« азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті ...»

Алдыы сзді даму эволюциясын тсіну шін, ереулі мен ерулі сздеріні шыу тегіне кз жгіртейік. Махамбетті «Ерулі ата ер салмай толауы «Шаир яки аза аындарыны басты жырлары» атты кітапта (жиюшысы: абдолла Мшта, Бкейліктен, Орынбор.) тыш рет «Исатайды інісі Мхаммед жырауды сзі» (35-бет) деген таырыппен жарияланан. С. Аманжолов 1910 жыл дейді, ал Б. Аманшин 1910-1912 жылдар шамасы депті. Махамбет леіні осы кітапта басылан нсасын келтірейік: Ерулі ата ер салмай, Егеулі найза ола алмай… Ерулі ата – мінбей саталан ата – деп тсінік берілген. 1925 жылы Ташкентте араб ріпімен шыан кітабында ереулі де (яни – емле атесі) йтпесе лені екінші жолындаы егеулі деген сзге йасымы шін олдан згертілген (. Мхаметханов. Семсер жыра сергек арайы // аза дебиеті. №19 (1897) 1985. С. Манов: Ереулі ерттеулі ат. Брыны жаугершілік заманда жолдастарыны аты оа шса, мінгестіріп алу шін, басы арты ері болады екен, ереулі ат-осыдан шыан сз - дейді [242, б.211].. Жмалиев: «Ереулі ата ер салмай, – дегенде. Махамбетті зі-де ата деп тр емес пе? Онда – Ереуіл – запас т.б. ат емес, жауабын Махамбетті зі береді» десе [243, б.216].. рышжанов … ереулі деген бірінші сзді талдау шін е уелі аза тілінде тбірге -ы (-і) жрнаы жалану арылы жасалан азаы, базары, балдаы (базары пыша балдаы), алмаы, ытайы, тозаы, арамы т.б. сздерді ескерген жн. Ал енді таы бір топ сздер -ы (і) жрнаыны осындай тірі тбірге емес, лі тбірге жаланып, келе кірігіп кеткен: шайы (тбірі парсыны шай деген сзі) ырмызы (негізі парсыны ырмызы деген сзі), тірі (тбірі кне тркі тілдеріндегі тір деген сз, бл зі сын есім ретінде жмсалады), ары (ары немесе крі жілік, негізі – кне тркі тілдеріндегі ар-ол), бйі тбірі - (кне тркі тілдеріндегі бй), т.б. -Ы (і) жрнаыны грамматикалы ызметіне араанда, ол белгілі нрсені асиетін, зіндік ерекшелігін ошаулап крсету шін жмсалады: азаы ат (азаа тн ат), тозаы адам (тозаа баратын, тозаа тсетін адам) т.с. Олай болса, ереуілге мінетін атты ереуіл + і ат деп неге айтпаса? Демек, ереулі деген сзді тбірі – ереуіл, соындаы і - кне жрна – дейді [244, б.68-69].. айдаров: На наш взгляд, оно имеет другую этимологию, т.е. состоит из трех морфем; корневой ер «храбрый, боевой, мужественный, смелый», аффиксальной -еуіл (с вариантами -ауыл и -уіл), образующей в тюрко-монгольских языках целый ряд слов -арауыл, баауыл, тосауыл, ереуіл и др. и аффиксальной -лі. Таким образом, ер + еуіл + лі > ереулі образовалось в результате стяжения трех звуков: ілл в один л. Слово ереуіл, употребляемое в казахском языке самостоятельно, означает «демонстративное выступление против чего-то», «показ своей силы, боевого духа» и.т.д. В этом смысле ереулі ат вполне соответствует значению «боевой, предназначенный для похода конь» – деп жазды [245, б.32]. Академик. айдаров: дрыс нсасы ереуіл емес ерулі. Ерулі ат-ертедегі аза батырларыны жаугершілік шапыншылы кезінде, за сапарда ауыстырып міну шін жайда кйінде жетекке алып, ертіп жретін осалы аты. …егеулі (шы егелген найза) сзіне (-лі жрнаы жаланып тр) сйкес келетін сз тек ерулі (мнда да еру тбіріне -лі жрнаы жаланып тр). Ал, осы «егеулі» сзіне «ереуіл» сзін жанастыруа болады, біра блар таза йаса жатпайды – дегенді айтады [241, б.38]; [246]. Е. Жанпейісов: Ереуіл-ере-у-іл (ара-у-ыл, айда-у-ыл дегендер сияты). Ереуіл аза тілінде азір «забастовка» терминіні баламасы ретінде олданылады, тек осы, бір ана тлада жмсалады – дейді [215, б.73]. Р. Сыздыќова ерулі сµзіне талдау жасап µз пікірін келтірген: ереуіл – монѓол сµзі, маѓынасы «тыњ, к‰шті», б±л контексте жорыќќа алып шыѓатын ќосалќы (запас) атты білдіреді – дейді де [247, б.195-196], мына пікірді келтіреді Л. Будагов ћараул, ќазаќша ереуіл сµздерін «авангартд следовавший за передовым отрядом» – деп т‰сіндіреді де, монѓолша ирэгуль жекпе-жекке шыќќандар (воины единоборцы). Жекпе-жекке кімніњ шыѓуы керек екеніне кейде бал ашатын болѓан демек, монѓол тілінде б±л сµздіњ «бал ашу (гадать)» деген маѓынасы да бар дейді (Будагов, I, 186) із кесіп д±рысы ереуіл болу керек – дейді [24, б.56-58]. Дл осы Будагов жазан тсінікті зіні негізінде берсек былай болып шыады: дж. кир. рул, раул, айраул – (мн берііз айрауыл) (ереуіл – А..) авангардъ, слдовавшій за передовымъ отрядомъ. По дж. сл. раул небольшой отрядъ, посылаемый на помощъ загонщикамъ или наздникамъ по монг. аираул назывались воины единоборцы, которыхъ выбирали съ двухъ воюющихъ сторонъ для ршенія; иногда ворожеи гадали кого выбирать, и потому слово это приняло значеніе гадать (сравни съ словомъ тат. йорлм – см. Шейбани, 72, замч. 92) [212, б.186]. Ќ. ¤мірєлиев ќазаќша ереуіл сµзін монѓолдыњ ирэгуль сµзімен байланыстырады (Сµздеріміздіњ тарихынан, 80); Б. Аманшин Сабыр азыбаева «ереуліні» – «ереуіл» сзіні брмаланан трі, дрысы – «Ереуіл ата ер салмай» дегенге дау айтады. Б. Аманшин …ереулі де емес, ереуіл де емес, дрысы ерулі – дейді (аза дебиеті. 1980. №11 (1517). З. абдолов: «Ереулі» де емес, «ерулі» де емес, «ереуіл» (аза дебиеті. 1981. № 39); (Арна. 1988. 252). Б. Аманшинні. Мсіреповке жгініп жазан хатына. Мсірепов: …ереулі деп ате басылан (яни-емле атесі), йтпесе лені екінші жолындаы егеулі деген сзге йасымы шін олдан згертілген, яни жасанды сз деп у ажет деген еді (Жлдыз. 1983. № 1. 183).. Маметанов: Дрысы – ерулі ата ер салмай (Семсер жыра сергек арайы. аза дебиеті. № 19 (1837). ¤. Аќыпбеков «Біздіњ ойымызша, ереуіл ат соѓыс тактикасына арнап жаратылѓан ат болса керек» – дейді (Тµрт т‰лік тµресі кім? / ±раст. Аќыпбеков ¤. / – Алматы: Ќайнар, 1990. 64). Ќазаќтыњ «ереуіне ќаруы» деген маќалындаѓы «еру» сµзі де осы сµздермен бір т‰бірлес – деп айтып отыру ќажет (Библиотека Восточных историков. – Т. 1. 1843.) (Ќ±лмаѓамбетова Б., Елемесова Ж., Ќалауова З. Ќазаќ тілі сабаќтарында тіл дамыту. – Алматы, 1992. 22-23).. Єбіласан – ереуілге (±рыс таѓдырын шешетін ерлердіњ жекпе-жекке шыѓарда мінетін аты) (аза тілі мен дебиеті. 1992. – № 5, 6. 61). Бізді байаанымыз кµбіне ереулі сµзі жиі ќолданыс тапќан. Соњѓы кезде, ерулі ме, ереуіл ме? – дегенге айтып оралды: Є. Ќайдар ерулі болуы керек дейді // Ќазаќ єдебиеті, 2002; Серікбай Ќосан. Ана тілі, 2003 т.б.

Тйін. Бізді ойымызша, еруден-ерулі, ереуден-ереуіл сздері туындаан сияты, негізінде екі сз де тбірлес олданылады. Ерулі // ереуіл // ерулік // еру тбірлес сздер сияты. Еру, ерулік сияты маусымды мейрамны бір трі ол - ккпар.

Кµкпар. Кµкбары – ќ±нан, дµнен атын шауып, Жиылысар ќонаќ болып сойып ќойын (М-Ж., 43); Кµкпарын шауып к‰ніге, Ќыз ойнаѓын ќып жатыр (Алпамыс, 183);

Б±л сµздіњ шыѓуы туралы ѓалым-этнографтар Шыѓыс елдеріндегі ањызбен байланыстырады. Ењ мањызды маѓынасы Є. Марѓ±ланныњ айтуы бойынша мынандай. Ерте, ерте ертеде ешкі ж‰ні бµртеде халыќ бір-бірімен алакµз болып, екіге жарылѓанда Ќиян мен Ноѓай деген екі жігіт туѓан жерлерін тастап, алысќа адам аяѓы баспаѓан Алтай тауларына шыѓып кетіпті – мыс. Б±л жерде олар, Ергенек ќон деген терењ ‰њгірді ќоныс ќылыпты. 200 жыл µтіпті. Содан бері олардыњ ‰рім-б±таќтарыныњ саны µсіп-жетіліп, ‰њгірге сыймайтындай дєрежеге жетіпті. Содан олар не болса да б±л арадан ќ±тылуды ойлапты. Біраќ, Ќиян мен Ноѓай ±рпаќтары барлыќ биік тауларѓа шыѓып, шыњдар мен ќияларды орап, ќоршап алады. Баќыттарына орай бір тау Теміртау – темір болып шыѓады. Ќиян ±рпаќтарыныњ арасындаѓы ±ста тауды балќытып жіберуді ±сынады, тау аѓып кету ‰шін жетпіс жерден жетпіс ±ста пешін кµмірмен жаѓады. Сµйтіп, т‰йе ‰стіндегі ќомымен µтіп кететіндей жол салады. Осы салынѓан жолдан таулы Ќиян тау ќаќпанынан кењ жазыќ далаѓа шыѓып ќ±тылады. Сол кезден бастап Ќиян ±рпаќтары бµрте шене аталып кетті. Бірнеше жыл µткен соњ Шыњѓыс д‰ниеге келді. Осы уаќыттан бастап халыќтыњ салтына єр жыл сайын, сегіз айда бір рет той жєне кµк бµрі ( > кµкпар) тарту ±йымдастырылады, ќазіргі кезде `ешкі тартады`. Є. Марѓ±лан, бµрте шене кµк бµрі `ќасќыр` жєне кµктіњ ќ±сына сай келеді. Кµктіњ ќ±сы сµз тіркесіндегі кµк сµзініњ маѓынасы `аспан (тєњір) ±ѓымымен астасады дейді [215, б.92, 249, б.73]. Брі, шене, май, кк сы деген блімді араыз. ¤. Тілеуќабыл±лыныњ да кµк бµрі туралы айтќанында да бір талай ќызыќты материалдар бар: Ќазѓаќ к‰нбиге бір кµк бµрі шабады, арыстар лап беріп бµріні ±стап, ќолды – аяѓын тартып, борша-боршасын шыѓарады. Б±л кездейсоќтан болѓан оќиѓа ойынѓа айналады. Ќазѓаќ к‰нбиге кµкпар тарту ±найды, ендігі жерде тойда, жиында тірі кµк бµріні тартып ойын жасау дєст‰рге айналады [250, б.411]. Л.З. Будагов:...У кочевыхъ народовъ пиршество при свадебныхъ и другихъ случаяхъ состоить въ угощеніи гостей, конской скачк съ призами, борьб, стрлб и пр. У туркменъ существуеть свадебный обрядъ, по которому невста, окутанная съ ногъ до головы вуалью, должна состязаться въ скачк съ своимъ женихомъ, надъ которымъ нердко она беретъ верхъ. Если при этомъ невста держить на колняхь заколотую овцу или козу, и преслдуемая женихомъ и прочею молодежью, должна, на всемъ скаку, разными изворотами, избжать похищенія у нея овцы, то обрядъ этоть называется кµк бµрі т.е. зеленый вольк. – Вамб. По писаніию Болотова, такая скачку у кирг. называется купь–бюре, много вольковъ? См. Русск. Въсти. 1866, Мартъ, Сыръ-Дарья, стр. 190 [212, б.754].

