азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі
С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті
Мшртану ылыми-практикалы орталыы
А.. Трышев
Мшр-Жсіп ШыармаларыНДАЫ МЕТРОЛОГИЯЛЫ ТЕРМИНДЕР
4 Том
Павлодар
2008
Ж 81:39 (574)
ББК 81. 2. Каз-923
Т 84
С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетіні ылыми кеесі басуа сынан
Пікір жазандар:
Е. Жанпейісов – А. Байтрсынов атындаы Тіл білімі институтыны Бас ылыми ызметкері, филология ылымдарыны докторы, профессор.
С. Негимов – Л. Гумилев атындаы Еуразия лтты университетіні профессоры, филология ылымдарыны докторы.
Т. 84 Трышев А..
«Мшр-Жсіп шыармаларындаы метрологиялы терминдер» : Монография. – 4 том. – Павлодар : Кереку, 2008. – 112 б.
ISBN
«Мшр-Жсіп шыармаларындаы метрологиялы терминдер» – атты монография жоары оу орындарыны студенттеріне, бакалаврларына, магистрларына, этнолингвистика, этимология ылымына ызыушылы танытан зерттеушілерге арналан.
ISBN
Ж 81:39 (574)
ББК 81. 2. Каз-923
© Трышев А.., 2008
© С. Торайыров атындаы Павлодар
мемлекеттік университеті, 2008
Кіріспе
Ќазаќстан Республикасы егемендігін алып, іштей ќайта т‰леп, жањѓыру кезењін басынан µткеруде. Этностыњ м±ндай бетб±рысын оныњ тілін, єсіресе, таным ќ±ралы ретінде, ќ±жаттыњ мєњгілігі жаѓынан алып ќараѓан мањыздыраќ. Себебі, ќай ±лттыњ да µзіндік этномєдениеті ќашанда тілінде тањбаланады. Бл асиет ерекше тілдік тлаларды шыармашылы тілінде айшыты трде крініс табады. Сондай тлаларды бірі – артында мол деби, тілдік, мдени, этнографиялы, философиялы т.б. мол мра алдыран М-Ж. Кпеев.
Мшр-Жсіп Кпеев мір срген дуір, ХIХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды алдыы ыры-отыз жылы. Бл кезе леуметтік, оамды трыдан андай айшылыты, оны шыармашылы жолы да сондай кп иірімді, крделі болды. лама шешен М-Ж. Кпеевті мрасын жинап жариялау, зерттеп ылыми айналыма ендіру, сйтіп, халы игілігіне айналдыру жмыстары еліміз егемендік алан со ана шындап ола алынды. Бізді ойымызша, бл мселе Мемлекеттік «Мєдени м±ра» атты баѓдарламаны асырылуа тиіс лтты мдениетін, сипатын бадарламаны негізгі зегі халыты бай мдени мрасын, соны ішінде лтты ежелгі мдениетін, фольклорын, салт-дстрін зерттеуді бірттас жйесін жасау сондытан, бай деби мрасы Дулат, Абай, Шкрім шыармашылыымен таырыптас, зектес, е бастысы рухтас жне адами тадыр-таласты, дуірімен де тстас Мшр-Жсіп тіліні идиоэтникалы негіздерін зерттеу осы игілікті ккейкесті елдік мселемен сабатас мселе ретінде, арнайы зерттеуді ажет етеді. Демек, таырыпа осы аталан елдік мселе трысынан келгенде зектілігінде кман жо деуге болады. Ал этнос пен оны тілін этнолингвистика трысынан арастыру деген сз оны сонау бала кезінен есейгенге дейінгі барлы болмысы мен мір-тіршілігін, дниетанымы мен мдени, рухани байлыын ана тілінде саталан фактілер мен деректер негізінде зерттеп білу жне оларды бгінгі таны игілігіне асыру болып табылады [1, б.18-22].
Біз Мшр-Жсіп олданысындаы ескіліктерді барлыыны тп-тркінін, мн-мазмнын жан-жаты ашып тастамаса та, белгілі бір жадайда толытай млімет алуа, кне тркі сздеріні олданыс аясын, оны о бастаы тбір тласыны Мшр-Жсіп олданысында андай сипат аланы туралы жептуір мліметтерге ол жеткізгенімізді айтуа болады. Шынында да Орта Азия мен азастан халытары зіні за этникалы жне мдени дамуында небір крделі тарихи процестерді бастарынан ткерді. Оларды тілдік кріністері халымызды бай ауыз дебиеті лгілерінде, аын-жырауларды ледерінде сіресе, ХIХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басында Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп шыармаларында саталып, бгінгі замана жетті. Сондытан зерттеу объектімізге атысты жинаталан наты тілдік деректерді ежелгі, Орталы Азия, Отстік Сібір трындарыны ана емес, Орал-Алтай тілдеріні де материалдарымен сабатастыра талдау ылыми да, маызды деп ойлаймыз. детте, мндай рылымды зерттеуді жеке бір идиоэтникалы лексикасын анытауа ана емес, мны сыртында жалпы тарихи лексикология шін де маызды мселе болып табылады.
Зерттеу жмысыны зектілігі Мшр-Жсіп шыармаларыны тілін зерттеумен, оны ішінде этномдени лексикасыны айнар кзін анытаумен айындалады. Бл мселелерді шешу этномдени бірліктерді бгінде кгірт кне маынасын алпына келтіру, тбір тланы этимологиясын анытау т.б. тыыз байланыста арастырумен, Мшр-Жсіп шыармаларындаы этнолексиканы мн-мазмнын, олданыс аясын анытауа ммкіндік береді осымен байланысты. Жмыста М-Ж. Кпеев шыармалары тіліні идиоэтникалы семантикасы кне тркі тілдері жазба ескерткіштеріні деректерімен ммкін боланша салыстырмалы трде арастырылады. ХIХ асырдаы ескіліктер, негізінен «Абай жолы» эпопеясы арылы, М. уезовті 20 томды шыармалары арылы ана белгілі болатын. Ал, осы дуірде мір срген Мшр-Жсіпті тілі аншалыты бай, онда аншалыты ескілікті сздер бар екендігі, оны айырмашылыы, жне оны айындауды зектілігі аныталмаан еді. зектеуде ммкін боланша осы жаына жете кіл блінеді. Бл з кезегінде, жоарыда крсетілгендей, тілдегі деректерді маынасын алпына келтіру, кей тстарда этимологиялы ізденістерді нтижесінде аза тілі тарихына да зіндік наты дйектер сынады. Атап айтанда, Мшр-Жсіп шыармаларындаы этномдени лексиканы тілдік табиатын, идиоэтникалы бірліктерді наты клемін анытау, ылыми айналыма тсіру осы – таырыпты зектілігіне жатады. Таырыпты зерттелуі ХIХ асыр ішіндегі Абайдан со зерттеле бастаан ірі-аынны бірі – Мшр-Жсіпті шыармашылы лабораториясын анытауа да септігін тигізбек. Сол жаынан да таырып зекті болып табылады. Кптеген мыт болан кне сздерді бастапы маынасы алпына келтірілуі, дет-рып, салт-дстрге байланысты баса маыналы сипат беле алып кеткен сздер сздік орымыза жанама осылан маыналарынан аршылып, зіні тп-тлалы маынасына ие болып, айтып оралды.
М-Ж. Кпеевті шыармалар жинаы, салыстырмалы мліметтер сипаттауа фольклорлы мтін деректері, ХV-ХIХ асырлардаы азаты аын-жырау шыармаларынан, азаты жазушыларыны шыармаларынан, крші Орта Азия республикаларыны эпостарынан алынан мысалдарды зерттеу арылы М-Ж. Кпеев шыармаларында олданылан тілдік деректерді этномдени негіздерін анытау зерттеу жмысыны нысаны болып табылады.
Мшр-Жсіп олжазбалары: А. М. уезов атындаы дебиет жне нер институтыны «Сирек олжазбалар оры»; А. Орталы кітапханасындаы «олжазбалар оры»; Мшртану ылыми-практикалы орталыындаы 10 папка клеміндегі Мшр-Жсіп, жиені – Жолмратты, кенже лы – Фазылды олжазбалары, немересі – уанды Жсіп олындаы «улеттік» мрааттар т.б., М-Ж. Кпеев «Хал-ахуал» Казань. Книжный магазинъ. Н.въ. Хусаиновыхъ. Типо-литогарфія Императорского Университета. 1907 г; «Хал-ахуал» Частной русской типографія Б.Л. Домбровского. 1912 г; М-Ж. Кпеев «Сарыараны кімдікі екендігі?» Казанъ, электро-типографія шарафъ. 1907 г; Мшр-Жсіп Кпеев. Тадамалы (Екі томды шыармалар жинаы) – Алматы, ылым: 1990; Мшр-Жсіп Кпеев (Ел аузынан жинаан дебиет лгілері) – Алматы, ылым: 1992; Мшр-Жсіп «аза шежіресі» – Алматы, Жазушы: 1993; Мшр-Жсіп шыармаларыны 4 томдыы (2003, 2004); С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті дайындап шыаран. Жне баспаа дайындалан 1-11 томдарыны олжазбалары, Мшр-Жсіп Кпейлы кп томды шыармалар жинаы (3 томдыы. – Алматы, «Алаш» баспасы 2003, 2004).
Жмысты негізгі масаты Мшр-Жсіпті кркем шыармашылы лабораториясына дендеп ену арылы Мшр-Жсіп шыармашылыыны алыптасу арналарын анытау, этномдени сипаттаы тілдік мрасын бір жйеге тсіру, оны этногенезисін кне тілдік тарихи салыстырмалы зерттеулер арылы анытау. Бл масат тмендегідей міндеттерді шешуді ажет етеді:
– Мшр-Жсіп шыармашылыына ауыз дебиетіні, фольклорыны жалпы аза мдениеті мен тарихыны серін, сабатастыын крсету;
– Мшр-Жсіп шыармалар тіліні аза дебиеті кркем тіліні тарихындаы орнын длелдеу;
– Мшр-Жсіп шыармалары тіліні ежелгі байта шыыс дебиетімен ндестігін дйектеу;
– Мшр-Жсіп шыармашылыыны негізгі тілдік арналарындаы орыс (еуропа) мдениетіні тоысында жне бір заманда алыптасан Дулат-Абай-Шкрім-Мшр-Жсіп шыармаларыны этномдени лексикасы арасындаы орта тстарын, желілестігін айындау; Осы этномдени лексиканы М-Ж. Кпеев олданысыны баса аындардан айырмашылыы андай екендігіне назар аудару;
– Мшр-Жсіп шыармаларынан жиналан этномдени бірліктерді белгілі бір ылыми жйеге тсіру, оларды мифологиялы дниетаныммен байланыстыларын, рухани мдениетті тілдік кріністері болып табылатындарын жне затты мдениетке атыстыларын – осылай лкен ш топа бліп, арастыру;
– Бларды райсысын з кезегінде іштей таы бірнеше таырыпа жіктеу арылы монографияны ішкі рылымы болып табылатын тілдік материалдарды жеке трандаы тбір тласыны маынасын анытау арылы оны келесі тілдік дерекпен байланыстылыын, сабатастыы барлыын айындау;
– Мшр-Жсіп шыармаларындаы ескілікті сздер тілді за жылы даму барысында андай маыналы згерістерге тскендігін анытау, оны бастапы тбір тлалы маынасын алпына келтіру;
– Мшр-Жсіп шыармаларындаы тілдік кріністерді ішінен мифтік маынадаыларын жеке з алдына бліп шыару; бларды іштей таырыпты рамына арай топтап алып, райсысына тілдік, тарихты, салыстырмалы деректер негізінде, ке клемді этномдени контексте талдау жасау;
– Мшр-Жсіп шыармалар тіліндегі исламды мдениетпен байланысты лексикалы абаты з ішінде екіге (кереметтер лексикасы мен демонологиялы лексикаа) блінетінін негізге ала отырып, араб-иран тілдеріні деректері арылы оларды морфологиялы рылымын, семантикасындаы кейбір «жылжуды» сипаттау;
– Мшр-Жсіп шыармаларындаы затты мдениет лексикасына байланысты тілдік деректерді кейбірі тек ана материалды зата негізделетін ужден тратынын, рбір тілдік аталымдарды шыу тегіні негізсіз емес екендігін, белгілі бір табан тірер тияна, тірегі барлыын кне тркі тілдері материалдары негізінде анытау;
– Кірме сздерді кейбіріні мн-мазмны, маынасы бізді тл сзіміз екендігін этномдени лексикаа атысты оларды олданыс ужін айындау арылы жне тарихи-салыстырмалы талдау арылы ашып беру;
– Изоглосты (лексикалы былыстарды аны крінуі) жне изопрагм (этнографиялы былыстарды крінуі) мселелерін арастыру; сондай-а аза тіліні этномдени мнді жеке сздерін, траты тіркестерін зге трік тілдерінде бар орта сздерді семантикалы топтастыру жне сас параллельдермен салыстыру.
