азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі
С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті
Мшртану ылыми-практикалы орталыы
А.. Трышев
Мшр-Жсіп ШыармаларыНДАЫ РУХАНИ МДЕНИЕТ лексикасы
2 Том
Павлодар
2008
Ж 81:39 (574)
ББК 81. 2. Каз-923
Т 84
С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетіні ылыми кеесі басуа сынан
Пікір жазандар:
Е. Жанпейісов – А. Байтрсынов атындаы Тіл білімі институтыны Бас ылыми ызметкері, филология ылымдарыны докторы, профессор.
С. Негимов – Л. Гумилев атындаы Еуразия лтты университетіні профессоры, филология ылымдарыны докторы.
Т. 84. Трышев А..
«Мшр-Жсіп шыармаларындаы рухани мдениет лексикасы» : Монография. – 2 том. – Павлодар : Кереку, 2008. – 204 б.
ISBN
«Мшр-Жсіп шыармаларындаы рухани мдениет лексикасы» – атты монография мшртанушылара, жоары оу орындарыны студенттеріне, бакалаврларына, магистрларына, этнолингвистика ылымына ызыушылы танытан зерттеушілерге арналан.
ISBN
Ж 81:39 (574)
ББК 81. 2. Каз-923
©Трышев А.., 2008
© С. Торайыров атындаы Павлодар
мемлекеттік университеті, 2008
Кіріспе
Ал з шыармаларын былай ойып, басы ашы ескі лгілерді жазып алып бізді дуірге жеткізген ебек Мшрде мол екенін жне де естен шыармау керек. Сондытан аза ауыз дебиеті мен жазба дебиетіні ылымды бір саласы историяграфия блімінде Мшрді ол трдегі ебегіне рдайым орынды баа берілуі шарт.
Мхтар уезов
«Разнообразна и богата духовная культура народа, составной частью которой являются многообразные формы народного поэтического творчества – фольклор, включающий в себя сказки, предания, легенды, песни, поговорки, загадки. Особое место занимают в поэтическом творчестве казахов героический и социально – бытовой эпос, айтысы. Эпический жанр, выступающий способом изустной передачи межпоколенной информации, возник в древности, в течении столетий обогащался, развивался и в основном отобразил условия кочевого быта, патриархально – родового уклада предков» – [1, б.101]. Ата-бабамыз алыптастыран затты жне рухани мдениетті бір блігі уаытты тезіне шыдап, келесі рпаа те баалы жне асыл мра ретінде алды. Бл орайда, Р. Ахметьянов: чуваштар мен татарларды эпосы мен мралары зара байланысы жо жне тілдік материалдарды аз береді екен. Себебі, чуваштар да, сол сияты татарлар да зіні лтты эпосын иеленбегенін кінішпен еске алады. Бл дегеніміз, тріктерді эпикалы поэмалары рулы-тайпалы блініспен байланысты болан. Ал, тайпалы ода татарлар мен чуваштарда зіні нын ХIV–ХV асырларда-а жойан екен. Рулы-тайпалы рылымны бзылуымен бірге о дниеге рулы дстр болып саналан ата-бабаны ерлігін жырлайтындар да кетіпті. ыпша эпосы тек ана крші татарларда, ноайларда, башрт пен азатарда ана саталыпты. Сібір татарларында «Едіге» жыры саталса, жалпы тркілік эпос «Алпамыс» татар мен чуваштарда ыса ана арасз лгі сымаы ана табылады дейді [2, б.184-185]. Р. З. Ахметьяновты бл сзі р азаты ойландыру керек сияты. Бндай мдениет – «мдени мра» – деп аталады. «Мрагерлік» – лтты біріктіретін те маызды фактор. Ол – елді иын жадайда йымдастырады. «Мдени мрадан» баса, мдени статикаа «мдени ареал» ымы да кіреді. «Мдени ареал» – ртрлі мдениетті ішінен е маызды сипаттары бір-біріне сас болып табылып жататын географиялы айма. лемдік масштабта мдени мрагерлік «мдени мбебапты» – шыарады. «Мдени мбебап» – нормы, ндылы, ереже, дстр, асиет блар географиялы орына, тарихи уаыта жне оамны леуметтік рылымына туелді емес. Американды антропологтар жетпістен астам мбебапты бліп арайды оларды арасында: жас ерекшелік градациясы, календарь, тазалыты сатау, тама пісіру, ебек кооперациясы, би, декоративті нер, білім, этика, этикет, семья, той, за, медицина, музыка, мифология, кн (число), кштеу санкциясы, жеке аттар, діни дстрлер жне т.б. трлері бар. «Мдениет» бл – атап ткендей аса крделі, кп дегейлі жйе. «Мдениетті» тасушысына байланысты блу дстрге айналан. Осы туелділікке байланысты «лемдік» жне «лтты мдениет» болып блінеді. «лемдік мдениет» – бл бізді планетаны мекендеген барлы ртрлі халытарды лтты мдениетіні е жасы жетістіктері. «лтты мдениет» з кезегінде ртрлі мдени класты синтезі ретінде, оамдаы белгілі бір леуметтік абатты жне топты мддесінен шыады. лтты мдениетті ртрлілігі оны айталанбауы жне жасампаздыы руханилыынан (тіл, дебиеті, музыкасы, майлы бояу, діни), сол сияты затты мдениетінен (экономикалы ерекшелік жадайы, шаруашылыпен айналысу, ебек дстрі жне ндіріс) шыармашылы пен тіршілік сферасында т.б. крінеді. оамны кптеген мшелері мдениетіні ндылыын, сенімді, салт-дстрді басшылыа алады. Сондытан ол – «доминант мдениеті» - деп аталады. Біра, оам бірнеше топа (лтты, демографиялы, леуметтік, ксіби т.б.) бліне бастаандытан райсысында аырындап зіндік мдениет алыптасады, длірек айтанда ндылы жйесі жне зін-зі стау ережесі алыптасады. Осындай «кіші мдениет лемі» – «субмдениет» – деп аталады. Мысалы: жастар субмдениеті, крілер субмдениеті, лтты азшылы субмдениеті, ксіби субмдениеті, алалы, ауылды т.б. болып блінеді. «Доминант субмдениеті» тіл ерекшелігі жаынан, мірге кзарасы, зін-зі стауы жаынан ерекшеленіп трады. «Субмдениетті» «доминант мдениеттен» тек ана айырмашылыы болып ана оймай, оан арсы тра алады, жне де доминант ндылыымен рашан іліністе болады. Бл – арсымдениет (контркультура) деген атпен жреді. ылмыс леміні субмдениеті адамзат мдениетіне арсы болады. Мысалы, 60 - 70 жылдардаы жастарды озалысы «хиппи» Батыс Еуропа жне АШ-таы, америкалы ндылытарды: атап айтанда – леуметтік ндылыты, моральды норманы жне оамны ттынушылы адамгершілік мраттарын, ішіп-жеуді, саяси ымырашылдыты, сексуалды тратылыты, конформизмді жне рационализмді теріске шыарды. азастандаы орыс тілді жастарды з тілін, салт-дстрін, дінін білмей баса дінге, секталара енуі, батысты кейбір мдениетіне ол созуы, шетелді порнографиясын, видеокасетасын дріптеуі т.б. осар едік. «Рухани мдениет» – адамдарды таламына байланысты дамыды. Ол зіні рамдас блігі ретінде эстетика мен этика нормаларын абылдауа мжбр болды. «Мораль» – нормасы ретінде *«эстетика» мен «этика» адамны рухани сипатын анытады. *«Эстетика» – (грек – ощущение) – нер туралы философиялы оу. «Этика» – (грек. адамгершілік, дстр аидасы, мінез нормасы) адамдарды бір-біріне деген арым-атынасы, жоары мдениеттілік келбеті (Краткий философский словарь. 1940. – С. 323-324). «Салт-дстр» – адамзатты рухани кне былыстарыны бірі. Этнографиялы зерттеу мынаны крсетеді: салт-дстр оамдаы архаикалы мдениетті доминанты болып табылады. Салт-дстр – деттегі саналы трде адамзатты аз згеріске тскен трі. дет-рып аса арапайым мінез-лытарды бтіндей, йреншікті мір салтыны лгілеріні негізінде алыптасады. Олар оамда белгілі бір уаытта, орында, белгілі бір – оиа – жадайа байланысты олданылып жатады. Ол лгіге арекетті айындалмаан бір блігі енгізіледі (. С. Ткенов. Мдениеттану негіздері. 2001. – Б. 63.).
Рухани мдениет пен мифологияны ттасып, бітісіп кеткен тсын Мшр-Жсіп шыармаларыны этномдени лексикасын талдаанда кзіміз жетті. Екеуіні айырмашылытары да жо емес. Мифология кбіне адам иялыны жемісі ретінде крініс береді. Сырты тылсым дниені сырын ынуа мтылудан шыан рекетпен бейнеленеді. Тір мен бата аяты, май мен неке иярды, басы мен септі, абыз бен жасауды тіптен салыстыра алмаймыз. рине, бл арада лік шыаруа, сби дниеге келгенде жасалатын ырым-жоралар мифпен де байланысы байалады. Ал, сеп, жасау, алы мал, сйінші, ынаменде сияты лексикалар таза азаты з ішінен шыан рухани этномдениетпен тыыз байланысты. Біра, кей жадайда мифпен бекитін тсы да жо емес. Біз Мшр-Жсіп Кпеев шыармасынан алынан азаты этномдени трмысына жаын лексикалара ана талдау жасайтын боламыз. Олар: бата ая (миф араласан), тала (дін араласан), кит кигізу, сеп, жасау, алы, алы мал, жиырма, тоыз (миф араласан), шілдехана (миф араласан), ынаменде, ыз ойна, крімдік, сйінші, байазы, сауа, сауат, тркін т.б.
Этносты танып-білуге тс-тсынан ат салысып, зіндік лесін осушы оамды ылым салаларыны бірі – мдениеттану (культурология) десек, ол этнос болмысыны ауымды да маызды саласымен шылданады. «Мдениет» жеке адамны басына тн асиеттен басталып, бкіл лтты менталитетті, асырлар бойы алыптасан лтты сана, дниетаным, салт-дстр, рухани-материалды байлыты брін тгел амтитын те крделі ым – дейді академик. айдар [3, б.13]. Этномдениетті таылымы туралы К. Маркс, Ф. Энгельс: «Собственная территория и собственное имя. Каждое племя владело, кроме места своего действительного поселения, еще владело значительной областью для охоты и рыбной ловли. За пределами этой области лежало обширная нейтральная полоса, простиравшаяся вплоть до владений ближайшего племени, у племен с родственными языками это полоса была уже; у племен, не родственных друг другу по языку – шире» – дейді [4, б.92- 93]. Ру мен тайпалар зара туысты арым-атынаста болып ана оймай, басалармен де оян-олты араласып отырды. Олар бір-бірімен салт-дстр, дет-рып жаынан да алмасты. Тріктер «Будун» «демоса» [5, б.59] жаын жрт кейіннен ртрлі этноса блінді. аза елі зіне тиесілі этномдени дстрін сатап алды. Академик. айдар: «Ал этнос пен оны тілін этнолингвистика трысынан арастыру деген сз оны сонау бала кезінен есейгенге дейінгі барлы болмысы мен мір-тіршілігін, дниетанымы мен мдени, рухани байлыын ана тілінде саталан фактілермен деректер негізінде зерттеп білу жне оларды бгінгі таны игілігіне асыру болып табылады» – деп ойын тйіндейді [6, б.18-22]. Р.Р. Гельгартд: «Географический аспект комплексного изучения различных явлений материальной и духовной культуры позволял устанавливать «культурные провинции», «культурные ландшафты», то есть такие же «культурные круги» (kulturkreise), идея и основы методики исследований которых были выдвинуты и разработаны еще Гребнером» – деп сл басашалау пікірін білдіреді [7, б.340]. Р.Г. Ахметьянов: «Лексика любого языка делится на слова, обозначающие общечеловеческие понятия, и слова с национальными этнокультурными значениями» – дейді [8, б.3]. Е. Н. Жанпейісовтіњ «М. уезовті «Абай жолы» эпопеясыны тілі (тарихи-этимологиялы байаулар, материалдар)» [9, б.165] ењбегініњ орны ерекше. Кейіннен бл ебек, М. уезовті жиырма томды шыармалар жинаыны этномдени лексикасын зерттеуге мрынды болды. Ол: «Ее богатство и разнообразие позволяют построить наше исследование по четырем основным тематическим разделам, в которых соответственно будет рассматриваться лексика материальной культуры, лексика духовной культуры, лексика народной метрологии (нумеративы) и лексика родственных и семейных отношений» – дейді [10, б.4]. Дл осы сзді М-Ж. Кпеевті тіліне атысты олданса ателеспейміз. М-Ж. Кпеев шыармаларыны тілі зі мір срген ортаны ана амтымайды. Тілді даму барысындаы азаты кне этномдени лексикасын да амтиды. Мшр-Жсіп олданысындаы этномдени сздерді тркі тектес тілдерде де шырасуы кездейсоты емес. Бл тбі бір тркі тілдеріні генетикалы трыдан бір боландыыны таы да бір длелі. рине, кейбір сздер этимологиясы жаынан кнеленіп баса маына, баса сипат аландыын да байауа болады. Р.Г. Ахметьяновты пікірі осы ойды жаластыра тседі: Термины материальной культуры при совместной хозяйственной жизни быстро переходят из одного языка в другой. В ходе расселения по обширным пространствам Евразии тюрки вошли в контакты со множеством различных племен. Поэтому у них образовалось много локальных вариантов сельскохозяйственной, жилищной, ткацкой и т.д. терминологии. Но при этом все тюркские народы сохранили основной костяк словаря, относящегося к различным областям хозяйственной деятельности. Особенно прочно сохранилась терминология охоты и животноводства [2, б.170]. Бл ойа орай Е.Н. Жанпейісов: «В прошлом материальная культура казахского во многом была связана с животноводством» – дейді [10, б.4]. Біз зерттеу объекті ылып алан: М-Ж. Кпеевті 30 томдай [11, б.127-129] мол мрасыны баспадан шыаны 2 томды [12], Мшр-Жсіп шыармалар жинаыны 10 томы (2003 – 2007) жне Кп томды шыармалар жинаы [13, б.430], «аза шежіресі» [14, б.75] мен «Глшат-Шеризат» [15, б.57-298] дастандарыны трлі нсасы т.б.