«Кµкпар» сияќты жаугершілік заманда «с‰йекке таласу» да болѓан. О. Ошанов: «¤йткені ќарсыластар денені іліп алып кетіп, кµз алдыларында с‰йекті ќорлауѓа тырысќан. Оны «маќалай» ќылды дейді» ( // Ќазаќ єдебиеті. – 2003. – № 12 (2798). Кµкпардан (кµк + пар // бар // бор // бµр (-ы/-і) кµк // бµрі екі маѓыналы сµз болѓанымен: сын + зат семантикалыќ маѓынасы µте жаќын бірініњ орнына бірі ж‰рген сµз сияќты. Кµк – т‰с (т‰р) атауы екені белгілі. Кµк `голубой`, `синий`; кµк от `зеленая трава`; кµк ат `серая лошадь`; теске кµк й±ргеш ханып-тро `на зубе появилась чернота`; см. к±к. РСл., II. 1218 (Малов, 68). Н. Уєлиев кµген сµзіне байланысты (кµбіне тарамыс, ќайыстан жасалѓан) деген маѓынаны білдіретін кµк деген сµз екендігі ќазір ±мыт болды. Махмут Ќашќаридіњ сµздігінде (ХI ѓ) кµк «тігіс» деген маѓынаны білдіреді – дейді [251, б.17]. Ш. Дєркенбай: Осы жолмен алынѓан былѓарыныњ т‰сі кµкшілдеу – жасыл болып келеді. Ќазаќ шеберлері оны «кµк былѓары» немесе былѓарыныњ сапасын арттыру ‰шін, кµбінесе ќоњды малдыњ сауыр терісінен илейтіндіктен «кµксауыр» деген (аза дебиеті. 1992. №50 (2280). Б.Ќ. Тлепин Н. Уєлиевтіњ «кµген» сµзіне байланысты айтылѓан пікірін ќолдай келе, б±л атау ќырѓыз тілінде де «кµген», ал т‰ркм.: «кµкен», моњ,.: «хегне» т±лѓаларында беріледі, маѓыналарында µзара алшаќтыќ жоќ деген [95, б.14]. Р. Шойбеков: кµк ‰немі т‰р-т‰с ±ѓымын білдіре бермейді. Мєселен, кереге кµктейтін ќайыс таспаны кµк – деп атайды. М±ныњ т‰р-т‰ске ешќандай ќатысы жоќ – дейді [252, б.17]. «Кµк от» `зеленая трава` (С. Малов). Демек, тері, шп ымына байланысты «кк» тр атауы тумаан сияты. А. Сейдімбетов: Кµшпелілер д‰ние танымы бойынша табынар тєњірі – кµк аспан., шексіз єлем болса, сол кµк аспан мен шексіз єлемніњ ењ ќ±діретті жаратылысы-кµктегі к‰н – дейді (Ана тілі. 1992. шілденіњ 23-і,).. айдар: кк сзі де бірнеше маынада олданылады: бірінші кк-аспан демек. Жне кк-т. Жне кк-айналаны кктеуі. Жне кк-абаран. Жне кк-от-ле жне ккністі де білдіретінін жазады [253, б.175]. «Кµк» > аспан + су + жер = кµк – деп, айтамыз. Олай болса, кµк бµрі (кµк) т‰сіне байланысты кµк емес, кµк тєњір ±ѓымымен (тотемизмге) байланысты туѓан кµк – деп білеміз. Олай болса, кµк тєњірініњ жердегі жаратылысыныњ бірі – кµк немесе кµк бµрі болып табылады. Бµрі кµпшілік т‰ркі тілдерінде «ќасќыр» деген ±ѓымда ж±мсалады (брі, асыр блімдерін араыз). Алт., `бру`; тув., бµру`; ноѓ., тат., баш., ±йѓ. бьори, б‰ре, бµрµ; буря., монѓ., буруу деп б±зауды жєне єр т‰рлі таѓы ањныњ (аю, барыс т.б.), малдыњ (б±ѓыныњ) жылѓа толмаѓан тµлін айтады. Бµрі сµзіне ќосылып кµк сµзі «мыќты, азулы, наѓыз кµкжал ќасќыр» деген ±ѓымды білдіреді. Тува тілінде кµкжал ќасќыр кµк бµр‰ дейді.

Кµкпар сµзі кµк жєне бµрі деген екі сµзден ќ±ралѓан. Бастапќы б дыбысыныњ ќатањдап п-ѓа айналуына бірінші сµздегі ќатањ к дыбысы єсер еткен. Екпінніњ алдыњѓы дауыстыѓа т‰суімен байланысты і дыбысы т‰сіп ќалѓан (ЌТЌЭС, 104). Ѓ. М±сабаев: т‰ркілер ќасќырды бµрі деп, ќойды ‰ркітіп ‰рейін ±шыратын ќылыѓымен атаса (бµріктіру, бµрігу етістігін салыстыр), фин зузу деп, ж‰йріктігіне ќарай атауы – Алтай тілдерінен угро-фин тілдерініњ алѓашќы ажырай бастаѓанын кµрсетеді. Ќой екі тілге бірдей болса, тµбет итті финдер ќой к‰зетіне жарайтынын ескеріп ќой – ра (ќой + ра) деп атаѓан, кµне барыс жалѓауына (-ра ќосымшасын) ж±рнаќ етіп алѓан – дейді [254, б.8].

А. Джунусбеков, Ж. Абуов: Возьмем этимологию слова кµкпар `козлодрание`, которое якобы образовано из сочетания кµк буквально `синий`, здесь в значении `серый`, и бµрі `волк`. Этимологи утверждают, что происхождение этого слова связано с традицией организации облавы на волков. Не будем спорить. Но лингвистическое объяснение происхождения слова кµкпар не укладываются в разумную фонетическую теорию. Оба слова, из которых якобы образовалось кµкпар, имеют мягкий губной сингармонический тембр. Следовательно, в ритмической группе (фонетическом слове) этот признак при отсутствии каких-либо помех должен усиливаться. Тем не менее происходит ничем не объяснимая делабиализация и утрата свойственного слову сингормотембра. Если учесть, что лабиальный сингармонизм в тюркских языках не такое уж слабое фонетическое явление, каким его представляют в лингвистической литературе, а в равной степени с лингвальным сингармонизмом функционально нагруженный просодический признак слова, то к вышеприведенному этимологическому объяснению слова кµкпар следует отнестись критически. Добавим, что оглушение звонкого губно-губного б еще объяснимо: будем полагать, что это комбинаторное влияние глухого среднеязычного ќ. Но чем объяснить чередование огубленного мягкого (среднеязычного) µ с негубленным твердым (заднеязычным) µ с неогубленным твердым (заднеязычным) а, а также выпадение конечнего гласного і ? Если даже примем теорию акцентной организации тюркского слова, согласно которой ударение падает на последний слог, то чем можно объяснить выпадение вокального сегмента последнего ударного слога? Непонятных фонетических противоречий в этимологии этого слова более чем достаточно – дейді [255, б.184]. Расында да кµкпар//кµкбµрі: пар//бµрі сµздері ќандай фонетикалыќ µзгерістерге ±шыраѓан. Кµкпар//кµкбµрі тіркесіндегі: п/б, а/µ (і) байырѓы сµздердіњ айтылуындаѓы орфоэпиялыќ варианттылыќ болуы м‰мкін [256, б.109]. Кµрші дыбыс к-ніњ єсерінен п/б болып µзгерді. А/µ б±л дыбыстардыњ т‰ркі тілінде алмаса ќоюы оњай емес. Тек ќана а > о µтуі арќылы болатын ‰рдіс. Одан кейін барып о/µ о дыбысыныњ жіњішке сыњары – µ. Б±л да жалпы т‰ркілік дауысты фонемалардыњ ќатарына жатады. Дыбысталу ерекшелігі жаѓынан ѓана емес, ќолданылу ерекшелігі жаѓынан да о дыбысы µзініњ жуан сыњарыныњ іздерін ќайталайды [257, б.45]. І дыбысына байланысты жоѓарыда айтылды. Кµкпар//кµк бµрі тіркесініњ µзгерісін осылай жорамалдауѓа болады деп ойлаймыз. Е.Жанпейісов бµрі тува диалектісінде бµрук / brk т±лѓасында ±шырасады (ЭСТЯ-1980, с. 220.). Соњѓысы оныњ кµне фонетикалыќ варианты болып табылады. Ол µзініњ кµне фонетикалыќ сипатын ќазаќ тілінде: бµлтірік бµрік астында; жау жоќ деме, жар астында, бµрі жоќ деме бµрік астында саќтаѓан. Бµрік сµзініњ этимологиясын ќаз. бµрігу, бµріктіру `ісініп ќабыну, кµтерілу, кеудесін соѓу` (адамѓа) ќатысты ќолданады. Ќырм., ќ±м., ќаз. br `суда кµтерілу`, заттыњ бетіндегі б‰р, томпашыќ`; ќырм., ќ±м. br `жапыраќ, тел., алт., саг. пр`теректіњ жапыраѓы`; брк `єжім, ќатпар` (РСл, IV, с. 1397, 1885, 1888); МК. brі `б±лаќтыњ кµзін ќалпына келтіру` (ДТС, с. 113); ќ учига тказилган темир халќа` (Индекс – с.76); Сондыќтан да, жау деме жар астында, бµрі жоќ деме бµрік астында дегенді `жау жоќ деп айтпа, бµрі жоќ деп айтпа (дµњніњ, жотаныњ, тµбешік) т.б. ±ѓыну керек сияќты (бл туралы бктергі блімінде таы да айтылады). М. Рясянен жалпы brі ќатарына ќаз. bltrk < br-lrk `бµлтірік` маѓынасында ќосады. Кµк жєне бµрі-ден т±ратын кµкпар композициясы бір ќатар т‰ркі елдерінде, соныњ ішінде ќазаќтар µздерініњ кµне айтылуын саќтаѓан, ќырѓ. кµкбµр‰, немесе кµк бµр‰ / кµк пµр‰ `ешкіні алып ќашу, ешкі тарту`, наќты айтќанда `с±р бµрі`(ЮСл, с. 418), чаг. kk brі `‰йлену тойы, ‰йлену ойыны` (Попе Н.Н. Монг. сл., с.247.); ќаз. кµкбµрі: Кµкбµрі ќылып д±шпанын Тау мен тасты к‰њірентті (Ќобыланды батыр); Б±л ойын басќа атпен де белгілі: улак, улак тартыш (диал. торпак тыртыш, кµкпµр‰//кµкмµр‰). Кµкбµр‰: µзб. улоќ, кпкари; баш., к‰к б‰ре (Ишбердин, 1969, Уфа, 44 б.). Жоѓарыда келтірілгендерден кµрінгендей, этнографиялыќ композиция кµк бµрі > кµкпар былай трансформацияланды: кµк бµрі > кµк пµрі > кµкпары > кµкпар. Салыст.: «ноѓ. байрак акашув этн. `ту ‰шін к‰рес (‰йлену тойында жігіттердіњ туѓа ие болу ‰шін бір-бірімен к‰ресі, жарысы)`» (НРС, с. 66) [208, б.91-95, 258, б.38-44]. Немесе: кµк + бµр ~ пµр ~ бµр ~ і = К¤К Б¤РІ. Ђ Кµк пен бµрі сµздері осылай тоѓысты. Кµк бµрі сµзі ќазаќ халќыныњ т±рмыс-салтынан берік орын алды. Мысалы, Р. Шойбеков зергерлік µнерге ±сталыќќа байланысты бµріауыз атауына ќасќырдыњ мыќты тісі негіз болѓандыѓын жазады [259]. М.Ш. ¤мірбекова: ањѓа, ањныњ дене м‰шелеріне байланысты ою-µрнек атауларын зерттеп: «Бµрікµз» - бµрініњ кµзін т±спалдап т±ратын µрнек атауы. «Бµріќ±лаќ» (Шойбеков те атап µтеді, 12 бет) – ќасќырдыњ басын, ќ±лаѓын, сондай-аќ «бµріќ±лаќ» деп аталатын жапыраќты бейнелейтін µрнек атауы. Кµкпардыњ т‰рлері: лаќ кµкпар, серке кµкпар, тана кµкпар, айналма кµкпар, теке кµкпар (бір ѓана белгіленген жерге апарып тастау), мєре кµкпар (екі шеттен мєрелі жер белгілеп, серкені ортаѓа тастайды, серкені єр жаќ µз мєресіне апаруѓа таласады) алып ќашпай кµкпар (серкені алып ќашып, жеткізбей ќ±тылып кету) (Ана тілі. 1990. №21). Кµкпардыњ жаппай тарту, дода тарту болып екіге бµлінеді. Кейде б±л т‰рі марта тарту деп аталады. Іле µњірінде ќызай тарту дейтін т‰рі бар. Кµкпарды єкеп тастаѓаннан кейін, «кµгерт», «кµгерт», «кµгерт» – деп ќайталап, айѓайлайтын болѓан (Т. Б‰йенбаев). Ќырѓыздарда кµкбµр‰: аламан немесе жайма тартыш – соњѓы ойында барлыќ ойыншылар ќатысып сыйѓа тушаны алады. Чубама тартыш немесе чубатма-мєре алыста болады; оњт‰стік. диал. шавулак (шап улак) (шап-ты Юдахин иранныњ сµзі дейді КРС, с.894) – ойынныњ бас кезі, тушаны бір ауылдан екінші ауылѓа апарады. Ќырѓыздар ‰йлену тойында достары не туыстары шавулак єкелген, тушаны дайындап ауылѓа аттандырѓан. Шавулак (шап + улак) т±рады. Шап `ойын кезіндегі жаза` деп ќарайды (КРсл, с.901). Мысалы, шап ал `ќолдыњ саусаѓымен ќолдан ±ру` бізше шап деген сµз `шапшањдыќ, тездікке` ±ќсас жасалѓан сµз – дейді. Сµйтіп, шавулактыњ бірінші компоненті ќырѓыздыњ µз сµзі дейді. Ал, кµкбµр‰ (диал. кµпкµр‰, кµкмµр‰) екі: кµк жєне бµр‰ – ден т±рады. Баскаковтар м > б дыбыстарыныњ алмасуын кµрсетеді [260, б.21]. Ќырѓыздарда ќасќырларды аулау ойыны болѓан, осыдан келіп улаќ тартыш келіп шыќќан, оныњ синонимі кµк бµр‰ тура айтќанда `с±р ќасќыр`. Кµк бµр‰ сµзініњ бірінші компоненті `алѓан бетінен ќайтпайды, ќайсар, бір беткей` маѓына беріп, эпитет ретінде ќалыптасты: ќарањыз.: кµк жал ќасќыр `кµкшіл жалы бар, кєрі ќасќыр` (Радлов, 1219.). ќырѓ. кµк жал кµкшіл жалды (ќасќырдыњ эпитеті). Батыр, ќорыќпайтын (ертегілердегі батырлардыњ эпитеттері); кµк жалдыќ батырлыќ, ж‰рек ж±тќан; Кµпкµру//кµкмµр‰ фонетикалы варианты. Г. Вамбери екінші компонент бµр, бор `с±р` (1879, с.202). Кейбір ѓалымдар Иран сµзі дейді (Абаев, 1958). К. Броккельман бµµри, бµри-туынды етістік, кµне -ы (і)-еске т‰сіріњіз – автор) ж±рнаѓыныњ єсерінен пайда болѓан дейді (1954). Б±л арада Г. Вамбери пікірі д±рыстау, себебі бµр‰ кµкжал жєне карышкыр сияќты екінші айналымдаѓы аты дейді (ДТС). (О. Абдувалиев. Происхождении некоторых конноспортивных терминов в Киргизском языке, Фрунзе. Вопросы тюркского языкознания. 38-39 б.). Т. Єлімќ±ловтыњ «Кµкпар» деген єњгімесі осы таќырыптыњ мєн - маѓынасын ашуѓа септігі тиеді деп ойлаймыз.