Зерттеу жмысыны басты ылыми жаалыы ретінде е алдымен Мшр-Жсіп Кпеевті артында алан мол мрасын этнолингвистикалы трыдан игеріп, тілдік деректерін белгілі бір жйеге тсіріп, арнайы тілдік трыдан талданып, зерттеу нысанына ілінуін айтар едік. Сол арылы ХIХ асырдаы этномдени дерек ретінде тілде саталан ескіліктерді наты олданысы, жеке шыармашылы олданысы орта этномдени арнаа алай осылатыны зерттеліп, этномдени мрамызды анытауа зіндік лесін осады. Зерттеуде тыш рет жйелі трде кне тркі ескіліктері ХIХ жне ХХ асыр аралыындаы згерістерімен салыстырмалы трыда алаш зерттеліп отыр. Сондай-а, зерттеуді ылыми жаалыы атарына мыналарды жатызамыз:
– Мшр-Жсіп шыармаларыны зіндік алыптасу арналары жне аза дебиеті кркем тілі тарихындаы орны аныталды;
– Мшр-Жсіп шыармалары тіліні деби тіл тарихындаы алатын орны Дулат, Абай шыармалары тілімен, Шкріммен рухани ндестігі, сіресе, діни таырыптаы жазан шыармаларындаы сабатасты, желілестік жне шыыс дстрі мен орыс (еуропа) мдениетімен байланыстылыы т.б. наты длелденді;
– Мифологиялы лексиканы лкен екі блімге (тірлік пен исламды) бліп, оны іштей таырыптара, яни кереметтер жне демонология деп бліп, райсысын зіндік мифтік мні жаынан жаындыын айырып, тйіндеп отыруды (шаманизм, зороастризм, хормузд, спиритуализм, анимизм, магия, тотемизм, дуализм, фетешизм т.б.) жаалыы ретінде сынылды;
– Рухани мдениет лексикасын: отбасылы, календарлы, лік жнелту, метрология сияты таырыптара бліп, р тілдік фактілерге тарихи, этимологиялы талдау жасап, оларды кейбіріні бір-бірімен маыналы жаынан байланысты жне тркі, монол, араб-парсы сздерімен де тектестігін, сондай-а тбір тласына арай да ажыратып айындалды;
– Затты мдениет лексикасына байланысты алынан сан алуан тілдік деректерді, аталымдарды уждік сипаты, рухани негізі арылы, сол этномдени бірлікті беймлім болып келген мні мен мазмны ашылды;
– Миф пен рухани мдениет лексикасы араласып, ттасып кеткен тстарын ылыми тжырымдара сйеніп, наты зерттеу нысаны негізінде длелденуін (наурыз, алас, жаурыншы, малашы, балгер, дуа, жады, тасатты т.б.) жмысты жаалыы ретінде сипатталды;
– Мифологиялы лексиканы, рухани мдениет лексикасыны орта тстары кне дет-рып, салт-сана мифтік кріністер т.б. арылы (бата ая, наурыз, алас, шілдехана, ынаменде, ккпар, намаздігер, ашам т.б.) жне таза азаты з ішінде алыптасып шыан лтты дстрлер (ыз затанда берілетін: сеп, жасау, алы, алы мал т.б.) арылы негізделді;
– Мифтік дниетаныма атысты терминдер бір негізді (тбір+осымшадан), екі негізді (абжылан, азырт, ит ала аз т.б.), ш негізді те сирек, трт негізден тратыны одан да аз (айып ерен ыры шілтен, Бабай Ткті Шашты зиз т.б.) аныталды;
– Зерттеу нысанына сйкес азатарды этникалы жне тарихи мдени деректерін саралау, салыстыра арау нтижесінде аза тіліні алтай бірлестігі жне иранды тілдермен зара байланысын айатайтын, ежелгі трлі лыс-тайпаларды зара за экономикалы, мдени байланысын бейнелейтін кптеген р текті лексикалы бірліктер, бірсыпыра тркі монолды параллельдер аныталды.
Таырыпты теориялы маызы осы зерттеуді зектілігінен крінеді. Зерттеуді нтижесінде алынан тжырымдар е бірінші осындай зерттелімдерді этнолингвистикалы методологияны дрыс алыптасу сипатын айындайды. аза ымындаы олданыстаы кптеген кне этномдени лексиканы мн-мазмнын масат еткен зерттеуді тжырымдары азіргі аза тіл білімінде алыптасып келе жатан антропоцентристік баыттаы этнолингвистика, лингво-мдениеттану салаларына зіндік трысынан теориялы лес осады. Зерттеу барысындаы тілдік зерттеуді тарихи-салыстырмалы, этимологиялы ізденістері аза тілі тарихына байланысты наты дйектік толытырулар енгізеді.
Ебекті орытынды нтижелерін жалпы білім беретін, орта мектептерде, лицей, колледждерде, арнайы, орта оу орындарында, жоары оу орындарыны (Павлодар институттары мен университеттерінде, арнаулы курс, тжірибешілік) бірыдыру ылыми теориялы пндерді тжірибешілік сабатарында «Мшртану» бадарламасына орай республика клеміндегі оу ралын жасауа олдануа болады. («Мшртану» курсы кейбір мектептерде арнайы жруде). Зерттеу ебекті нтижелері лексикографиялы тжірибеде пайдалануа болады. Зерттеуді кптеген деректі жне исынды жадыаттары, олардан алынан негізгі нтижелер тарихи грамматика, тркітану, деби тіл тарихы сияты ылыми курстардан дріс оыанда олданыла алады.
Монографияда диахронды-синхронды, сипаттамалы, салыстырмалы, семасиологиялы, этимологиялы жне этнолингвистикалы зерттеу дістері олданылды. Монографияны ішкі рбір жйелік рылымы жиналан тілдік деректерді жоары дістер мен тсілдерді олданып, талдауды негізінде ана белгілі болды; Жалпы, осы – рылымды жйе аза тіліндегі баса зерттеулерден ажыратып тратын этнолингвистикалы зерттеуді негізгі методологиялы ерекшелігі болып табылады;
Зерттеу жмысы бойынша сынылан тжырымдар мынадай:
1) М-Ж. Кпеев шыармашылыыны алыптасу жне этномдени кздерді негізгі бастау блатары, арналары – мифологиялы, рухани, затты этномдениет, шыысты дстр Дулат, Абай, Шкрім т.б. аза мдениетіні крнекті тлаларымен рухани ндестігі, сабатастыы т.б. аныталды;
2) М-Ж. Кпеев шыармалары тіліні ХIХ асыр емес белгілі дрежеде халымызды одан кп брыны ескіліктерін де амтиды;
3) «рбір халыты зіндік рухы, рухани дамуы ашанда оны тілінде крініс табады» – деген аидаа сйкес М-Ж. Кпеевті поэзиялы жне прозалы шыармалары негізінде аныталан тілі лтымызды ежелгі дниетанымды жйесіне, лингвоэтнографиялы, этнопедагогикалы, салтты дадыларына, ыты жне оамды нормаларына, мір тжірибелеріне атысты;
4) М-Ж. Кпеев шыармасындаы этномдени негізін анытау – трлі зге туыс тілдер мен кне жазба ескерткіштерді деректерімен салыстырылып, кешенді этномдени контексте арастырылып, жекелеген тілдік фактілерді зерттеу арылы маыналары ашылып, белгілі бір маыналы жйеге топтау арылы іске асатын кешенді шара;
5) М-Ж. Кпеев шыармаларындаы этномдени лексикаа тиіс материалдарды жне блармен байланысты трлі лингвистикалы, этнологиялы, тарихи деректерді клемін анытау, арнайы зерттеп, біріншіден белгілі дрежеде тілімізді идиоэтникалы семантикасыны эволюциясынан апарат береді, екінші жаынан р кезедегі трлі этносаралы, тіларалы арым-атынастан да мол малматтар береді;
6) Кірме элементтерді дыбысты трпаты, семантикасы кейін келе ішінара азаты бітім-мн алып, жай кзге тіпті таныысыз боп алыптасуы зерттеуімізде ммкін боланша реконструкция жолымен зіні наты, бастапы этимонды алпына келтіріліп, наты аралуы М-Ж. Кпеев тіліні этномдени лексикасыны негізгі алыптасу арналары, мысалы таза азаты, жалпы тркілік, араб-иранды, монолды, ішін-ара кейбір орыс тіліні кірме элементтеріні де кездесетініне кз жеткізді;
7) Жйелі трдегі лексиканы бл – блігіндегі материалдарды екшеу жне осыан байланысты лингвоэтнографиялы мліметтерді келтіру бізге наты трде мифологиялы, материалды жне рухани мдениетті жріп ткен ізін тап басуа, е басты оны аидасы – кне алашы рылымны андай боландыы жніндегі белгілі бір мліметке кз жеткізуі бір жаы болса, екінші жаынан тарих ойнауына кеткен тарихи-мдени байланысын, тркі тілдер лемімен ана емес, монол тілдерімен жне иран тілдерімен этникалы байланысын анытау болып табылатыны млім болды.
1 Мшр-Жсіп шыармаларыны алыптасу арналары
ХIХ асырды аяы мен ХХ асырды басындаы аын-жазушыларды ішінде Абайдан кейінгі, Шкріммен зегілес, иытас тран ол – дау жо Мшр-Жсіп. Мшр-Жсіп те Шкрім сияты Абайды рухани стазы ретінде атты рмет ттан, зіне лгі санаан. Мшр-Жсіп Кпеев ерте кезден-а Абайды ел ішінде таралан ледерін жаттап, жинап жрген. Оларды ттынан рухани азыы да, скен ортасы, заманы, дуірі де бір.
Демек, шеуі аза мдениеті шеберіндегі ислам мдениеті мен шыыс мдениетін жне орыс (еуропа) мдениетін тел еміп сті. Шкрім мен Мшр-Жсіп бір мектепті адамдары. Шыан шекпендері де бір. Сондытан да оларды ескілік дниелерін бір контексте, бір ымны тірегінде байланысты арастыран дрыс болар еді. Бл арада Дулат ледеріні тілін де оса айтанды жн санады. йткені, оларды мір срген ортасы, кбірек ттынан этномдени лексикасыны негізгі зек-аймаы да бір. Бл арада Дулат мір срген дуірдегі леуметтік билік, аын-жырау шыармаларындаы ктерген идея сл де болса згеше боландыы да еске алынды.
Дегенмен, оларды шыармаларыны идеясы да же шынан байланысып жатыр. азастанны бір белдеуінде жатан бл – тртеуіні мірі тадырлас, зектес, ктерген идеясы да бір болды. Сондытан да олданан ескілік сздері де бір-біріне те сас болып келгенімен, олданыс тсілі мен стильдік масаты, олданылу ерекшелігі жаынан р тарапты болып келеді.
азаты байыры тіл байлыынан, оларды шыармаларында орта тстары кп кездеседі. Айталы, кне этнографиялы сздер, траты тіркестер, фразеологизмдер, маал-мтелдер, трмыс-салт пен дет-рып нормасына сай лексемалар тобы жиі шырасады. Кне шыыс дстрлері, ауыз дебиетіні лгілері, азаты трмысынан, шаруашылыынан елес беретін тілдік дереккздер тртеуінде де молынан кездеседі. Сондытан да бл – тртеуі з дуіріндегі аза дебиетіні трт тааны іспетті. мір сріп отыран орта бір боланымен леуметтік билік саласы, онымен бірге келген рухани гіт-насихат саласы ртрлі болды. Мысалы, азатар з елінде еркін мір сре алмады, з ана тілінде еркін сйлесуге де, оу-білім алуа да, дінге сенуге де ы шектеулі болды. Еркін ойлау, еркін жру ыы ая асты етілді. Олар – азаты оянуа, ылым, білімге шаырып, орыс империясыны уысынан тек ана білім ана тарады деп ты. Надан халыа жандары ашыды. Сондытан да халы туралы, оларды мы мен тадыры туралы ледер, дастандар туды. Шыыс еліні аза рухына жаын иссалары аза дние танымына лайыталып, айта делді. азаты жалаулыы, надандыы атты ашындырды. Заман бларды ерте оятты.
М-Ж. Кпеевті шыармашылыына сер еткен, оны мір срген дуіріндегі барлы басылып шыан, дебиеттер мен трлі дереккздер негізгі арнасы болып табылады. М-Ж. Кпеев солардан мейлінше сусындап, мейірін андыран. Оларды басты-бастылары мыналар:
Халыты ауыз дебиетін 5 жасынан жаттап сті, кптеген жырларды ауызша жырлаан. Шорманны Мсасы зі арнайы ат жіберіп алдырып, тыдаан. Ауыз дебиетін жинауа штарлыы оянып, артына мол мра алдырды. Мшр-Жсіпті жырлауындаы «озы крпеш-Баян слу», «Алтынбас-Кмісая» жырыны варианты бар. «амбар батыр», «Ер Тарын», «Ер Ккше», «Сайын батыр», «Нрік лы Шора батыр» да сйікті жырлары болан.. Марлан жазбасында: «Сйіндік: Олжабай батыр» ертегісін «Саау аынны айтуынан 1865 жылы жазып алан Мшр-Жсіп Кпеев» – деген млімет бар. Бл кезде аын 7- а жаста. М-Ж. Кпеев зі тсірген лгілеріні клемін белгілеп отыран. Мысалы: «ылым, білім» кітабы-129 сахифадан; «Абылай», «Кенесары», «Наурызбай» гімесі – 50; «Бхар, оан» – 21; «аза билері» – 90 сахифадан барлыы 461 сахифадан тратынын М-Ж. Кпеев зі жазып крсеткен [2].