Жиналан материалдар мен карточкалар М-Ж. Кпеев шыармаларында этномдениетті барлы трлері: 1) затты мдениет; 2) этнонимдер мен антропоним жєне топонимикалар (оныњ ішінде: оронимдер, гидронимдер, ойконимдер, эргонимдер, некронимдер, дрогонимдер, космонимикалар); 3) рухани, оамды-леуметтік этномдениет; 4) халыты метрологиясы (нуменативтер ); 5) туысты жне жаын-жекжат атаулары мен жыныс – жас ерекшеліктеріне байланысты бµлінуі; 6) діни салт-дстрлері; 7) егін шаруашылыына байланысты лексика; 8) мал – а, балы лексикасы (зоонимия); 9) халыќты метрология; 10) кне скери ару-жара аттары; 11) халыты ескілікті наным-сенімдері; 12) мифология; 13) µсімдік терминдері (фитономия) кездесетінін крсетті. Зерттеу ж±мысында б±л салалардыњ барлыѓын т‰гел ќамту м‰мкін еместігі байќалды. Оны сыртында Мшр-Жсіп олжазбаларында орыс-еуропа зиялыларыны ебектеріне талдау жасааны байалады. Аынны мысалшы екендігі, маал-мтелді шыу тегін арастырып, жмбатарды жинап, бай мра ауыз дебиетінен азына алдырып кеткені баршаа белгілі. Мал шаруашылыына байланысты сздер, сз тіркестері, фразеологизмдер М-Ж. Кпеевті тілінде де кп кездеседі. Дегенмен, біз аза этносыны дет-рып, салт-дстрімен тыыз байланысты тарихи-этнографиялы мінездемесі бар, зіні келбетімен фономорфологиялы арым-атынаса тсе алатын, семантикалы маынасы жаынан кне сздермен этимологиялы байланыс жасауа абілетті толы атарлы формасы бар, жне олармен гомогендік рет тзей алатын, аза халыны ±лттыќ тарихынан, салт-дєст‰рі мен єдет-ѓ±рпынан, мдениетінен млімет беретін лексикамен ана шектелеміз.
Мшр-Жсіпті кеінен танып білу шін ол – туралы айтылан наты деректерге кз жгіртелік. М-Ж. Кпеев шыармашылыымен кеінен таныс С. Садуаасов: «Оны ледері тыш рет жазба трде жары кріп, аза дебиетіні тарихында халышылды (астын сызан біз – А..) пен атайтын жаа бір аымны арнасын ашып берді» – деді [16]. Аынны шыармаларымен бала кезден таныс академик. Марлан: «Мшр аындытан баса алым – адам. Кншыыс, араб, парсы халыны тарихын, флсафасын жасы білген. Химия, физика, геология, астрономия ылымдарынан жасы хабары болан. Мшрді бл сияты тере ылымдармен танысуына кз болан, кбінесе ататы бдуали Сина, л-Фараби сияты орта асырдаы бара алымдарыны шыармалары, жаа араб, фарсы, трік кітаптарын кп оыан» – деп, баасын берді [17]. «Сіз азаты заманында дниеге келіп алан гауарсыз. Сізді лашыыз зын, иялыыз тере, арманыыз алыстаы ткен мірде. йткені ескі сзді, брыны аындарды адірін білетіндер азайып бара жатыр» – дейді Ж. Аймауытов (ФП. № 1177. 1927 жылы хаттан). аза арасындаы сауатты аындар – деп жазды Н. Сауранбаев иссаларды, кейбір гімелерді шыыс дстрі деп осы тілде жазан, біра аза тіліні ерекшеліктерін кп сіірген Мысалы: Мшр-Жсіп Кпеевті, Нржан Наушабаевты, Амоланы т.б. шыармаларыны тілі – осындай тіл [18, б.140. 19, б.330]. Бл тжырымдар – М-Ж. Кпеев шыармаларын оып, зерттеп барып айтылѓан пікір. Тркітану ілімінде этномдени лексика ылыми рдіс ала ойан жо. Бны себептері жекелей тілдерді генетикалы, этимологиялы шыу тегі лі де болса аз зерттелуінен болуы ммкін. Кеестік дуірді олдан жасалан жалан интернационализмі де сер етпей ойан жо. аза тіліні екінші сортты болып, кенже алуы да атты ыпалын тигізді. ылыми зерттеу ебектер орыс тілінде жазылды. Сонда да аза халыны этномдениетіне тікелей немесе жанама болса да атысты мселелер алым тркітанушылар тарапынан з олдауын тауып жатты. азан ткерісіне дейін, одан кейін де аз да болса ола алынды. Академик. айдаров: «Тек революцияа дейін ана аза этнографиясы бойынша ірілі-уаты 1000 – нан астам ебек жары крген екен» – дейді [20, б.20].. айдаровты редакторлыымен жарыа шыан М.М. Копыленконы «Основы этнолингвистики» деген кітабында 1044 ебекті тізімі берілген [21, б.13-32]. ХIХ асырды екінші жартысынан бастап, Ш. Улиханов [22, б.13-32] пен Ы. Алтынсаринні [23, б.13-32] азаты этномдениет лексикасына байланысты ызыушылы танытатын ебектері жары крді. азан ткерісінен кейінгі кезеде аза этносыны мдени лексикасын оып-йрену 70 - 80 жылдары кеінен дамыды. ылыми сипаттаы, кптеген этномдени лексикалы деректерді бойына сатаан тілдік абаттар [24] аршылып, ылыми-кпшілік масаттаы аза халыны трмыс-салтынан, дет-рпынан млімет беретін кптеген тілдік дереккзді жадыаттар дниеге келді. Бл дереккздер М-Ж. Кпеев шыармаларыны этномдени лексикасына да атысты екендігін жиналан мліметтер мен кеспеаттамаларды (картотекаларды) срыптап деу кезінде кзіміз аны жетті. рине, кей деректер ылыми негіздемесі табылып айта толытырылды. Мшр-Жсіп олданысында аталмыш сздерді баса маынада олданылатыны байалды. Кне сздерді этимологиясы мен семантикалы маынасы да ашылды. Сирек олданыстаы маынасы кмескіленген сздерді этнолингвистикалы сипаты фоно-морфологиялы трыдан да зерттеліп, баса тркі тілдеріні осы таылеттес сздермен салыстырмалы-типология негізінде бастапы нлдік тбір тлалы маынасы бой крсетіп, бгінгі мдени-затты, рухани, метрологиялы олданысы крсетіліп отырды. М-Ж. Кпеев шыармаларыны этномдени лексикасыны рамдас блігі – ру, тайпа аттарыны шыу ерекшеліктері де болып табылады. М-Ж. Кпеевті «аза шежіресі» этномдениетті кзі болып табылады.. Нрмаамбетов: «р халы ертедегі ру, тайпалар бірлестігінен пайда болса, тіл де сол ежелгі ру, тайпа тілдеріні осылып, араласып, біте айнап, ттастануынан алыптасан, Сондытан да тіл зерттеушілеріні азіргі дуірде алыптасып болан халы тілінен оны рамына енген ру, тайпа тілдеріні ізін іздестіруі – табии нрсе» – деді [25, б.135]. М. Тынышбаевты «Едіге» батырды руын таратан сызбасы [26, б.152]. С.А. Аманжолов ру-тайпа мселесін зерттеген ебегі лгі болады [27, б.7-83].