Тйін. Ккпар лтты календарлы ойынны бір трі. Ккпар > кк брі екі сзден ралан. Кк пен брі екі діни мифті осылысы. Кейіннен ойынны атауына ауысан. Кк, брі тотеммен тікелей байланысты. Блар тірмен де байланысты сияты. Мшр-Жсіп Кпеев ккпарды лтты ойын ретінде олданан. Кк пен брі (ккпар) ойын тріне айналаннан кейін зіні мифтік діретін жойды. Бріні зі ккке табынан. рашылы жтты бір трі. Сондытан тркілер одан тылуды бір жолы ккке табынып, жадылау арылы жабыр шаыру деп тсінді.

Жад. Бозм±най бай жылайды, Жат етеді ќ±дайды (М-Ж., 173); М. ашари ЫР: болжаушылы, бал ашу – дейді [230, б.71]. Захир ад-дин Мхаммед Бабыр: «Слтан бу Саид мырзаа ызмет еткен шаында, «яда»* аталатын тас арылы жабыр жауыза аламын дейді екен. *Яда (Нефрит), дінге сенетін адамдар мны ажайып асиеті бар, жабыр да жауыза алады деп ан [261, б.35-444]. Л.З. Будагов: тур. алт. йайа яйа творить, создать, даровать (монг. дзаяху), йайашы, йай±жы Творецъ, йайаѓан сотворишій, сотворилъ: йайаѓан аул онъ (Богъ) сотворилъ все что на земл существуетъ (Радл. 114), яйаанъ, могила. Тоб. йайшы, яйчи, кир. жайшы джайшы ( = йдашы) колдунъ (собств. заговаривающій дождь), яйшы, жай±н колдунья, жайшылыќ колдовство, иайшыламаќ кир. хайлатмаќ колдовать, заговаривать, ворожить, к‰н жайлату; к‰н жайлама; жайлма ворожить заговаривать дождъ, втеръ, бурю (чтобы остановились, для чего произносится слова: сап сап ), кир. жай тасы = ядым тасы [210, б.346]. Л.Будагов: п. каз. жады волшебство, чары, обвороженіе, волшебникъ, колдунъ, знахарь [212, б.426]. Жады п. [ жад± джаду: 1) чародей, волшебник, колдун, маг; 2. чары, волшебство ] – колдун; чародей (КРТСАИЗС, 104). Жады (п) (джаду). Бас айналдыру, сиќырлау, дуа (д±ѓа) істеу, арбау. [Волшебство, колдовство, чародейство, магия, обман] (ЌТАПС, 68).

Ж,ады ќыр.; ж,а ди µз.; ж,аду ±йѓ. диал. Jarr. 90; џадо ±йѓ. ход. Мал. УНС 109; ж,ада ±йѓ. диал. Аг. 274. сабанкескіш-ќырѓ. µз (ќолмен кескіш), ±йѓ. (азыќ шµп); шµпшапќыш-ќырѓ.; ‰лкен пышаќ-±йѓ. хот. Мал. УНС; шµп кесетін ‰лкен пышаќ-±йѓ. диал. Jarr.; шµп жєне сабан ‰шін арналѓан пышаќ – ±йѓ. диал. Аг.; шалѓы-±йѓ. хот. Мал. УНС.

/ ќытай тілінен ±йѓырларѓа алмасќан: чжа `кескіш*; кесу` ++ доо`пышаќ, ж‰з`, ќарањыз. Рах. Ќыт. Эл. 76-77, жєне Мал. УНС 109, «ќытай» деген белгі Л.Л. с±раулы тањбамен сипатталады. Ж,ады-ныњ ` дуалау` деген маѓынасы бар. Ж,ады т‰рк.; ж,ады т‰р., гаг., Р. IV 47 (осм., ќырѓ.), ЕL.-Idr. 8, Ettuh. 160 (Из. дар 402: чазы); ж,аду аз., кар. Т., ±йѓ., Р. IV 47 (ќырѓ., крым., осм., ккал., т.), Мал. 444, Бор. ЛТ 119, Хор. П. I 360-361, Har. 90; ж,адув. ккал.; ж,а ду µз., дзаду кар. Г., жады ќаз.; Жадыныњ мынандай маѓынасы бар:

I 1) сиќырлау, дуалау: жањбыр, жел шаќыру –ДТС, Diz.; жањбырды шаќырудыњ магиялыќ тєсілі-тоба.; єр т‰рлі бал ашу, тас «жад» пен болжау – Diz.;

2) тас «жад» – Gad.; тас «жад» (егер де д±рыс дуалап суѓа т‰сірсе, кµктен т‰рлі: жањбыр, жел, ќар, боран келтіре алатын ќабілеті бар ќойдыњ асќазанындаѓы тасшыќ) –ќырѓ.;

3) найзаѓай (жай) кµктен жай т‰сті дейді -ќаз. жаќ (лук) сµзініњ маѓынасы жай т‰су ±ѓымымен астасып жатуы м‰мкін. Жай жаќ > кемпірќосаќ > `найзаѓай` мысалы, башќ. диал. йєй ташы `кемпірќосаќ т‰сіне ±ќсастыратын тас (атам±радан ќалѓан сиќырлы тасы) немесе шаѓ. `жаќ-пен арбайтын µнер (таспен «жад»? – Л.Л.), жауын-шашын шаќыру` (Р. III 4). I. Йєй (йєй ташы)-башќ.диал. Бћћ II 97; Р. III 4 (шаѓ.); уаd Gad. II 350; йат ДТС 247, Diz. 147; ж,ай (жай таш) ќырѓ.; жай ќаз.; чат тоб.; II. ЙЕДЕ т‰р., Р. III 368 (тел.), Буд. II 351 (т‰р., шаѓ.); йада ±йѓ. диал. Jarr. 145 (jada ~ jade), ГАЯ 164, Верб. 66, Р III 207 (алт., тел., деб., шаѓ., осм.), Буд. II 351 (т‰р., шаѓ.), Раv. С. 519; дада алт., Р III 208 (тел.); сата як. (ЭСТЯ, 11 – 12 б); С.Е. Малов: йаѓдыр `совершать шаманское моление о ниспослании дождя`. РСл., III, 53; йаѓ - `дождить`; йаѓмыр йаѓ - `дождить`; ќар йаѓа – дыр `идет снег`; тењір йаѓу – дро, тењір йаќќыш – тро `небо дождит`. РСл., III, 39; йіњер боп – тро, ќ±н йаѓып тро `солнце зашло`; ќ±н ма йаќќан – дыр `солнце закатилось`[232, б.34]. Демек, жад ~ жаќ ~ жай бір-бірімен семантикасы жаѓынан µте жуыќ. С. Талжанов: Жад, жат (парс. яд-еске алу) жатќа айту – дейді. Жайын тас, жай тас – магический камень, который, по древнему поверью казахов и других тюркских народов, обладает способностью вызывать в любое время года дождь, снег, морозы, вообще непогоду. Древнейшие сведения о яда таш (жай тас) содержатся в хронике анонимного сирийского монаха VII века, описавшего события, происходившие при патриархе Элиасе из Мерва деп кптеген дебиеттерді тізімін крсетеді (Потанин, 297).

Л.Н. Гумилев: жадылыќ (дуаќанттыќ) сиыр мен аттыњ не ќабанныњ ќарнынан алынѓан тасты (ќойдыњ асќазанынан алынѓан тас –ќырѓ – ќарањыз – автор) дуалау арќылы жањбыр жаудыру ‰шін ХХ ѓ. дейін ќолданылып келді. «Жадылыќ» єрекеті аруаќтарды шаќырумен байланысты емес, жадышы олардыњ кµмегін керек етпейді. Кµне т‰ріктер найзаѓайды (жай) кµк - деп те атаѓан. Оныњ µзіндік мєнісі болѓан. Мысалы, Ат байлаѓан аќырды, Кµк т‰скен жер таќырды (Ќыз Жібек). Осы жолдаѓы екі сµз т‰сінікті ќажет ќылады. Аќыр –ир. зат. диал. Малѓа жем-шµп салу ‰шін жасалатын оттыќ. Ат байланѓан аќырды «кµк» т‰сіп, таќыр ќылѓан. Кµк – найзаѓай сµзініњ орнына ќолданылып, т‰ріктердіњ космологиялыќ т‰сінігінен айѓаќ беріп, к‰нніњ к‰ркіреуін тєњірдіњ дауысы деп, ал найзаѓайды «кµк» шайтандарѓа атќан оќ деп т‰сінген. Кµк соќќыр, кµк соќсын, кµк т‰йнек келгір осындай наным-сенімнен пайда болѓан. С. Е. Малов: Йар: Кµк йар – местечко на восток от Пейран. РСл., III, 99 – 100: йар `крутой берег, крутизна`; йар – `разрывать, разбивать, расщеплять`; тыстын ќоњѓырын йарватып – тро` разбил дно у котла`. РСл., III, 202 (37 б); М. Ќашќари: «Ачук кµк-Ашыќ аспан» – тіркесін ќолданады [230,б.179]. К‰н к‰ркірегенде кµктєњірініњ* «Кµк айѓыры кісінеді» – деп жатады. Найзаѓайды кейде жай т‰сті дейді де жайаѓашын* ќ±рады [240, б.547]. Ш. Уєлиханов: «тєњірі жарылќасын, кµк соќќыр, кµк соќќан сµз тіркесіндегі тєњірі белгілі сµз, ал жарылќасын сµзі /Жарлыќ секілді монѓолша дзарлик/ ±ќсастыѓы бар, бір нєрсені жаны ќалайды, ќалаулысы, µзініњ ќалауын да жєне монѓолдыњ таѓы бір сµзі дзайѓа-аспан-кµктіњ ќалауы, таѓдыр деген ±ѓымды береді» – деп жазды [240, б.181]. Жарќ-ж±рќ етіп найзаѓай ойнап жањбыр жауды дейді (100); Найзаѓай ойнап, жарќ-ж±рќ етіп т±р (М-Ж., 101); Б±л мысалдарда таза тєњірмен байланысты мєселелер ќозѓалды. Ауыз єдебиетінде «жад» ата-баба рухымен т‰сіндірілді. Ш. Уєлиханов: «Адам табиѓаттыњ аясында ѓана д‰ниеге келіп – туып, соныњ ѓажап, тосын ќаћарынан µледі. ¤лген сєттен бастап жаратылыс пен табиѓаттыњ ‰стемдігі кілт ‰зіліп, оныњ µзі аруаќќа-онгонѓа, барлыќ ќ±діретті к‰штермен тєуелсіз кейіпке айналады» – деді [240, б.173-174]. Жад сзі ауыз дебиетінде жиі кездеседі: О да ќоймай т±р екен, Кµп жад етіп бабасын (Ќобыланды-155). Ата-анасын ойланып, Жалѓыздыќ т‰сіп басына Кµзініњ жасын тµгеді. Жад ќылып жылап ењіреді, Сондаѓы айтќан сµз еді: Жад ќылып єуел алланы, Тапсырды Ш±бар аланы (Алпамыс – 186). Осы – жад пен жады (тас) дуалау деген маынадаы лексемалар жаынан байланысты сияты. Бл арада жад етіп, жад ылып сз тіркестері `медет, айбар, жрдем ету` сияты маынасы жаынан жады сзіне бір табан жаын. Гумилев айтады: «Жадылыќ» туралы ењ ескі мєлімет Сирияныњ VII ѓ. белгісіз бір сопысыныњ к‰ннамасында жазылѓан, ол Мервтен шыќќан абыз аќсаќал. «Яду» – жады сµзініњ µзі парсыныњ дуаќат, сиќыршы сµзінен алынѓан. Фирдауси т‰рік дуаќантын «баќсы» деген сµз Иранда белгілі болса да, тап єлгіше атайды» [262, б.83]. Жалпы, жадыны ±стауда аруаќќа, баќсылыќтыњ ізі бар сияќты болып кµрінгенмен, оныњ ізі де жоќ. Негізінен жын-шайтандарды оттыњ киелі к‰шімен аластау «жадылыќ» єрекет барлыѓын байќау ќиын емес. Жалпы, отќа табыну, аруаќтарѓа табыну емес. Иранда от – діни жолмен табынатын ќ±дірет. Т‰ркілерде от – жадылыќтыњ ќ±ралы ѓана. Демек, VI-VII ѓѓ. «жад» ж‰йесі т‰ркілерде болмаѓан. Тек ќана, «ќам» (ќам + шы) т‰бірі негізделген баќсылыќ VII-ХII ѓѓ. арасында т‰ркілерде кењ етек алды деп айтуѓа болады. «Жад» маѓынасы кескіш, бір нєрседен, екінші нєрсені аластау, кесіп тастайтын ќ±рал. М. ашари «ан алдыратын аспап» андауыр дегенді білдіретін sorи (сору) сзі «хайуанны стін ему, яки анын сору» маынасындаы sordы (сорды) сзіне у осылып жасалан-дейді [230, б.42]. Демек, жады сияты кескіш ралды бірі- андауыр. Жад > пышаќ > кескіш > тас > найзаѓай > жай > кµк > жаќ > бµлу > аластау > дуалау > жад > бµтен > бµгде > жад. Жад > пышаќ > андауыр ( сылып тастау ). Б. Ќыдырбек±лы К‰н жадына ќарасам, желініњ оњы – ќ±ралай (Махамбет) жады сзі т‰рі, беті деген ±ѓым береді дейді. Кµктегі жай, найзаѓай, жады маѓынасымен байланысты туѓан сµз екендігіне мєн бермегені байќалады (Социалистік азастан, 1991. № 77 (19852). Кн жайлатып, жаудыран ызыл туы, ткен жыл тгілген кез малды шуы (М-Ж. 2003: 79); Он екі кн бршаты тгілдіріп, Кн жайлатып, асшыны амап салды (КБС, 83). «Жадылау» арылы кн жайлату, осы наным-сенімге байланысты траты тіркестерді пайда боланын айтады (. абитханлы. 1995: 20).