М-Ж. Кпеевті фольклоршылы ебегін ерекше атап туге болады. Ол – Ш. Улихановтан кейінгі аза арасынан шыан тыш фольклорист – алым. Ф..д., профессор Н.. Жсіпов М-Ж. Кпеевті фольклоршыл дебиетінен жинаан лгілерін зерттей келіп: «Соны бір крінісі – аза фольклорын е кп жинаан клемі 15-20 томдай… – дейді [3, б.5]. М-Ж. Кпеев жинаан фольклор лгілері басым кпшілігі – аыз бен гімелер. Аыздар жер-су аттарына байланысты «Ой тндік беледе деген ай жерде т.б.»; улиелер: «Шайы Бры улие», «Талмас ата улие», «Болан ана мен Беле ата» т.б.; тарихи адамдар «Асан айы»; пайамбарлар: «Слеймен пайамбар мен мырса», «Слеймен пайамбар мен Байыз», «Нх пайамбар мен бір кемпір» т.б. болып келеді. Слеймен пайамбара байланысты хикаялар туралы С. асабасов ел арасында негізінде ш сюжет тірегінде рылатынын, трбиелік мнінде екендігіне жете кіл бледі [4, б.206-207]. М-Ж. Кпеев аыз-гімелерді, тарихи гімелерді, шешендік сздерді ааза тсірумен ана шектелмей, фольклорды баса да жанрлы трлерін, атап айтанда, трмыс-салт жырларын, ертегі, маал-мтел, аындар айтысы т.б. жинааны белгілі. Н. Жсіпті авторефератында [5, б.14]: М-Ж. Кпеев ел арасынан «амбар батыр», «Ер Тарын», «Ер Ккше», «Сайын батыр», «Нрік лы Шора батыр» т.б. трізді батырлар жырларын [5, б.148-173, 225-289, 165-208]; «озы Крпеш-Баян слу», «Алтынбас-Кмісая» лиро-эпосын [5, б.321-340, 358]. Мысалы, «ыз Жібек» жырыны желісі негізінде «Глшат-Шеризат» дастанын жазанын аарамыз. Ал, «Бозторай» – 460 жолдан, «Дін йренетын» – 200 жолдан трады дей отырып, бл жыр лгілерін тыш ааза тсірген В.В. Радлов екендігін де М-Ж. Кпеев крсетіп кеткендігі [5, б.358] айтылады. М-Ж. Кпеевті жинаан ертегілерін, аындар айтысы лгілерін, хандар, билер, батырлар туралы тарихи гімелерін тізіп бермей-а осымен тоталамыз. Оны барлыы ылыми мрааттарда саталан. Осы аталан ебектер М-Ж. Кпеев мрааттарыны аншалыты ауымды екендігін крсетеді. Мшр-Жсіп шыармашылыына сер еткен тмендегі арналарды крсетуге болады:
Тркі дуір дебиеті: «Орхон-Енесей», «орыт ата кітабы», «Оызнама» т.б.
Ислам дуір дебиеті. М-Ж. Кпеев бл дуір дебиетіне ерекше ден ойан, лгі алан. ожа Ахмет Иассауиді стаз ттан. Махмут ашари, Жсіп Баласан, Ахмет Иассауи, Ахмет Йгінеки, Слеймен Баырани т.б. Оны ішінде: «Аыр заман кітабы», «Нх ‘алайи с-салам хикаялары», «Слеймен алайи с-салам хикаялары» т.б. баса назар аударды. Рабзи, тып, Хорезми, Хсам Ктіп, Сейф Сарай шыармаларына кіл аударан.
Шыысты классикалы дебиетіні азаша еркін аудармалары, яни шыыс сюжеттерін айталап азаша жырлаан туындылар: «Шахнаме», «Лйлі-Мжнн», «Жсіп-Зылиха», «Фархат-Шырын», «Ескендір», «Млы-Зарлы», «Сейфілмлік», «Боз Жігіт», «Шахмаран», «Шкір-Шкірат» т.б.
М-Ж. Кпеев ос мдениетті атар мегерген – аын, ойшыл – алым десек ателеспейміз. Ол – аза дебиетін де, ислам діни дебиетін де те жасы білген жне насихаттаан. Ислам дінін аза мдениетіні рамдас бір блігі деп араан. Діни лексика Мшр-Жсіп шін ксіби лексика болан жо. Мшр-Жсіп аза тілі мен дінді бірлікте арастырды. Ислам мдениетін аза мдениетіні шеберінде жырлады. стазы ожа Ахмет Иассауиден аза мдениетіне лайы діни уаыздарды тадап алды. Бл – идея Дулат, Абай, Шкрім шыармаларында жаласын тапты. М-Ж. Кпеев діни ымдаы – псене, исса, дастандар, аыз-гімелерде айтылатын оиалар мен маыналарды шынайы мірде болатын аиат былыс деп арады. Жалпы адамзат мірін дниеден тыс арамай, бірттас материяны блшегі сияты ты. Ислам идеясындаы жазылан шыармалары жаынан М-Ж. Кпеев зі тстастарынан о бойы озы тр. Оны шыармаларына: «Салсал», «Зарм», «Жм-Жма», «Кербаланы шлі», «Мхаммет пайамбарды Миража шыаны», «Мхамметханафия», «Млікаждар» т.б. сер етті. В.В. Радловтан: «Киік», «Шарияр», «убас», «Бозторай», «Заман аыр», «сайын иссасы» т.б. оып танысты. Мшр-Жсіп Кпеев шыармашылыына ыпал еткен медицина, биология саласындаы ылыми ізденіс дами бастады. «Афат яки холера гімесі», перевод орысшадан азашаа етуші Казанский ветеринарный институтыны студенті Файзолла Иманбаев, азан, 1905; «ышыманы турасында» (О чесотке), русшадан тржіме Жаманмрынов, Орынбор, 1906; «Шешекті м шешек егуді жайларынан», орысшадан тржім Уалишев, Орынбор, 1906; «Адамны чумасы турасында», аза тілінде, Орысшадан перевод етуші Сады Бейсалиев, Орынбор, 1911; «Обадан алай сатану?» Орысшадан перевод етуші Сады Бейсалиев, Орынбор, 1911; «Малда болатын жпалы ауруларды м олара арсы алай амал олдану хаында», Орысшадан тржіме ылан Сейдали Медеш олы, Уральск, 1911; «Ара у яки араты зарары» азан, 1907; Самр., «Оба жайында азаша гіме», азан, 1897; «Бізді йлерімізді хаында» орысшадан аза тіліне аударан Балтабаев м Муминов, Орынбор, 1906; «Чума сыратынан зін м айриларын Аман салама хаында насихат наме», Орынбор, 1908; «Чичек еккендегі бірнече аыл», Орынбор, 1914; «рт мерез ауруы турасында», орысшадан аза тіліне аударан осудаков пен Бкенов, Орынбор, 1906; «Мерез ауруы жайында» (сифилис), Орынбор, 1903; «Жамандату ойдру турасында» (Сибирская язва), Орынбор, 1902, т.б. Шыармалары сер етті.
Майы би, Сыпыра жырау, Асан айы, азтуан, Доспанбет, Шалкиіз, Жиембет жырау, Мараса жырау, мбетей жырау, Атанберді жырау, Тттіара аын, Бар жырау, Ктеш аын, Шал аын, Жана аын, Есет би, Абыл аын, Жанкісі би, Махамбет теміслы, Дулат Бабатайлы, обылан Брібайлы, Тбек Байошарлы, ске Торалы, Шернияз Жарыласлы, Арыстанбай Тобылбайлы, Шортанбай анайлы, Кдеріожа Кшеклы, Алмажан Азаматызы, ашынбай ожамбетлы т.б.
азаты тарихи кркем дебиетін жетілдіріп, поэзия лгісін жаа сапаа ктерген, мазмны мен таырыбы жаынан жаа асиетке ие болан соларды басты кілдері: Шже аржаубайлы, Орынбай Кертаылы (Бертаылы болып жр), Сйінбай Аронлы, Бдабай абыллы, Амолла Маметиярлы, Мделіожа Жсіпожалы, Майлыожа Слтаножалы, Біржан сал ожаллы, Кемпірбай Бгенбайлы, Базар жырау Одаслы темісов, Аан сері орамсалы, Нрым Шыршыллы, Атан Керейлы, Аралбай Оарбеклы, Шгерей Сейіткерейлы Бкеев, таы басаларыны аынды дстрін жаластырып, одан рі Аылбай Абайлы нанбаев, Ккбай Жанатайлы, ріп Тірбергенов, Балуан Шола Баймырзалы, сет Найманбаев, Маауия Абайлы нанбаев, Сара Тастанбекызы, Мхаметжан Сералин, Маметслім Кшімов, Слтанмахмт Торайыров т.б. аындар шыармашылыына ласып отырды. Ал, Абай нанбаев, Шкрім дайбердиев, Дулат Бабатайлы, Мшр-Жсіп Кпеевтерді аза деби тілін жаа лгіде жаырта жырлауда алатын орындары блек еді.
Салт-дет айтысы, азаты дет-рпы: бдік, жар-жар, ыз бен жігіт, Абала мен Бозда, наурыз жыры, трт тлік мал туралы, ашылы, егіншілік т.б.
Аындар айтысы: Жана-Тбек, Шже-Кемпірбай, Тбек-Тезек, Орынбай-Серлі ожа т.б. М-Ж. Кпеев жинаан лгілерді ішінде: «лбике ыз бен Кдері ожа айтысы», «алдыбай ожа мен Соыр Шже айтысы», «Соыр Шже мен аракесек Балта айтысы», «аракесек амбар Жана пен Найман Тбек айтысы», «Абала ыз бен Бозда жігіт айтысы», «ыз бен жігіт айтысы» т.б. саталан. Би-шешендерді сзінен тлім-трбие алан.
Абай, Ыбырай, Шоан т.б. орыс дебиетіні лгілеріні де сері бар.
Тйін. М-Ж. Кпеев те Абай мен Шкрім баса да аын-жыраулар сияты орта рухани азынадан нр алып, сусындаан. Мшр-Жсіп Кпеевті алан білімі, лгісі оны шыармаларын талдаан да аны байалады. Біз Мшр-Жсіп Кпеев шыармаларын талдаанда ауыз дебиетінен де, кне аын-жырау шыармаларынан да мысалдар алып наты длелдеуге тырысты. Тменде Мшр-Жсіпті аза дебиетінде, аза деби тіліні дамуындаы орны, осан лесі андайлы дрежеде екендігін, этномдени жне поэтикалы кейбір тіл ерекшелігін Дулат, Абай, Шкрім тілдерімен салыстыра арастырылады. Сол арылы Мшр-Жсіпті аза поэтикасындаы кркем тіл ерекшелігін айындауа да ммкіндік туды. М-Ж. Кпеев шыармашылыыны беймлім тстары лі де болса кп. Мшр-Жсіп тілін зерттемес брын оны шыармаларыны кейбір тарихи тстарымен кеінен таныстыруды масат ттты. Сонда ана М-Ж. Кпеевті аза дебиеті мен аза деби тілін дамытудаы рлі айындалады. Дулат, Абай, Шкріммен атар аза дебиетіні крнекті кілдеріні бейнесі оларды кркемдік тіл ерекшеліктері ашылады. сіресе, Абай мен Мшр-Жсіп Кпеев арасындаы шыармашылы байланысты боландыы наты длелденеді.
Сондытан да «Мшр-Жсіп шыармаларыны алыптасу арналарын»: Мшр-Жсіп шыармалары аза дебиеті тарихында; Мшр-Жсіп шыармаларыны ежелгі шыыс дебиетімен сабатастыы; Мшр-Жсіп шыармаларындаы орыс (еуропа) мдениеті мселелері – деген таырыптара бліп зерттегенді олайлы деп тапты.
