ОЖ 94(574):32,5(043) олжазба ыында
БОРАНБАЕВА БАТЫЛЫ САНСЫЗБАЙЫЗЫ
мар арашты мірі мен оамды - саяси ызметі
(1875-1921 жж.)
07.00.02 – Отан тарихы
(азастан Республикасыны тарихы)
Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін
дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Орал, 2009
Жмыс М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні азастан Республикасы тарихы кафедрасында орындалды
ылыми жетекші: тарих ылымдарыны докторы,
профессор Т.З.Рысбеков
Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,
профессор Х.Б.Табылдиев
тарих ылымдарыны кандидаты,
доцент С.А.Есалиев
Жетекші йым: Еуразия гуманитарлы институты
Диссертация 2009 жылы « » ------------------ саат----де М.темісов
атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті (090000, Орал аласы, Досты даылы, 162) жанындаы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялы Кеесті мжілісінде оралады.
Диссертациямен М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні ылыми кітапханасынан танысуа болады.
Автореферат 2009 жылы «31» наурызда таратылды.
Диссертациялы Кеесті
алым хатшысы,
тарих ылымдарыны докторы Б.Г.Шинтимирова
КІРІСПЕ
Таырыпты зектілігі. ХХ асырды басындаы аза халыны тарихы зіні аса крделі леуметтік жне оамды-саяси айшылытарымен ерекшеленеді. Сонымен атар рухани азатты пен демократиялы – аартушылы идеялара толы бл кезеде, лт зиялыларын ойландыран мселелер, елді елдігін, лтты бірлігін, жерді ттастыын сатау, аза халын ркениетті елдерді атарына осу, ол шін аза елін алы йыдан оятып, оу, нер-білім, іскерлік жолына салу, е бастысы дербес мемлекет ру еді. Олай болса асыр басындаы дадарыстан шыуды жолын арастыран алаш ксемдеріні теориялы ізденістері, практикалы ызметі бгін де з маызын жойан жо.
Елбасы Н..Назарбаев «Тарих толынында» атты ебегінде ХХ асыр зиялылары тадыры турасында: «асыр басында мемлекет мддесін ойлаан лы азатарды жеке басыны тадыры да асіретті болды. Алайда лтты жігер мен толысан зерде сабаы мыт болан жо» [1, 15 б.], – деп жазан болатын.
Міне, лт бостандыы жолында жанкешті ызмет еткен осы лт зиялыларыны мірі мен оамды-саяси жне шыармашылы ызметін зерттеу егемен ел болуымызбен кн тртібіне шыты. Бл ммкіндікке зерттеуші алымдар елімізді туелсіздігі салтанат ран кезеде ана ол жеткізді.
мар араш – аза тарихында з орнын ала алмай келген тланы бірі. йткені оны мірі мен оамды-саяси ызметі, шыармашылыы халына адал ебек етіп, болашаа жн сілтеп, з лтын ркениетті елдер атарына осуа баытталан.
Туан халыны мддесі шін адал ызмет етіп, сол жолда рбан болса да, за жылдар бойына лтына беймлім болып келген мар арашты мірі мен оамды-саяси ызметін тарихи трыдан зерттеу азіргі заман ажет етіп отыран ты таырып екендігін айатайды.
Таырыбымызды тарихи-танымды маызы осындай зектілігімен ерекшеленеді.
Мселені зерттелу дегейі.. арашты мірі мен оамды-саяси ызметі, кзарасы бірттас кешенді ылыми жеке таырып ретінде арнайы зерттелмегенімен, дебиет, за саласындаы зерттеулерде белгілі дрежеде ылыми айналыса енді. Оларды ндылыы мырнамалы, деби, саяси ыты кзарасы ылыми танымды трысынан жазыландыымен жне берілген баалар зіні ркелкілігімен ерекшеленеді. аза халыны патриот перзенті.арашты аз ана мырыны барлы ыры арнайы зерттеуге лайы. Ал жары крген ртрлі зерттеулерді саралау.арашты мірі мен ызметіні толы ашылып, зерттелмеген тстары кбірек екендігін крсетіп отыр. алымдар.арашты деби-шыармашылы ызметіні ыр-сырын ашу баытында кп ебектенді..араш туралы зерттеулерді басым кпшілігі оны аын-жазушы, аламгер ретіндегі шыармашылыын ашуа арналан. Ал.арашты оамды-саяси ызметі толымды трде жазылмай келеді. Бл жадайды алыптасуы тиісті деректерді ылыми айналыма енбеуімен байланысты.