Тйін. Жады мен дуа маынасы жаынан жуы мндес сздер. Былайша айтанда синоним. Жады мен дуаны о бастаы іс-рекеттері те болан сияты. Жады кбіне сырты дниеге байланысты болып келеді де дуаны адама атысты жаы басым болып келеді. Мшр-Жсіп Кпеев жад сзін екі маынада олданан. 1. Жад (память); 2. Жат – дайды медет тту. Ауыз дебиетінде бабасына, ата-анасына, Аллаа мнажат етіп «жада» табынып, жрдем срау ежелден келе жатан ислам дінінен келіп енген былыс. Мшр-Жсіп осы ізбен «дайды» жат ылып, жрдем срайды. Жадыны бойында е алаш спиритуализмні нышаны болан (материядан туелсіз бір кш бар). Кейіннен ислам діні ыпалымен алла, дай т.б. араласып кеткен. Жады <> дуа.

Дуа. Ќазаќта бір сµз бар: оњѓан, ілгері басќан біреуді «Дуа тиген ѓой!» – дейді. Біреу оњбаѓан т±ќымды: «Дуа тимеген ѓой!» – дейді. «Дуаменен ер кµгереді, жањбырмен жер кµгереді». «Дуалы ќ±л арымас, дуасыз ќ±л жарымас», – деген сµз таѓы бар (М-Ж., 28); Дуа діни–наным сенімні ежелден келе жатан дстрі. М. ашари ЕМ. ЕМ: ем. Дауа. Дауалаушы адамды еmшi – емші дейтін атау [230, б.67]. Дуакер-волшебникъ, волшебница, заколдовалъ (Будагов, 1871: 401). В.В. Радлов ду’а 1) дневная молитва; 2) наговоръ, колдовство; ду’агуілуk-благословеніе – дейді [205, б.1782]. Дуа а. [дѓао доа. 1. зов. 2. мольба; просьба: 3. молитвы; 4. проклятие; амулет – молитва, написанная на теле] – 1. рел. Молитва, благословение (КРТСАИЗС, 97). Дауа а. два: лекарство, снадобье, лекарство, средство (Рстемов, 87); Б±л арада кµњіл аударатын Р‰стемов дµдеге (ду: два + тєг: низ) – деп, талдаѓан екен. Демек, «ду» екі маѓынасында ќолданылатыны аныќ. «Дам», «да, та» деген де сµздер бар біраќ, ол (дамата, таара) єйгілі, лкен деген маѓынасында пайдаланылады. Дамолла – ‰лкен молда деген ±ѓым береді. «Да» ќытайша «‰лкен» деген ±ѓымды береді (Халид, 279). И. Исмаилов ытай жне днан тілінде да `лкен`, дае `лкен мырза`, давэй `лкен лейтенант` орыс тіліндегі да Москва `лкен Москва` т.б. да мен та `лкен, зор` – деген маынаны крсететінін жазды (ПЭТЯ, 93). Л. Гумилев «ху» деген сµз балгер, сыйќыр, дуаќант – дейді [262, б.73]. М.Хамраев «ду» -два, «екі» дегенді білдіреді дейді [263, б.29]. Ду: два (96); Дуа а. доа 1. зов; 2. мольба; просьба: 3. молитва; 4. проклятие; амулет-молитва, написанная на теле. -1. рел. Молитва, благославение (КРТСАИЗС, 96). Иран тілінде ду-екі, шамбе–к‰н дегенді білдіреді (Д. Ж‰нісов, 1991: 62). Ду – «жан» жєне «рух» – деген ±ѓымды беретін сияќты. Л. Гумилевтіњ мына: «Яду» – жады сµзініњ µзі парсыныњ дуаќант, сиќыршы дегеннен алынѓан. Фирдауси т‰рік дуаќантын «баќсы» деген сµз Иранда белгілі болса да, тап єлгіше (жады-автор) атайды екен [262, б.83].

Ду мен с‰ф ќатар ж‰рген. Дуалаудыњ µзі с‰ф-тен басталѓан, сф пен шкіру атар жрген сияты. «Суф» `ж‰н` суфизм `ж‰н шекпенділер` ќ±пия тілмен сµйлескен болуы керек. Ол тіл ду мен суф т.б. Сфий-кпчилики тадиотчилар бу сзии арабча «суф» дан келиб чиан блиб, юнг мато - хира деган арорга келишган. Боша бир нутан назарларга кра, сфий Юнон тилидаги «сафос»-донишманд сзидан олингандир. Бу сзни соф-поклик, яъни ахлоий тозаланиш ва рухий камолот мазмунида тушинтирган олимлар хам бор. Суф сзіні кейбір рпі аны мынаны білдіреді: «с» - самат, сафо, савм; «в» - вдох, вафо, вард: «ф»- фар, фикр ва фано-дейді (Ахмад Яссавий. Хикматлар. – Тошкент, 1990: – 254 б.). Бл орайда профессор Б. Саѓындыќ±лы дуаќанттыњ бейнесін жаќсы ашып берген [264, б.76-78]. Дуаќантты дуакештік – деп жазу да ‰рдіс алѓан, оныњ тылсым сыры жайында біршама жазылѓан (Дуакештік // Ќазаќстан єйелдері. – 2001. – № 5. 30.). Ду сµзінен діни аѓым пайда болды. Оны *дуализм – деп атады. Дули`зм*, -а, м. 1. Философское направление, признающее, в противо монизму, в основе мира два независимых и равноправных начала: материю и дух. 2. Двойственное строение, двойственность. Д. языкового знака (асимметрическое соотношение формы и значения; спец.). II прил. дуалистический, -ая, -ое (ТСРЯ, 181). Дуа (а) діни. дѓа (доѓа). Басты айналдыратын сиќырлы оќу, жады, тылсым (Бекм±хаметов, 63). Орынбай ±рпаѓында молда болса ауруѓа ‰шкіріп, дем салат±ѓын, тамыр ±стап, ќ±малаќ салып, ±йќы-т±йќы болып ж‰рет±ѓындар. Шєлдірік дерт ќарайт±ѓыны да бар шыѓар... ‡йден бетімен ќањѓып кетет±ѓын кезбе жындысы да болады (М-Ж., 34); Дуа > сф > шкіру > жад.

Тйін. Жад пен дуа бірге айтылан сияты. Келе-келе дуа з алдына дербес блініп шыан. Дуашы мен жаурыншы, малашы, балгер, жлдызшы ымы жаынан, жасаан іс-рекеті жаынан бір-біріне жуы келеді. Мшр-Жсіп Кпеев дуа лексикасын лемнен тыс бір кш сер еткен деген маынада олданан.

Жаурыншы. Басыдай бал ашып, тлкідей тс кріп, жаурын жаып, мала салып айтып отыраным жо (М-Ж. 12); Жаурындары не дер екен, тыдайын деп ккаланы артына келіп тра алдым депті (М-Ж. 147). Jаурын плечевая лопадка, крыльца у плечъ, плечо – онъ гадалъ по плечевой лопадк (Радлов, 1905: 17). Ш. Улиханов жаурыншы балгерлер – ойды жаурынымен, малаымен бал ашады. Жаурынмен бал ашу жне ыры бір малапен бал ашу азатар арасында е ке тараан балгерлікті трі. Бал ашуды бірінші трі-жаурынмен бал ашанда: жаурынды ота ыздыра бастаандаы, жаурына тскен белгі – сызышаа негізделеді. Басыларды арасындаы мытылары, кйдірілген жаурынмен бал ашатындары болып есептеледі. Бал ашуа пайдаланылатын жаурынны еті тгелімен мжіледі, біра тіс жаурынны сйегіне тимеуі керек, жаурынды ота тастаанда, ошаты жанында темір жатуа тиіс. малашы ойды ыры бір малаымен бал ашады. Кезінде малапен бал ашу Даниял пайамбардан мра боп алан деседі [240, б.159]. Кумалакъ – шарикъ овечьяго помета: бір арын майды, бір мала шірітеді – А.. одинъ шарикъ портитъ всю посуду съ жиромъ, одна дурная овца соблазнить (поведетъ) тысячу (послов. = одна паршивая овац все стадо портитъ, арын – баранья кишка, въ которой держать жиръ) [210, б.92]. А. Кайдар: Оны йысаны ктеріліп тр – обычно употребляется гадальщиками при гадании на *мала – когда катыжки (или бобы) располагаются в определенной последовательности, что предсказывает человеку дальнюю дорогу, путешествие дейді [233, б.227]. мала тарту – адам мірін болжау шін олданылатын наным-сенімдік мні бар балгерлік рекетті бір трі (. абитанлы, 1995: 20).

Тйін. Жаурыншы > балгер. > басы > шаман бір-бірімен тыыз байланысты болуы ммкін. Жаурыншы, жлдызшы мен малашыны атаратын ызметтері де бір сияты. Мшр-Жсіп дуашы, жаурыншы, малашы, балгерді магиялы кш иесі бар, сырттан келген жандар есебінде олданан. Блар фетешизмні т келеді деген белгісімен аруланан. Фетешизмні тты таяы бл-абызды аса таяы.

Аса таяќ. Аса таяќ ќолында, Ж‰рген ќаќтыњ ќолында (М-Ж., 176); Мхаммед асасымен есік аты (М-Ж., 68); Бір диуана келді де, Асаменен тртіп оятты (обыланды, 173).

Л. Будагов: аса, мн.,, 1) палка, жезлъ Моисея, которымъ онъ творилъ чудеса; наказаніе, дисциплина. 2) мра протяженія, содержащая шесть локтей - мра астрономическая = почти одной сажени [212, б.762]. Аса а. са: палка, трость; посох (Рстемов, 33). Араб-иран тілінде «аса» – таяќ, таяќша деген сµз. Міне осыѓан ќараѓанда аса таяќ бір-біріне маѓынасы барабар екі сµзден ќ±ралѓан (АЌТС, 37). Аса ж±ртќа барѓанда, Елдіњ кµркі мал дейді (ЌЖ) аса ж±рт тіркесі «шет ж±рт» дегенге мењзейді (Р. Сыздыќова). Бізді ойымызша аса жрт деген басыны, дуалаушы, емшіні елі сияты. Аса (а) (єса). *Диуананыњ ќолына ±стайтын сырлы аса таяѓы (ЌТАПС, 28). *Дівана – сумасшедшій, юродивый, нищій, дервищъ; дівані – предавшійся Богу (Радлов, 1905: 1779). Дуана – «юродивый», «блаженный», которому приписывается дар исцелять болезни, предвидеть события и пр. (Потанин, 118). Диюана блімінен ои аласыздар. Аса – б±л сµзді Тоќболатов былайша т‰сіндіреді: ќырѓыздар келтекті немесе жаќсы жонылѓан таяќты осылай т‰сінеді. Б±дан - Т‰ркістан µлкесініњ кейбір ќалаларында µсетін «аса» аѓашынан таяќ жасалады екен - деп санауѓа болмайды (Диваев, 244). Аса - зын келтек - ыса келеді (Жанпейісов, 1976: 132). Он имеет специальную одежду – шапку, халат, посох из священного дерева «Муса - аса» (посох Моисея – Р. М.) (Мусатфина, 143); Аса – зукан - `девочка` (Суник, 110). Аса `отец, самец, гром` (Ахметьянов, 140). Аса > ерекше дірет иесі. Тілеген ызды береді, Аса боларсы! (М-Ж., 2 т. – Б. 190).

Тйін. Жаурын, мала, аса тая - фетешизмге жатан себебі олар - жеке зата мінажат етіп, табынан, олдарындаы затты сиыры бар, магиялы кші бар осылар арылы адам санасына тсініксіз былыстарды игеруге тырысан. Оларды ойында адамдара алай жасылы жасасам екен деген ниеттері болан. Тыырытан шыу жолын жансыз заттардан іздеген жне тапан. Жалпы, жады мен тасатты бір ымдар. Жадыны заттай крінісі ол - тасатты. Былайша айтанда жадыны суреті деуге болады.

Тасатты. дайым р тастамас, сір кпті, Да ылып, тасатты тарап кетті (КБС). Дінге сенген, шала сауатты бара тасатты жасама (М.Т.). (Рстемов, 1989: 273).