1.1 Мшр-Жсіп шыармалары аза дебиеті тарихында
«Мшр-Жсіп Кпеев дегенді білмейтін аза зиялыларында жан жо. рі аын, рі аылгй жан, лы Абайа ілесе шыты да осы данышпан стазыны аартушылы жолын берік станды. Аындыын да зіне мрат етті» – дейді. Тжібаев (М-Ж. Кпеев тадамалылары. 1990: 15 б.). Абай туралы М-Ж. Кпеевті газет бетіндегі е алашы мліметі «Дала уалаяты» газетіні 1890 жылы 26 санында жарияланды. Газетте М-Ж. Кпеевті алдыы бір мааласына жазылан «Фельетон» бар. Оны иесі: Баянауыл маында тратын, Шаша болысыны азаы лібай - анжыалы руынан, Срсекей Артыбаев. Ол кісіні бірінші рет жазаны «Фельетон» екен. Мааланы жазылу стилін сатап, згертпей жазып отырмыз. Маала «Изь Павлодарского уезда» – деп сол кездегі орысша транскрипциясымен берілген. Арабшасы «гіме» – деп аталады. Газетте арабша жне орысша аудармасы оса берілген. Артыбаевті айтпаы: М-Ж. Кпеевті молла туралы айтанымен келіспейміз, ол зіні статьясында кп адамды ойы мен аыл-есіні жетпейтінін кзге шиды, зін жоары ортадан деп есептейді, жататарды мірін сынайды, кедейлерді-байлардан ебек аысын алса да мін таады, ырыздар мен орыстар нанбайды жасы білген, ал автор болса оны лын (Ибраю-Ибрай – автор) сыный кзбен арайды» – деп жазан. Біз бл мааланы Павлодар аласындаы «Бар жырау» мражайынан кшіріп аланбыз, кейіннен. Субханбердина растыран «Дала уалаяты» газеттер жиынаына шыты ( «Дала уалаяты» газеті // раст:. Субханбердина / (1888-1902) Алматы «ылым» баспасы, 1976 жыл, 78-бет). Бл мааладан байаанымыз М-Ж. Кпеевті жазандары ркімге най бермеген. Жртшылы р жаалыты жіті адаалап, зейін ойып оып отыран. Газетке деген ызыушылытары те жоары болан. Сауатты ыр азатары р уаытта н осып, здеріні ойын айтуа ылы болан. Газет бгінгі кнге араанда анарлым демократты болан. Авторды иесіне газет жымы жауап айтарып, хабарласып тран. Бір мааланы тірегінде екі-ш рет гіме рып талылап отыран. Бл айтыс 1989 жылы «Дала уалаяты» газетінде (№ 48) жарияланан. М-Ж. Кпеевті мааласына орай басылан. Негізінде М-Ж. Кпеевке дейін газет бетінде дебиет мселесі ктеріліп, оан «Дала уалаяты» газетіні жымы тотау айтан. Газетті сол жылы 42-нмірінде «Ш.Ч» деген псевдониммен жарияланан маала жне 48-нміріндегі Мшр-Жсіп Кпеевті мааласында бл мселе айта ктеріледі. Блар негізінен алашы маала авторыны пікірін олдайды. Сонымен атар осы мааласында М-Ж. Кпеев Абайды газет бетінде брын жарияланан «Жазды кн шілде боланда…» – деп басталатын леін «…тек нанбайевтарды мірі мен байлыын суреттеуге арналан, ле халыты трмысын жасарту сияты пайдалы нрсеге шаырмайды» – деп сынайды. Оны блай деуіні себебі, жоарыда крсетілгендей, леге «Семей оязы Шыыс еліні азаы Ибраим нанбай ауылыны Баанас зеніні Кпбейіт деген жерге онып жатандаы трі» деген таырып берілген. Бл – бір болса, екіншіден, Абайды з нсасындаы кедейді ауыр трмысы крсетілген кейбір жерлер газетте біраз згертілген де, кейбір жерлер млдем алынып тасталан. Ал, шындыында, Абайды бл леінде жазы табиат суреті тамаша шебер берілумен атар, кедейлерді ауыр трмысы жол-жнекей ашыла кеткен ой. Бір тааларлы жай, Абайды жоарыдаы леіне газетте Ккбай Жанатаевты олы ойыланына арамастан, Кпеевті мына мааласына араанда, лені Абайдікі екендігі жртшылыа сол тста-а млім болан сияты. Осы мааласында М-Ж. Кпеев Абайды кесі нанбай лгенде ас бермеді, азаты ежелден келе жатан дстрін бзды деп те кінлайды. Шындыында, Абайды нанбай асына деп шыарылан малдарды сатызып, ашасын орыс мектептерінде оитын аза балаларына бергізуі нанбайды зге балаларына да, кршілес елдерге де намааны бізге Сбит Мановты «Жарын жлдыздар» кітабынан млім. М-Ж. Кпеев осылайша Абайды айыптай отыра оны аылдылыын, халы алдындаы абыройын жоа шыармайды. «Бізді естуімізше, – деп жазады ол, – Ыбырай аылдылыымен кесі нанбайдан озан айраткер адам. …Алайда адірменді Ыбырай рі ауым жртын билеп тран, рі мал байлыы леге шыан (бл арада жоарыдаы леді айтып отыр – Б.А.) ауатты адам болан со, оны іс-рекеті мен ызметі де зіні ел ішінде лаабы жайылып, баспа бетінде жария болан абыройы жртты пікіріне лайы болса керек…» – дейді ф..д., профессор Б. біласымов (Алашы аза газеттеріні тілі. аза ССР-ны «ылым» баспасы, Алматы – 1971 жыл, 19-бет). Бдан рі «Кпеевті бл мааласындаы оны Абай туралы пікірі жртшылыты назарын аударды. Газетті 1890 жылы 5 январьдаы номерінде Хасен Ккенов, сол жылы 29 июньдегі санында Срсекей Артыбаев деген кісі деп жазады. Кпеевті Абай туралы пікіріні жаса екенін крсетеді. Х. Ккенов былай деп жазады: «Кпеев онша матамаса да, Ыбырайды зін байлыымен емес, зіні аылымен бір з тірегіне емес, бтін бір ойаза аты шыан мейлінше рметті, сйікті м сенімді аза деп алыстан естиміз»» – деп жазды (Сонда, 19-бет / Срсекей Артыбаев турасында сз болады).
М-Ж. Кпеев нанбай улетіні рім-бтаын те жасы білген. Абай турасында жасы пікірде болып, мысалдар келтіріп отыран. «аза шежіресінде» (М-Ж. Кпеев. аза шежіресі. – Алматы, Жазушы: 1993. 10-11, 38-39 б.). зіні «Нсіпхан» деген поэмасыны желісіне Абайды арау еткен. аза еліне Абай шыармаларын таныстырып, насихаттап отыран. «Нсіпхан» поэмасында нанбай мен Абайды сйлетіп, елді ішіндегі шешілмеген дау-дамай, халы тадыры туралы да сз болып отырады. Семей іріні азатарын тгелге жуы сипаттайды. Поэма нанбайды улеттерін Тобыты руын матап, нанбайды ажылыын, асан аылдылыын суреттейді. Абай туралы, оны аылдылыына басын иеді, неріне тнтті болады:
Ыбырай еді жан достым-
нанбайды баласы.
Арын атасы скенбай-
Тобытыны аасы-
– дейді Мшр-Жсіп (Мшр-Жсіп. Шыармалары. 3 том. – Павлодар, 2003. – 289 б.). Поэманы талдаудан аулапыз, бізді масатымыз осы деректер арылы Абайды, жалпы нанбай улетін Мшр-Жсіпті те жасы білгенін, аралас-ралас боланын аарту еді. Сйтіп, Абай жне Мшр-Жсіпті арасында рухани байланыс болан жо деген ел ішінде етек алан аздаан кдікті сейілту еді. Мшр-Жсіп Кпеев нанбай ажыны асыра матаан. Мысалы: «нанбай ажыны ажыа баран жылы 1874-інші жыл. зіні лгені 1888-інші жыл. 81 жасында, тауы жылы лді. Бл Меккедегі «таия» уел нанбай атына жазылан, арын атында боландытан Орманшыдан баран Хасен шейх даулап алан. Онан кейін тоал арыннан баран Ешмхаммед даулап алан. Бл кнде кіші жз Досжан халфе атына жазылып алыпты» – дейді. Хамит Маданов: «ажыа баран нанбай, Мыры, Досжан хазіреттер 1876 жылы Меккеден алып келген бл шежірені Табын айыны Бекжаны 1945 жылы Жаманты-табын Шобай Жбанлы деген аына лемен жаздыртан» (Х. Маданов. Кіші жзді шежіресі. – Алматы: Атамра-азастан, 1994. – 11 б). Бл деректе Меккеден айтан жыл 1876 деп крсетіліп, кіші жзден баран Досжан халфе турасында млімет береді. алман Исабай., Сапар Байжан-Ата жазан «ажыа баран азатар» нанбайды Меккеге бараны, 1847 жылы араралыда мешіт салып, 1851 жылы 11-тамызда рлысы біткендігі, М-Ж. Кпеевті Баянаула ірінде Айдос деген жерде з аражатына мешіт саландыы т.б. М-Ж. Кпеевке байланысты деректер келтіреді (алман Исабай., Сапар Байжан-Ата. ажыа баран азатар. – Алматы: Ана тілі, 1996. – 23-119 б.). нанбайды 1974 жылы ажыа бараны, онда нанбай сатып алып тран й «таия» кейіннен Досжан халфе иеленгені турасындаы деректер тп-тгел Шкрім жазбасымен дп келеді. Ахат Шкрімлы да нанбайды 1874 жылы Меккеге баранын растайды. Ал кейінгі деректі араыз: нанбай 1876 жылы Абайды 31 жасында Меккеге барды делінеді (Сапаралы Б. нанбай ажы. – Алматы: Ер-Дулет, 1995. – 278 б.). Тіпті, нанбай ажыны дниеден айтан кні де жаса жазылып жр. М-Ж. Кпеев нанбайды лгені 1888 жыл деп дрыс крсеткен. Бейбіт Сапаралы кітабында нанбайды лген жылына байланысты бірнеше деректер келтірген екен. Біра, кінішке орай М-Ж. Кпеевті айтаны негізге алынбай алан (араыз: «нанбай ажы» 281-бет). Мшр-Жсіп «Тобыты нанбай шыны басынан шыан айнар бла. ыпша Ыбырай (Ыбырай Алтынсарин – А..) ажымас ара болат, Мса (Мса Шорманов – А..) абыршаы жо ола трмас жылмаай ара балы. Шыыс тре мсылмана суы, орыса жуы. Тобыты нанбай, ыпша Ыбырай, тртуыл Мса осы шеуі аза мадайына неып сыйып жргеніне айран-асырмын» – деп баа берген. Абай, Ыбырай, Шоанды р шыармасында атап отыран. Х. аббасов, Ж. Сарсенов,. Бкейханов, Жаып Абаевтарды да матан ылып айтып отыран.
М-Ж. Кпеев зіні «ожамберді айтты» – деген жазбасында «ожамберді ыры жігітпен скенбайды ауылына барымтаа барады. Ол ола тсіп алады. Сонда айтан леі: нанбайды, Серікбайды айтып теді» ле мазмнын натып жазып алан «аламан-Мамыр» тарихына да біраз тоталан. нанбай мен аракесек Жарылап Балта аынмен айтысында жасы келтіріп, жазып алан. Тобыты руыны шыу негізіне тергеу жасаан, нанбай мен кесі скенбай туралы да хата тсірген. «Шже мен Балтаны» айтысын да жазып алып, нанбай турасында таы да те жасы млімет береді (Мшр-Жсіп Кпеев Ел аузынан жинаан дебиет лгілері. – Алматы: ылым, 1992. – Б. 49-51, 74, 131-135 б.). Тобыты – нанбайдай шешен ерім, Сыналан сан жйрікте кемегерім – дейді. Ал, Абайды шыармашылыы туралы жан-жаты Мшр-Жсіп «Нсіпхан» деген дастанында егжей-тегжейлі жазанын жоарыда айтылды (Мшр-Жсіп. Шыармалары. 3 том. – Павлодар: ТОО НПФ. ЭКО, 2003. – Б. 268-326.
М-Ж. Кпеев Абайды шыармаларымен те жасы таныс боланын мына деректен байаймыз:
«нанбаев Ыбырай марм айтты ой:
мір дние дегені аып жатан су екен,
Жрген – тран жмысы ойлап трса у екен
– деп.
Жне бір сз:
Адам бір бо ктерген боты абы,
лсе сасы боласы ботан таы.
Менімен сен тебе деп матанасы,
Білімсіздік белгісі ол баяы,
– дейді (Мшр-Жсіп Кпеев Ел аузынан жинаан дебиет лгілері. 1992: – 97 б.). Абай нанбаев пен М-Ж. Кпеев кездесті ме, жо па, ол жаы лі млім емес. Біра, бір-бірімен хат жазысып, хабарласаны аны сияты. Бл туралы М. уезов те айтып ткен.
Аын немересі ф..д., профессор уанды Жсіп: «Расында да Абай мен Мшр-Жсіп туындыларын зерттегенде, екі аында таырып орайластыы, идея айтудаы тркіндестікпен атар бейнелеу ралдарын жетілдірудегі сарындастыты т.б. креміз» – дейді (аза лирикасындаы стиль жне бейнелілік. 1999. – 73 б.). Тарихи дуірдегі бл – мліметтер арылы Абай мен Мшр-Жсіп Кпеев бірін-бірі білген, те жаын таныс болан деген орытынды шыаруа болады. Абай мен Мшр-Жсіпті таныстыы оларды шыармаларыны зара ндестігіне, байланысына келді. Абай нанбаев «Бес нрседен ашы бол, Бес нрсеге асы бол» – деп, бес дшпана: сек, тірік, матанша, еріншек, бекер мал шашпа; бес асыл іске: талап, ебек, тере ой, анаат, раымды жатызады. М-Ж. Кпеев «Трт асыл, бес берекені шешуі» деген философиялы леінде трт асыл іске: жаратан алла тааланы бір деп білмек тіліменен, сол тілді бір дегенін шын деп кілге алу, он екі мшесін дайды лшылыында ылу, пайамбар сенетін орына келтіру; бес береке: дайдан орып уаытымен оыан намаз, малайыны сзден бой бааны, зікуат уа айырхасен, екі аяыны арасына ие болу, дайа жне халыа ылан аманат уадасында алу – дейді. Мшр-Жсіп Абай негізін салан жазба деби тілді алы шартын, Шкрімні Абайша тапан соны дниесін, Дулаттан азаты жазба поэзиясыны лгісін йреніп, абылдап алды деп, ны сеніммен айтуа болады. Мысалы, Дулаттан дерексіз затты деректендіру сияты ле лгісін абылдаан: кені айтан аз сзін, тысына кіліні, Тгіп алма, длдеп й (Дулат Бабатайлы); азаты зге жрттан сзі зын, Біріні бірі шапша пас сзін (Абай); Кере саырау дегенім лаы жо, Таусылмайтын ші жо зын ойын (Мшр-Жсіп); Аыздым мен бір-бір бла кзін тауып, Мес ылып лаыды толанша й (Мшр-Жсіп). Абай мен Мшр-Жсіп шаатай назиралы лгісін де пайдаланандары шыармаларынан аны байалады.
Тртеуіні де орыс отаршылдыымен келген сздер орта: ханды кімет, лды, тре, а сйек, аа слтан, жалдама, жалшы, кедей, жарлы, ызметші, малай, жата, шаруа, жрт, ара халы, помещик, дворянин, фабрикант, он басы, мужы, старшина, жандарал, сот, кандидат, болыс, сайлау, поштабай, шабарман, майыр, лы, кім, атамінер, мр, медаль, санат, мекеме, ыштат, закон, азы, судья, ант, айып, дре, трме, кісен, дуан, арыз, абаты, ттын, арест, Сібірге айдау, тергеу, ктлшкі, прошение, расход, базар, книге т.б. аза ескілігіне байланысты сздер те жиі кездеседі. Олар кбіне мал шаруашылыына, й трмысына, а аулауа атысты, бай мен кедейді трмыс тіршілігіне атысты болып келеді.