.араш – ткен асырды 20-30 жылдары орын алан зорлы-зомбылыты кінсіз рбаны болып жазысыз жазаа шырап, кейін аталан аза интеллигенциясыны айраткерлері атарындаы ірі тлаларды бірі, оам жне саясат айраткері, шыармашылыты ірі кілі.
. арашты мірі мен оамды-саяси ызметін Алаш озалысы, оан атысан аза зиялылар тарихымен тікелей байланыстыра отырып зерттеуді ажет етеді. йткені ткен асыр басында лт азатты озалыса атысан интеллигенция кілдеріні дені лтты мселені шешуді Алаш алдына ойды. Осы масатта бл лт-азатты озалыса азаты барлы оыан зиялылары атысты. азастандаы патша кіметіні отарлы саясатына арсы аза оыандарын з айналасына топтастырып, оларды оамды-саяси ой-пікірлеріні алыптасуына ыпал етті.
Жиырмасыншы жылдары Алаш тарихы бойынша жары крген зерттеу жмыстарыны атарына Н.Мартыненко растыран Алаш озалысыны тарихына арналан «Алаш Орда» атты жаттар жинаы сол кезедегі идеологиялы трыда Алаш озалысын сынау масатында жазыланымен Алаш озалысыны тарихынан нды деректер бере алатын жаттар жинаы ретінде бгінгі кнге дейін олданылып келеді [2].
1933 жылы желтосанда БК(б)П аза лкелік Комитетіні жанындаы Партия тарихы институтында Алаш озалысы мселесі тірегінде болан ызу пікір-таласта аталмыш институт ызметкерлері С.Брайнин мен Ш.Шафиро «Алашорданы тарихи ролі» атты баяндама жасайды. Кейін аталмыш авторлар осы баяндама негізінде «Очерки по истории Алаш Орды» атты ебек жариялайды. Бл ебекте С.Брайнин мен Ш.Шафироны Алаш озалысы жніндегі тжырымдары сол кезедегі идеология талабына сай жазыланына арамастан, авторларды Алаш партиясы мен Алашорда тарихына атысты натылы мліметтері Алашорда идеологиясын ашы трде насихаттау деп бааланды. Осыдан со БК(б)П аза лкелік партия комитетіні бюросы 1935 жылы 15 суірдегі аулысымен аталмыш кітап пайдаланудан алынып тасталды. Сонымен бірге жоарыда айтылан Н.Мартыненко растыран жаттар жинаы шін де осы кім оылып, ебек ылыми айналымнан шыарылады [2].
.арашты оамды ызметін зерттеуге арналан жмыстар негізінен бірнеше кезедермен ерекшеленеді. Алашында, яни ХХ асырды 30- жылдары кеестік идеологияны стемдігі жадайында жары крген тарихи-саяси дебиеттерде айраткер аынны аза дебиетіндегі алатын орны туралы айтыла бастады. Алайда сол кезедегі заман талабымен.арашты ызметіне «буржуазияшыл-лтшыл» деген біржаты теріс баа берілді. Мселен,.Тожановты 1931 жылы Мскеуден шыан «деби энциклопедияны» бесінші томына жазан мааласында, С.Мановты 1932 жылы «азастан» баспасынан шыан «ХХ асырдаы аза дебиеті» атты ебегінде.арашты деби мрасына тапты принцип трысынан талдау жасалды. Сондай-а алаш озалысы мшелеріні мірі мен оамды-саяси ызметін зерттеу мселесінде айырыша орын алатын С.Сейфулинні «Тар жол тайа кешу» атты мемуарлы ебегінде де мар молда аын, Алашорданы жыршысы есебінде бааланды [3].