Тасатты [а. тсдд: давать милостыню, подаяние; п. Тсддо; подаяние, пожертвование; жертва] – рел. (Рстемов, 1989: 273). Jадачіlік [ Dsch, von jадачі + lіk] искусство измънять погоду (Радлов, III т. 210). Jадачіlік пен тасатты маынасы жаынан те тыыз байланысты сияты. Жертвоприношение. Обычай вызывания дождя восходит к древним представлениям тюркских народов о «дождевом камне» - джеде, таш, яда, еде, суу-таш, жай тас, бытовавших у среднеазиатских народов с раннего средневековья до конца ХIХ века (Мустафина, 1992: 123). азатар кні бгінге дейін су тасыды, тас бла дейді. Осыан орай: Тас (v) [Кіr] = таш разливаться, выступать изъ береговъ - таудан аkkан тас пулаk, тасса kyjар теізг дейді (Радлов, 1905: 916). Демек, тасатты пен тас бла деген тіркесті арасында бір семантикалы байланысты болуы бден ммкін. Тасатты (тас ату) етістігінен тумаан сияты. Мсылмандарды арасында жабырды шаыру кеінен таралан діни наным болды. дайдан жабыр срап, тілеуді кбіне молдалар атаран. Тасатты беруді жма кнге орайластыран. Тасатты беру елімізді егемендік алуымен айта жаырып, халы тоанны басына, зенні асына барып, биік тауа шыып, ой сойып, молдалар «да» оып, жабыр тілеу деттегі дстрге айналды. С.Е. Малов «жад» туралы айта келіп, жоары ие «Алладан» ран оып тілеген дейді (Мустафина, 123). Обычай вызывание дождя восходит к древним представлениям тюркских народов о «дождевом камне» – джеде, таш, яда, еде, суу – таш, жай тас, бытовавших у среднеазиатских народов с раннего средневековья до конца ХIХ века (Р.М. Мустафина, 123). Кей жерлерде моллалар жабырды олдарына тас стап трып тілеген. Этнографиялы дебиеттерде ислам дініні серімен шаман дінінен келе жатан бл дстр кп згерістерге тсті. Тасаттыа ет асып, уырда, т.б. таматы бірігіп дайындаан. Тасатты атты уашылы жылдары берілген. Тасаттыа рбандыа шалынан малды анын трып алан суа аызан. Кейде рбандыа шалынан малды анын жерді азып, кміп тастаан. Тасатты беру шін рбандыа шамаларына арай ірі ара, жылы шалан. Меккеге ажылыа жрерде немесе кп болып тасатты жасаанда, я болмаса ханды таа отырызанда рбанды шалан. Мндай кездерде, сіресе а тйе сойылан (серов, 117). рашылы кезде молла мешітте ран оып «да» тсірген. Ислам дініне дейін шамандыты бір белгісі «тасатты» сияты трі ол - «жайаашы» болан сияты. Жайаашы (дзаягачи) - Рух, табынды ораушы, азатарда жайшы - жай, найзаай, жауын шаыра алатын сиыршы (Ш. Улиханов, 547). Л. Будагов: тур. дж. іедэ, яда, () сиырлы тас, безоаръ, жабыр мен арды кш иесі арылы шаыру немесе тотату. а., п, мног. дзада - ненастья. Аыз былай дейді: е алаш бл тасты Яфет Нойдан алан екен. Ол таста дайды аты ашалыпты. Ол тас жоалып кеткен, біра тркілерді арасында таса деген сенім сол кйінде алан. Олар ол тасты сиырлы кшіне лі де болса атты сенеді. Жадыны сиырлы кшімен сиыршылар, бал ашушылар, туіптер ауа - райын згерте алады. Алтайлытар сиырды кшімен жабыр шаырып шелекке толтырады. Мысалы, Ерен Шешен аспаннан жадылауды кшімен жабыр жаудыран екен. Иакинфті Жоарлар жазбасында ытайлы Си-юй-вынь-дзянь-луді жады тас туралы мліметін келтіреді. Ол: жады тасты кк, сары, а, а ср, жасыл жне ара тсті болатынын жазан екен. Бл тастарды сиырды, жылыны асазанынан табады екен. Кесірткені йрыынан, абанны басынан да е жасысы туатын крінеді. Когда туркестанцы молятся о дожд то привязывають безоаръ на таловый пруть, и ставять въ чистую воду: непремнно бываеть дождь. Если молятся о ведр, то кладуть въ мшочекъ и привязывають на лошадный хвость. Барлы жадайларда да ерекше да болады ал, ол даны кші міндетті трде сер етеді екен. Тркістандытар, Торттар, Олоттар жазда, алыс сапара шыанда шлдерін андыру шін олданан-аударан –А.. (1871: 351-352). Таскак навсь, на который кладутся кости животнаго, принесеннаго въ жертву, жертвенный стол (Будагов, 805). тастыран п. скатерт (Будагов, 1871: 397).

Тйін. Демек, тасатты > таса (тас, тегіс жер, мал соятын жер) дегенмен байланысты да болуы ммкін. Тасатты > малды рмалдыа шалатын жер (тегіс тас, жалпа тас) > тасты дуалау арылы аспаннан жабыр шаыру деген ым береді. Тасатты (тас+ат+ты) = рмалды (р+мал+ды) ат+мал -ты//-ды (тас>р) (рса, ры т.б.) орын – жай дегенді білдіреді. – кетай, мен кк лаы болайын, мені дай жолына рмалды ылып, ел-жртыды тапса! – деп, жылап оя бергенде, Дос батыр айтыпты... (М-Ж. 9 т. – Б. 140). араыз: ры, крке т.б. Тасатты//рмалды синоним параллельдер. Жады мен дуа кк пен жерді елшісі. Адам днекер.. Нрмаамбетов тас араы дегендегі «тас» сзі «тауды тасы» деген тіркестегі «таспен» ш айнаса сорпасы осылмайтынын айтады (Сз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. 112 б). Бізді де осы таса атысты «тас» (тауды тасы) дегенде ана олданылатын «тас» дегенге кдігіміз бар. Оан себепші болан: абаан (ан-су); жауазын (жау-май); албасты (ал-ызыл); тал бойы (тал-тл);Талас (тал-су); скер (су); й, ав т.б. кне аттары барлыы. Демек, тас бла, су тасыды, тл...р, еру т.б. тере мнді мифпен байланысы > мір, тіршілік, озалыс т.б. рине, бл - лі піспеген болжам ана, зерттеуді ажет ылады.

орыта келгенде, «Календарлы мейрамдарды» барлыы да бірі-бірімен тыыз байланысты маыналы зегі бар жйеден тратыны аныталды. Жне де р тілдік фактіні талдау нтижесі бізді себеп пен салдара жетелейді. Біріншіден, себепсіз жерде сз болмайды. Екіншіден, себепті салдары ым мен маына. Ал, олар атаусыз болмайды. Зерттеу сол тілдік атауларды райсысыны этимологиясын ашып берді. Кптеген мыт болан кне сздерді о бастаы тбір тласы аныталды, о бастаы маынасы мен азіргі маынасы ашылды. Календарлы мейрамдар азаты мірімен тыыз байланысты, кейіннен діни элементтер еніп отыран. Біржаы рухани, тіпті, мифпен де байланысып келеді. Календарлы мейрамдар да ішкі дние мен сырты дние тыыз араласып отырады. Олар-белгілі бір цикла тсіп реттеледі. Мысалы, рте (жерді ртеу, дайындау). Адамдарды трмыс-тіршілігі маусыммен есептеліп, реттеледі: жайлау, кзеу, ыстау, кктеу т.б. Ішкі бірлік, танысу-білісу сияты: ереу, ерулік т.б. арылы жзеге асып отыран. Мшр-Жсіп шыармаларындаы календарлы этномдени лексикаларды олданыс ерекшеліктері аныталды. Жалпы, осы мселелерді брі де аза мдениетін дамытуа лкен сері болан. Мысалы, ерулікте н салан, кйшілер кй тартан т.б.

лік жнелту салтыны терминологиялы жйесі

лі жібімей, тірі байымайды. Сби дниеге келгенде алай рметтесе, адам лгенде де солай рметтеген. Адамды лді енді осымен брі бітті деп арамаан. лікті о диеге жнелтуді зіні толып жатан дстрі болан. Зороастризмдік о дниедегі жанны тірлігі сияты ілімді мойындаан. Сондытан лікті аруа деп арулап, жуындырып (сйекке тсу деп аталан), а кебін кигізіп жерлеген. Пктік пен тазалы (аруа) ару сзіні шыуына трткі болан. лген адамны басына да ылып, ата-баба аруаын за уаыт жат ылып стаан. О дниелік адамны жаны, рухы мгілік деп спиритуализмге бой сынан. Оны белгісі кні бгінге дейін саталан. Жмалыын беру, шелпек пісіру, да тсіру, ран хатым беру т.б. Жерлеу де барлы пен байлыты нышанына айналан. «лім барды малын шашады, жоты артын ашады» – деген маал бекерге айтылмаса керек. Бізді байаанымыз лік жнелтуде кбіне рухани мдениет атысып отырады. Ал, мифтік белгілер ара-тра мінжат, бата ыланда тірі алан бала-шаасына, рпатарына, туан-туыстарына атысты «бер тір, а дай жарылай кр, ліге иман бер, тіріге береке бер, алла зі берді, зі алды» сияты олданылатыны байалды. Біз Мшр-Жсіп шыармаларындаы лік жнелтуге атысты лексикалара: а сйек пен ара сйек, ара тігу, ас, она ас, ара шаыра, сеп, жыртыс, тл одан туындаан > тлып > тала; семантикалы маынасы тл сияты маынасы жалыздыа келетін: ара бауыр, ары бау, олжа, жесір, жетім, н лексемаларына да талдау жасаймыз.

А сйек. ара сйек. Бл баланы алатан жол менікі еді – дейді тре. Тре транда ара алушы ма еді – деп айып тре кпелеп, блініп, ауып кетіпті (М-Ж., 33). А. Кайдар: *ара («черный») в переносных значенях: «простой»; «обыкновенный», «простолюдин» (т.е. не аристократического, ханского, торе, ходжи происхождения), «простой народ». Это сочетание в чем то созвучно с древнетюркским *ара бдн - «простой люд» – дейді [233, б.206]. М±нда да ќара ќазаќ, аќс‰йек тµреніњ арасындаѓы ќ±н ерекшелігі аталып µтеді. Ќ±ныныњ мµлшері де наќты жоќ, бекітіп ќойѓан ереже де жоќ дегенді айтады (А.И. Крахалиев Ќ±н турасында ќазаќтардыњ.... // Дала уалаяты. – 1894. – № 8). Ќазаќтар ту баста єлеуметтік бµліністіњ екі т‰рін білген: «аќ с‰йек», «ќара с‰йек» Аќ с‰йектіктік Шыѓыс т±ќымымен тыѓыз байланысты. Ќалѓандары ќара с‰йекке жатќан. Сондыќтан да, ХV-ХIХ ѓ. ењбектерінде «аќ с‰йек» пен «ќара с‰йек» айтылады. Дегенмен, «аќ с‰йек» ХV ѓ. аќ с‰йегінен кµп айырмашылыѓы болды. Ќара с‰йекте сондай µзгерісті басынан кешірді. Кейіннен ќара с‰йектер арасынан да Шыњѓыс т±ќымынан бірде-бір кем т‰спейтін ел басќарушы аѓа с±лтандар, болыс т.б. шыќты. М. Пералиев (В.В. Григорьевтіњ лаќаб аты) аќ с‰йектік ‰стемдік монѓол басќыншылыѓымен байланысты екенін айтады. В.В. Радлов кµне т‰ркі термині «тµре» «принц» деген ±ѓым берді – дейді. «Ќ±дат±ѓу білікте» де осы маѓынада кездеседі. Ќазаќ хандарын да «тµре» деген. «Тµре» Шыњѓыс ханныњ зањдары мен жарлыќтарын білдіретін сµз болѓан. «Тµре» сµзі парсыныњ «дрэ» ќ±лдарды д‰релеу ±ѓымынан шыќќан. «Тµре» белгілі бір дєреже сияќты берілетін атаќ болѓан. Али-Каджи-Халид-Бек-Оглы жєне Тибиян Нафи «тµре» сµзініњ шыѓуына ‰лкен мєн берген. ‡ндістерде «тµре» `билігі жоќ`, `беделі` жоќ деген ±ѓым берген. Ќара с‰йек: ќараша, нµкер, егінші, жатаќ, байѓ±с, бейшара, кедей деген аттармен де белгілі болды. «Аќ с‰йектер» (тµрелер) руѓа жатпады. Бір деректерде «аќ с‰йек» (ќожалар) деп М±хаммет пайѓамбардыњ ±рпаќтарын айтќан. Олар да ќазаќтыњ руына жатпаѓан. Жылдар µте соњѓы екінші айналымдаѓы «аќ с‰йектер» «ќара с‰йектермен» пайда болды да бірі-бірінен ќыз алысып, ќыз берісу нєтижесінде ќ±дандалы бола бастады, «ќара с‰йекпен» ілік-шатысы бар «тµрені» «ќараман» деген. Сµйтіп, «тµре» жалѓыз єлеуметтік т±ѓырдан тайды. «Ќара с‰йек» тµрелер де пайда болды. Еске т‰сірсек, Ќ±нанбай ќарадан шыќќан хан («хан» ±ѓымында емес) аѓа с±лтан болды. С±лтан, тархан, би, аѓа с±лтан т.б. бµліне бастады.

Тйін. А сйек пен ара сйектер азаты ішкі праволы-леуметтік трмыс-салтына атты сер етті. лікті жерлеу дстрінде де леуметтік бліністі нышаны білініп трды. Бл жайттар жоарыдаы осыан атысты блімдерді зерттегенде аны байалды. Мшр-Жсіп шыармаларында да а сйек пен ара сйек деген крініс тапты. ара тігу лген адамны а сйек, ара сйек шыу тегіне байланысты тігілді.