М-Ж. Кпеев шыармасында діни лексика да кездеседі. Діни лексика аза тіліні блінбес рамдас блігі. Діни лексика да аза халыны этномдени трмысына етене сііп кеткен ажырамас рамы боландытан зерттеу обьектісіні назарына ілікті. Алдыы аталан зерттелімдерден баса кптеген маалалар этнолингвистика мселесіне арналды. Бізді жмыста М-Ж. Кпеев шыармаларына (оны ішінде 1907 [28] жылы кітаптары да бар) кездесетін этномдени лексикаа наты длел беріліп, этимологиялы талдау жасалады. Президентіміз Н. Є. Назарбаев Ќазаќстан халќына жолдауында: Ішкі жєне сыртќы саясаттыњ 2004 жылѓа арналѓан негізгі баѓыттарында II. Єлеуметтік даму. 2.3. Мєдени-тарихи м±раны саќтау бµлімінде «Мєдени м±ра» арнаулы орта мерзімді баѓдарламаны єзірлеуге н±сќау берілді (Бадарлама іс-жзінде асырыла бастады, 2007 жылы бадарлама аяталып, 2007-2009 жылдара жаласын тапты). Осыѓан орай: Халыќтыњ орасан мол мєдени м±расын, соныњ ішінде осы заманѓы ±лттыќ мєдениетін, фольклорын, дєст‰рлері мен салттарын зерттеудіњ бірт±тас ж‰йесін жасау керектігі к‰нќ±рѓатпайтын мањызды мєселе екендігін ерекше атап µтті. Демек, біздіњ ѓылыми зерттеу ењбегіміз Елбасыныњ алѓа ќойѓан маќсатын т‰бегейлі шеше алмаса да ±лттыќ салт-дєст‰рге байланысты кейбір м±раттарды лингвистика жолымен іс-ж‰зіне асырып, шешуге болатындыѓын кµрсетіп берді. Еліміз егемендігін алып, ±лтты сана-сезім оянып, рухани байлыѓымызды баѓалайтын кез баяѓыда келді. Кењес дєуіріндегі жалпы т‰рік еліне ортаќ болып келген кейбір м±раларды туысќан республикалар Егемендік алѓан соњ µз игілігіне айналдырып, тµл туындысы ретінде зерттей бастаѓаны да шындыќ. Т‰ркі ж±ртына ортаќ болѓан м±раны кім б±рын зерттеп, ѓылыми айналымѓа т‰сіріп, жергілікті жердіњ м±расы ретінде дєлелдесе, сµз жоќ, рухани м±ра сонікі. Б±л арада мєселе т‰ркі ж±рттарына ортаќ болып келген м±ралар жайында болып отыр. Біріге отырып, бліну ата-салтты негізгі принципі. Мсылман елдеріні бір туды астында бірігуі бар да, тарихи мраларды тістегенні аузында, стаанны олында кетпеуі бар. Ол ‰шін сол м±ралардыњ этногенезистік типі мен тегіне, терењ лингвистикалыќ, этимологиялыќ талдау жасалып, лексика-семантикалыќ маѓыналары жан-жаќты зерттелуі ќажет деп ойлаймыз. М-Ж. Кµпеевтіњ 30 томдай артына ќалдырѓан мол м±расы ќазаќ этносыныњ – алтын ќазынасы. Шыѓармаларыныњ тіліне этимологиялыќ зерттеу ж‰ргізгенде кµптеген сµздерді туысќан т‰ркі елдерініњ тілінде бар сµздермен салыстыру нєтижесінде маѓынасын ашуѓа м‰мкіндік туды. Б±дан шыѓатын ќорытынды М-Ж. Кµпеев шыѓармасындаѓы сµздер кµне т‰ркі сµздері болѓанымен ќазаќтыњ єдет-ѓ±рпына етене сіњіп кеткен сµздер тобы екендігі байќалды. Демек, мына сµз µзбектікі, мына сµз ќырѓыздыкі т.б. деп айта беретін болсаќ ќазаќтікі сонда ќайсысы деген зады с±раќ туады. Монѓол, парсы, орыс сµздері туралы да осыны айтуѓа болады. Т‰ркіні кейбір кµне сµздерін монѓолдыњ, парсыныњ сµздері дегенге де басты ш±лѓи беруге болмас. Ќазаќ елініњ тарихи кµшінен ќалмай, б‰гінгі ќолданысында ж‰рген сµздер басќа т‰ркі елінде ќолданыста жоќ болса немесе басќа маѓынада ќолданылса, сµз жоќ б±л сµздер ќазаќтыњ тµл сµзі болуѓа тиісті. Сондыќтан кейінгі ±рпаќ µз ата м±расын тыњѓылыќты ќ±нттап, жинастырып, ел игілігіне айналдыру ‰шін аѓа ±рпаќтан ‰лгі алуѓа тиісті дейміз. Алтын азынаны да пиясы ашылып, лингвистикалы трыдан зерттеліп, тілшілердіњ тарапынан зіні наты ылыми баасын алуа тиісті деп ойлаймыз. Біздіњ маќсатымыз да Мшр-Жсіпті олданысындаы бай этномдени лексикасын ел игілігіне айналдырып, байырѓы заманда ќолданылѓан сµздердіњ лексикалыќ, семантикалыќ маѓынасын ашып, жас ±рпаќтыњ б±л сµздердіњ о бастаѓы маѓынасын білмей келсін-келмесін ќолданбай, д±рыс ќолдана білуге ќол жеткізу. Кµне сµздердіњ ќ±пиясын жас ±рпаќќа д±рыс жеткізе білу. Жалпы білім беретін мектептерді «Кµне сµздіњ ќ±пиясы» – атты факультативтіњ баѓдарламасын жасау да ойда бар. Сол сияќты ќолданыста бар, маѓынасы кµмескі тартќан сµздердіњ маѓынасын наќты ашып, салт-дєст‰рімізде, єдет-ѓ±рыпымызда д±рыс ќолдануѓа да септігімізді тигізу болып табылады. Монографияны ала ойан ылыми міндеттерін шешетін азіргі жадайы мынандай: М-Ж. Кпеев шыармаларыны этномдени лексикасын зерттеуге мрынды болатын ртараптаы дереккз оралып жатан кандидатты жне докторлы диссертациялар болып табылады. Академик. айдар зіні басшылыымен оралан этнолингвистикалы зерттеу ебектерді атап тті. М-Ж. Кпеев шыармасыны затты мдениет лексикасы, рухани мдениет лексикасы, халы метрологиясы (нуменатив) мдениет лексикасы сайып келгенде тменде аталан монографияны зерттеу нысанына іліккен жалпы аталымдармен сйкес келгенмен з ішінде рилы тілдік атынаса тсіп, баса арнаа тсіп, зерттелмеген кне сздерді этнография мен этнолингвистикасын, этномдениетін тбегейлі арастыратын болады. Дереккзде берілген сздер этимологиясы толы ашылмайды не берер семантикалы маынасы мтін ішінде баса болады. М-Ж. Кпеев олданысындаы танымал сздерді зі мтін ішінде болсын, жеке олданыста болсын тек ана сол сзді этимологиясын зерттеу барысында ана ашылады. Жмысты оып, танысу барысында М-Ж. Кпеев шыармасыны зерттеу нысанына толы сай келетініне кмн болмайды. Оны длелі М-Ж. Кпеев шыармаларына байланысты дебиеттен, тарихтан кандидатты диссертациялар оралып, зерттеу ебектер жары крді 2004 жылы рылан Мшртану ылыми-практикалы орталыы М-Ж. Кпеев шыармаларыны 30 томдыын дайындауа кірісіп те кетті. Оны алашы 1 – 10 томы (2003 – 2007) жары кріп лгерді. Еліміз Егемендік алып, шкеніміз жанып, лгеніміз тірілді. Соны бірі – М-Ж. Кпеевті танып, білу, шан-теіз ебектерін жарыа шыару масаты алдымызда басты міндет болып белгіленді. Бірінші диссертация (дебиеттен) 1994 жылы, ал докторлы диссертация 2005 жылы оралды. Мшр-Жсіп шыармалары лингвистика трысынан тыш рет зерттеліп, зіні ылыми баасын алды. Сйтіп, Мшртану ылымыны негізі тпкілікті аланды да мшртанушыларды зерттеу нысанына айналды: С. Стжанов. Мшр-Жсіп Кпеевті деби мрасы // Автореф. канд. дисер. Алматы. – 1994; Г. Жсіпова. Мшр-Жсіп дастандары // Автореф. канд. дисер. Алматы. – 1998; Н. Жсіпов. Мшр-Жсіп Кпейлыны фольклоршылы ебегі // Автореф. канд. дисер. Алматы. – 1998; Сол сияты Л. Жсіпова, Ертай, Естай Жсіптер, М. Баратова Мшр-Жсіп шыармашылыына байланысты кандидатты диссертациясын орады.
1931 жылы Мшр-Жсіп айтыс боланнан кейін мшртану тамтмдап болса да ола алына бастады. 1919 жылы С. Садуаасов бастап берген келелі іс-шара зіні зады да, тарихи жаласын тапты.. Мсіреповты тапсырмасымен Д. білев кп мліметтерді жазып алды. Сол сияты мына мліметтерді де араыз:. Дихан. Мшр-Жсіп // Жлдыз, №12, 1992. 116-129 б; Аышев З. Деректер // азастан малімі, 16 сентябрь, 1983; 1940 жылы орта мектепті 9-класына арналан оулы-хрестоматияда (Е. Смайлов); 1950 ж трпайы социология трысынан Мшр-Жсіпке ара бояу жаылды: С. Мановты «Абайды шкірттері туралы» // Абай, №4, 1992, 57-70 б; М. абдуллинні «Діншіл, лтшыл М. Кпеев туралы» // Социалистік азастан, 1952; 1956 ж. аын шыармаларын баалау орын алды: М. аратаев. айта арауды ажет ететін мселе // аза дебиеті, 10 август, 1956, 3 б;.оыратбаев. М.Ж. Кпеев лирикасы // аза дебиеті, 19 июнь, 1959; М.Базарбаев. аза дебиет тарихын зерттеуді кейбір мселелері // аза тілі мен дебиеті, № 10, 1958, 31-39 б; Х. Сйіншлиев. ылыми мні зор ебек // аза дебиеті, 2 декабрь, 1980; М. уезов. деби мра жне оны зерттеу. А., 1961, 358 б; Б. Кенжебаев. ХХ асырдаы аза дебиеті. А., Мектеп, 1976, 63-65 б.; Ы. Дйсенбаев. асырлар сыры. А., Жазушы, 1970; Т. бдірахманов. Жаа асыр кгінде. Жазушы, Алматы, 1969, 164-165 б; М. Бжеев. Мшр-Жсіп мралары хаында // – Жалын, 1974;. Жиреншин. азастан кітаптары тарихынан. А., азастан, 1971; Аынны кейбір туындылары Москвадан 1940 жылы шыан «Песня степей» антологиясына, бірі – Ленинградта шыан «Поэты Казахстана» жинаына кірген; М. Маауин 1968 жылы шыан «обыз сарыны» кітабында шыармаларын кіргізді; М-Ж. Кпеев шыармашылыын зерттеу 1990 жылдары кеінен ріс алды: Улихан алижан. Мшр-Жсіп. Алматы, Атамра, 1998; уанды Мшр-Жсіп. аза лирикасындаы стиль жне бейнелілік. Павлодар университетіні баспасы, 1999; Н. Жсіпов. Мшр-Жсіп жне фольклор. Павлодар, 1999; Кпеев Сйіндік. Мшр-Жсіп мірі. Павлодар, 2000; Г. Жсіпова. Мшр-Жсіп иссаларындаы Мхаммет бейнесі. Оу ралы. Павлодар, 2000; Г. Жсіпова. Мшр-Жсіп дастандары. Оу ралы. Павлодар, 2000; С. Стжанов. Мшр мрасы. Павлодар, 2001; А.. Трышев. Мшр-Жсіп Кпеев шыармалары тіліні кейбір мселелері. Павлодар, 2002 жыл, 240 б; Шеризат-Глшат. ылыми басылым /раст. Б. зібаева Алматы, 2001, 298; Боздаым. Мшр-Жсіпті жотау леі. Алматы, Жазушы, 1990; «Мшр-Жсіп оулары» // Республикалы (халыаралы) ылыми конференция материалдары (1 – 5 жина) Павлодар, 2001-2007; М-Ж. Кпеев. Кп томды шыармалар жинаыны 1 4 томы. – Алматы, Павлодар: Алаш, 2003., Мшр-Жсіп шыармаларыны 10 томдыы 2003-2007 т.б.
Монографияны негізгі жаалыына мынаны крсетуге болады:
1) Ќазаќстан Республикасы Егемендігін алып, іштей ќайта т‰леп, жањѓыру кезењін басынан µткеруде. Этностыњ м±ндай бетб±рысын оныњ тілін єсіресе таным ќ±ралы ретінде, ќ±жаттыњ мєњгілігі жаѓынан алып ќараѓан мањыздыраќ. Себебі, ќай ±лттыњ да µзіндік этномєдениеті ќашанда тілде тањбаланады. Рухани мєдениет лексикасы туралы С. Жанпейісованыњ пікірін ќ±птауѓа т±рарлыќ. Міне, сондыќтан да єрбір халыќтыњ интеллектуальды ерекшелігін оныњ µз тілі ќ±рамынан іздеу керек болды. Халќымыздыњ салт-дєст‰рі, єдет-ѓ±рпы тілі арќылы барынша танылады. Этностыњ бар байлыѓы тіл. Демек, этностыњ мєдени ќ±ндылыќтарыныњ аталымы, жылдар бойы тєжірибе арќылы ќалыптасќан метрологиялыќ ж‰йесі тек ќана тілі арќылы танылады. Этномєдениет соњѓы кезде аз да болса зерттеле бастады. Ал, бірыњѓай, тыњѓылыќты бір адамныњ шыѓармаларыныњ тілі арќылы бір т±тас ќазаќ халќыныњ этномєдени ж‰йесін аныќтау алѓашќы рет ќазаќ тілінде ќолѓа алынып отыр. (Б±ѓан дейін Е. Жанпейісовті зерттеу ебегі орыс тілінде жары крді). айталап айтатын болса, М-Ж. Кпеев шыармаларыны тілі тыш лингвистика (этномдениет) ылыми зерттеу нысаны болып отыр. М-Ж. Кпеев шыармаларыны этномдени сздік орын аса бай барынша єр текті наќты тілдік жадыѓаттар негізінде, єсіресе лингвистикалыќ жєне этнологиялыќ талдаудыњ бірлігінде алѓаш рет жйелі трде зерттеліп отырѓанын таѓы да ескертеміз;
2) Этномєдениет б±л салалары бар болѓанда т‰рлі жеке сµздердіњ, єр алуан терминдік номинациялардыњ жиынтыѓы ѓана сияќты кµрінгенімен, лингвоэтнографиялыќ, этномєдени т±рѓыда ж‰ргізілген зерттеулеріміздіњ нєтижелері олар да халќымыздыњ этонопедагогикалыќ даѓдыларына, µзіндік д‰ниетанымдары мен х±ќыќтыќ, ќоѓамдыќ нормаларына, µмір тєжірибелеріне ќатысты талай ќ±нды ѓылыми дерек жатќанына кµз жеткіздік. Мшр-Жсіпті олданысындаы кне сздерді этимологиясын індете (. айдар) талдау;
3) Этномдени сипаттаы сздерді мтін ішіндегі олданысы, семантикалы маынасын анытау. Зерттеу фоно-морфологиялы, грамматикалы тжырымдардан да сырт айналмасы белгілі. Тілдік материалдарды топтап, жинаќтаудыњ негізінде заттыќ мєдениет, рухани мєдениет, халыќтыќ метрология (нуменатив) сан мыњдаѓан жылдар µтсе де µзініњ ќ±ндылыѓын жоймаѓанына кµзіміз жетті;
4) Бдан, негізгі арастыратын баѓыт-бадарлар туындайды:
А) М-Ж. Кµпеев шыѓармалары этномєдени лексикасыны ылыми негіздемесі;
) М-Ж. Кµпеев шыѓармаларыны заттыќ мєдениет лексикасы;
Б) М-Ж. Кµпеев шыѓармаларыны рухани мєдениет лексикасы;
В) М-Ж. Кµпев шыѓармаларындаы халыќты (кнтізбесі) метрология (нуменативтер);
Г) М-Ж. Кµпев шыѓармаларындаы мифологиялы лексика.