Шкрім: жматы хоры, ой бзы, ардан ксіп, кндік мір, айымды желге шырып, атой беріп, тза рып, жасыл гл, ыл кпір т.б. тіркестерін тымды пайдаланан. аза ескілігінен: ршы, нота, апан, бота, лын, ла, озы, міркен етік, мсі, тлкі тыма, ішік, шапан, бешпент, ер-трман, шылбыр, белбау, таспа, блдіргі, ба, тауыты айыры, теш, байтал, тза, шмек, анжар, нота, жзік т.б. Орта этнографиялы мні бар сздер бар. Араб-парсы сздері: адалат, айбат, лхилла ассалата жаназа, махрум, насихат, арыш, доза, рбан, сжде, періште т.б. Абайды «Екінші сзіні» мн-маынасымен Мшр-Жсіпті азаты мын, орыс империясыны отарлау саясатын шкере етіп, азаты жалау деп сынааны бір-біріне те сас. Сол сияты ауылды ата мінерлерін сынауы, трмыс-салт, дет рыпа байланысты, нер-білімге, ылыма шаыран ледері, батысты, шыысты, орысты ылымын, тілін білу керек деген сиеттері де аз емес. Оларды сас жатарын бір монография клемінде сиызу да ммкін емес. М-Ж. Кпеев «аламан-Мамыр», «Елік-Кебек» оиасын те жасы білгендігін «аза шежіресінен» ои аламыз. Аын, Шкрімді де жасы білген, шыармасымен таныс болан.
Мшр-Жсіп:
зіне бет берген со патша дай,
Ешбір жан дей алмаан: «Мны былай!»
Ааев, Шкрім мен Нармамбеттер,
Алдына брі бірдей келген срай – дейді.
М-Ж. Кпеевті рухани алан біліміні кзі арыдан басталады. Мшр-Жсіп аын Слтанмахмтты атасы Торайыр би туралы жылы-жылы пікір білдіреді. Оны айтанын зінше топшылап жастара лгі неге ылады:
Торайыр би:
Асы барда ер таны беріп жріп,
Аты барда жер таны желіп жріп!
Б дниені терін білген сырбаз,
Малы бер де, слуды ал кріп жріп!
– деген афоризімін келтіреді де мынадай ой тйеді: «Жастыта жріп, трып, не нрсені болса да кзден кріп, басынан кешіріп, трмыс тартысынан тая жемеген кісі болмайды. Мндай болып жетілген жандарды брыны кзі ыраы танушылар «кшпелі алтын» деуші еді. Бл кнде кісі дерлік кісі жо, кісіні кім танысын?» – дейді. Мшр-Жсіп Кпеев Бгенбай батырды немересі Сала бимен те жасы таныс болып, тыыз арым-атынаста болан. Аан сері мен ажмандармен араласып жрген. Олара тнтті боланы соншалыты арнайы ледерін, дастандарын арнаан. Мзафар лімбаев М-Ж. Кпеевті сзіне атты мн бере отырып: «Мшр-Жсіпті ылым академиясындаы «Месін» оып крші. зі андай болса, сзі сондай: «Месті» бір жерінде Мшеке «лагер лген со, Аан Серіні де кні біткен деп» – жазып ойыпты» – дейді («Жалын» журналы, №3, 1978 жыл, 149-бет // Мзафар лімбаев «Халына тартан аламгер» Сбит Манов жніндегі естеліктер). Мшр-Жсіп М. уезовті те жасы білгенін, шыармаларымен де таныс боланын мына ле жолдарынан байаймыз: «Боса еріп жрген ыли соыр» – деген анатты сзін жазып аланынан-а аарылады. Мсабековті пікіріне тоталып, зіндік орытындысын жасайды: «Мсабековті рамет ммия дегені» – деп жазбасында келтіреді. рине, аынны аза зиялыларынан пікір келтіріп, з орытындысын жасап отыран ой-тжырымдары р шыармасынан байалады. Бізді масатымыз осындай аын тоталан кейбіріне ана шолу жасап оырманны кілін аудару еді. М-Ж. Кпеевті мірінде елеулі орын алан інісі Ж. Аймауытов. 1927 жылдары М-Ж. Кпеев пен інісі Ж. Аймауытов хат-хабар алысан, ол хаттарды С. Дуітов, З. Аышев жариялады. Жсіпбек Аймауытовты руы «Клік». Ж. Аймауытовты М-Ж. Кпеевке: «Кліктен сіздей адам туа бермейді, санамыз болса, сізді адіріізді, баыызды білсек керек!» – деп жазан хаты тегін емес-ті. Хатта Л.Н. Толстой, азаты аиы аыны С. Торайыровтар кеінен сз болады. Хатты оыанда байаанымыз екеуі де бірін-бірі атты адірлеп, асан ілтипаттыпен араан. Клікті Тілеуімбетінен тарайтын М-Ж. Кпеев пен Клікті тепбердісінен тарайтын Ж. Аймауытов ары атасы бір. Екеуі аталас туысан. Хатта Жсіпбек, М-Ж. Кпеевке...Сіз 93 жастаы Трікпен аыны сияты, Майлы аын, Шгерей сияты р нрсені жырлаыз. Сіз шамаыз келсе осылар сияты жрегіізді сырын шертііз. «Тырна мен ара», «Блбл мен аршыа», «Сарт гімесі» т.б. шежіре жазып, жинай берііз, бізге жіберііз деген де ниет бар, – деп жазады. Бл хатта алты «Алаша» аты млім Маметжан Тынышбаев турасында да гіме болады. Хатта з бастарыны кйкі тіршілігінен грі ел тадырын, халы мддесін бірінші ойандары крінеді. М-Ж. Кпеев пен Ж. Аймауытовты хатында сз болып отыран бір ана адамны ысаша тадыры осындай. Сол сияты Міржаып Дулат оны романы «Баытсыз Жамал» жайында да дерек бар. Ж. Аймауытов С. Торайыровты мраларын жинап, баспаа тапсыранын, зіні «артожадан» клемі екі есе роман жазып бітіргенін сз ылады. Хатта Алдаберген Зияш деген кісіні М-Ж. Кпеевті кптеген шыармаларын аланы да айтылады.
Ататы аын Нартай Бекежанов:
Амолла, за аын, Мшр-Жсіп,
Замана жатушы еді лгі пішіп.
Соларды аып жатан теізінен,
Біз паыр сйлеп жрміз анып ішіп
– деп, М-Ж. Кпеевті даын одан сайын аспандата тскен. Міржаып Дулат, Мшр-Жсіпті былай деп леге осан:
Оралдан бубкір молла шыты,
Омбыдан ыпшапайдай жора шыты.
Торайда Амола мен Нржан жатыр,
Шже, Орынбай, Мшр-Жсіп о да шыты.
Абайды «Да», «асиетті да» ледеріні, «Біраз сз азаты тбі айдан шыаны туралы», «арасздері» т.б. Мшр-Жсіпті «Даны пайдасы туралы», «аза шежіресі», «Бл аза ай уаытта ш жз атанан»; Шкрімні «Трік, ырыз-аза м хандар шежіресі» сияты арасз лгілеріні де мазмны ндесіп жатады. Дулатты «Алладан срап иманды», «Пайамбарды лын айтар он бір деп», «уелі Алла айталы», «уелгі аза деген жрт» т.б. мні мен идеялы жаы Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп шыармаларымен мазмндасады. «Ксіп туралы» леінде азаа тн біраз этномдени бірліктер кездеседі.
Абай ледеріні этномдени лексикасыны кзі болып табылатын ескіліктерді молынан олданан: Тас дулыа болмай ма жатан йім – деп жатан йді тас дулыаа теейді. Не халата уілдірді айда андай екені киім халат емес, халатно (немрайлы) деген сзге барыс септігіні жалауын осып, уілдірді сзіне орай орыс тіліні дерексіз сын есімді сзінен аза тіліні зат есімі сияты сз жасап олданады. шпадай бркін киген ошырайтып, Аязбенен ызарып ажарланды, шпадай тееуі сын есімді эпитет жасап, брік этномдени лексемасы арылы аяза лтты ре осаны байалады, сйтіп, аза аязы деген соны тіркес райды. шпа – шо блт. ызыл арай, а кміс, алтын бергек: Бергек – шаршыны стінен жабатын сндік жаулы, сн шін жамылатын шекейлі жамылыш [6, б.69]. Абайды «Ескілік киімі» деген леі этнографизмдерге толы: Тон абаттап, кигенім-шидем шекпен; Жейде-дамбал а санан, жара шалбар; Мышима аяымда былары етік; Киіз байпа, тодырмас ызар тіп; Шапаым, дндкуім жар-жр етіп; Клпра басымда, пшпа тыма; алмаы ара зегі, биік асты ер; анжыамда байлаулы жіптен шідер; Жара жасты кпшігім жезді пыстан т.б. «Мышима» сзін Абай анытауыш ретінде олданан. Мы жне шима екі сзден трады. Ы. Алтынсарин «мы» сзін шеге орнына олданан, М-Ж. Кпеев шыармасында тура маынасында «уа шеге», «мыс шеге» трінде алынан: Ауызыды ашпай, ыры жыл сатаанмен, Болуа жарамайды бір мыс шеге (Мшр-Жсіп). В. Радлов: Мыk – мых, міх гвоздики, которыми подбивають кабулки – деп тсінік береді [7, б.2136]. Л. Будагов: п. михъ, каз. кир. мыкъ, гвоздь, крючокъ, колъ [8, б.272]. Мы – шеге (Ш. Улиханов, 244). М. уезов мы сзін анытауыш есебінде жмсайды (мы жусан). Е. Жанпейісов мыши сзіні тбірі осы мы емес пе екен дейді [6, б.87].
Дулат айы толан, сана йып, кіл тысы сияты дерексіз сздерді ола стайтын зат орнында олданады. А айыды сауанда, Жырдан ала тааным, йыны шайдай сйытап т.б. Жансыз заттарды жандандырып, адам тіршілігімен ттастыра арастырады. ншейін-а семге; семі кетіп бойынан Дулат сем сзін септеп те, II жата туелдеп те пайдаланады. Мшр-Жсіп сем сзіні орнына лем сзін олданады: Шыады лемденіп айдалаа – деген ле жолындаы лем сзін имыл-сын пысытауышты орнына жмсайды. Мшр-Жсіп Кпеев: сейіл етті, кілі толды, кілі тойды, хош хабар, кн жайлатып, рауан тні, рух, жан тіркестерін жиі олданады.
Ауыз дебиетінен бастау алатын кір кйлек параллельдері: Боз йге кіріп келсем кйлегі кір (КБС), Дулат, Абай, Шкрім, Мшр-Жсіп олданысында згеше сипат аланын креміз. Мысалы: Кйлек оны ішінде (боз) а кйлек Абай ымында а кебінмен те, ол-пктікті, адалдыты символы: А кйлекті бітіріп, Кебінім деп киді, лді, Кйлегін атан тіккіштеп, Кні-тні демалмай (Абай). А кйлек Дулат пен Мшр-Жсіпте кірсіз сзімен берілген. Дулат олданысындаы: Кірсіз кйлек кигізбес, Жанына пайда тигізбесе «кірсіз» сзін Мшр-Жсіп халыты з ішінен шыан даналыымен пысытайды мысалы: «Ай кірсіз» – деген сз бар, – дай – мінсіз!». Бір жеін кйлегіні жыртып алып (Шкрім), Кйлек сзіні бір баламасы «жидеше» де ауыз дебиетінде шырасады: Алтынды кемзал жидеше (ыз Жібек); Жидеше мен жейде тбірлес бірдей параллельдер. Академик Р. Сызды Абай шыармасындаы «жейде» сзін «кйлек» варианты ыыстыра бастаанын жазады (Абай жне азаты лтты деби тілі. 2004: 110 б.).
Абай олданысындаы этномдени лексемалар аза мдениетіне атысты олданыла отырып, згеше рекіде жмсалады: оалы тон, шенді-шекпен деген тіркестерде азаты лтты киіміне орыс империясыны пиылын ашатын оалы, шенді сздерін жауып, киім лгісінен образды ащы сарказм жасайды. Абай азаты лтты киімі арылы аза мдениетін жотайды, жоалып бара жатан небір асыл асиеттерді, ндылытарды алдыа тартады. лтты киімге саяси мн беріп, ХVIII асырды аяы мен ХIХ асырдаы аза еліні ауыр халін суреттейді. аза ескілігі арылы азатара рух, жігер береді. лтты идеяны олдайды. Шидем мен тонды абаттап киген, тонын илеп, шекпен тігер атыны брсе аып тіркестері аза міріні ауыр халін сипаттауа арналан. Абайды тоны мен кйлегі азаты л-ыздары. лтты киімдерді метафоралы дрежеге дейін ктеріп суреттеу тек ана Абайа тн асиет екені байалады. «Ескілік леі» бай мен кедейді мірін, трмыс-салтын, дет-рпын суреттейді. азаты салт атты жігітін, не болмаса ашыны келбетін кз алдыа келеді. Бл-леде контрас бары аны байалады. Абай азаты ескілігін «мдениет» – деп білген, аындарды алды болып леге осан. Абай ледерінде киім ана емес, азаты зергерлік бйымдары, ат-бзелдері, трмыс-салтына атысты ескіліктер де сз болады. Демек, этномдениетті негізгі кздері Абай ледері арылы да жеткен деп орытынды шыаруа бден болады.