ара тігу. – Ас берілгенде Жєнке батырдыњ босаѓасына т‰йе бастатќан тоѓыз байлансын жєне ќаралы ‰йге шаншылѓан найзаны (жыл толѓанда) жылын бергенде Жанаќ сындырсын, бір ат, шапан Жанаќтыњ µз жолы болсын (М-Ж., 70); Ќара тігу, ќара салу, ќара жамылу сияќты ±ѓымдар жан-жаќты сараланып этнографиялыќ т±рѓыдан зерттелді [208, б.53-60, 226]. Сонда байќаѓанымыз, «ќара тігу»: ќаралы ‰йге шашаќты найза шаншу, ќара ала (ќызыл – А.Ќ.) ту тігу, жылќыныњ ќ±йрыѓын ќиып алып шаншу т.б. «аќ с‰йек» пен «ќара с‰йектік» белгісіне ќарап, барлыѓы мен байлыѓына да байланысты болѓан. ¤лген адамныњ беделі мен мєртебесі де ‰лкен рµл ойнаѓан. Найза шаншу (оныњ ел бастап батыр болѓандыѓыныњ белгісі) т.с.с. Ќ. Халид, Е. Жанпейісов тµре т±ќымдарына µлгенде ту тігілгенін, ќараѓа найза т±рѓызылѓанын айтады. Ту андау. Жеуді уанышты белгісі болан. Мысалы: Сиыр атаулыны ш мы кісіге азы боларлы ылып жрта тастап кетііз, батырлары туын андасын, мре-сре болып тамаа тойынсын ( М-Ж. Ш. – Б. 67). «ыз Жібек» жырына кіл аударса: По казахскому обычному праву, так называемая «белая кость» – «аќ с‰йек», т.е. знать, пользовалась рядом превилегий. Одной из таких превилегий был обычай, следуя которому, путник, подъезжая к юрте «аќ с‰йек», спешился и шел, ведя коня на поводу – деген орысша берілген тсінікті оимыз [218, б.290]. ара халы (азата «ара аза», «ара бара») - ебекші азаты атауы. Тарихи дебиеттерде кейде ара азаты орнына ара сйек (черная кость) деп те аталады, біра, бл атауларды азатарды здері еш уаытта олданан емес [240, б.541]. Мысалы ќара халыќ ‰ріккен ќойдай, Баќпаса, кетуші ме еді ќасќыр тоймай? (М. Дулат, 46); араша, ара суйек-простолюдин, черно-костный – деп жазды (Потанин, 352). М-Ж. Кпеев шыармасында ара ќазаќты: ќара баќі, ќара божыр, ќарашы сияты синоним сздермен атау орын аландыын байауа болады. Кµрге салѓанда Бµгенбайдан келе жатќан кєрі єруаќ, ќара баќі кµзім тіріде сені ќолымнан кµрге салдым-ау деп боздаѓан екен (М-Ж., 48); Жетіру тентек анжыѓалы Аќмолаѓа ќарап... ќара божыр, тентек анжыѓалы Аќмолаѓа ќарап кеткен (М-Ж., 49); Айыпсыз хан боламын десе, хандыѓы жарай ма, ќарашы деген олаќ емес пе? (М-Ж., 68); Брінен ара, тре – басып тті, Бл баыт біле білсе, саан аз ба? (М-Ж., 363).

Ќара мал – сиыр, б±зау торпаќтар жатќан, жылќы ќара малѓа жатпаѓан. Ќара ќан – ќарѓыстыњ т‰рі, адамныњ ќан т‰йіршіктерініњ ќоюланып ауруы. Ќара мал еншісі бµлек, басќа екен де, жылќы ‰леске т‰спеген екен; Б±рынѓыныњ алѓыс т‰бі аќ май, ќарѓыс т‰бі ќара ќан дейтіні сондайды кµргендіктен айтќан (М-Ж., 16);

Бл арада Ќ±рбанѓали Халид дерегініњ де мєні зор: Ќайтыс болѓан кісініњ мініп ж‰рген жаќсы аттарынан бір-екеуініњ ќ±йрыѓын кесіп т±лдайды, ат ќ±йрыѓын кесуді «т±лдау» дейді, яѓни иесіз т±л ќалды, демек, ері жоќ еркімен кеткен єйелге «т±л ќатын» деу де осыдан. Ат ќ±йрыѓын кесу мєйітке ќатысты болѓаны ‰шін, бµтен кісі µзгеніњ атыныњ ќ±йрыѓын себепсіз кессе, соњынан бір жылѓа жетпей ат иесі µліп ќалса, жарты шыѓынын беру керек. «Ат айып тарттыныњ» мєні. Єлгі ќ±йрыѓы кесілген атты ер-т±рманымен ерттеп, ‰стіне µлгенніњ жаќсы киімін жауып, ер басына тымаѓын кигізеді, б±л атты мінуге болмайды, кµште атты жетекке алып ж‰реді. «*Ќара» тігілген аќ ‰йге «*сеп» жияды.... Кµшкен кезде ќызы тымаѓын теріс киіп, «ќараны» ќолына алып, т±лданѓан атты жетекке алып, жалпы ауыл, ќыз-ќырќыны сонымен бірге кµш алдынан ж‰ру керек. М±нан соњ єйелдер т‰йесін жетекке алып тиісті бейнемен ж‰реді Ќараны – туыстары т±рѓызады. «Ќара» дегені найзаныњ ±шына белгі байлау, мєйіт жас болса-ќызыл, ересекке-аќ, орта жасар болса, бір жаѓы ќара, бір жаѓы ќызыл, яѓни аќ матадан ќ±рап тігеді. Б±л ќара ќазаќтыњ белгісі. Тµрелер тірісінде ќай туды ±стаѓан болса, µлігіне сол ту байланады, тµрелер де жас пен кєрісі бірдей. ¤лікке тігілген белгі ќай т‰рлі болсын «ќара» - деп аталады, «Ќаралы к‰н» тудыныњ белгісі. Ќара – жылына «ас» береміз дегенніњ де белгісі; Еске алу-ат жарысы, балуан к‰ресі т.б. ара - лікке тігілген туды андай трі болсын ара деп аталады [207, б.180-181]. ара ту: Шашаќты ќара ту алып, Ќыз Жібектіњ артынан Ерісе ќуып барады (43); Алпыс кісі ќощы алып, Шашаќты ќара ту алып (ЌЖ, 20); Ќара-этнографиялыќ маѓынасы жаѓынан ќайѓы, аза т±тты дегенді білдіреді (Жанпейісов, 32);

Дєл осындай кµріністі М.О. Єуезовтіњ шыѓармасынан да оќи аламыз. Иллюстрациялыќ материал ретінде эпопеядан ‰зінді келтіреміз: «‡лкен кµштіњ алдында есік пен тµрдей жерде аттарын ќатар бастырып бір топ ќыз келеді. Тап орталарында, ерттеулі к‰йде бос жетектелген, кекілі к‰зетілген, ќара кµк ат бар. Сол топтан єнтек кейін ‰лкен кµштіњ алдын бастап келе жатќан с‰п-с±р ж‰деу бєйбіше екен. Басына ж±ќа ќара желек жамылыпты. Б±л бастаѓан он бес т‰йелі кµштіњ сєні µзгеше кµрінді. Бар т‰йеніњ ‰стіне артылѓан ж‰ктерді жапќан µњшењ ќара кілем, ќоњыр алаша, ќара ала текемет кµрінеді. Ж‰кті т‰йелердіњ екі жаѓы сол ‰лкен ќара ала жамылушылармен баяу ѓана желпіне т‰сіп, µзгеше бір ауыр тыныс алып келе жатќан тєрізді. Кµштіњ т‰ріне тањданып, ‰нсіз тоќтап ќалѓан балалар тобы мынадай салтанатты кµріністіњ алдын кесіп µте алмады. Енді амалсыз кµш µткенше ќарап т±ратын болды. Басында б±ларѓа кµш адамдарынан кµз салѓан кісі жоќ еді. Біраќ, алдыњѓы ќыздар тобы енді жаќындап, ќастарына кеп ќалѓан екен. Солар ѓана µзінше, бірт‰рлі т‰йсінгендей болды, білем. Аралары азыраќ ауысып, аз ѓана бµгелісті де, бір кезде бір топ ќыздар ортасынан екі ќызды ілгерірек бµліп шыѓарды. Баѓанаѓы кекілі кесілген ќара кµк ат сол екі ќыздыњ орталыѓында жетекте екен....Б±л кµш ќаралы кµш екенін – Бµжей кµші екенін Абай мен Тєкежан баѓана-аќ таныѓан болатын. ¤зге кµштен бµлек болатыны мєлім. Біраќ, ќазіргі мына екі ќыз істеген іс сол бµлектіњ ішінде де бір µзгеше болды. Олары µзге ќыздан бµлінгенде байќалды. Бастарына еркектіњ бас киімін киіпті. Ќара маќпалмен тыстаѓан ж±ќа ќара елтірі тымаќтары бар. Ќыз кимейтін бас киімніњ артын алдына келтіріп, теріс киіпті. Енді ѓана аныќ кµрінді, орталарына жетекке алѓаны т±лдаѓан ќара кµк аттыњ ‰стіне Бµжейдіњ ертоќымы ерттеліпті. Ер стіне сол Бжейді осы ткен ыста араралыа киіп баран ызыл кре ішігі жабылыпты. Ерді асына амшысын шншіп, соан да теріс аратып, Бжейді ысы тлкі тымаын кигізіпті» (Абай жолы. 1989. – Б. 144).

Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев ара тігуді тріне найза шаншуды атайды ол лген адамны ел мен ер бастаан батыр екендігін крсетеді. Найзаны сындырсын деп отыраны жылы толаны. Ас беруге дайынды жасалсын дегені. Тігілген араны алып тастау мртебесі де кім крінгенні еншісіне бйырмаан. Оан сый-сияпат ат берген, шапан жапан. *Сеп лікке атысты да жиналан.

Ас, она ас. азан-жабды блімінде де біраз айтылды, араыз. Жантемір мырза атанды жас кнінен, Берумен жарастыты она асы (М-Ж., 328); Кісі лгенге «ас» берілген. Тарихта мыт болмаан Саынайды асында Аан серіні лагері мерт болан. ара – жылына «ас» береміз дегенні де белгісі (. Халид, 180); Арабша «дм», «таам» деген сзді азаша маынасы «ас», «тама» (С. Манов. 1974. - Б. 112). Ас – завершающим элементом в погребальном ритуале, как правило принято считать ас. Традиционным центральным значением его (т.е. слова ас) является `еде, пища` т.б. (Жанпейісов, 73). она асы – угошение – (Потанин, 325). Ас – поминка по умершем (Тверитин, 116). онаа беретін тама «онаасы» деп аталды (С. Манов. 1974. – 112 б.). Ш. Улиханов асты бірнеше трін: керез ас – лген кісіге арналан ас. Керез – лер алдындаы сиет сз; ыры ас – «ырыы», «ыры кн ткен со берілетін ас; лы ас – лген кісіге жылы ткен со берілетін – ас деп атап ткен [240, б.261-263].

Асты `таам, ас` деген маынасы кптеген тркі тілдерінде саталан. ыр. ас `шаырылан тстік, еске алу (ас) `; аш беру, ал азан. аш оздырма `ас беру` (БСл, I, с. 49); ыр. ара аш `жерлеп келгеннен кейінгі кіші ас`, чо аш `жылына ас беру`(КРС, с. 83); як. аттанар ас `келінні ата-анасыны йінен аттанып, кйеуді йіне барардаы дайындалан таам`; іті кіllрр ас `йленген жастар мінген поезді келерінде беретін ас` (Пекарский, I, с. 164); казан. как тш ашы `йінде тойда болан, жаа йленген онатара берілген кішігірім той` (РСл, с. 584). тадж. оши кенгош `йлену тойы болар кездегі алдын ала туыстарына, таныстарына кеесу шін шаыранда берілетін таам`; оши сол `е жаын туысыны жылына жасалан рмет`; оши нахор `йлену тойы кезіндегі таы рмет` (Тадж РС, с. 291); уз. маслахат оши `йлену тойы болар кездегі тек ана шаын туыстарын кеесу шін шаыранда берілетін той сыма`; хотин оши `пішпе кні йелдерге жасалан таам`; из оши `ыз йінде тойа бір кн аланда жасалатын той (кеш); ыздара затуа бір кн аланда жасалатын той (кеш) (УзРС, с. З11); туркм. аш бермек `айтыс болан ата-анасын еске алу шін жасалан ас`; агзыбир ашы `некелері иыланнан со ертеінде берілетін тстік` (Туркм РС, с. 59), казан., мещ. урнаш (вм. рн аш) `пия (йде лкені жо кезде жасалады) дайындалатын ттті таам ` (БСл, I, с. 48), урынаш `кешкі ас кезіндегі отырыс`. Бл мліметтерде салыстыра келе Э.В. Севортян былай деп жазды: «Аш, вероятно, из иранского а.» Одним из старейших среди тюркских значений аш должен быть `суп (похлебка)`, т.е.: 1) `вареная пища, варево`, 2) `не только мясная, но, по-видимому, и растительная`. Достаточно старым должно быть также обобщенное значение `еда, пища`, которое является единственным в древнейших памятниках тюркских языков... Старым следует считать также значение ` (жертвенная), пища` (Gabain H), откуда `поминки` в кирг., каз., калп., уйг.» (ЭСТЯ, с.211) [208, б.75]. А. Жилкубаева: Э.В. Севортянні: ас / аш тегінде пехвалин тілінен ауыса отырып, тркі тілінде ертеде етістікті – зат есімді омоним боланын, бір мезгілде атау тласында жне етістік: `таам` жне `таамдану` маынасы болан мны жанама длелі ретінде ол, кне сзжасам моделін ашіч аш + (и) ч ару жара маынасындаы `азан` – деген пікіріне сйенеді (ЭСТЯ, 211) [209, б.310]. Э.В. Севортян азіргі тркі тіліндегі ас этнониміні а: ш жеті семантикалы тобыны маынасын крсетеді. Ас / аш > азан болуы ммкін.