Бл – монография кµлемінде сан ѓасырдан келе жатќан М-Ж. Кµпеев шыѓармалары лексикасыны этномєдени кздеріні барлыын т‰бегейлі зерттеу м‰мкін еместігі байќалды. Сондытан да, Мшр-Жсіп шыармалары лексикасыны этномдени негіздері ана зерттеу нысанына алынды.
5) аза елі ХV ѓасырдан этникалыќ ќ±рамын айќындап, ±лттыќ тіл ретінде µзініњ атындаѓы тілді алѓан ќазаќ этносы ‰немі сµздік ќорын байыту ‰стінде болды. Кµне т‰ркі тілі оамдыќ формация µзгерсе де ќондырма ретінде µз ‰стемдігін саќтап ќалды. Ѓасырлар бойында ќалыптасќан ќазаќ тілі ќазаќ елініњ салты мен мєдениетініњ кµрінісі ретінде де ќ±нды. Сондыќтан да, М-Ж. Кµпеев шыѓармасындаѓы этномєдениет лексикасына байланысты сздерді неѓ±рлым топтап, туынды т‰бірден µрбіген бірліктерді анаѓ±рлым жинаќтап бір ж‰йеге т‰сіруге ±мтылдыќ. Т‰бір т±лѓалы сµздерді салыстырмалы єдістеме негізінде наќты тілдік бар деректермен б±лжытпай дєлелдеуге тырыстыќ. Ол ж±мыс барысында µз жемісін берді;
6) М-Ж. Кµпеев шыѓармасыныњ этномєдениет лексикасын зерттеу барысында кµптеген тілдік ѓылыми дереккµздер, дєйектемелер таразыдан µткізілді, кейбір дєйектемелер наќты еместігі байќалды, оныњ ‰стіне єр тарап єдебиеттерде шашырап ж‰рген т‰ркініњ, тілдіњ даму барысында ќазаќтыњ тµл сµзіне айналып кеткен сµздер зерттеу нєтижесінде µзініњ алѓашќы шыѓу тегіне ие болып, лексика-семантикалыќ маѓынасы ашылды;
7) Этномєдениеттіњ ќалыптасуыныњ номинациялыќ ќырларын ќарастыру – монографияны µзекті мєселелерініњ – бірі. Демек, алѓашќы т‰бір т±лѓаныњ негізгі уєжі зерттеліп, сол уєжге т‰рткі болѓан заттыњ т‰бір т±лѓасыныњ о бастаѓы семантикалы маѓынасы т‰ркі тілдес этностыњ бар сµздермен салыстырылып, наќты маѓынасын беретін ±ѓымын ашуѓа м‰мкіндік туды;
8) Монографияда этномєдениет лексикасыныњ морфологиялыќ ќ±рылымы, сµзжасамдыќ ішкі к‰ші мен єсер еткен сыртќы факторлар сарапќа салынды. М-Ж. Кµпеев шыѓармасындаѓы кµне, маѓынасы кµмескіленген не м‰лдем ±мытылѓан т‰бір сµздердіњ б±рынѓы маѓынасы ќандай болды, ќазіргі маѓынасы ќандай екендігі де зерттелді. Б±л арада сµзжасам ‰рдісінде жања туынды ќандай тєсілмен жасалса да, семантикалыќ сипат, семантикалыќ ‰рдіс – жања маѓынаныњ міндетті т‰рде болып отыратыны аныќталды. Тілдіњ даму барысында сµздіњ лексикалыќ маѓынасы µзгеріп, жања лексикалыќ (сµзжасам) маѓыналы сµз тудыру, белгілі бір ±ѓымныњ, жања ±ѓымныњ тілдік атауын жасау болып табылатыны кµрінді. Сондыќтан сµзжасамныњ синтетикалыќ (морфологиялыќ), аналитикалыќ (синтаксистік) лексика-семантикалыќ тєсілдіњ ќатынасып отыратыны байќалды. Єрине, тілдік т±рѓыдан б±лардыњ єрќайсына жеке-жеке талдау жасамасаќ та, тілдік зерттеу барысында осы тілдік ережелер ќатысып отырды, кейде ќатыспайды да. Зерттеу барысында семантикалыќ поле, сема, сема теориясы барынша пайдаланылды. Кµп орайда сµзді єуелгі лексикалыќ маѓынасы айќындалып, содан барып кейін ќосылѓан маѓынасы, немесе кµп маѓыналыќ ќасиеті мєні де ашылды;
9) Зерттеу барысында М-Ж. Кµпеев шыѓармалары тілініњ лексикалыќ микрож‰йелері аныќталып, семантикалыќ сµзжасам процесі арќылы жасалѓан сµздерден жања сµз тудыру яѓни жања маѓыналы лексикалыќ единицаныњ жасалуы т.б. ќаралды.
10) М-Ж. Кµпеев шыѓармасында араб-иран, монѓол, орыс сздері жєне орыс тілі арќылы басќа да шетел сздері єр кезде, єр дєуірде еніп, ќазіргі кезде тіліміздіњ лексикалыќ ќ±рамынан берік орын алѓандыы байќалды. Бл сздер енгенде о бастаѓы т±лѓасын саќтап, немесе єрт‰рлі дєрежеде семантикалыќ жаѓынан да µзгеріске т‰скенін кµреміз. М-Ж. Кµпеев шыѓармасындаѓы сµздер ішкі даму негізінде жања ±ѓымдарды атау ќажеттілігінен єрт‰рлі семантикалыќ ‰рдістерді маѓыналы жаынан т‰ркілік синкретизім деп ќалып ж‰рген тілдік ќ±былыс, сµз маѓынасыныњ кењеюі, тарылуы сияты бµлшектіњ б‰тінге не керісінше болуы, функциональды ±ќсату проблемалары ашылды;
11) М-Ж. Кµпеев шыѓармасыныњ тілін зерттеу барысында фонетикалыќ, лексика-семантикалыќ жєне грамматикалыќ факторлар араласып, єрќайсысы єр ќилы дєрежеде ‰лестерін ќосатыны аныќталды. Сµздердіњ маѓынасыныњ µзгеруі нєтижесінде оныњ ќ±рамыныњ ассимиляциялыќ, диссимиляциялыќ ‰ндесу (гормония), сіњісу, ыќшамдалу, агормониялыќ, екпін т.б. фонетикалыќ зањдылыќтар єсерінен де єрт‰рлі µзгерістерге ±шырайтыны байќалды.
Зерттеу жмысына ажетті жадыаттар: Мшр-Жсіп мралары М. О. уезов атындаы дебиет жне нер институтыны «олжазба жне текстология орталыы олжазбалар орында»; Р. А. Орталы ылыми кітапханада, сирек олжазбалар орында сатаулы: Жазылу лгісін сатаймыз.
№ 17. П. 1088 (И) «аза шежіресі» А. Срсеков, 1988 жылы тапсыран. Мшр-Жсіп жазан шежіре (аза ай уаытта жз болан); № П. 1040. бу Ахметов жинаан материалдар (М-Ж. Кпеев сзінен); № П.1000 (..И) Трт папка /Фонд 929 ОП. 3. Д. 324. СВ. 27/ История литературная очерк о Машур Юсуп Купеева (Рукопись на казахском языке, араб шрифты) 329 стр. «Мераж», «Екі жігіт пен бір шалды гімесі»; № П. 850.2. 11-12 тізім. 124-197 бет. Рукопись из Центрального архива Каз ССР Фонд 929. ОП.3. Д. 324, СВ 27 (Мшр-Жсіп олжазбасыны фото кшірмесі); Е-у: № П 1000 жаласы фото кшірме; № П. 850. 3. 13-16 тізім. 198-238 бет. Рукопись из Центрального архива КазССР. Фонд 929.ОПЗ. Д. 324. СВ 27. Мшр-Жсіп Кпеев олжазбаларыны фото кшірмесі «рмекші хикаясы» 222-231 бет, фото кшірме арабша графика; № П. 850.4. стр. 1-91. РизЦА КССР. Ф. 929.ОП3.Д.324. СВ.27. 1932 жылы кшірілген, кшіруші белгісіз 25/ХI-1979; // 124 б: Екі жас бір шалды гімесі; 155 б: Соыс майданы; 156 б: Пушкин, Вальтер; 158 б: ялып тасыр алмаыз; 160 б: дебиет 1978 ж. жазылан; № П.908 (..И) 1 дптер. Мшр-Жсіпті ледері жне баса ел аындарыны ледері. Ел аузынан жинап жазып берген Шарафиев Тлеубай. (Аынны лкен лы Шарафи соны лы – А..) Араб рпімен жазылан, 1-84 пара.; 2 дптер. Мшр-Жсіп ледері ртрлі са ледері. Ел аузынан жинап жазан Шарафиев Т. олжазба араб рпімен жазылан 1-60 пара; 3 дптер. Мшр-Жсіп баласы Шарафиденге жазан хаты (Мшр-Жсіпті з олтабасы) олжазба араб рпімен жазылан. 3 пара. Тап. С. Дуітов. 15/ХII-1989; № П. 908. (..И) 4 дптер. 24/VIII – 1990; 1.Тсініктеме – 1-2; 2. Мшрді 46 жаста сйлеген сзі – (олжазба) – 3-11; 3.Мшрді сзді киіндіріп жрт кзіне тскені – 11-20; 4. Кндіз бен тнні айырмасы – 20-22; 5. Мшрді аындыымен оштасуы – 22-25; 6. Мшр-Жсіпті 68 жасында сйлеген сзі – 26-30; 7. Мшрді зін-зі ертегі ылып сйлегені-31-35; 8. Ай, Мшр, туа астас болды байменен-36-37; 9. Кейінгі заманда тарих боларлы бір сз-38; 10. В.Г. Белинский; 11. Дарвин туралы – 39-40; 12. Л.Н. Толстой, Салтыков мааласы туралы – 41-42; 599 П. М-Ж. Кпеев шыармалары (олжазбадан кшірме); 850/1. П. РизЦА. КазССР.Фонд. 929.ОП.3. № П. 1000. Д.324 св. 27 (М-Ж. Кпеев олжазбасыны фото кшірмесі) 1. Марузар немесе Млік Хасен; 2. гіз бен Есек; 3.р трлі ледер; 4. Алаша аласындаы жастара жіберген хаты; 37 жшік. РМ. 33.
М-Ж. Кпеев. Рукопись: № 1171. олжазбалар жинаы. Араб ріпімен жазылан. 532 б; РМ. Р. № 1176. 1920-1922 жж. 201 б. ол.жина; РМ.32. 1905-1915 жж. Рук: 1178. ол. Жина. 185 б; РМ. 28. ледер жинаы. 1050 бет, Рук: 1170. Араб граф; РМ.29. ледер жинаы. 1906-1945 жж. 500 бет, Рук: №1173; РМ. 27. ледер. 1907-1927 жж. Рукопись № 1177. 209 бет; РМ. Араб графикасымен жазан шыармалары 1914-1927 жж. № 1172. 745 бет; РФ.58. Мшр Юсуп. РМ 220. Сарыара: азаты осы кнгі гімесі. 1902- 24 бет; 21.34. Мшр Юсуп. Сарыара кімдікі екендігі? азан. 1907 ж. 22 бет; РМ.520. Хал-ахуал. азан. 1907. 20 бет; РМ. 776. Мшр-Жсіп олжазбалары. 187 бет; Рм 814. Кпеев. Крлы Слтанны туан м жне айнас патша мен соысаны. Мухаммет Шрфиден биге. Мшр Юсуп Кпеев 61 бет; олжазба «Ни Исанбт кітапханасынан» Араб графикасы; 9. К-69. олжазба. М-Юсуп; 850. Хал-ахуал. Мшр Юсуп Купеев м аны улларыны базі бір шиірлрі. азан. Домбыровский, 1912. 20 бет; Е-У: Мшр-Жсіп Кпеев мраларыны лі де араб таспасынан азіргі кириллицияа тсірілмей жатаны аншама. Бл бізді зерттеу жмысымыза ажетті салыстыру шін ана жазып аланымыз. Карточка (аттамалар) тергенде осы мралары, 1907 жылы 3 кітабы пайдаланылды.
Жоарыдаы аталан, ала ойылан негізгі масаттар монографияны ндылыын айындайтын болса керек.