лтты киім леуметтік тесіздікті ралына айналып, лтты леге саясатты бояуын алыдатады. Шекпен сзі тек ана лтты киім ретінде ана олданылмай аза поэзиясында астарлы мні бар былуа дейін баран. Мысалы: Р. Сыздыќова Абайда ќара шекпен атауы текст ішінде кездеспейді. Ал, И.А. Крыловтыњ «Крестьянин в беде» атты мысалыныњ атын «Ќазаѓа ±шыраѓан ќара шекпен» – деп ќоюы Абайдыњ ќолы емес тєрізді, µйткені Абай, сірє, µлењге ат ќою дегенді машыќтамаѓаны белгілі, екіншіден, м±нда аудармашы крестьянин туралы емес, бай туралы (тіпті, ол жалпы бай да емес, купец, лавка ±стаѓан саудагер бай) айтады [9, б.185]. Л.З. Будагов ќара шекпен – м±жыќ (носящій толстое сукно) – деп анытама берген [8, б.482]. Мшр-Ж‰сіп ќара шекпенді м±жыќ, ќара шекпенді крестьян тіркестерін кекету, м±ќату маѓынасында ќолданѓан. М±жыќ кеп, ќара шекпен крестьян, Жеріњді ќылмады ма тілім-тілім (Мшр-Жсіп); Соны айтып, тамам м±жыќ ду ж‰гірді, ¦лыќтыњ бєрі ќашып, ‰йге кірді (Шєкєрім); Мінекей, келді м±жыќ кµшкен б±лттай, Ќазаќтыњ ќояр емес жерін ќ±ртпай (Міржаып Дулат); М-Ж. Кпеев ледерінде ескілік киімдерге бір сзді тееп, сатанымен кбіне лтты мдде трысынан, азаты трыда айтылады. Кигізген ара сзге киім пішіп (Мшр-Жсіп); Кпі киген азаты ара леін, Шекпен жауып зіне мен айтардым (Маали); Дулат пен Абай жне Мшр-Жсіп з ойларыны жзеге аспай, азатара жетпей жатанын метафоралы етістіктер арылы астарлап жеткізуге тырысан: Жаланда таппай бір жар жалыз жрдім (Мшр-Жсіп); Кез бомай (-л дыбысы ышамдалан) мен иеме далаа рдім (Мшр-Жсіп); Моласындай басыны жалыз алдым тап шыным (Абай); йы беріп, айы алан, айылыны уаттым (Дулат); айы сзі деректі зат есім орнына олданылса, Мшр-Жсіп те: айыланып, достарым, Жылай берме егіліп! етістікті орнында олданылады. Міреп жрта ой айтты Бзауы лген сиырдай (Дулат); лыан кшік секілді жрта ріп ой айтты (Абай); Бзауы бар жас сиыр, Бзауын табар міреп. Бзауы жо у сиыр, р мала барар міреп (Мшр-Жсіп); Аынны з сзіме тсе алмай зім оып – деген ле жолы да философиялы маынада рылан. М-Ж. Кпеев зіні леін зі ои алмай трмын деген ойды айтайын деген жо еді. Оны айтайын дегені Дулат аын сияты: Соралаан нсердей, Жырын тыда Дулатты деген «ой» еді. Дулат, Абай, Мшр-Жсіпті де айтар ойы ндесіп келгенімен, «ой» ымына ш трлі келген. Дулатта «ой» бзауы лген сиырдай кері айтады; Абайды «ойы» лыан кшік сияты айтады, Мшр-Жсіпте «ой» бзауын іздеген сиыр сияты ркімге бір барады.
осымшалар арылы сз жасау тсілдеріні кейбірі де Дулат, Абай арылы жетті. Мндай лгілер Мшр-Жсіп Кпеев шыармасынан да жиі шыратамыз. Мысалы, Мшр-Жсіп: Тзетер шебер жамап алан сзін – деген ле жолындаы шебер зат есім маынасындаы сзді трлендіріп -леп жрнаы арылы адвербиалданан формалы стеулі жаа сз жасайды: Шеберлеп келтіре алмай жатыр тілім; Мшр-Жсіп шыармасындаы: з нерім зімді йден уан; зіме крінемін зім мінді – деген ле жолдары да философиялы тйіні бар нерге деген рмет крінсе, екіншіден, адамны зіне талап оя білу керектігі айтылады. Олар арын, ап, ыдыс, уы сздерін метонимиялы былулара дейін келіп, шыармаларында орынды олдана білген. Мысалы: Болды малай арына бір парамыз (Мшр-Жсіп); Адам ол бо ктерген боты абы (Абай); Мен тойдым тамаа болдым ыдыс (Слтанмахмт); з аылымен жру, санаулы уаыты алып, байалмай тіп бара жатан мір оны – рлаан: ай, кнді, саатты рыа тееу, жанды образдар жасау жаа поэзияны жазба лгісіне бейімделген ты лгілер еді. Бірі кндіз, біреуі тнде жорытан, Ай мен кн мірді рысы екен (Мшр-Жсіп); Саатты зі ры шыылдаан, мірді білдірмеген кнде рлаан (Абай); «Дос жылатып, дшпан клдіріп айтады» – деген халы даналыын: Сенбе жанны брі дос еді деп (Мшр-Жсіп); Сенбе жрта трсада анша матап, уре етеді ішіне улы сатап (Абай) здерінше трлендіреді. лы жазушы, лы аын деген тееулер Абай мен Мшр-Жсіпке жат олданыстар болан. Олар кбіне тгел адам, толысан адам деген сз тіркестерін олдананы байалады. Толы адам (Абай); Тгел адам болуа талап ылса (Мшр-Жсіп); Жкті артан сияты дерексіз затты деректі ылып олдану тсілі де шырасады: айы артам (Абай); Сор артам жаппаана дл он бес ап (Мшр-Жсіп); Шкрім, Мшр-Жсіп олданысында «Ескендір» поэмасыны да идеясы крініс тапан: Жемтік кз жер жзіне тоймаса да, лсе тояр кзіне м йыланда (Абай). Мені жеп тірлікте тоймаса да, Тоярсы кзіе м йыланда (Шкрім). Бас орнында бл кнде рген уы; йылар бір кн топыра есіл кзге (Мшр-Жсіп); Бл – мысалдардан да Абай лгісіндегі жаа жазба поэзиясыны лгілерін креміз.
Мшр-Жсіп Кпеев этномдениетті айнар кзіні бірі болып табылатын мал-жан ауруларына, салт-трмыса, дет-рып нормаларына байланысты бірліктерді кеінен олданан. Онысы Дулат шыармаларындаы жне баса да аын-жырау этномдени параллельдермен ндесіп, байланысып отыратыны байалды. Айталы, Сарып ылан бар кшін (Бар); Сарып ып злымдыа малды аямай (Амола); Сарып боп ел амын кп ойлады (Мшр-Жсіп). Ш. Улиханов: «азатар ревмотизмді сарп – аруа – дейді, бл ауру ескі жрттарда абайлап жрмегендіктен болады» (ШУ: 76); Л. Будагов сарпъ – тйені табаны ойылып тсіп алуы, тйе ауруы (648 б); Су мйіз болан танадай, Шыр кбелек айналам (Дулат). Су мйіз – мененгит ауруы. Малды миына заым тиуі, не рт тсуін айтады. «Сиыр цепені» мйізді ірі араны денесінде болатын рт ал, мирты кбіне ойда, итте, асыр, тлкіде болады. Ал, оны кпіршік секілді финкасы сиырда да кездеседі (К. айм, Б. Мханов, Р. Стімбеклы, М. Шаймарданызы. Жануартану. 1994. – Б. 50-58). аынып з йінен кетіп алды (Мшр-Жсіп); Ш. Улиханов: аынды – ауру, бл аурумен ауыранда адамны атты науас екені, тр-тсінен, сырт бейнесінен айын байалып трады – дейді (176 б.). Ала баспа байланып, й кшіктей реді Отыны басын айналып (Дулат); В. Радлов: Баспа - 1) бір жылы бзау; 2) тері ап; 3) ойды ауруы (1540 б). кей ана саау ар, айнатармын сорыды (Алпамыс, 263); Л. Будагов: саау – лынны тамаыны астындаы ісік (689 б.); Нкер еріп келген оянан со, Оаша аз гіме рады енді (Мшр-Жсіп); Бек дегені бек емес, Хан жалшысы, нкері (Дулат); Л. Будагов: нукеръ (нкер) слуга, служитель, прислужникъ (296 б). Ата кегін алмаа, Ат терлігін кептірмей (Дулат); Терлік – кошма подъ чапракомъ (Радлов:1072).. Мхаметханов бірінші кітапта Махамбетті: «тебінгіні терге шірітпей, Терлікті сттей ірітпей» деп берілсе, екінші кітапта: «Тебігі терге шірімей, Терлігі майдай ерімей» – деп берілген. Екінші кітапта (1925): «Терлігі майдай ерімей» – деп, аынны аса нанымды, айын тран сз образдары аыла онбайтындай болып, рескел брмаланан. Шынында жабаыдан жасалан терлік (потник) атты ащы тері сіе-сіе стті ірігені сияты іриді (разлагается). алы жабаы терлік еріген май сияты, сйы зата айналып кетпейді, іртік-іртік болып, іріген ст секілді кйге тседі – дейді. уелгі аза деген аріп жрт, Миыыды крсетпей (Дулат); Кермиыым, кербезім, Керіскендей шандозым (Махамбет); Мыіыкъ – усы (Будагов: 274). Махамбетті 1962 жылы жината берілген тсінікте: «Кермиыым, кербезім. Кермиы – тсініксіз. Маынасы аны бір трі болуа тиіс» – делінген (11 б). «Миы» деген а емес, мрт (усы) деген сз екенін азаты кбі-а білетін шыар. «Миыынан кліп» немесе «мртынан кліп» демейміз бе?!» (.Мхаметханов. Семсер жыра сергек арайы. аза дебиеті. № 19 (1837) 9 май, 1986 жыл). Миы: миыынан клу. Езу тартып, жымию – деп тсінік берілген (ТТС: 143). леді тсеп ет жемей, лы тске рынбай – деген Махамбетті леді сзін зегі талып ет жемей – деп згерткен. ле – шпті бір трі, азаты тл сзі екені белгілі (. Мхаметханов). Ккмайса белі болмаса (Дулат); Бл сзді з алдына жеке трып олданылмайтын блігі майса кейбір тілдерде е алаш шыан кк шп, жас, нзік, жмса шп деген маынада жеке-дара трып та айтыла береді: араалпа тілінде майса, йыр тіліндегі майса, тжік тіліндегі майса, збек тіліндегі майса т.б. Оларды барлыы да жоарыда крсетілген маынада жмсалады. Майса сзіні баса тркі тілдеріндегі олданылу маыналарына араанда, ккмайса сзі зара уендес екі сзден ралан да, бір-бірінен ажырамай ттас айтылатын бір сз есебінде алыптасып кеткен (. рышжанов. Этимологиялы этюдтер. азастан мектебі. № 12, 1973). Тбір тласы этимологиялы талдау негізінде ана ашылатын этномдени единицалар да жиі олданылады: Жауазын іздеп аырып, Тмсыына ша кіріп (Дулат); Жауазындай (жауасындай) аршыан аппа болып, зі ішерлік з асын жаса жетті (Мшр-Жсіп). Жегізіп Сарыараны жауылшасын, Жануар, босатармын ары-басы! (Мшр-Жсіп). Жауылша мен Жауазын сзіні жау тбір тласын. Жбанов ертеде тркілер jа (масло) май-ды з маынасында ан>жа (мазать) келе туынды етістікті жаа сз пайда боландыын айтады. Сйтіп, жа-жау о бастаы маынасын жоалтан да баса синоним сз jа-май ыыстыран. май рамына келіп кірген май осы май. Сондытан да йелдер культы ыли маймен байланысты болан. майа ислам діні азатарды арасында орын алтырмады. май таза кйінде алды да, май: «От ана! Май ана! Жарыла!» сияты сздерді рамында саталып жетті (аза тілі жніндегі зерттеулер. ылым, 1966: – 544, 121 б.); (. айдар: 213 б.; Б. алиев: 90 б.).
Абайды шкірті Шкрім поэзиясындаы этномдени бірліктер де зіні олданылу ерекшеліктерімен айындалады. Академик Р. Сызды: рине, бл ізденістерміз Шкрімдей зор суреткерді тілін ттастай алып, жан-жаты талдау емес, йткені рі аын, рі прозаик жазушы, рі публицист, рі тарихшы, философ алым Шкрім мрасыны стильдік-жанрлы рісіні ке екендігі, оны тілдік-кркемдік тсілдерді саналы трде олданып, зіндік ізденістерге барандыы, аламына тн ерекшеліктерді молдыы мен р алуандыы-осыларды баршасы бл таырыпты з алдына блек арнайы зерттеуді ажет етеді – дейді (Абай жне азаты лтты деби тілі. 2004: 552). Осыан орай, біз Шкрімні этномдени мні бар лексикасыны кейбіріне ана тоталамыз. міркеннен мсі – етік (56), і жылтыр болмаса, Опайкеден мыты ма? Етігінен именіп, Жауы орып бты ма? (56), Тлкі тыма, сырты пай, Мойнында бар а шарып (57), ымбат ішік, ыл шапан, Папирос тарттым баптанып. Бешбент, шалбар – сукнодан Тігінші тіккен аша алып (57), Резекеден калошым (57); Абайдаы кебін сзі Шкрімде бз сзімен алмасан: Шаранамен туып еді, Бз оранып тесі (113) т.б. Шкрім шыармасындаы опайке сзі М. уезовте де кездеседі [10, б.193]. В. Радлов: Опаіkа [Kir., aus dem russ. «опойка»] черная кунгурская кожа [7, б.1155].