Тйін. лген кісіге ас берген оны: керез ас, ыры ас, лы ас, она ас трлері болан. лген ата-бабасыны йін ара шаыра деген. Шаыраты ара болуы сын есіммен байланысы шамалы, з алдына кк сияты ым боланы байалады. О баста айтылып отыран лікке атысты аралы й дегенмен байланысты болан да келе-келе ара шаыра лкен й, кенжені йі, здеріні шыан йі сияты баса маыналы сипат алан. ара шаыраты иесі р ашан да е кенже баласы болан. Мшр-Жсіп Кпеев ара шаыра этнографизімін кімге тиеселі, кім оны иесі сияты маынада олданан. араны да кк сияты бірнеше маынасы болан жне дербес ым ретінде алыптасан.

ара шаыра. Ќараныњ ќара шањыраѓы Жєдігерде; Жєдігердіњ ќара шањыраѓы Мємбетбайда (М-Ж., 47); ара шаыра=хранитель традиций предков; уважаемый, почитаемый дом. А. Кайдар: *Шаыра - круглый остов с перекрестьем внутри, которым завершается сферический купол юрты и который служит одновременно окном и отверстием для выхода дыма. Сочетание слова шаыра с определением *ара, нецветовым значением которого является «древний и почетный», придающий его обладателю покровительство предков», в целом придает ему сакральный смысл – дейді [233, б.209]. арашаыра - лкен й (Жанпейісов, 110). Шањыраќ – ата-бабасыныњ кенже балаѓа ќалѓан ‰йі. Ол кµбіне кенже балаѓа тиесілі болѓан.

ара шаыра пен семантикалы маынасы жуы ара басым тіркесі кездеседі: – Келіп пе едіњ ќайнаѓа, Ќайнаѓам келер к‰н болса, Ќара басым садаѓа (ЌЖ, 35); ара басым хан болдым Бір перзентке зар болдым (М-Ж., 174); Шаыра блімін араыз. ара шаыра дние-млкімен, мал-жанымен кенже балаа тіп отыран. Дау-дамай аайындарды арасында кбіне дние шін болып отыран. ара шаыра пен сеп аралы деген единицалар белгілі бір маынасы жаынан сл де болса жаын келетіні байалады.

Сеп. Жићаз, мєйіттіњ µзі себеп боп жинаѓан м‰лкі: сырмаќ, кілем не нєрсе жиса жарыќќа шыѓып, жаќын-туѓаныныњ баѓалы м‰лкі таѓы жиналу керек. Тіршілікте не кпесі болса, лген кісі шін ол шетте трып, мына арбаласта ауыз бірлікте трады. Келген-кеткендер ктіп алынып, шыарып салу ауыл болып атарылады, себебі бірге кшіп, бірге онып жрген жрты [207, б.180]. Сеп – µлікті жерлеу рєсімімен байланысты, ойрат-сеп., турк-сеп., µзб-сеп сый, сыйлыќ маѓынасында аздаѓан µзгерістерімен беріледі. Сеп – т‰бірінен µрбіген сµздердіњ этимологиясына да кењінен шолу жасаѓан (Жанпейісов, 69-72); В старину тела батыров, погибших в схватках на чужой стороне, привозили в родной аул. В могилу вместе с ними клали саблю, копье, лук и стрелы, на могилу – порох и свинцовые пули. Тела биев, ханов, султанов отвозили в Туркестан и хоронили неподалеку от гроба ходжи Ахмета Ясави (См. А. Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч. III. СПб., 1832, стр. 115; П.С. Паллас. Путешествие по разным провинциям Российского государства, ч. I, т. II. СПб., 1770, стр. 293 и др); Таким образом только в казахском языке слова «сеп» выступает в значении «приданое невесты» [208, б.71].

Тйін. Сеп < аралы йде де, ызды зату тойында да болатын дстрді атауы. Сеп пен септесу тбірлес сздер, кмек дегенді білдіреді. Сеп пен жыртыс та лік жнелтудегі дстрлерді бірі болып табылады.

Жыртыс. Топтап келген атына, Жыртысты аба беріпті (Манас, 264). Жаназаа жиылан жан басына бір-бір кез жыртыс бердірген: «Жайнамаз ылып алсын!» – деп. зге шыаран малдан блек, «Жаназаы» – деп, трт тйе байлаан (М-Ж. 9 т. - 241 б.).

Жыртыс лексемасы жырт тбір мен -ыс осымшадан тратын сияты. «Жыртыс» (от слова «жыртпа» – «рвать»), представляет собой небольшие кусочки ткани. Обычно, если покойник был почтенного возраста, то жыртыс сопровождается словами: «Жасын берсін» [265, б.154]. Тур. тат. йрт іыртмакъ, дж. йтр, к.сл. ар, айры, кир. жрты джыртъ или жыртъ разоврать, разодрать (пон. форма отъ йрм), йрты, жрты драніе, кир. жырту обычай рвать одежду умирающаго, для облегченія агоніи, трт, трты, тырты изодранный, оторванный кусокъ, тртармы изодрать, разодрать на куски, тртм, тыртым, кир. жырты тур. тыртыы раздирающій, хищный, зврскій, хищный зврь, велть или дать разодрать, разодрану, изорваться, щель, расщелина въ земл (транслитерация жасаан – А..) (Будагов, 1871: 354). Ерте уаытта лген адамны жасы елу жастан кем болса, жыртыс таратылмаан. Жыртыс кбіне сыйлы, лкен рметті адамдара таратылан (сол кісілерді жасын, асиетін берсін деп). Ислам дініні енуімен Мхаммет пайамбарды жасына 63 байланысты тотаан. Жыртыс сияты ешк деген тр де болан. М.ашари ешк сырт киім, жамылы: ЕШК хандар мен бектер лгенде, оларды абірлеріні стіне жабылып, кейін жо жітік, кемтарлара, паырлара лестіріп беретін жібек мата дейді [230, б.96-101].

Тйін. азіргі кезде туан-туыстары лген кісіні йіне костюм-шалбар, плащ, куртка, польто, байлауыш сияты бйымдар апарады. Павлодар облысында кісі лген кні кіл айтады да, жабдыында (жетісі, ыры, жылы) бата жасайды (алтасына байланысты аша береді). Ал, лген йді иесі олы жеткендері лік стінен ет жаын туыстарына, жолдастарына, ызметтес адамдарына киім, трлі мата таратады. Ал, жерлеуге барандара ол орамал тарататын дет кірді. лік жнелту кей жерде тойдан бір кем тпейтін дрежеге, бсекеге айналан сыайлы. Жыртыс > адамны лер алдындаы соы тынысы, ауа жетпей жанталасып киімін жыртуынан шыан.

Хан талапай. Кенесарыны ойдан рып, ырдан ырып жинаан жылысын Аыбай, Жанайдар: «Хан талау» – деп, олжалап алып кетіпті: (М-Ж., 9 т. – Б. 109). Хан айтанда ттынан барлы дние млкін отауына жинап ойып, артынан туан-туыстарына таратан.

Телім срау. Жасы келіп лген, жрта адірлі адамдарды киімінен телім сраан. Сол сияты улие атанан діндарларды киімін жыртып, телім еткен. А киізге ктеріп, хан сайлаан со, сол киізді тіліп - тіліп телім сраушылара берген. Мшр-Жсіп Кпеев жыртыс лексемасын лген кісіні артынан мата, бл тарату сияты маынада олданан. Тл о баста тікелей лікке атысты айтылан. лген адамны йеліні жалыз алуын-тл деген.

Т±л. Ж‰рсе ќоян жым болар, Алѓаны µлген т±л болар (ЌЖ, 34); Орта ж‰здіњ ішіне, Атымды т±лдап байласын (М-Ж., 36);

Дул. Вдова и сироть (Радлов, III том. 1792). Т±л зат 1. Жесір. Д‰лей аќ боран, Ќатал ќыстыњ кешінде, Т±л ананыњ ањыраѓан, Зарлы даусы есімде (Кµшімов). 2. Ауыс. Жетім, жалѓыз-жарым ќалу. Ќайратсыз ашу - т±л, Шєкіртсіз ѓалым - т±л (Абай) (ЌТТС, 373); Л.З. Будагов: дж тул (у) 1) = д±л вдова. 2) мученіе въ родахъ овецъ и коровъ, роды что въ кир толѓаќ отсюда вроятно, въ алт. толѓамќ прошед. толд±ды () оплодотворять (о лошадяхъ), размножатъ, т±лѓы родъ, поколніе; 3) конь снаряженный для боя, 4) коренъ гл. т±лмаќ 5) частица, обозначающая оттнокъ цвтовъ:, афтл, сер баѓтл бловатый, желтоватый деп тсіндірсе, енді бірде: тур. тат. (,) д±л дуль, тулъ кир., толъ, вдова, вдовый (,, т±л, долайыр хат±н толла) вдовство, долай вдовцом; гл. доллама, дл болып ќалмаќ, кир. ()т±лда, надвать трауръ по смерти мужа (надвать на голову черное, верблюдовь покрывають черн. Сукномъ при перекочевкъ; трауръ продолжается годь) Нын муллы стараются уничтожить этотъ обычай. Ильм.). – (транслитерациясын жасаан – А..) – деп тсіндіреді [212, б.403-751]. Т±л сµзі кµптеген т‰ркі тілдерінде `жесір` сияќты маѓынасымен танымал. Кейбір т‰ркі тілдерінде ол басќа да маѓына берген. Мысалы, К.К. Юдахин µзініњ сµздігінде (1940 ж.) т±л лексемасын екі маѓынада: «В кирг. тул имеет особое и, как нам представляется, очень древнее значение: tul 1) [уст.] изображение умершего мужа, которое ставилось над местом супружеского ложа (сидя под этим изображением, жена оплакивала мужа) (араыз жоарыдаы келтірілген этнографиялы мысалдарды – А..); 2) траур по мужу; tul qatьn (ср. esir ) вдова (до года по смерти мужа) (Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках // Историческое развития лексики тюркских языков. – М., 1967. С. 76, 77). Аталмыш сµздікте «к‰йеуін µлген сияќты бейнелеу» ал, жања басылымда «аѓаш ќањќасыныњ ‰стіндегі киімі мен бас киімі» – деп неѓ±рлым наќтыланады. Осы этнографиялыќ т±л мына сµз тіркесінде: тулга олтур немесе тул сакта `к‰йеуін жоќтау`; алган жарым Кулканыш олтурбасын тулума фольк. (Юсл, с. 764). Осыѓан ±ќсас жайттарды П.Н. Потанин мен М.М. Ковалевская Іле аймаѓында т±ратын ќазаќтардыњ т±рмыс-салтынан жєне монѓол, бурят жєне таѓы басќа халыќтардан байќаѓанын атап µтті (ЌТЌЭС, с. 193, 194). Б±л жерлеу дєст‰рі кµне т‰ркілердіњ т±рмысында ежелден белгілі, мысалы, Kli ur‰ lo‰lat bedzin bedirti `К‰л Шораѓа ас беріп, оныњ бейнесін ойып жасады` (ДТС, с. 270).

Тйін. Мшр-Жсіп тл лексемасын лген адама атысты дара, жалыз алан деген маынада олданан. Осы тлды да маынасы те тереге кетеді. лген адаммен аятап тйыа тірелген сияты оя салуа да болар еді. Біра, мына жайттар болмаса: тл > тал > (тсінігін араыз) > (тасаттыты маынасында мір сру, кн кру идеясы жатыр). Будагов тл сзіне таы мынандай тсінік береді тулъ – длина, долгота, долгота жизни, первый меридіанъ, въ длину, ширину и глубину бл – бізді мына жазанымыза трткі беріп, ойымыза ой осады. араыз Будагов: 751 бетті. Ал осы жазылан жайттар мір ыса, шола дегенге келеді де ры, рпа дегенге жаласады. Тіршілік, мір «озалыс» арылы жаласып адам зін айта табады. Адам зіні шыан жеріне айналып айтып келеді. лген адам рпаымен мы жасайды – деген осы. Жер з сін айнала отырып кнді айналып жреді. Бл былыс Тір мен май, Адам ата мен Хауа ана, Аталы пен Аналы арылы реттелген сияты. Тл > тлып.

Тлып. ‡лкен ќоян терісін т±лып ќылып, Тартќан жарѓа кµрінсе бармайт±ѓын М-Ж., 1907: 25).

Тл+ып тбір мен осымша арылы жасалан сз сияты. Мндай дєст‰рдіњ дара сипаты кейбір т‰ркі тілдерінде `т±лып` деген маѓынада ќолданылан. Тулупъ – мшокъ безъ швовъ, изъ цльной выдланной кожи (Будагов, 808). В. Радлов тулуп 1) дубленая цлая кожа животныхъ [205, 1470]. Т±лып – 1.зат. жања туѓан малдыњ тµлі µлгенде оныњ терісініњ ішіне шµп, сабан немесе жел толтырып тігіп ќойѓан зат (ЌТТС, 373).