Жоарыда айтыландай, кешегі Кеес кіметіні тсында алаш зиялыларымен бірге мар арашты да дниетанымы, саяси кзарасы мен шыармалары жнінде трлі кереар пікірлер айтылып, рилы баалар беріліп отырды. Соан арамастан мар арашты шыармашылыы мен оамды-саяси ызметі зерттеушілер назарынан тыс алмады.
Мселен, 1934 жылы жары крген Шгерей жинаына Ныман Манайлыны жазан алы сзінде Шгерей мен мар зара сабатасты трысынан арастырылып, аын міріне атысты кейбір ты мліметтер келтіріледі [ 4].
Сонымен, 30-жылдары мар араш мралары жнінде бір жаынан ауыр сындар айтылып жатса, екінші жаынан ол азаты крнекті аын жазушылары санатында оулы кітабына енгізіледі. Мселен, 1939 жылы Е.Ысмайлов пен Т. Ашолаовты растыруымен орта мектепті 9 класына арналан хрестоматияда марды 11 леі мен «Сырым батыр» тарихи жыры жарияланды [5].
мартануда алым Есмаамбет Ысмайловты орны ерекше. алымны 1943 жылы араша айында «ХХ асырдаы азаты демократияшыл дебиеті» деген таырыпта ылым кандидаты дрежесін алу масатында ораан диссертациялы ебегі мар араш мраларына мейлінше діл баа беруімен ерекшеленеді [ 6].
Е.Ысмайловты архивінде саталан С.Аманжоловты хатына араанда мар мраларын жинауа оны да атсалысанын крсетеді. Соыстан аман- сау оралан алым Срсен Аманжолов ылыми жмыс ызметімен Мскеуге тотап, кітапхана, архивтерде жмыс істегенде, Е.Ысмайловты тініші бойынша араш ледеріні кшірмесін жіберіп отыран. Натылап айтанда, С.Аманжолов мар арашты «Дрысты жолы» газетінде жарияланан ледері мен маалаларын тгелдей жинап, жіберіп тран, мны мраат деректері длелдейді [ 7, 178 п.].
1947 жылы атарды 21-інде азастан Коммунистік большевиктер партиясы Орталы Комитетіні «аза ССР ылым академиясыны Тіл жне дебиет институты жмысындаы саяси рескел ателер туралы» деген аулысынан кейін Мрат, Шортанбай, Шгерей т.б. аындармен бірге.араша да «революцияа дшпан буржуазиялы-лтшыл Алашорда партиясыны айраткерлеріні бірі» деген баа берілді.
Сйтіп, осы аулыдан со азастан Компартиясы Орталы Комитетіні 1957 жылы «азастан халыны деби-поэзиялы жне музыка мрасын зерттеуді сын трысынан арап пайдалануды жайы жне оларды жасарту шаралары туралы» аулысына дейінгі аралыта мар мраларын оуа тиым салынды. Аталан аулыдан кейін 1958 жылы Мскеу аласында жары крген «аза поэзиясыны антологиясына» [8] аынны «Достыма» жне «Тсінбеймін» атты екі леі беріліп,.араш азаты ірі аыны деп бааланады.
«азастан» газетіні шыу тарихы мен басылымны йымдастырушысы рі шыарушысы болан.арашты газет бетінде ктерген мселелері туралы азан ткерісіне дейінгі баспасз тарихын жазып, библиографиялы крсеткіштерін жасаан.Субханбердина,.Атабаев сынды зерттеушілерді ебектері зерттеу жмысымызда кеінен пайдаланылды [9].
.арашты мырнамасын зерттеушілерді атарында М.Ысмаловты ебегі ерекше орын алады. Ол 1959 жылы «азастан малімі» газетінде жариялаан клемді мааласында.арашты шкірт трбиесіне атысты айтылан тжырымдары мен баланы еркін, жан-жаты сіп жетілуіне, мектеп маліміні тигізетін ыпалы туралы педагогикалы ой-пікірлерін баалап,.арашты мірі мен ызметін зерттеуді жаа баытын сынды [10]. М.Ысмаловты.арашты мірі мен оамды-саяси ызметі жнінде жазылып, біра жарияланбаан олжазбасы бгінде ылыми айналыса еніп, мартанудаы нды дерек болып отыраны аны [11].