Шкрім лтты киімге орысты реін (шарып, папирос, сукно, колош т.б.) береді. Шкрім Абайдан кп лгі алан, сондытан да болар лтты киім араласан жерде бай мен кедей тесіздігі оса сз болады. Ертіс басы ара дін жерге кетті, Бейне теіз дейтын клге кетті Бл арада, «дін» сзіне жырда жаса тсінік берген сияты. «Бл зі жаа болса керек, дл не екені ынылмады» – дейді (КБС: 1985: 19 б.). Ертісті жаасы шайылмау шін аашты пайдасы ша-теіз екені айтпаса да тсінікті. Жырда Ертісті мхита ятынын да айтып ткен. «Тін-флоэма-жоары сатыдаы сімдіктерді р трлі органдарына органикалы заттар ткізетін крделі ткані» (СЭ. 1977: 262 б.). С.Талжанов «ара дін» «шаманизм» атты бурят-монол діндес еліне баранын нсап тр ма немесе сол мезгілде ара тастан салан дгелек йлер болан солар ма дегенді айтады [11, б.33]. Демек, дін (ислам діні сияты дінге, дін-кешенеге) ешандай атысы жо деп ойлаймыз. Дін > майа атысты шо терек, бйтерекпен байланысты. Жыршы аындар дін мен д сзін атар олданан сияты. Тірідей д басына алан лмей (Шкрім). Ертіс басы ара д, Екі айрысына умасам (Едіге), Ертісті басы ара д, Екейге біткен ара адыр (Шортанбай), Шкрім «д» сзіні орнына «шеп» сзін де олданан. ораа оай емес шепке барма (Шкрім), Шепті бздым айайлап (Атанберді), Арасынан тіп бзып дінді ашан (азтуан). «Шеп» сзі кейде «діні» сзімен де алмасандыын креміз. Шкрім амшы сияты затты мдениетке байланысты сздерді де тымды олданан: амшы басты кре ата (Шкрім), Бала алды, амшы егеуменен (КБС). Бабаны нр жрегі болды мздай (Шкрім). Шкрім олданысындаы «мздай» сзі ежелден келе жатан былыс екендігі байалады. Мысалы: Кіле бздай кілшейтіп, Кбелер киген кінбес (Доспанбет), Бдырайан лкен шекелі, Мздай лкен кбелі (азтуан); азіргі кезде бл – бірліктер згеріске тсіп: бздай ~ мздай ~ судай ~ шыттай сияты дрежеге жетті. Дейтын формасы да кнеден жеткен олданыс. Дейтын «Арда крен» бір жйрікке (Шкрім), Бейне теіз дейтын клге кетті (КБС). – Тын формасы туралы р кезде Х. Досмхаметов айтан еді. Блінер бір бала шін (Шкрім), алы ыпша блді деп (обыланды) Осы жолдаы блінер етістігі о баста «бл» болан. «Бл болмаса, кл бол» маалды рамында саталан. «Бл» зіні кне тласын сатап алан. Мндаы «бл» жазып жргеніміздей «бл» емес, оны длелі екінші сыары «кл» сзіні рамындаы дауысты дыбыс «» згеріссіз саталаны длел бола алады.
. айдар: л болмаса, бл бол тіркесіне байланысты. Осындаы л де, бл де бгінгі тада беймлім сздер жне олар тек осы фразеологизм рамында ана айтылады. Бір замандаы бл фразеологизмні маынасы – «блінбек тгіл, блін». л тбірі о баста «бтінні блшегі», «блік», «тиісті лес» маынасында ке трде олданылан. Тркі тілдеріні біразында б тбірден ле-/ лі-/л трінде («раздавать, распределять»; «разделить на части» маынасында) етістік формасы жасалады. Бл аза тілі говорларынан да кездеседі. Сол сияты бл сзі де кейбір тркі тілдерінде осы кнге дейін жеке-дара айтыла береді. Ол бірде есімдік, бірде етістік маынасында айтыла беретін синкретикалы тбір. Мысалы: аза тіліндегі блік, блдір, бліну, ырыз тіліндегі бул – «раздирать, разбивать, рвать, выравть», йыр тіліндегі булла – «отнимать, отбирать, насильно вырвать; ограбить» сздеріні тбірлес екеніне таласу болмайды – дейді (аза тіліні зекті мселелері. – Алматы, Ана тілі. 1998. – Б. 294).
Мшр-Жсіп шыармаларыны морфологиялы ерекшеліктерін зерттегенде Шкрім шыармалары тіліні мынандай ерекшеліктері орта екендігі байалды. Кейбір параллельдерді фонетикалы згерістері: маст//масат, сйтсе//сйтсе, махаббатты//махабатлы, осынан//осыдан, ха//а, разымын//ризамын, мны//бны, сыйыныпты//сиыныпты, дспандары//дшпандары, рахымсыз//раымсыз. Сз рамындаы дыбыстарды орын ауысуы немесе протеза: ыры//ыр, ысты//сты, молда//молла, зайтып//затып. Естіп//есітіп (есітпеген, есіттім, есітіп) сияты сздерді олданысында зіндік ерекшеліктері бар. Олар кбіне етіс категориясымен тыыз байланысты болып келеді. Есітіп сзіні райлы трленісін М. ашари ебегінен шыратуа болады. Сздерді апшып, ышамдалу тсілі ауызша дамыан деби тілді сері екендігін (С. Исаев, Р. Сыздыова жазан болатын): аламан/да/, ауыл/ды/, тоты/ны/, бозбала/лар/, ялам/ын/, трам/ын/ – жіктік жалауыны ышамдалуы, іс/ін/, есіттім/мен/, ал/да/, иман/ы/, ест/і/и, тір/ді/, б/л/, ел/ім/, тану/тады/, елім/мені/, мойын/ды/ т.б. Крделі сздерді компоненттеріні р илы дыбысты згерістерге шырауы: сйтсе/солай етсе/, бгін/бл кн/, кеп/алып кеп/, бкшиіп/бктеу рамындаы бк, ши, иіп), тір/та, іір/ т.б. Жырда кездесетін кетелік, етелік, тербетелік сияты алау райлы формада олданан сздерді Шкрім поэзиясынан да шыратамыз: Жрелік шариатты жолымен. т.б. Шкрім мен Мшр-Жсіп бір асырды Абаймен бірге аятап, екінші асырды кеес аындарымен бірге бастады.
Тйін. Мшр-Жсіп аза дебиетінде зіні тарихи орнын алан, аза деби тіліні де дамуына лес осан, Абай тлімінен йренген, Абай мектебінен ткендігін айта аламыз. Дулат, Шкрім, Мшр-Жсіп шыармаларыны идеялы мн-мазмны жаынынан болсын, діни таырыпты тадап жырлауы жаынан болсын, бір-бірімен тыыз сабатас кейбір жерде тіпті ндес екендігіне кзіміз жетті. Монография таырыбы этнолингвистикалы зерттеуге рыландытан біз кбіне этномдени негізі бар лексикаа кіл блдік. Бізді масатымыз Мшр-Жсіп Кпеев шыармаларына арау болан негізгі-негізгі деген мселелерге ана тоталып, сол арылы аындар ндестігін, зара байланысын анытау еді. Алдымыза Дулат, Абай, Шкрімні поэтикалы жаалыы неде, кім андай лес осты деген проблемаларды толытай зерттеуді мрат етпедік. Бл – з алдына лкен бір таырып болып табылады.
1.2 Мшр-Жсіп шыармаларыны ежелгі шыыс дебиетімен сабатастыы
Елімізді егемендік алуымен байланысты М-Ж. Кпеевті мифологиясын, діни дастандарын, исса-псенелерін, арасз лгісіндегі жазбаларын кеінен зерттеуге ммкіндік туды. Аынны брын еш жерде сз болмаан: «Жер мен кк», «Хаятбашы», «Мираж», «Пайамбарды дниеден туі», «Яуда, Патрос гімесі», «Екі жігіт пен бір шалды гімесі», «дам диуана мен Ибраим», «Нсіпхан», «Шонтыбай ажы», «Жантемір ажы», «Ай мен кндей, ммаа бірдей», «Нх пайамбар мен кемпір», «Дуаны пайдасы», «Дуаны пайдасы туралы», «Аспан, жер жне адам жаратылысы туралы», «Адам мен жлдыздар араатынасы», «Шын дулет пен жын дулет туралы», «Ібіліс лаын шайтан хикаясы» т.б. мерзімді баспасздерде аударылып, басылды. Кейін 11 томды шыармалар жинаына енді. Бл туралы аын шбересі, ф..д., профессор Н.. Жсіпов зерттеу ебегінде жазан болатын (Н.. Жсіпов. Мшр-Жсіп Кпейлыны фольклоршылы ебегі. Автореферат: 1998. -12 б.). Аталан шыармаларда лем жаратылысы, арыш пен жер байланысы тірегінде гіме озалып, Кне ытай, Шумер, Египет, нді, Грек мифологиясына назар аударылады.
Осы орайда мшртанушы Глназ Жсіпованы пікірі орынды деп санаймыз: М-Ж. Кпеев дастандары сюжетіні бастау кзіне Шыыс аыздары мен дастандары ана алынып оймай, Інжілді (Библия), ранны алынуы да аын ой-рісіні тере екендігін байатады. Айталы, жмапен байланысты зендерді пайда болуы Библияда орын алан еді (Г. Жсіпова. Мшр-Жсіп иссаларындаы Мхаммед бейнесі. – Павлодар, 2000. – Б. 15-45.). Ал, шыармалардаы айтылан топан су аызыны бастау кзін іздесек Інжілден де (Библия) рі барамыз. В.В. Весюков Библиядан кп брын ааза тскен Кне Шумер аызындаы топан су дерегіне кіл бледі (Г. Жсіпованы – араыз). Сол сияты М-Ж. Кпеев шыармалары кбіне шыыс аыздарымен тыыз байланысты екендігіне аын шбересі Естай Жсіпов баса назар аударан. (Естай Жсіпов. Мшр-Жсіп жне шыыс аыздары // Тіл таным. – 2002. – № 1. – Б. 130-140).
Жаа жазба поэзия лгісіндегі аындарды ішінде Мшр-Жсіп Кпеевті шыармаларыны лкен ерекшелігі бар. Мсылманша білім алан, Шыысты классикалы дебиетімен, тарихымен, философиясымен таныс Машр-Жсіп Кпеев азаты ауыз дебиеті дстрлерімен жне з заманындаы жазба дебиетпен тыыз байланысты болан. М-Ж. Кпеев орта азиялы тркі дебиетіні ыпалымен немесе, трік жазба шайырларыны нзиралы лгісімен келген исса-хикаяттарды азаты лгісін жасаан десек арты айтпаймыз. Мысалы, шыыс сюжетіне рылып, аза фольклорыны дстріне штасып, тл шыарма сияты сипат алып кеткен «Млы-Зарлы» осындай шыармаа жатады. Ислам діні тармаыны азаа лайы идеологиялы лгісі ожа Ахмет Иассауиден бастау алатыны белгілі. Міне, осы кне діни-наным лгілерін М-Ж. Кпеев басты аида ылып алып, шыармаларына арау еткен. Діни ым-нанымдарды насихаттайтын «Сал-сал», «Зарм», «Сейітбаттал» т.б. Кршілес елдер мен баса шыыс халытарыны ежелгі аыз-гімелері, халы романдары мен поэмалары жне классикалы дебиет кілдеріні дастандары «Шамаран», «Сейфлмлік», «Бозжігіт», «Абулхарис», «Шкір-Шкірат», араб еліні ертегісі «Мы бір тн», нді ертегісі «Тоты-наме», Шыыс жлдыздары Фирдауси, Физули, Науаи, Низами дастан етіп жазан «Шанаме», «Лйлі-Мжнн», «Таир-Зура», «Фархат-Шырын», «Ескендір» т.б. шыармаларыны желісін алан да азаа лайытап деп, зінше айыра жырлаан. М-Ж. Кпеев «Ежелгі дуір дебиетіне» де атты кіл блгендігі шыармаларын оыанда айын крінеді. орытты «орыт ата кітабы», «Оыз аан» туралы аызды желісін, л-Фарабиді дние тсінігін, таным мселесін, Махмут ашариді – медицина, астрономия аидасын, Мшр-Жсіп Баласанны – аыл, білім, тіл жайындаы ілімін, ожа Ахмет Иассауиден дінге берік болуды, адалдыпен мір сруді, адамды сю сияты тлімдерді йреніп білім алан. ожа Ахмет Иассауиді шкірттері Слеймен Баырани мен Ахмет Йгінеки ислам шеберіндегі тркі еліне жаын сопылы поэзия лгісін насихаттап, адамгершілік, дептілік, ынсап, анаат рыын сепкендігін тарихи мліметтерден білеміз. Бл баытта да М-Ж. Кпеев кп жмыс істеп, ебектенгені шыармаларынан белгілі. Бндай тлім-трбие кллі Орта Азия мсылмандарыны рухын ктерді. Рабзиді «Нух ‘алайи с-салам» хикаяларыны (Нхты кемесі, топан су) желісі, Лман Хакимні ділдік лааты М-Ж. Кпеевті «Шайтанны саудасы» хикаясын жазуына сер етсе, «Слеймен ‘алайи с-салам» хикаясыны мырсамен сйлескені, жауызды пен ділеттілік сияты идеясы, «Хару мен Мару» хикаясындаы-нпсі марлы, ызыушылы, кн мселесі, тыпты, зірбайжан халыны лы аыны Низамиді парсы тілінен жазылан «Хусрау уа Ширин» поэмасы лгісіндегі шыарманы желісі, Хорезмиді «Махаббатнама» дастаны, Хсам Ктибті «Жмжма слтан» діни шыармасы, Сйіф Сарай «Ядгарнама», «Саил уа клдірсін» дастаны да М-Ж. Кпеевті діни сенім-наныма толы шыармаларыны желісіне арау болды. Мшр-Жсіпті: «Кітабы бізге перген «Мхаммедия», зі ескі жне жырты далба-далба; «иссасу-нбияны» бізге алуа, Шары айда, шіркін дние, шама айда?» – деуі тегіннен-тегін емес еді.