Монографияны ала ойан масаты: Жоары, арнаулы оу орындарында (Арнаулы курс ретінде µту – ішін-ара дріс сабатары жргізіліп жр). Орта мектептер мен лицей, колледждерде «Мшртану» сабаын жргізу. № 10 Дарынды балалара арналан Абай атындаы лицей-мектебінде (монографияны кейбір аидалары ылыми зертханадан 12 жыл тжірибеден тті). Б±л ж±мыс – С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетіні жанынан «Мшртану ылыми-практикалы орталыын» ашуа м±рындыќ болды; Ондаѓы маќсат: М-Ж. Кпеевтіњ 30 – томдай мраларыны этномдени лексикасын б±дан да терењірек оып-йрену жне зерттеу. «Мшртану» дістемелік оу-ралын жазып, баспадан шыару. «Мшртану» факультативті курсын Республика клемінде ашуа ат салысу. Осы орайда павлодарлы жас мшртанушылар ылыми жобаа атысып 2006 жылы - 5, 2007 жылы – 8 оушы Мшр-Жсіп шыармалары бойынша ылыми жмыс жазып, республикалы байаулардан жлделі орындармен оралды. 2007 жылы Павлодар облысты мектеп аралы «I Мшр-Жсіп оулары тті». Ал, С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетінде болан «Мшр-Жсіп оуларыны» 2-кі халыаралы, 3-республикалы ылыми конференциялар зіні жемісін берді. азастан Республикасыны «Білім стандарты» талабына сай факультативті оу - бадарламасын жасау. Болашата бл зерттеу жмыс: Мшр-Жсіп шыѓармалар тілі сздігі; Мшр-Жсіп шыѓармалар тілініњ тарихи-этимологиялы сздігін; Мшр-Жсіп шыѓармалар тілініњ энциклопедиясын; Мшр-Жсіп шыармалар тіліні морфологиялы ерекшелігі; Мшр-Жсіп шыармаларыны лексикасы; Мшр-Жсіп шыармаларыны этнолингвистикасы т.б. ѓылыми зерттеулерге м±рындыќ болары сµзсіз. Павлодар аймаѓындаѓы Кіші Халыќ ассамблеясыныњ кµпэтникалыќ (т‰ркі) тобыныњ семинар сабаѓында, С. Торайѓыров атындаѓы облыстыќ кітапханада, «Б±ќар жырау» атындаѓы µлкетану м±ражайында, «М-Ж. Кµпеев м±ражайында» т±раќты т‰рде µтіп т±ратын «дµњгелек стол», «дєст‰рлі» сабаќтарда, лекция, тєжірибе сабаѓында оќып-‰йренуге, радио, теледидарда пайдалануѓа болады. Т±рмыс – ќажетін µтейтін комбинаттарда, сєн-б±йым нерін кµрсететін орындарда наќты ѓылыми аныќтама ретінде ќолдануѓа болады деп ойлаймыз.
Этномдени лексиканы лингвистикалы зерттеу айналымына тсуіні зіндік теориялы аидасы болады. Бл трыда тмендегі алымдарды кейбіріні пікірлеріне назар аударанды жн крдік.
Ќ. Ж±банов: «Тілдіњ µзіндік µзгешелігі – затќа ат ќою, ол аттарды бір-бірінен айыру. Мысалы: жылќы – т‰йе емес, ќой – сиыр емес, сиыр – жылќы емес. Атаулардыњ маѓынасын осылайша айыруды – сигнификация дейміз. Єр нєрсеніњ µзін жеке кµрсету, даралап айту ќасиетіне ие болѓан сµз – зат, сипат, ќ±былыс аттары болып ќалыптасќан. Б±л аталѓандар – тілдіњ негізгі µзгешеліктері. Тілдіњ б±дан басќа таѓы да ат ќою м‰мкіншілігін номинация дейміз» – дейді [29, б.98]. Номинативті маына туралы К. Аханов: «Сздер заттар мен былыстарды, сапа мен белгіні, іс-рекет пен имылды жне т.б. атайды, соларды атаулары ретінде ызмет атарады. Сзді бл ызметі – номинативті (атау болу) ызмет» [30, б.64]; «Сзді заттар мен былыстарды жне оларды белгілеріні бейнесімен тікелей байланысты лексикалы маынасы тура маына немесе номинативті маына деп аталады» – дейді [30, б.99]. Академик. айдар: «Жеке сз бен сз тіркестеріні негізгі номинативтік маынасыны сыртында андай тсінік, осымша маына жне этнографиялы ым болуы ммкін? Тіл байлыымыздаы сз бен сз тіркестеріні брі бірдей этнографиялы маына беретін этнографизмдер емес» – деп, ара-жігін ажыратып береді [20, б.20]. К. Аханов олданан зат пен белгілерді белгісі аралыы азіргі лингвистикада уждену (мотивация) деп аталып жр. араыз: Ж. Манкеева «Сзді заттар мен былыстарды жне оларды белгілеріні бейнесімен тікелей байланысты лексикалы маынасы тура маына немесе номинативті маына деп аталады» – дейді [31]. Осы орайда мына аталан ебектерді де арастыруа болар еді: [32, б.260-449]; А. Сейілхан [33, б.249], [34, б.27]; Н. Оарбаева [35, б.125];. Аронов [36, б.86, 88, 89]; М. Мсабаева [37, б.5] т.б.
аза зерттеушілерімен атар орыс зерттеушілері де з ойларын ортаа салды. Бірнешеуіні пікірлерін келтіргенді дрыс деп санады: М. Ф. Дукин номинация туралы былай дейді: «Номинация – название не только предметов, явлений объективной действительности но и нашего внутреннего мира (чувств, настроений). Следовательно, номинация многообразна как сама действительность, данная нам в ощущениях, чувствах, в нашем сознании, а затем находящая выражение в словах, в языках» – десе [38, б.83-84], Э. В. Кузнецова: «Как единица собственного лексического уровня слово определяется прежде всего по своей уникальной функции – быть средством номинации» – дейді [39, б.18]. Ал, В. И. Кодухов: все знаменательные слова обладают предметной направленностью, имеют названую (номинативную) функцию – деп жазды [40, б.188]. Р. А. Будаговты: «Итак народная этимология – это отдельные случаи переосмысления в народном языке непонятных слов с позиций понятных слов родного языка, или, другими, это сведение непонятного слова к слову понятному» деген ойымен ндестік тапан [41, б.82]. Звигенцевті ебегінде Г. Штейнталь. «Язык и дух народа» – деп те дрыс жазды [42, б.134].
Демек, зат не былыс аталыма (номинацияѓа) ие болуы шін белгілі бір ужі болуа тиісті. Айталы, ыстыгні ар соып тр демейміз, жалпы ужі: ар аралас атты жел соып, кзге крініп тран табиатты былысы. Аталымы (номинациясы) «боран» сзі. Бндай былысты атау мен зат арасындаы тілдік емес себептер – дейді А.. Сейілхан [33, б.249]. Затты тануа себеп болан ішкі жне сырты факторлар затты айрыша ызметін згелерден ерекшелендіреді. Зат содан кейін ана атауа ие болады. Затты тануа себеп болан осындай белгілері уж деп аталады. Осы орайда ф..д., профессор Б. алиев ужді, ужсіз сзжасам мселесіне тоталып «жздеуік», «пайыз» сздерін мысала келтіреді [43, б.5]. Зат пен атау арасындаы болатын себептер философиялы былыс есебінде де бааланады. йткені зат пен затты аты арасындаы байланыс, затты ата ие болуы сияты сипаттар кзге крінбей тетін рдістер. Жалпы, деректі, дерексіз зат андай атауа ие болады? Зат затына сай ужді алай тадап алады, оны атын адам алай ояды? Бала тіршілік иесі «бала» деген ата ие болу шін андай уж сер етті, маынасы алай шыты? Бл лі тіл білімінде аралмаан мселе. Затты, рухани дниені, нуменацияны тануа себеп болатын уждеме атауы тек этимологиялы, этнолингвистикалы зерттеу нтижесінде ана ол жеткізеді. азаты байыры этномдениет лексикасы осындай тілдік аидалар нтижесінде ашыла тседі. Лексика – этномдениетті танытатын сздер мен сз тіркестер жиынтыы. Этнографиялы траты тіркестер баспа сздерде жарияланып, танымды мні болды [44]. Халыаралы «аза тілі» оамыны президенті. Айтбайлыны: «Ата-бабадан мирас боп келе жатан лт мдениетіні тегершігі тектес дстр-дадысы бар, оны жайын кім ойлайды? Клшесіз кші кетер, ал тілсіз, мдениетсіз ел ай мрата жетер?!» деген лаатты сзі, зерттеуді себеппен, нєтижеге жетелейді [45, б.12].
Ш. рманбайлыны лтты тілді болашаы туралы жазан: лексикалы абат дрыс алыптастырылмаса халыты леуметтік, рухани - мдени ажеттігіні телмейтінін айтады [46, б.134]. Сайып келгенде осы айтылан пікірлер лтты мдде трысынан шыты. Мселе, ай лтты кілі айтты дегендік емес, алай айтты деген ой жотасы трысынан арауымыз керек сияты. Зерттейтін объектіні лексикалы рамын білмей, этномдениет лексикасын наты болжау ммкін емес. аза лексикасы жнінде бірыруар зерттеу ебектер жары крді. М. М. Копыленконы «Особое место занимают исследования в области лексики и фразеологии…» – деген сзі осы мселеге атысты айтылса керек [46, б.18]. Осы пікірге орай: дебиетші алым. Жмалиевті Абай шыармаларыны тіліне атысты деби тілдік стильдік зерттеуін [47, б.43-76]; Танымал тілші алымдар:. Айдаров [48, б.46-58]; А. Ибатов [49, б.60-141]; Б. біласымов [50]; [51, б.66-97]; С.Ж. дасов [52, б.77-85]; Е. Жанпейісов [53, б.144-263]; Р. Сыздыова [54, б.69-246]; [55, б.60-119]; С. Хасанова [56, б.60-83]; Б. Момынова [57] фразеология саласында: І. Кеесбаев [58, б.202]; [59];. Боланбаев [60]; [61]; Х. ожахметова [62]; Г. Смалова [63] т.б. тізімді соза беруге болады, атап туді зімізді азаматты парызымыз деп есептейміз. Бл – аталан тілші алымдарды ішінде аза деби тіліні тарихына атысты да жазандары бар.
аза лексикологиясын зерттеу ауымы осы айтылан жайттармен шектелмейтіні де белгілі. М.М. Гухманны айтан: «Характерным для большинства лексических группировок является недостаточная регулярность и обобщенность образуемых с их участием противопоставлений» [64, б.26] пікірі де бір ст ойландыруа тиісті. Бл салада айшылыа толы ты аидалар да бой крсетті. Оны кейбірі аза алымдарыны да назарына ілікті: В.А. Звигенцев синхрония мен диахронияны атарында панхрония мен ахронияны атар араса болмас па екен деп жалпы адамиятты проблеманы ктереді [42, б.45]; Л. В. Калинин орыс лексикасындаы тркі сздеріне тоталады [65, б.83]; В. А. Богородицкий тркі тілдері мен диалектісін тередете зерттеу са диалектілерді алпына келтіруге себебі тиіп ана оймай, наты «алашы белгілеріні» те жасы крсеткіші болады – дейді [66, б.334]. И. В. Арнольд «lexicoloqu is the part of linquistics dealinq with the vocabulary of a lanquaqe and the properties of words as the main units of lanquaqe» Лексикология лингвистиканы бір саласы ол тілдік сздерді жне сздерді асиеттеріні басты блімдері болып табылады десе [67, б.9]; Академик В. М. Жирмунский кптеген сзді картасын сатаан «Немісті этнографиялы атласы» жергілікті жерді атауларыны географиялы таралу ммкіндігі затты жне рухани мдениетімен сйкес келетінімен лшенетіндігін айтты [68, б.490]. Халы ледерін, дстрін, маал мен мтелдерді ауызекі сйлеу тіліні этолоны деп арады [69, б.4]; Д. Э. Розенталь номинативті жне стилистикалы функцияны экзотикалы лексика толытыратынына кіл блді [70, б.74]. Этномдениетті ылыми дйектемесі ретінде аралатын дебиеттерді негізгі тйіні біз зерттеп отыран жмысты мні мен мазмнын ашуа септігі тигендігін осы келтірілген сілтемелерден-а байауа болады. Академик. айдаров: Тиімді тсілге айналан тарихи-салыстырмалы діс – десе [71, б.4]. Тркі тілдері генетикалы жаынан туыс емес кптеген елдерді тілінде шырасып жр, бан сздерді шыу тегін салыстырмалы зерттеу жргізу нтижесінде кзіміз аны жеткен сияты. Тжірибе алмасу да з жемісін берді – дейді [72]. Сол сияты. айдарды мына пікіріні де ылымилыы жаынан бізді зерттеу жмысымызды ндылыын арттырары сзсіз: Изучение казахских собственных имен в этнокультурном аспекте раскрывает широкие и разнообразные связи казахского ономастикона с этнографией, материальной и духовной культурой казахского народа [73, б.4] – деп, заттыќ мєдениет пен рухани мєдениетті кейде бірі-бірінен ажыратуѓа болмайтын жаѓдайларда кездесетінін, ономастикалыќ зерттеуде де осы жайттардыњ орын алатынын айтады.