С.З.Зиманов пен М.Ш.Ысмалов 1962 жылы Мскеу аласында жарыа шыан «Философская энциклопедия» деген ебекте мар арашты мірі мен плсапалы ой-тжырымдарына ылыми талдау жасап, оны дрыс баалануына атсалысты [12].
1970 жылдары біратар ебектерде.арашты оамды-экономикалы ой-пікірлері арастырылды. С.Зимановты кеестік лт мселелеріне байланысты зерттеулерінде, С.Байсаловты «азастанны алашы жымды шаруашылыыны ыты негіздері» атты мааласында марды туан жерінде «рды» артелін йымдастырудаы ызметі айтылан. ХХ асырды басындаы аза зиялыларыны саяси-экономикалы кзарастарын анытауа алам тартан зерттеуші М.Жасыалиев М.Сералин, Ж.Сейдалин, Б. аратаев, сынды.арашты аза оамыны ілгері дамуына демократиялы баыт стаан, халыты леуметтік дамуын жатаан ірі оам айраткері ретінде арастырды [13].
Біра осы кезеде мар араш туралы кзарас тзелді десек, лі ателесеміз. Бан длел, тарихшы П.Пахмурный М.Жасыалиевты мар арашты прогресшіл демократтар баытына жатызан пікіріне зілді-кесілді арсы шыып, марды «Алаш» партиясыны ранын жазан лтшыл деген кесімді пікір тйеді [14, с. 166-167]. Ал, марды леуметтік ой-пікіріне тоталып, оны аза зиялыларыны алдыы атарлы кілі ретінде арастыран.С.Сапаралиев пен М. С. Дйсеновты жарыа шыан ебектері кейін жинап алынып, пайдалануа тиым салынады [14].
Дегенмен осы тста халымызды абзал азаматы мар араш есімін брыны Кеес Одаы клемінде таныстыруа жазушы, алым М. Маауин лкен ебек сіірді. 1978 жылы аталмыш авторды растыруымен Ленинград аласында жары крген «азастан аындарыны жинаына» арашты алты леі енгізіледі [15, с. 24-26].
Сонымен, ткен асырды 30-жылдарыны ортасынан бастап, 80-жылдарды аяына дейін бл таырыпты наты тарихи трыдан зерттеуге ресми идеология ммкіндік бермеді. Ал.арашты аты аталса, тек ол идеологиялы жау трысынан аталуа тиіс болды. Алаш озалысы таырыбы бойынша жаа дістемелік жне теориялы дегейде ой-тжырымдар жасаан крнекті алым К.Нрпейісов атап крсеткендей, осы 1930 жылдарды ортасынан 1980 жылдарды соына дейін отанды тарихнамада Алаш озалысына байланысты зерттеулер жргізуді ммкіндіктері болмаан [16, 14 б.].
Сондытан ХХ асырды 80-жылдарына дейін мартану бойынша елеулі ебек бола ойан жо. Тек 1980 жылдарды екінші жартысынан басталан оамдаы демократиялы жаарулар жне азастанны з туелсіздігін жариялауы нтижесінде лтты тарихымыза тере кіл блініп, ХХ асырды басындаы алаш айраткерлеріні оам дамуындаы алатын орнын анытау мселелерін ктерген маалаларда мар есімі айта ауыза алынды.
«Алаш-Орда: рылуы, ызметі жне кйреу тарихы» деген таырыпта азастан Коммунистік партиясы Орталы Комитетіні жанындаы партия тарихы институтыны йымдастыруымен 1989 жылды шілде айында ткен пікір алысуда Алаш озалысы тарихын тиесілі дрежеде баалау масатында нды да маызды тжырымдамалар жасалды.
