Омырауда алылдап, Бурыл ая басан жер Ойыла жаздап солылдап (обыланды, 155). В. Радлов: сом – рубль (монетою) екі сом два рубля – сияты кптеген маынасын берген [7, б.562].

Л.З. Будагов: а. саум: саумъ, савмъ, пость. каз. сом сомъ 1) рублъ, сомаќ на рубль, ауќ сомаќ на три рубля, трех рублевый, аун скі сомаќ полу – имперіаль (18 р. ассигн.) аутн алты сома имперіалъ, сомарн по рублю, рублями. 2) тоб. руль, корма (вм. сонк), сомты кормщик азаша транскрипциясын біз жасады [8, б.713];

Сум // сом // савым //сањ // сауу // санау: сау // сауым мезгіл мµлшері, аќша мµлшерініњ µлшеміне ауысуы бірден болмаѓандыѓы тілдіњ даму эволюциясынан кµрінеді. «Саун ~ cаум» уаќыт µлшемі «сау» етістігінен барып ќалыптасып ќана ќоймай жєне бірнеше сµздердіњ тууына себепші болѓандыѓы байќалады.

Тйін. Сау тбір тласына -ым осымшасы осылып жаа маыналы сз туан. Сауым – мал лексикасыны негізінде жаа маыналы сздер рбіген: рашы малдарды да сауын деген. Сауын > арыз > сауып отыру (вымагат) > салы > сыйлы > аша > сыйт т.б. Р. Сызды сауын сзі ткен асырды II жартысында сауу етістігімен тіркесіп, маынасы жаынан аналуды жаа трі пайда боланын, олар: жн беру, ат майын беру (срау) боланын жазады (Абай жне азаты лтты деби тілі. 2004: 173 б.). Сауын мен сауа тбірлес сздер. Сауын сзі сауын айту жаа маыналы сзді тууына себеп болан.

Сауын айту. Ел жайлауѓа беттегенде сауын айтылмай, елдіњ жайлаудан ќайтарына ќарсы айтылып, ќайта кµшіп бара жатќан бетімізден аѓайын шаќырѓан асымызѓа келмеді дер деп ±ялѓанынан зорѓа келдік (М-Ж., 88); – Жеті к‰н жиын тарќар жиын бар, – деп, Сауын айтты, сол елдіњ Сасан биі; Ол Сасан сауын айтып жарлыќ етті, Елінде бір би еді ќасиетті (ЌКБС, 82); Сауын (бие сауу) сзі сауын айту жаа маыналы лексиканы тууына себеп болан сияты. Сауын сзіні зіні бойында бірлесіп жне уаыт сияты кптік – мезгіл маынасы бар. Осы маына кмек сияты маынаны пайда болуына одан тбір тлалы маынаны ласуы негізінде (сауын – деген не істеу керектігін айтпай-а белгілі болан) айту етістігі тіркесіп, сауын айту сияты жаа маыналы сз пайда болан.

В.В. Радлов саун 2) пиршество, свадебный пиръ (такъ какъ кумысъ служить главнымъ предметомъ угощенія); саун айтты онъ приказалъ все приготовить для пиршества; саун айту – оставленіе кумысу къ свадебному пиру [7, б.235]; Сауын айту – объявить, чтобы готовили кумысу к свадебному пиру (Ильминскиий, 153). Р. Сызды сауын айту: той, ас, кейде шабуыл сияты лкен жиын йымдастыру, ымыз, сояр мал, тігер й жаынан кмектесу дстр (Абай жне азаты лтты деби тілі. 2004: 173); Будаговты сауын айту туралы айтаны жоарыда жазыландытан айталап жатпаймыз араыз: 1869: 694 бет. Біра, Будагов мына тста: суинъ айту – объявлять о томъ, что будуть рзать животныхъ (за нсколько дней до поминокъ, совершаемыхъ обыкновенно черезъ годъ, отправляется отъ хозяина дома къ родственникамъ и знакоммыъ киргизъ, для объявленія, что въ такой-то день поставять очагъ, въ такой-то денъ будутъ рзатъ лошадей, барановъ, и въ такой-то – будутъ угощать мясомъ, это значить – будуть совершать поминки, къ чему родственники и прочіе приглашенные должны доставить кумысъ и прочее угощеніе) [8, б.715].