Осы айтыландарды жинатай келе О. Слейменовтіњ сзі біршама жазылан жайттарды наты себебін крсететін сияты: «Появится подлинное уважение к своей культуре к этносу, языку. Кто после нас это способен сделать? Если не мы, то-никто!» [74, б.5] – дегені исі аза рбір жана лкен ой тастаса керек.
Этномдени лексиканы лингвистикалы сипаты
«Этномдениет» сзіні этимологиясын екіге бліп арастырамыз. «Этнос» – тарихи алыптасан этникалы ауымдасты – тайпа, халы, лт. «Этно» крделі сзді бірінші блігі маынасы халыа байланысты: этногеография, этнодемография, этномдениет, этнолингвистика, этнопедагогика, этнотілдік, этнолеуметтік, этномінез-лы айындалады. Этномдениет – этнографияны рамдас блігі болып табылады. Этнография – белгілі бір халыты этногенезін, затты, рухани мдениетін, трмыс-салт, дет-рып ерекшеліктерін зерттейтін ылым. Академик. айдаровты: «Зерттеу масатына байланысты азаты «этнос» деп араудаы масат – оны тмендету емес, айта оны басып ткен за та сатылы даму жолын (ретроспективті баытта) саралай тсуді, тарихи этнотла ретінде тануды бірден-бір дрыс жолы, кепілдігі» - деген сзі зерттеуді баыты дрыс екендігін крсетсе керек [75, б.11].
Екінші компоненті «мдениет» араб тіліндегі «мудун» сзі бізді тсінігіміздегі «ала» маынасын берсе, «медэни» - «ала трыны» деген ымды мезейді. Осыдан «мдениет» деген сз пайда болан. Сздіктерде бл сзге дрыс анытама бермеген. Мдениет орта асырлы мсылман мдениетіні ркендеу кезеінде алыптасан тсінікпен байланысты. М-Ж. Кпеев «мдениет» терминін ХIX-XX. е алашы олданан адам. Кейбіреулер шаарларда жиылып, егінмен ас ылады. Бларды: «Мдени халы – дейді, яни ылымды жрт» - дейді (М-Ж. 9 т. – Б. 223). «Мдениет» терминіні орнына дет-рып нормаларыны ережесі ретіндегі крсеткіші болып табылатын баса синонимдер де олданылды. Мысалы: лгеніше зіді трбиелеп баайын (амбар батыр, 339). Трбие, дет-рып (Ш. Улиханов), дстр (Ы. Алтынсарин), хикмет, ибадат, иман, ылым сздерін (А.нанбаев) пайдаланан.
Мдениет осы маынасында Еуропаны леуметтік ойшылдарыны сз олдану айналымына ХVIII асырда енді, дегенмен «мдениет» деген ым туралы тсініктері ертерек алыптасты. Аартушыларды кзарасы бойынша «мдениет» «аыл - ой» дегенді білдірді. Джамбаттист Вико (1689 – 1744), Иоганн Готфрид Гердер (1744 – 1803), Шарль Луи Монтеське (1689 – 1755), Жан Жак Руссо (1712 – 1778) «мдениет» оамды орындардаы тртіпте жне саяси мекемелерде «аыл-ой» ретінде айындалады деп есептеді. Ол, ылым мен нер жетістігімен лшенеді дейді. Мдениетті масаты мен жоары аыл-ой бір-бірімен сай келеді: ол – адамдарды баытты ету. Бл мдениетті концепциясы болды – эвдемоникалы[1] деген атпен аталды. ХIХ асырды екінші жартысында «мдениет» деген ым ылыми терминге айналды. Ол оамны жоары дамуы деген аидадан арылады. Енді «мдениет» – «ркениет» жне «оамды-экономикалы формация», «жаандану» деген ымдармен тйіседі. Сйтіп, «мдениет» пен «ркениет» ымы атар олданылып келді. «оамды – экономикалы формацияны» ылыми айналыма енгізген Карл Маркс (1818 – 1883). Ол тарихты материалистік трыдан тсіну негізін алады. Кптеген жылдар бойы «мдениет» пен «ркениет» арасы бірлікте аралып жрді. Тек ана алаш рет неміс философы Иммануил Кант (1724 – 1804) шекарасын салды. Баса неміс философы Освальд Шпенглер (1880 – 1936) бл екі ымды тіпті бір-біріне арама-арсы ойды. ХХ асырда «мдениет» туралы ылыми таданыс млдем жойылады. Романтикалы бейне «мдениетке» те сирек шыармашылы нр осады. Рухани тсінік жніндегі маызын арттыра тседі. Оны кнделікті трмыс нормаларынан аршып алады. Француз философы Жан Поль Сартр (1905 – 1980): «Мдениет ешкімді, ешнрсені тармайды жне атамайды. Ол – адам олымен жасалады, одан ол зіні бейнесін іздейді, зін таниды, тек ана осындай иын айнадан ана ол зіні бетін кре алатын ммкіндікке ие бола алады» – деген [76, б.12]. Сонымен «мдениет» туралы наты анытама жоты асы. Бл «мдениетті» кп маыналыын білдірсе керек. Зерттеушілерді баасы бойынша «мдениетті» мыа жуы анытамасы бар екен. азіргі заманы мдениетте: технология, шыармашылы, нды концепциялы мдениет таралан. Технологиялы кзарас бойынша келсек, мдениет оамды мірді ндіріс саласын жне айта ндіруді белгілі бір дегейін анытайды. Шыармашылы концепция мдениетті адам тіршілігіні нтижесі мен мір сру тсілі ретінде жалпы оамды озалысты крсеткіші. нды (аксиологиялы) концепция мдениеті мір сру моделіні кіршіксіз маызын ерекше атайды – оамдаы орнын анытайды ал мдениет ондаы толытырушы, дем беруші ретінде соны іске, шына асырушы болып табылады. «Мдениет» ымы туралы философиялы сздікте былай деп анытама берген: исторически определенный уровень развития общества, творческих сил и способностей человека, а также в создаваемых ими материальных и духовных ценностях [77, б.292-293]. Сондытан да мдениет лемі, кез келген затты немесе былысты – табиатты сырты кшіні сері емес, адамдарды здеріні рекетіні нтижесі деп біледі, табиатты бергенін тек ана жетілдіруге баыттайды, жаыртады.
азаты лтты мдениеті туралы бірінші рет А. Байтрсынов «Тркітанушыларды Бірінші съезінде» (Баку, 1926) жылы стенографиялы есебінде жан-жаты ашып крсетті. Ол: «Кптеген заттар оларды (Еуропа мдениеті – А..) жоары мдениетті трмысы, затты мдениеті сияты рухани мдениеті де бізді халыа лі жетпейді» – дейді [78, б.424]. М. уезов: «Ол кнде мдениет жо, оны стіне іслм діні ескілікті барлы белгісімен атты алысты» – деп жазды (1927) [79, б.19]. М. уезов лтты мдениетті орнына «баяы базы заман ескіліктері» тіркесін, М. Жмабаев: «трбие», «ізгі лы», «дет» баламасын олданады. «Мдениет» сзі «культура» – латын тілінде «жерді деу», «табыну» деген ымды берген. Кшпелі тркі мдениетіні айаындай болан затты, рухани мдениетті наты кріністері жер жырту, егін егу сияты, мыс балыту, бау-баша мдениетіні трлері, халы кнтізбесі ауыз дебиетінде, тарихи жырлар лексикасында жасы саталан [80, б.7]. Мысалы: «Алпамыс», «обыланды: жырындаы: сты жні мамы-ты, Арпа, бидай абыты; Клдене жатан аарды Жероша рлы крмеді; Шала-пла пісіріп, Мосыдан алып тсіріп; Дихан еккен егінді, Есен алса теген-ді; Бір аашты басында Кгертпеді екі алма; Бір таба піскен нанды алып, Балаа нанды бермекке; Жем ояды шбімен, Ешбірін Шбар жемеді; базары пыша балдаы, Нсілі сені алмаы; Жаы піскен шиедей, Кргенні іші кйеді; Кіші бесін боланда; наурыздан соы жаздаймын; Алтын теге аттырып, Тегені атып тсірген; улиеге ат айтып, орасына ой айтып; Жазан хатты крсе деп, Таса алам басады; айып ирен ыры шілтен Баланы олдап демеді; ліп таба ыпшаты, Атаы озан алаштан; «Ккпар» шауып кніге, ыз ойнаын ып жатыр т.б. КБС жыры Тверитин нсасында: Попросил он мать однажды Для него курмач* сготовить. Та, без слов исполнив просьбу, Позвала его покушать [81, б.52]. Тал бойынан тарыдай мін таба алмай («ыз Жібек» жыры) т.б. *Курмач – жареная пшеница, просо – деп анытама берген.