Демек, аза демократиялы интеллигенциясыны ХХ асырды бас кезіндегі оамды-саяси ызметін зерттеудегі шын мніндегі жаа кезе 1980 жылдарды соына арай басталды. Оан жол ашып берген сол кездегі бкіл Кеестер Одаын амтыан айта ру кезеі еді. Соан байланысты тоталитарлы жйені рбаны болан мар араш сияты аза мдениеті мен ылымыны крнекті айраткерлеріні шыармашылы мрасын айта арау шін азастан Коммунистік партиясы Орталы комитеті жанынан рылан комиссияны орытындысы болды.
орытындыда: «мар арашты шыармаларында патшалы отарлау саясаты да, кіметті екіжзділігі де, жергілікті стем тапты надандыы мен топастыы лтіре сыналды. Оны ледері мірді мні туралы, болмысты задары туралы, сол кезе дниесіндегі з халыны орны туралы философиялы ой-толамдара толы. лтты айта рлеуге бастайтын жол аарту арылы теді» [17], - деп мар араша таылан жазысыз айыпты кшін жоа шыарды.
Тек осы аулы абылдананнан со ана мерзімді басылымдарда мар арашты мірбаяны мен шыармашылы ызметін айындайтын маалалар жариялана бастады. Алайда бл маалаларды кпшілігі дебиетшілер мен журналистерді лесінде болды. Сонымен бірге марды халымен айта табысуына ммкіндік алан осы кезеде дебиеттанушы.Сыдиыов «Замана» деген атпен мар арашты шыармалары мен ледері топтастырылан жеке кітап бастырып шыарды. рине, бл оам айраткері.арашты соына алдыран мол мраларын зерттеушілер шін игілікті іс боланын баса айтуымыз ажет [18].
Еліміз туелсіздігі лтты кзараса негізделген отанды тарих ылымыны жаа арнаа тсуіне жне ткен тарихымызды жааша саралауа жол ашты. ХХ асыр басындаы лт зиялыларыны Алаш озалысындаы ызметін ажетті дегейде айындап крсету соы жылдарды е зекті таырыптарды біріне айналды. Бл трыда аза зиялылары тарихындаы «атадаты» беттеріні сырын ашып, оларды мол мрасын зерттеуді баытын айындап берген М.озыбаевты, К.Нрпейісовті, М.ойгелдиевті, Д.Аманжолованы,. Ахмедовты жне зге де зерттеушілерді ебектері жарыа шыты [19]. Туелсіз азастан жадайында тарих ылымындаы о згерістерге сйкес ХХ асырды басындаы азастандаы оамды-саяси жадайа, Алаш озалысыны даму ерекшеліктеріне, аза зиялыларыны аза халыны азаттыы жолындаы саяси кресіне арналан біратар ылыми диссертациялар оралды. Бл ылыми жмыстардан ХХ асырды басындаы аза оамындаы леуметтік-экономикалы, оамды-саяси жадай, елдегі лтты рухани оянуы жне демократиялы жаырулар, аза зиялы ауымыны алыптасуыны алы шарттары, аза елдігін алыптастыру жолындаы лт зиялыларыны оамды-саяси ызметтері жне оларды Кеестік жйені ыспаына тскен ауыр тадырлары жнінде мліметтер аламыз [ 20 ].
мар арашты мірі мен шыармашылыы М.Олкотт, Т.Дж. Виннер, А.Беннигсен сияты шетелдік алымдарды зерттеулерінде де ылыми талдау таырыбы болды [ 21 ].
.арашты мірі, аындыы, шыармашылыы, саяси-ыты кзарасы жнінде ылыми пікірлер соы жылдары жазылан ебектерде, диссертациялы жмыстарда крініс тапты.
алым М.Тжмратты. арашты мол мралары негізінде аынды ырын зерттеуі мартанудаы жаа белес болды. алымны 2004 жылы жары крген «мар араш» атты монографиялы ебегінде аынны деби шыармашылы мрасы ХХ асыр басындаы жаару озалысы ждидия тарихымен байланысты баяндалады. Зерттеуші аын мірі мен шыармашылы ызметіне ммкіндігінше талдау жасады. Сондытан да М.Тж-Мратты бл ебегін.арашты мірі мен шыармашылы ызметін біріктіре зерттеген алашы туынды ретінде баалаймыз. Сонымен бірге аталмыш авторды ты деректер негізінде жазылан «Шгерей» атты кітабы да зерттеу таырыбымыз шін нды ебектерді атарынан крінді. Дегенмен автор.арашты оамды-саяси ызметі мен Алаш озалысындаы рлі жніндегі мселеге тоталмаан [22].