«Шыысым батыс, батысым шыыс боп кетті» деген сз, Абайды ішкі дниесіні барлыы бірдей опарыла згеріп кетті дегенді білдірмейді» – дейді М. уезов (М. уезов. Жиырма томды шыармалар жинаы. Он бесінші том. – Алматы, Жазушы: 1984, 133 б). Олай болса, дл осы пікірді Мшр-Жсіпке де атысты олдануа болады деп ойлаймыз. Мшртанушы Ертай Жсіп аынны шыармасындаы «нпсі» таырыбына бірінші кіл аударан зерттеуші. Мшр-Жсіп парсы аыны Жлелалдин Румиді (ХIII.) «Жасырын мн туралы дастанында» нпсіні аиатын круге тосауыл болатынын суреттеген. Шебер з шкіртіне мыра келуге жмсайды. Ол кзі ыли боландытан бір мыраны екеу есебінде креді. – Шеберге келіп екі мыра крдім айсысын келейін дейді. – Шебер ашуланып, екеуін крсе біреуін сындыр дейді. Шкірті біреуін сындыранда екіншісі де жо болып кетеді (Руми Джалаладин. Поэма о скрытом смысле // Избаранные притчи. /Парсыдан орысшаа аударан Н. Гребнева. – Москва: Наука. 1986. – С. 11.) (араыз: Ертай Жсіпті). Міне, Руми нпсіні осылай крсетеді. Бл – нпсі таырыбын р аын р ырынан крсете білген. Айталы, Сади – нпсіні билеу, нпсіден сатану, Хафиз – у нпсі, бдірахман Жми-ит нпсі, Жсіп Баласан – тн нпсі, Азербайжан аыны Низами – кесел нпсі – деп нпсі сзіне аса мн беріп жырлайды. Оны мнісі, шыыс аындарында нпсіні ауыздытау е бірінші мселе болан. Нпісіні мсылмандар шін зекті маызы болан. йткені нпсі Алла жолынан тайдырады, ділдіктен, ха жолынан аздырады. Нпсі – біреуді аысын жеу, жеморлыа, аттыгездікке келеді деп тсінген. Нпсі-кллі злымдыты бастау кзі деп саналан. Философ. Есімов нпсіге байланысты ымдарды жинатап былай крсеткен: «Суфизмде нпсі тыюа атысты мынандай ымдар бар – олар: туба, анаат, шкіршілік, ризашылы, лшылы» – дейді (арифолла Есім. Нпсі. / ауд. аза дебиеті. 18 тамыз, 2000. – 11 б.) (араыз – Ертай Жсіповті).
Ойын одан рі сабатаан мшртанушы: «нпсі» таырыбы аза аындары ішінде Мшр-Жсіп ледерінен де зіні жолын тапан:
Кп кн арап ылды талай ерді,
Шайтан нпсі дшпан тіліне ерді;
Дние кн істеп жргендерді,
Шайтанны алдауына ергендерді.
Нпсіні алдауына кіріп,
«зінен дние тпес!»
– деп, білгендерді.
Аын шыыс аындарыны дстрін жаластырып, шайтан нпсі аясында ана алмай одан рі ілгерлете Нпсімен болдым даулы, біте алмадым – деп дерексіз затты деректі сияты былтып сйлетеді. Аын азаты лтты писихологиясын ескеріп, белгілі бір былысты наты бейнелеуге ойысады. Мысалы, «Жер мен кк» дастанында Шиш деген баласы туаннан кейін Адам атаны балаларына аыл айтуы берілген. Біздіше, сол аылды е біріншісі дниеге кіл блмеу еместігі тегін емес: Бірі – бл дниеге кіл ойма, Не болдым: мар болан мені – ойла!; Алданба баяны жо дние, мала, Ашаа алтын, кміс назар салма? – дейді. ділдік, ізгілік, аиатты мселесі оан арама-арсы нпсі мселесі Ахмет Яссауи, Слеймен Баырани шыармаларында да орын алан. Жалпы, батыс немесе шыыс дебиетіні байланысы мселелері аынны шбересі ф..к. Ертай Жсіпов мааласында кеінен гіме болады (Е.. Жсіпов. Батыс жне шыыс дебиеті байланысы мселелері. // «Мшр-Жсіп оулары» халыаралы ылыми-тжірибешілік конференцияны материалдары. С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті. – Павлодар, 1-3 ноябрь, 2001. 48-60 б.).
Бдан да тереірек баран мшртанушылар: Омар йам шыармаларында кбінесе шарап ішу жнінде жазылан деп санау, поэзияда «шарапты» тек ана ішімдік ретінде санау орын аланы млім. Кейінгі зерттеушілер мндай пікірді солаай екендігіне кіл аудара бастады.
Мселен, Мшр-Жсіп:
зіді іздеп б жола тстім! – дейді,
Махаббатты шарабын іштім! – дейді
– деген жолдарда наыз шарап (ара) емес, балама трде лззті, ызуы алынанын бірден байауа болады. Ал, баса ырынан араса «махаббатты шарабы» ретінде яни махаббат шаында кй кешкен сияты, Аллаа мойын сну, оан бір табан жаын болу, жанасу ымы жатанын байауа болады. Аынны «аршыа мен блбл» ебегінде «ызыл гл», «имани гл» сияты тіркестер орын аланы кездейсо болмаса керек.
Мысалы:
ызыл гл мен йытамай ашылмайды,
Кзімше аузы ашылып, шашылмайды.
Оянсам, йытап кетіп, ашылады,
асыретім, бір кре алмай басылмайды.
Мндаы «блбл мен гл» символды белгілері Шыыс дебиетінде жиі кездесетін жалпы тіршілік салтанаты, махаббат пен слулыты, е бастысы баыттылыты нышаны. Ендеше Мшр-Жсіп Шыыс поэзиясын жаластырушы ана емес, аза ымына лайытап деуші, жаыртушысы десек арты айтпаймыз. Немесе аынны «Жарты нан» хикаясы басынан аяына дейін шарттылыа рылан: жолаушыны жол стінде сандыты жауып ашаны, алашыда алтын болып крінген жансыз затты, жанды тіршілік иесі жылана, сосын айдаара айналуы, айдаарды жолаушыа ауіп тндіріп, орныма айта сал деуі; т.б. толып жатан оиасы сайып келгенде «сый ылса сыпыра ыл» деген сияты «жарты нанды айыра беруі» жарты адам бейнесінде ана жасылы ылма, жасылы ылса аяына дейін ыл деген идеяны манс етеді (Н.. Жсіпов, М.Н. Баратова, Б.. Ашолаова. Дстр таылымы – Мшр-Жсіп Кпеевке шыыс дебиетіні тигізген сері // лкетану С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетіні ылыми-кпшілік журналы. – № 41 2002: – Б. 84-87).
Мшр-Жсіп дастаны «Жер мен кк» Низамиді «Жеті аруы» жеті жлдыз, жеті планета сияты ымдарды амтып, з ішінде космонимика «жеті» асиетті сан маынасымен тыыз байланысты екендігі крінеді (Р.М. Мтлиева. Мшр-Жсіп жне Низами // «III Мшр-Жсіп оулары» республикалы ылыми-тжірибешілік конференцияны материалдары. С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті. – Павлодар, 2003. – Б. 30-34). Бл орайда Мшр-Жсіпті «Глшат-Шеризат» дастаныны да маызы зор. Б.У. зібаева бес нсасын салыстырып Шыыс дастандарында жо кейбір желілерді (сюжеттерді). Найманбайлыны, Мшр-Жсіп Кпейлыны дастандарында кездесетінін, бл шыарманы аза лгісіне лайыталып жасалан нсасыны анарлым жетілген формасы екендігін зіні мааласында жан-жаты талдаан (Б.У. Азибаева. Персидская повесть в казахской степи. Известия НАН. РК. Серия филологическая, 1994. – № 2. – С. 26-32). Бл мселе «Шеризат-Глшат» дастанында кеінен крініс тапандыын айтуа тиістіміз (Шеризат-Глшат. ылыми басылым. раст. Б. зібаева. Алматы: Мари: 2001 жыл.).
Мшр-Жсіпті «дайым жексенбі кн жер жаратты» леінде де шыысты сарыны басым. Адама аыл беру Алла шешімі екені; «ылым менен аылды бердім бан, Брі бан боласы ла кесті» – деп, періштелерге бйры бергені тсында аныталады. Аыл сзіне аза аламгерлері де кп мн берген. Соны бір крінісі «Дала улаяты» газетінде жары крген материалдар. Газетті 1889 жылы санында шыан «Лман Хакім» деген гімесінде ш рет жз ділдадан алып, аыл берсе де, оны паан бай баласын Лман хакімні алай тараны баяндалады да, шыарма мына тйінмен аяталады: «Аылсыз р малды керегі не? Дулетіе аылы серік болса жарапты» (Дала улаяты газеті. 1 том. Алматы: ылым, 1989. – 127-129 б.) (Естай Жсіпов. Мшр-Жсіп жне Шыыс аыздары // Тіл таным. Языкознание. – № 1. 2002. – Б. 130-140).
Мшр-Жсіпті «Ібіліс лаын шайтан хикаясы» дастанында «исас-ул нбийадаы» олына билік тиген ззілді кейін мастануы, да срап келгендерге дрыс дасын бермеді, кілі сопады деген идеясымен сабатасады. Ібіліс пен ззілді масаты бір екендігін сз ылады. Аынны «Слеймен мен байыз» леіні фабуласына сас гіме «Дала улаяты» газетінде екі рет орын алан екен. Онда Слеймен патша мен байс с туралы гіме болады (ДУ: 117 б.). Бл мселелер «ран крімде» де орын аландыын байаймыз (Пиотровский М.Б. Коранические сказания. М.: Наука, 1991.143 б.); Шидфар Б.Я. Генезис и вопросы стиля арабского народного романа (сиры) // Генезис романа в литературах Азии и Африки. – М., Наука, 1980. 118 б. (Естай Жсіпов. Мшр-Жсіп жне Шыыс аыздары. // Тіл таным. Языкознание. – № 1. 2002. – Б. 130-140).
Айталы, Слеймен пайамбара байланысты хикаялар туралы С. асабасов ел арасында негізінде ш сюжет тірегінде рылатынын, трбиелік мнінде екендігіне жете кіл бледі [4, б.206-207]. Мшр-Жсіп шыармасында шырасатын: йзі раушан, кркі жамалды, шрбат, лзт, лулу иек, шрбат, лзт, жпар кіл, махаббат сусыны, беті мамар, жпар иісті, хош иісті, ай слік, нша ерін, пісте мрын т.б. аза поэзиясындаы: алма мойын, аша бет, ола шашты, мойылдай ара кзді, бра бел, ыпша бел, рімдей жас, албыраан ерін т.б. бірте-бірте ауысанын креміз.
Абай шыыс поэзия лгісінде: «Иузи рушан, кзі гауар», «Физули, Шмси, Сйхали», «лифби» ледерін, «Ескендір», «Мазт», «зім гімесі» сияты поэмаларын жазды. Осыан сас Мшр-Жсіп: «Лала гл жне махаббат туралы», «Кф пен Нон», «Абыраа мен Мтылаб» – деген ледері мен дастанын мысала келтіруге болады. Шкрім «Лйлі Мжнн» поэмасыны Физули нсасын, «Нартайла пен Айслу» поэмасын, ожа Хафизді ледерін: «Крініске шоынан», «Кел, аяшы ымыз й», «Ей, жарымыз, ай нры», «Кіл жібі олымнан» азашаа аударды.
збек дебиетіні атасы атанан лішер Науаи турасында жне шыыс шайырларын Абай нанбаев:
Физули, Шмси, Сйхали,
Новаи, Сагджи, Фирдауси,
Хожа Хафиз – бу ммси
Мдт бет я шари фрияд
– деп, аттарын атап, шаатайша ледетеді. Бл леінде Абай Шыыс аындарынан лгі ала отырып, оларды шыармаларына тнтті болады. абит Мсірепов «...збек халыны данышпан аыны лішер Науаиды ажайып туындыларын оып, лгі алмаан аын кемде-кем. Классикалы дебиетімізді шылалы шыы. – Абайды да зіне стаз ттан, талантына бас иген аынны бірі – Науаи еді» – деген (алдыбек Сейданов. Науаи жне Абай // аза дебиеті. №27 (2205).
Бл орайда, Сыр слейі Майлыожа:
збектен ткен Науаи
Тілді гауар глі еді,
Фарсыдан ткен Фирдауси,
Заманыны дрі еді
– деуі тегіннен тегін емес еді. «Шыыс аындарынша» – деген леінде Абай шаатай лгісінде жазып, еліктейді.
Мысалы:
Иузи-рушан1, кзі-гуар2
Лаилдек3 бет ші хмр4,
Тамаи ардан м битар5
ашы дрт6 оли шиг7.