КБС жырын е кне жырды бірі деп есептесек, ондаы кездесетін «бидай» сзі кшпенділерде мал шаруашылыымен атар егін шаруашылыыны да ерте заманнан дамыанын крсетеді. «ыз Жібек» жыры туралы да осыны айтуа болады. С. Е. Толыбеков: «Прогресс в земледелии был основой развития материальной и духовной культуры всех народов. В этом смысле труд земледельца действительно был отцом богатства, а земля – его матерью» – дейді [82, б.192]. «Мдениет» мселесі екі трлі жадайда арастырылады: зайырлы жне діни. дай ілімі ретінде «культура» бдан былай «мдениет», «культ» бдан былай «ибадат етуге» арай: сенім, дстр, шын мніндегі жоары трмыс, згеше иеге тазым етуге бірте-бірте шыан. азіргі заманны белгілі діни ойшылы А. Мень жоары Иеге сену бгінгі сияты кне заманда да кез келген мдениетті ішкі ттастыыны зегі болып табылан дегенді айтады [83, б.77]. Діндарлар осы аиданы мытан кісі мдениетті адамбыз деуге млдем ыы жо дейді. Сондытан да болар «ибадат» («культ») дыбысты жаынан да, мазмны жаынан да «мдениетпен» («культура») бден сйкес келетіні. «Культура» деген сзді е бірінші талдаан Н. К. Рерих (1874 – 1947). Ол екіге бліп арастырды: «культ» – табыну, бас ию, «ур» – зайырлы мір, жары дние. Н. К. Рерихті раны «лем мдениет арылы» болса, з кезінде «лем жары дниені баалау арылы» болма керек демек, адам жан-дниесіндегі жары дниеге сенуі арылы келмек керек деген сияты ынады. Тарих басаша діни кзарасы млдем болмаан бірде-бір оамды білмейді. Мдениет – дстр ндылытары сіген, адам тсінігі шін затты айа бар болса, сол жерден басталады. А. Меньнні сзіне орайлас Толыбеков: «Казахи больше верили духу предков, чем богу. Эти два слова – арвах и кудай – они употребляли вместе как синонимы, причем на первом месте всегда стоял дух предков» – деп жазды [84, б.195]. Алаш рет дебиетте «мдениет» деген термин Римні ататы философы, рі шешені Цицеронны (б.д.д. 45 ж.) «Тускулан кеесі» атты ебегінде кездеседі. азаты лтты тл мдениеті кшпелі тркі мдениетіні жаласы болып табылады. Номадизм – кшпелі тркілерді шаруашылы ызметіні аса маызды саласы. Номадизм – кеістіктегі адамдар тобыны кшіп-онуы. Номадизм – шп жейтін малды кбейту, су жне маусымды жайылым (ыстау, кзеу, жайлау) кшіп-ону. Бл дегеніміз – затты, рухани мдениетті айнар кзі. Тері илеу, киім тігу, таам трлерін жасау, ат бзелдерін жетілдіру т.б. Кне азастан аймаындаы кшпелі мал шаруашылыын б.д.д. 1 - ші мы жылдыа жатызамыз. Соны негізінде мал шаруашылыыны ш типін анытаймыз: кшпелі, жартылай кшпелі, отырышы. Кшпелілерді озы мдениеті А. Медоевты «Гравюры на скалах» Алматы, Жалын, 1979 жылы ебегінде жан-жаты сипатталан. Онда ат (жылы) клік ретіндегі ызметі, мір сру динамикасындаы рлі сипатталды [85, б.20-21]. Мал шаруашылыымен айналысан тріктер рдайым дайларды оршауында болды. Сондытан да олар малды иесі бар деп тсінді. Мысалы: жылы (амбар ата), тйе (Ойсыл ата), сиыр (Зегі баба), ой (Шопан ата) т.б. С.Е. Толыбеков: «Культ животных у кочевых народов, как одна из форм общественного сознания, надо полагать, не мог сразу исчезнуть даже после того, когда эти народы уже превратились в оседлых земледельцев или смешались с ними» – деген болатын [86, б.197]. Тріктер шін дай: кн кейіннен Тір мен май болды. Кшпенділер шін доалаты арба кшіп-онып жргенде й-жай болса, жаудан оранатын оранны да рлін атаран. оранны з задылытары болан. Ор (й) ала есебінде жрген. Тріктерді бзылмас дала заы ы ережелерін сатап отыран. Міне, осындай «ор» кейін «орда» да бір уаытта «трбие», «нер», «ибрат сенім» атар жрген. Сонымен жас трікті полисте (ала) мір сру аидасымен трбиелеген. Шыныан трікті, бала тріктен трбиелеп шыаран. Гректер мны «пайдейя» терминімен (рais – бала) деген. Демек, «пайдейя» трбие, оу, йрену, ке ымда білім алу, білімді, мдениетті дегенді білдірген. Полисті толы анды мшесі «техне» «саяси техне» дегенде мні ашыла тскен. Трік – ат бзелін жасауды, тері деуді, мал шаруашылыына байланысты, кейіннен егін шаруашылыына атысты «ліпбиді» те жасы мегеруі шарт. Полис «скери шыныу» азаматты борышпен толыып отыран. Ол за жылы тжірибе жолы «схоле» арылы келген. Грек ойшылы Геродот: массагеттер соысты екі дісін біледі – сада тартып та, найзамен де шайасады; детте айбалтамен де аруланан. Оларды заттары алтын мен мыстан жасалан бас киімдері, белдіктері жне орамалдары алтынмен безендіріледі. Олар аттара арналан мілдіріктерді де мыстан жасайды, керісінше, жгенді, ауыздыты жне йысанды алтынмен шекейлейді – деп жазды (Геродот. Тарих 9-том. Аударан Ф. Г. Мищенко. М., 1888, 1-том, 113-114 беттер) [87, б.8]. Есік клі маынан табылан «Алтын адам» Геродотты алтынды ел дегенін таы да лем алдында длелдеп берді. «Са жауынгеріні стіндегі киімінен табылан лкенді-кішілі жне ртрлі пішіндегі 4 мы алтын шекей бар...» – дейді Кемел Аышев з сзінде [88, б.5]. Ертедегі кшпенділер туралы жазан Геродот (Массагеттар), Старабон (Сатар мен Массагеттер), Аммиан Марцеллин (Гундар) ешандай егін екпейді, ешайсысы соа стап крмеген, тек ана жылы стайды, балы аулайды деп жазады. Кейінгі археологиялы азба байлытарды деректеріне сйенсек ішінде дні саталан ыш мыра табылды. Бл дегеніміз жартылай отырышылды ертедегі кшпенділерде болан. Брі бірдей кшіп жрмеген. Бір блігі алтын мен мыс балытан, ару жара соан, ат бзелдерін, трмыса ажетті заттар жасаан. сталар дкен стаан, онда егін шаруашылыына да байланысты заттарды жасап шыаран. «ін», «ры» дн егу маынасындаы сздер ерте кезде пайда болан. Осыан байланысты таы да мына тмендегі мысалдарды келтіре кетсек арты болмас: Екі крек, екі лкен кетпенменен, жне сегіз кшімен мес бере кр (КБС, 40). сталар соан кетпендей, Нр тымын еккендей (Ж, 70). Сол сияты, затты, рухани мдениетті кріністері боларлы: мылты, амшы, шапан, лашы, бзау тіс амшы, тосан саба, жргек, обы, ымыз, а орда, жыршы, мр, слде, намаз, шолпы, найза, кмбез, сауын, ас, бйге, кмбе, таия, балта, етік, дрбі, сада, айыл, йысан, алтын тон, жзік, шопар, сойыл, брік, бала, егеу, жалау, арара, шідер, бешпент, теге, ара болат, тасатты, бстек, же, інген, таба, кілт, алтын сыра, білезік, кген, анжыа, ылыш т.б. шырасады. Бл сздерді кейбірі кне дуір белгілері болса, кейбірі бертін осылан тіл абаттары екендігі байалады.
Г. Н. Тверитин аударан КБС жырында: би, текемет, марал, домбыра, шайтан, сйінші, ас, азан, сорпа, саба, бауырса, азы, рт, басы, обыз, бйге, жаулы, аын, алам, алтын тара, ылыш, найза, асы, уырмаш, барымта, аран, бешпет, ши; жер-су аттары: Алатау, Аягз, Шо – Терек, ызыл – ия т.б. этномдениет лексикасы кездеседі [89, б.117].
«ыз Жібек» жырыны [90, б.1-49] 1887 жылы Мсабай нсасындаы затты мдениет лексикасы: ойма, арындас, остан йкел таынан, кміс оырау, повозка, алтын сая, алтынды ер, шар болат, орда, аса жрт, зергер, мырза, бйбіше, уы бау, домбыра, жібек, шатыр, оса, кш, орамал, бз, кйме, а балда ылыш, брі, алы мал, ст, ымыз, берен, бек, шашаты ара ту, осщы, а сауыт, орамса, озыжаурын о, саржаны кірісі, а сыры мылты, жора, а найза, тал о, ткір пыша, а сгі, нкер, дулыа, нар, тйе, ат-тон, кк арба, жезде, балдыз, мстек, зебірек, а мата, солдат, темір киім, шідер, кмір, темір, жетім лын, ауын, ара, бал, шба ааз, шотыы, масаты о, оян, збелі сапты жете, ала, алтын тйме, бедеу, жеге, кйеу, атты майы, бикеш, сукеле, белбеу, бет монша, оыраулы найза, шарайна, орамса, озы жаурын о, т.б.
Рухани мдениет лексикасы: жеті енеді райын, трт тлік, барымта, салауат, сйінші, улие, бата, киесі, китке киіп жнеді, хат, елші, хожа, алла, боя, арабасым, тамыр, жрт, патша, саумал, кзек, дай слем, иман, жырау, батыр, той бастау, айтыс, неке ияр хат, тл т.б.
Халы метрологиясы: сске, екінші кн, бие саумал, бір шо ара, жз теге, та сарайып атанда, нан піседі, уаыт, ос жора, кш-жнекей, асар тбе, та атанша, ос уыс, срсенбі кні сскеде, зын лке, уысы толып, бір сайлау жер, бір шыбын жан, тастай ма араы, азан, сексен аршын, жеті абат жер асты, мойны ыры кез ара атан, алты лаш, оыр дам жерлер толады, нан піседі деміне т.б.
1900 жылы Жсіпбек Шайхыисламны [91, б.49-122] нсасындаы затты мдениет лексикасы: тоты, ант, шай, атын, трманы, таа, алуа, бал, нан ой, жая, жал, кірекеш, жортуылшы, хан, узір, днен, кбен, ысыра, амшы, лан, кйлек, сары мая, мрындыы сары жез, бйда, жібек, сазан, ауызды, нкер, шашбау, ымап зерлі кілем, аран, дрия бешпент, алтынды кемзал жидеше, сым, кміс, жора, тора, ом, жадан, жабды, санды, кебіс, гауар, жауар, пуеске кйме, ошар, найза, брі, ылыш, тлпар, мілдірік, ршы, шам, оырау, арба, тройке, кебіс, сыра, балта, нар, ойма, кетпен, сым, тары, дамбал, жасауыл, шыны, кіреует, оян, нан ой, сары май, смбіле, мырза, жезде, апа, а берен, саулы інген, мара, тйын, оржын, гауар, лаыл, алтын, кзен, обыз, жара, ат-трман, сауыт-жара, алтын балда, а семсер, ынап, бадана кзді кіреуке, тоыз абат кк сауыт, алтын сауыт кбе, озы жаурын жебе, орамса, сада, кіріс, мылты, білте, орасын, сауыт, кебіні, кереге, кгі, аран, фірнкі, ша, мапал, жасыл ту, шатырасы, кйлек, тйме, алмас, семсер, сукеле, тебінгі, йысан, кбе, жебе т.б.
Рухани мдениет лексикасы: зекет, жайлау, оба, періште, мирас, сйінші, тір, м йылсын кзіе (арысты трі), тілі тимей ме?, нбия, улиелер, мінжат, кл игесі амбар-ау, шл игесі амбар-ау, Зылиха Жсіп пайамбар, пірі Биби Бтима, хазірет Слтан, Баба ткті шашты зиз, баар, кке, айып ерен ыры шілтен, бата ая, жегелік, айдай лем, тс, жер бесік, асы ойнап, ахірет сапар, рбанды, ызыр ілияс, ыры шілтен, мінжат, сжде, кк тскен жер таыр т.б.
Халы метрологиясы: асытап жиан мал, діллсі, жамбысы, тоыз, наурыз айы, айды ткен нешесі, сске махал, шолпанны туан жлдызы, бір кш, ыры нара жк арттырып, алтынды шыны кеседей екі кзіні шарасы, ерте мен кеш, бесінде, сом алтын, наурыз, жазы тскен саым, алты арыс, шаай талтс, іірде шайтан кшкендей, ділд, араша, кктем, ыс, жазытрым, жз мы ділд, сегіз пт, ш айшылы жол, ыры бес кндік ортасы, шл жазира, бесін махал, намаздігер, алпыс адам, бисаат кн, с онбас ла жапан, жлдызы шыа, он сегіз мы алам, арыш пен крсі, ыры кн тойын, отыз кн ойын, была, жіішке йел жолы, замана, он бес лаш а семсер, айналды жлдыздары енді оа. т.б.
«Ер Тстік» ертегісіндегі: ду ара азанды суа сгіп алып шыатын Шалйры ат, Тстік, Темір хан, сада, тоыз абат кетпен, рмек тоу, темір тая, темір етік, мосы, баыр, кереге басына ілінген кп сыра, Жылан Бапыны ордасы, айыс белбеу, санды, егеу т.б.
Бл мысалдар, аза тілі кшпелілік рдістен алан реликт; кшпенділер шынайы мдениетке жете алмаан, «мдениет» деген алаа ана тиісті, сондытан ол отырышыларды рдісі деп жариялау, тркі халытарыны мдени тбірі арийлік архетипте жатыр, оларды мдени жетістіктері иранды «баулуды» нтижесі – деп, арауа лкен соы бола алады [92, б.170].
«Керла атты Кендебай» ертегісіндегі [93, б.258]: азанап, Кендебай, сауыт-сайман, аузына лып салынан зындан, алтын кебіс, Дарияны стінен стай шан Керла ат, пл, алтын йры, оржын, алмас ылыш т.б.
«обыланды батыр» жырындаы [94, б.355]: Тайбурыл, дрі, ттік, алмас, кміс; «Алпамыс батыр» жырындаы: Байшбар ат, сенім иесі айып ерен ыры шілтен, ызырлі жбірйіл, Бабай ткті Шашты зиз т.б.