.араш мірін зерттеуде жергілікті лке танушы алымдар Т.Рысбековты, И.Кенжалиевты, Б.Бірімжаровты Батыс азастан тарихыны келелі мселелері арастырылан ебектерінде. араш скен Бкей лкесіндегі оамды мір мен бкейлік алаш зиялыларыны оамды-саяси ызметіне атысты деректерді мол амтылуы, біз арастырып отыран мселені жан-жаты ашылуына ммкіндік жасады [23].
.арашты ыты кзарастарына загер алымдарымыз да назар аударуда. Бл трыда лт айраткерлеріні мірі мен саяси ыты кзарасын саралап жрген С.збеклыны ебегіні маызы зор. алым лт зиялыларыны атаран ызметтерін, оларды оамды-саяси, ыты кзарастарын баяндай отырып,.араша ХХ асыр басындаы даму кезеінде оамды-саяси жне ыты ой-пікірге ерекше лес осып, артына шпес із алдыран ірі тла деп баа береді [24].
.арашты мемлекет, ы, саяси жйе, задылы, ділсот, ы бзушылы, йел тедігі туралы ой-пікірлері мен жалпы ыты кзарастары А.Исмайловты кандидатты диссертация таырыбыны негізгі зерттеу объектісі ретінде арастырылан[25]. Сонымен мар арашты мірі мен ызметі жнінде жоарыда ысаша тоталан ылыми дебиеттерге шолу нтижесінде мар арашты деби, публицистикалы мрасы, шыармашылыы, ыты кзарасы біршама жасы зерттелгенін креміз. Біра оны оамды-саяси ызметіні арнайы концепциялы тарихи зерттеу объектісі ретінде арастырылмауы бл таырыпты зектілігін аша тседі.
Зерттеуді масаттары мен міндеттері. Диссертацияны басты масаты –.араш міріні барлы кезедерін оамдаы саяси-леуметтік згерістермен байланыстыра отырып, оны оамды кзарасыны алыптасуына сер еткен жадайларды, Алаш озалысындаы орны мен рлін айындау, оамды-саяси жне шыармашылы ызметін тарихи трыда зерттеу болып табылады. Осыан байланысты зерттеу жмысыны алдына тмендегідей міндеттер ойылды:
–.арашты скен, білім алан ортасы, оны оамды кзарасыны алыптасуына сер еткен негізгі факторларды анытау;
– Алаш айраткерлеріні бірі ретінде Ресей империясыны отарлы саясатын, лтты езгіні сынауы жне аза халыны жер, дін, оу-аарту мселелеріне атысты кзарасын айындау;
–.арашты 1911-1913 жж. аралыындаы «азастан» газетіні йымдастырушысы рі шыарушысы ызметінде жріп атаран аартушылы жмысын талдау нтижесінде оан обьективті баа беру;
–.арашты педагогикалы жне діни аартушылы ызметін деректік материалдар негізінде саралау;
– лт жанашырыны «Алаш» партиясы мен «Алашорда» кіметін рудаы айраткерлігін ашып крсету;
– 1917 жылы апан ткерісінен кейінгі саяси згерістерді, шараларды халыа насихаттап тсіндірген белсенді ызметін тжырымдау;
–.арашты Кеес дуіріндегі атаран оамды-саяси ызметін жне мерт болуын брын ылыми айналыма тартылмаан, сондай-а осы уаыта шейін жарияланан деректік материалдар негізінде талдауа алу кзделінді.
Зерттеу жмысыны мерзімдік шебері. Диссертациялы жмыс жоспары мен мазмныны ішкі рылымына сйкес 1875-1921 жыл аралыын амтиды. Зерттеуді мерзімдік ауымында туан жылы мен аза болан уаыт аралыындаы мар арашты мірі мен оамды-саяси ызметіні мазмны аныталады.