Мысалы, ќазаќтар б±зауы µлген сиырды (інгенді – автор) саууѓа келгенде, сиырдыњ алдына б±заудыњ (ботаныњ) терісі т±тастай сыпырылып алынѓан, ішіне шµп тыѓындап, жел рлеп єкеліп ќойѓан. М±ны «т±лып» деген. Б±ндай сиыр сауу ‰лгісі єдебиетте де кµрініс тапќан. Б±зауы µлген сиырдай, Сауын иіп Дулат ж‰р, Місе ттып т±лыпты (Дулат Бабатайлы). Ќараќалпаќтыњ т±лып сµзі де маѓынасы тµркіндес: тулып 1) `ішіне шµп тыѓындалѓан б±заудыњ терісі (сиырды сауу кезінде алдына єкеліп ќойѓан)` (КкРс, с. 654); салыс.: кµн. –т‰ркі. tolр `т±тас, барлыѓы, т‰гелімен` (Малов, с.431); тулупъ ` тігісі жоќ ќап, т±тас сыпырылып алынѓан тері` (БСл, I, с. 808), Т±л термині кейбір т‰ркі тілдеріндегі `сырты, сыртќы т‰рі` тіркесімен тарихи байланысы бар, мысалы: чув. tul `сыртќы бейнесі`, tula `сырты, сыртќы т‰рі` tula-дан (<tul) `сыртќы беті` + tullat `матамен жабу (мысалы, тонды)` tul-дан `сыртќы киімі дегенді білдіреді (Левитская, 1976, 166 б.). ќырѓ. тулдан `ќаралы т‰рге ену` (Юсл, III, с. 764); чаѓ. tul `соѓысќа жабдыќталѓан ат` (РСль, III, c7 1465); як. тула `айнала, тµњірек` < тул `айнала ж‰ру` (Папов, 1986, с.35) (Е.Н. Жанпеисов. 1989:60-63). Э.В. Севортян т±л формасыныњ тол // тул //тл //tul //тулы кµптеген т‰ркі тілдерінде ±шырасатынын байќаѓан. Э.В. Севортян т±лдыњ мынадай тµмендегі маыналарын атап µтеді:

1) жесір – т‰ркі., т‰ркм., єз., гг., ќќалп., ќ±м., мох., ќќалп., ±йѓ., Usр.; кейбір тіркес сол маѓынада т±л//тул-дан + хатын / єйел /епчи (‘жесір / к‰йеусіз єйел’ = ‘жесір’) ал, єз., ќ±м. Мох., ќаз., ±йѓ. диал. Le Goq, Бор. ЛТ (єйел, б±рын т±рмыста болѓан, ажырасќан), Houts. жєне т.б.

2) жесір – т‰рік., т‰ркм., єз., гаг., ќар., ќ±м., мох., µзб., ±йѓ. диал. Мал. УНС, койб. Gastr., Буд., Zen., Gaf. EuS, Erg.;

3) жесір – к‰йеусіз –т‰ркі., т‰ркм., гаг., ќќалп., ќ±м., мох., µзб., ±йѓ., ±йѓ.диал. Le Goq, лоб., Буд., Zen., Usр.;

4) талаќ немесе ажырасќан – Zen.;

5) тірі к‰йеуініњ орнында сияќты µлген к‰йеуін бейнелеу (жоѓарыда айтылды – автор), ќырѓ. к‰йеуін жоќтау.;

6) кедей – Vm. DSр.

*Жоѓарыда келтірілген формадан басќа, кейбір деректерде туынды сµздер кездеседі: чув. тлх `жетім, жетімек`, tulaz ‡. Ve Z. XX, тлас тат. диал. Тум. 190, дулѓуйаќ тув., тула: йах як., т‰й‰л бал. Шаум. 81 – барлыѓы да `жесір `немесе `жесір ~ жесірлік` тат. диал., тув., `жалѓыздыќ, жетім, жалѓыз т±рѓан` яќ. Бар жадыѓаттар негізінде туынды формалардыњ пайда болуы туралы айту µте ќиын. Соњѓы (-з, -х) элементтіњ ќатысына ќараѓанда туынды негізгі етістік болуы да м‰мкін. Балкарлыќ форманыњ этимологиясы б±л тул мєселесін шешуде басќа баѓытќа сілтейді. Tulaz т±лѓасы ~ тлас – баршасы сияќты маѓына берсе; тува формасы: дулѓуйаќ жєне як. тула : йах м‰мкін тулѓудан пайда болуы (салыс. тулѓу) `м‰лдем жалѓыз` Р III 1474 – 1475 – кыз.) жєне де монѓол. : салыс. ќалм. tul‰`жалѓыз, жетімшілік, ќоспасыз` (tsul‰й орнына), [tul, gui; т‰рік. tul `жалѓаз, жесір`, ќыз. tu‰lu `м‰лдем жалѓыз`] Ram. KWb. 409; ќара. сол сияќты Рам. 188 (Э.В. Севортян. ЭСТЯ, 1980: 292-293). Э.В. Севортян т±л т‰бір сµзініњ алты маѓынасын кµрсеткен де, Е. Жанпейісов жазѓан 7-ші маынасын т±лып крсетпеген. Тркілер ерте уаытта б±зауы µлген сиыр не ботасынан айрылан тйе (жалпы рашы мал) т±л (жалѓыз) ќаланда оны алдандырып сауу ‰шін т±лып (сол µлген б±заудыњ терісін т±тас сыпырып ішіне шµп тыѓындап) жасайды екен. Бл ой жоарыда айтылды, дегенмен оырманны есіне таы да сала кеткенді жн санады. Т±л т±лѓасы єуелде етістік (ту) болып, одан ауыс маѓына ту (сын.е. м‰лдем тумаѓан, тµлдемеген мал – (ЌТТС, 370) демек, ту (т±лып секілді тµлдемейді деген ±ѓымда-автор) (ту//т±/т±±//т±л) одан сын есім (адъективтену) т±л + ып (субьстантивтену) кµне ж±рнаќ арќылы (ќазір кµсемшеніњ ж±рнаѓы) жасалѓан. Глаголу ту- принадлежит; существительные с афф. -маќ ту - маќ `бµгет, ќамал` Севортянныњ алѓан сілтемесі (ЭСЛТЯ, 293). Н.А. Баскаков: -мек личная форма -ше действие, -мак, -мек, -бень, -бен, -пань, -пен, -макь которое значение живого, активного аффикса превратился мертвой аффикс, которое скорее образует имя. Батпакь «болото» (от бат «погружаться»); сокьпакь («троп» (от сокь «бить, топтать») – дейді [266, б.89]. -Ып кµсемше функциясы туралы П.М. Мелиоранский да жазды [267, б.63]. - Чув. тлх арм `жесір` (тл + х) тл // tul // тул // тол // т±л т‰бірінен µрбігені белгілі. (тол лоб., Буд. I 751 ќарањыз Севортянды-автор).

Тйін. Демек, тлып // талаќ // т±л маѓыналас бір т‰бірден шыќќан сµз деуге толыќ негіз бар. Ќазаќтыњ талаќ ќатын `ажырасќан` сµз тіркесімен т±л ќатын `жесір` семантикалыќ маѓынасы бір. Мшр-Жсіп Кпеев тлып лексемасын теріден тігілген тон сияты маынада олданан. Жалыздыты лген тлді (тлыпты) айтаны длел бола алады. Тл > тлып > тала > тула. Тала туралы отбасылы лексикаа да атысты айтанбыз-араыз.

Тала. Лкин Никах, тала, мирас ісін, Лайы зі бітіру дауы болса (М-Ж., 34);

Тала сзі ажырасќан єйел `жалѓыз`алды-т±л дегенге келеді. Т±л т‰бірі тулаќ сµзініњ тууына негіз болѓан оныњ семантикалыќ маѓынасы (т±лып = тулаќ) сµзіне µте жуыќ, тіпті бір десе де болады. Ту // т±мса сµздерініњ де семантикалыќ маѓынасы жаќын `тµлдемеген`, `єлі тµлдемеген` (т±мса ќой, т±мса (бедеу ќатын) тілімізде ќолданылады. Т±мса – зат. Алѓашќы босанатын єйел немесе бірінші рет туатын мал (ЌТТС, 374). Л.З. Будагов: кир. д±лаќ тулакъ, сухая коровья или лошадиная. Шкура, на которой бьють шересть для кошмы (1869: 751 б); Тулаќ – зат. Тµсеніш орнына ќолданылатын ж‰ні алынбаѓан малдыњ терісі (ЌТТС, 370). Тулакъ – сухая коровья или лошад. Шкура, на которой бьють шерсть для кошмы (Буд., 751). Жасыбай ќу с‰йекті ‰гіп, к‰л ќылып, бір аќ ш‰берекке т‰йіп, бір тулаќтыњ п±шпаѓына байлап, ќарауыл ќарайтын тасына шыѓыпты. К‰н ќатты дауыл, уілдеп т±рѓан жел екен, тулаќты аспанѓа ±шырып к‰лді шашылат±ѓын ќылып ќоя беріпті (М-Ж., Олжабай батыр); Сабылтып жалыз атын тула ылып (М-Ж., 37); Т±лып – ж‰ні алынбаѓан жас малдыњ терісі, ішіне шµп тыѓылѓан. Сєл ѓана айырмашылыѓынан басќа семантикалыќ маѓынасы да, шыѓу тµркіні де бір сµз екендігі айтпаса да т‰сінікті. Ќазаќ тілінде: (ту) > т±л сµзіне былай т‰сінік берілген Т±л – (у) 1) = жесір. 2) ќой, сиырдыњ тµлдер, б±заулар кезіндегі азап шегуі (арабша: тµлі, к‰шенуі – деп берілген (Ценк. Изъ SL), сол секілді ќырѓ. толѓаќ; осыдан м‰мкін алт. толѓамыќ µткен шаќ тµлдеді () тµлдетіп алу (жылќыѓа байланысты), кµбейту, тµлін тудыру, жалѓастырушы (Рад. 216, 382) сияты маына береді.

Тйін. Тала сзі ажырасќан єйел `жалѓыз`алды – т±л дегенге келеді. Мшр-Жсіп те тала лексемасын осы маынада олданан. Тала > тула > тлып > тла.

Тла. Анадан енді тумас мндай тла, Таусылмас жазсам анша ылан ісі (М-Ж., 330);

Тула – 1) тло, фигура человека [205, б.1473]. Тулга – сложеніе тла, статность, станъ – десе, таы бір де тла – от басы, старшина, от басына тла болсам – деп жазды сздігінде (Будагов, 1869: 752, 1871: 398). Тulga – 1) фигура (в возвышенном смысле), особая личность (каз) (С‰лейменов, 322); Тола тулга – глава, старшина, тла болсам айка (йге) если и сделаюсь главою дома (стр. 13-5 строфа, 2 стихъ) (Буд., 1871: 398).

Тйін. Мшр-Жсіп тла лексемасын дара, ешкімге самайды деген сияты олданан. Тл + а (тбір мен осымшадан) трады. Бл сзді жасалуына негіз болан тл тбір тласы сияты. Тла < тл < тла бойы // тал бойы.

Тла бойы. Оймаќ ќ±рам сау жер жоќ, Т±ла бойында ќалмады (М-Ж., 197); Тал бойыны міні жо, ола шашты, Шашыны зындыын тізе басты (Аылбай, 287); Нрына кзі Айбасты кріп жетті, Тал бойы орасындай еріп кетті (КБС, 39). Тла бойын топшылап, Блтиан бетін опалап (Манас). М. Отаров: Ш. Сарыбаев тлабойы сзін арастыра келіп, екі тбірден: тл жне бойы ралатынын, *тла < *тл морфемасыны аза тілінде жо екендігін, біра та тл формасында кездесетінін жне з алдына дербес араалпа, збек жне баса тілдерде `барлыы, баршасы` маынасында олданылатынын айтады (ТЭС. 194) [209, б.123]. Тла мен тла тбірлес лексемалар. Тл > тл (-а) осымша. Мысалы, Тал бойыны міні жо, ола шашты (КБС, 40) Тал – шуваш тілінде `сырты лпетті`, `барлыы` деген ыммен сай келеді екен. Тл ~ тла ~ тула~ толо ~ тола, Тулу ~ тал (бойы) ~ толай ~ тулай ~ тулайы, толайым `барлыы, тгел, сырты трпаты` маынада болуы ммкін (Жанпейісов, 66). Тал сзі де осы «су (кл)» ымымен атысты болуы керек Е. Жанпейісов [268, б.25-30]; Древнее значение талай +с будет `вода, озера, реки` (Муразаев, 170) Талас (тал + ас) р. Т. Омырзаков [209, б.215]. Будагов: тат. таль 1) тальникъ (дерево), ра тал (ара тал-А..) черно-талъ, кир. кп тал малокитникъ (salix caspica). 2) кир. бантикъ на конц косы. 3) тур. = дал, тал втвь. 4) = тал – 5. [212, б.728].

Тйін. Мшр-Жсіп Кпеев тла бойы тіркесін денесі деген маынада олданан. Тал бойы деген вариантын да шыратуа болады. Тал (су) > тла атысы жо омоним сздер болып табылады. Тал~тл тбір тласы фонетикалы згеріске тскен сздер. Тал (тал бойы) <> тл. Тал тс, дара даралы сипаты жаынан (тал), талыс (ыдыс-теріден жасаланын айтса керек) осы тлмен атысы бар сияты. Демек, тла бойы тіркесі кне параллелі де тал бойы бертінгі варианты болса керек.

Тлан тту. Естіп батыр алы мны білді, Тлан ттып брі тегіс жылайды енді (М-Ж., 177);

В. Радлов: Тулан – быть возбужденнымъ, сердитымъ [205, б.1468]. Е. Жанпейісов: Tuian смятение – Мукад., 350, 354 [215, б.112]. Тулн. 1) вина; лукавый; 2) каприз (Рсл. III, 1569) [215, б.96]. А. Кайдар: Тл > тлан (-ан) осымша деп крсетуге негіз бар сияты. Тлан тту = «метать громы и молнии»; «метать перуны»; «рвать и метать»; «доходить до белого каления». *тлан – «какое-то мифическое существо или сверхъестественная сила природы, соприкосновение с которыми приводит человека в состояние сильного возбуждения, нагоняет на него гнев» – дейді [233, б.306]. Демек, тлан тту лген кісіні жотау, шашын жлу, бетін тырнау, тл алды деген ыммен маынасы жаындасатын сияты. Тл > тл + ан.