Алынан мысалдар сонау алыс замандаы кшпенділер мдениетінен сыр беретін негізгі айа боларлы кілтті сздер болып табылады. Жылыны кеістікті жеу масатында сіресе, кшпелі халытар шебер пайдалана білген. Мны кшпенділерге крші халытарды миф – аыздарынан да аны байаймыз. Мысалы, ежелгі грек мифологиясындаы анатты тлпар Пегас бкіл елді ан асатан жауыз Химераны лтіруге кмектеседі. Ал, салт атты кшпенді скифті метафорасы – кентавр Хирон зіні досы ататы Прометейге кмек беру шін мгілік мірден бас тартады. Бл сарын шумерді «Гильгамеш туралы» жырындаы Гильгамеш (Клкмеш болуы ммкін – А..) кшпенді Энкидуды достыынан да аарамыз. Шалйры, Керла, Тайбурыл, Байшбар т.б. іс-рекеттері жылыны (жыл сынан) ысаран, уелі шан, кейіннен ос мекенді болан, бара-бара жерді мекендеген алып самры старды алдыы, тымы болуы ммкін. Аузымен с тістеген, стай шып, спен жарысып, анатты пыра т.б. тіркестер жай ана айтыла салмаан сияты. Геродот исседондарды шыысында аримаспилер, одан ріректе «алтын орыан самрытар» – «грифтер» трады дейді (Гередот. История. IV, 16; «Вестник древней истории», 1947, № 1, 298 б). Аримаспилерді кршісі «Алтын орыан самры» жне «анатты иттер» тайпасы болан. Аристей жне Геродот, кейіннен грек авторларыны болжамында оларды елі алтына бай болан, соны орау шін жылы кейіпінде бейнеленген аримаспилермен соыс жргізген. Неміс алымдары А. Гумбольдт жне Л. Бек «самрытар» мекенін Алтай тауы деп жорамалдайды. Орыс саяхатшысы Н. А. Северцов «анатты иттер» бейнесіндегі алып жыртыш с-май ол туралы шыыс деректерінде де айтылады дейді. Жазушы алым С.Марков май Азия алтынын орыан ажап та атерлі грифтерді тірі бейнесі емес пе екен деп болжам жасап, оан осы кнге дейін Тянь-Шань ырыздары арасында саталан жмыртасынан кшіктер рбитін самры – май туралы аызды келтіреді (С. Марков. Земной круг. – М. 1966, 22 б). азатар арасында да италааз туралы аыз бар. Махмут ашари былай дейді: Бара- жндес а иті. Тркілерді тсінігінше, бркіт артайан шаында екі жмырта туып, басады. Біреуінен бара кшік шыып, агер болады. Екіншісінен балапан шыып, ыран болады. Бл сол бркітті соы тымы болады деседі (1993: 183). М-Ж. Кпеев, Бркіт пен зынны атысанынан май туатындыы (М-Ж. 10 т. – Б. 256).. Диваев,. Халид, С. Мановты ебектерінде жасы айтылан. М.М. Копыленко: «Среди этих эвфемизмов было и модифицированное найменование собаки ит-с (`собака – птица` чза котором скрывается неизвестная нам легенда)» / А.К. Ахметов, 1973, 7/ [95, б.71] – деп жазды. Сйтіп ат мінген Керла атты Кендебай жерден босап, арыша самаанын біра біледі. Жер-ана Кендебайды анша жібергісі келмесе де, ол шексіз лемге зіні адамын ны басады. Кендебайды шексіз лем алдындаы ала жіп тсауы осылай кесіледі. Ер Тстік жер астындаы жылан Бапы ордасына «полис» еркін кіреді, жер стіне еркін шыады «алып бйтерек», «Шо терек» (КБС) жырындаы ш лемді «жоары» аспан, «орта» кеістік, «тменгі» жер асты мірмен байланыстырады. Тірілер лемі ткен кезбен, аруатар аймаымен атынасын збейді. Ер Тстік осы ш мірді креді, ой елегінен ткізеді. Белгілі алым А. Сейдімбеков: «Сз жо, мндай ертегілерді е алдымен кен азан ірде дниеге келуі кмн тудырмайды. Байта дала тсін мекен еткен рпа кшпелі мал шаруашылыыны ыраты жйесіне тскенге дейін отырышы болып келгені Андрон, Бегазы-Дандыбай мдениетіні айатарымен айын длелін тауып отыр» – дейді [96, б.58]. Кендебайды (Кен + де + бай) зі дниеге келгенге дейін-а, зат материалды дниеге ие болан. Ер Тстік жер астына тскенге дейін-а шахтадан кен ндіріліп, алтын мен мыс балытылып, пия химиялы технологиясы кшпелі трік мдениетіні шырау биік мдениетін крсететін аиата баяыда айналан.. Марлан: «Несколько позднее (IV тыс. до н.э.) на основе неолитической хозяйственной традиции постепенно зарождается новая металлическая культура, совершившая переворот в жизни древних неолитических племен Казахстана» – деп жазды [97, б.31].
Бл орайда, Кетпен, шот ап, ар ылды жер азуа, Жмыс ылмай соырды кшіменен (Мшр-Жсіп, 126 б); Крекпенен шо салса, Жаындамай снеді (Алпамыс, 207); Сада тартып йренеді, тартан садаы тоыз абат кетпеннен ткізеді («Ер Тстік» ертегісі, 4 бет). Келтірілген мысалдаы арамен жазылан лексика туралы Мрад Аджи: Алыса кз жгіртсек мынаны байаймыз азіргі заман геологиясы жне таулы істе кптеген ымдар мен терминдерді лем жаалыы болып тріктерден ауысанын матанышпен айта аламыз: кайло, бутора, кирка т.б. дейді [98, б.169]. А.З. Будагов сздігінде: курекъ, лопата, лопатка (кость плечевая), кочегарка; китмэнъ, ключъ замочный; въ числ
осданыхъ орудій, встр
чаются это слова въ значеніи: заступа или лопаты: щиты, заступы, топоры; кетменъ, рыть заступомъ – деп тсініктеме берілген [99, б.121-173]. Кетпенді тек ана азу жмысына ана олданбаан алан, оран есебінде де пайдаланан. Кетпен – оранны кілті, ораныс аруыны трі, бл сз ораныс жне крек трінде кездеседі, Вамб. аылшын. кетпен «азу», «ораныс» деген маына береді дейді таы бірде (Будагов, 173 бет.). Кетпен жауынгерді ару-жараыны бір трі алан деген маынада жмсалан. Демек, Будаговты анытамасы те дрыс. Кркем дебиеттегі этномдени лексиканы маыналары туралы Б.Хасанов: «Табиаттаы пайдалы кендер мен баалы минералдар жне оларды р трлі німдері атауына байланысты метафораларды ішінде е кп олданылатыны алтын жне темір. Трмыса ажетті ралдар мен жиаздара байланысты туан метафоралар да елеулі орын алады. Мысалы: балта, стара, азан, азы, шам, бесік т.б.» – дейді [100, б.197]. Ал, бау-баша мдениеті жнінде: Р.Г. Ахметьянов: «Ряд земледельческих терминов русского происхождения в татарский язык были заимствованы в период западно – кыпчакского единства, например, арыш `рожь`, салам `солома`, сала `село`, которые имеют параллели в Godeх Cumanicus и в языке армияно – кыпчакских памятников. О древности земледельческой традиции татар свидетельствует, на наш взгляд, и то, что имена существительные урак `серп`, сабан `сабан`, сука `соха` употребляются также в значениях соответственно `жатва` и `вспашка`. Почти все названия овощей в татарском языке (карбыз `арбуз`, кыяр `огурец`, кишер `морковь`, чгендер`свекла`, торма`редька` и.т.п.) – древнего среднеазиатского происхождения» – дейді. Бл дегеніміз, кне тркілерде баша мдениеті ерте заманнан бері дамып, ал славянь халытары бау-башамен кейіннен айналыса бастаанын крсетеді. Мысалы: Даыл, дабыл атырды, Кішміш, мейіз жегізіп Шбар атты батырды (Алпамыс, 234) зім аштым дермісі? Мейіз берсем жермісі (обыланды, 82), Бір аашты басында Кгертпеді екі алма (Алпамыс, 211); М. ашари армрт: алмрт – деп жазан [101, б.125]. С.Е. Малов: «Например, где же уйгурам на их солончаках знать и помнить название яблока – алма? И вот, у степных уйгуров, живущих близко к г. Сучжоу, вместо тюркского слова «алма» употребляется китайское «сагоза», но у горных уйгуров, проживающих дальше от крупного центра – города Сучжоу, сохраняется это слова «алма». У степных уйгуров, правда, сохраняется слово «алма», но с прибавлением «су» (вода) – «су» алма» – со значением уже «груша». Уйгуры, проживающие близко к Сучжоу, забыли название винограда, оно у них китайское «путо» (кит. путао), а у горных уйгуров виноград по тюркский – «узум» – дейді (Язык желтых уйгуров, 6 бет). Осы мысалдарда келтірілген кейбір лексика туралы затты мдениетке байланысты жазылан зерттеу ебекте толы айтылады. Сондытан да зерттеу жмыса атысты ішін-ара бірен-саран ана деректерді келтірдік. Ж. А. Манкеева: «аза тілі лексикасыны е бір сбелі абаты – этнолексика. Оны бойында ткен мір тарихын бейнелейтін ртрлі саладаы сз азынасымен атар халымызды ткендегі рухани да материалды мдениетіні крінісі іспетті затты мдениет лексикасы да саталан» – дейді [102, б.27].
Бізді тарихи мдениетімізді тп-тамыры алашы ауымды рылыстан басталады. Алашы ауым – адамны балалы шаы. Адамзатты тарихыны кп блігі алашы ауымдастыа келеді. Американды этнограф Л.Г. Морган (1818 - 1881) адамдарды пайда болуын («Кне оам», 1877) алашы ауымдастыты «таылы» дейді. У.К. Ясперса схемасында лем тарихында алашы ауымды дуір «тариха дейін», «прометтік дуір» – деп атаан. Біз 200000 жыл брын тран адамдарды жан-дниесі туралы ештее білмейміз. Дегенмен, тарихи даму мір сру барысында адамзат биологиялы жне психофизикалы жаынан згеріске тскен жо. Содан бері бар жоы 100 рпа тті. Бізді ата-бабамыз біз бара алмас дуірде тобымен отты маында мір срген сияты. От жне ару адамны адама айналуыны негізгі факторы болып табылады. Алла жаратан жерде Адам ата мен Хауа ана пайда болды дейді аыз. Алла адамды, жан-жануарды, адарды, егінді бір мезгілде жаратан дейді таы да. Адам кзі ашыланнан бергі маймылды згеріп адам боланын крген жо. Олай болса, адам маймылдан пайда болан деген жорамал теріске шыады. Е алашы ебек ралы 2,5 млн жыл брын пайда болан екен. Адамдар жасаан ебек ралыны материалынан археологтар алашы ауымды лемді: тас, мыс, ола жне темір заманына блді. Кне заман тас дуірі: (палеолит) (грек тілінде рalaios – кне жне litos – тас), мезолит (орта тас дуірі) жне неолит (жаа тас дуірі) – деп шке блінеді. Тас дуіріні хронологиялы шекарасы шамамен 2 миллионнан – 6 мы жыл брын амтиды. Палеолит ш кезеге блінеді: тменгі (ертелі), орта жне жоары (кеш дамыан кезе). Тас дуірді 4 – 3 б.з.д. мыа созылан (неолит) ола ауыстырды. Артынан (4 – б.з.д. 1 мы жылды жез (мыс) дуірі созылды. Академик. Марлан атап крсеткендей: «жез» деген сз (кейбір тркі тілдерінде – jaz, jz ) санскрит, грек, латын, гот сияты ерте дние тілдерінде пайдаланылан (Археологические исследования в Казахстане, 1973. – С. 4-5). Мны зі бл жерлерге «жез» сз ретінде «экспортталуы» ммкін емес, Орталы азастаннан металл ретінде жеткізіліп, з атын сатап алана сайды (кейінгі кезеде ана «купрус» – деп атаан) [103, б.14]. Бны темір дуірі алмастырды. Полеолитті ая кезіне арай адамны азіргі пішін – келбеті алыптасты [104, б.14]. Во-первых, на рубеже среднего и верхнего палеолита заканчивается эволюция ископаемых гомонит и появляется «настоящий» человек – Homo Sahiens [105, б.142]. азастан аймаындаы е ертедегі адам баласыны ралдары Сарысу зеніні бойында неополитикалы Брібас I, II тра табылды. гір траы Теректі улие жартаса, абырасына салынан суреттерімен жне таы аттарды, бизон мен барысты суреттерімен та алдырды – деп жазды.Х. Марлан [106, б.20]. Сол сияты Жезазаннан темір дуіріне дейінгі мдениетке жататын кне адамны аасы табытымен табылды. лытауда ола дуіріне жататын кптеген ескерткіштер атап айтанда: Жанайдар, Тоызбайкл, Айбас – Дарасы, Едіге (орантас), сол сияты ола дуіріндегі рылыстар лытау, Жанабыл (Смырон) Орталы азастанны батыс шекарасынан айа боларлы кптеген заттар азып алынды [106, б.20]. Жаманзенге таяу Ортау жата шыыс жне солтстік шыыс тау бктерінде ерте дуірді ш кезеі ерте, орта, кеш кезеі (ола) ескерткіштері жасы саталаны аныталды. Ортауды тере гірлерінде ола дуір ескерткіші саталса, маындаы орда – орандарды осатын тас жолдар салынып, гранит тас тселгені аныталды. Демек, бл материалдар кне азастанда мдениетті ерте басталанын крсетеді. Отырышы елде сталы дкендер жмыс істеген. Олар ару-жара соан, ат бзелдерін жасаан. Кшпенділерді арбасын жндеген. Кшпелі мдениет тас пен тері деуді ойлап тапан. Кейіннен ола, мыспен деген.