Зерттеу жмысыны методологиялы негізі обьективтік,тарихилы, жйелік, салыстырмалы, жне талдау мен жинатау, даму сияты ылыми таным принциптеріне сйеніп рылан. Зерттеу жмысын талдауда соы жылдары тарих ылымындаы зекті тарихи таырыптар, соны ішінде лт-азатты козалысты крнекті тарихи тлаларыны мірі мен ызметін зерттеуде алыптасан жаа концепциялар мен ой-тжырымдар негізге алынды.
Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Отанды тарих ылымында.арашты мірі, оамды-саяси ызметі ылыми айналыма алаш рет енгізіліп отыран мол мраат деректері мен брын жарияланан ебектерді сыни трыдан талдау негізінде кешенді трде зерттелуінде болып табылады. Зерттеуге енгізілген жаалыты былайша топтауа болады:
– Жаа ты деректермен толытыра отырып,.арашты масаты еліні азаттыы шін крес екендігі айындалды;
– мар арашты лт мселесі жніндегі кзарасы арнайы зерттеліп аныталды;
– Алаш озалысыны крнекті айраткерлеріні бірі, Алаш идеясын насихаттаушы есебінде баа берілді;
– Халы аартушысыны педагогикалы ой-пікірлері мен діни аартушылы ызметіне тарихи обьективті трыда талдау жасалынды;
– лт жанашырыны ждидшілдік ызметі натыланды;
– мар арашты оамды кзарасы, дниетанымы, жеке басыны адір-асиеттері айындалды;
– мар арашты тарихи мралары жалпы адамзатты ндылытар трысынан тжырымдалды.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар.
– мар араш оам айраткері ретінде аза халын ркениетті елдерді санатына ктеру шін зіні саяси кзарастары мен ой-пікірлерін халыты жаппай аартушылыа, білім мен ылымды мегеруге шаырды;
– мар араш – халы жанашыры. Оны шыармаларыны барлыы сол заманны ккейтесті, зру мселелерін, яни аза халыны леуметтік, саяси, экономикалы, ыты айшылытарын ашып крсетуге талпынан, олардан шыу жолдарын іздестірген масат-міндеттерден туындаан;
– мар араш – ХХ асыр басындаы лт-азатты озалысты жаршысы ретінде зіндік орны ерекше тла. Ол лтты-демократиялы зиялыларымен бірге аза оамыны леуметтік экономикалы жне саяси мселелерін шешуге белсене араласады. А.Байтрсынов,.Бкейханов, М.Дулатов, М.Сералин, Б.аратаев сияты з ызметіні басты баыттарын анытап алып, ой-пікірлерін халыа кеінен тарату шін газет шыару ісін ола алды;
– Халы аморшысыны дін, лт, тіл, мдениет хаындаы озы ой-пікірлері мерзімді баспасз беттерінде жарияланып, бкіл аза сахарасыны рухани саяси рлеуіне ыпал етті. мар арашты ХХ асыр басындаы аза халыны ркениетті мемлекеттер сапына осылып, ілгері дамуы жніндегі кзарастары бгінгі кні зіні мнін жойан емес;
– мар арашты оамды-саяси кзарасы ХХ асырды басындаы аза оамыны леуметтік-экономикалы дамуымен тікелей байланыста болды. Оны азастандаы сол кезедегі е ккейтесті маызды мселелерді шешуге ат салысуы, рухани ізденіс, кйзелісі зіне замандас алаш айраткерлеріні пікірлерімен ндесе дамыды;
– мар араш – жоары діни білім алан айраткер. Оны оамды згертуге баытталан идеялары діни аидалар мен шариат задарына негізделіп, дін халыты имандылыа, ркениеттілікке жетелейді деп тжырым жасайды. Шариат задары мен дін талаптарынан туындайтын имандылыты негізінде алыптасан тауалы, ар-ождан асиеттері дадарыса шыраса, онда мемлекетте мдени эрозия жайлап, ылмыс пен теріс ылытар кбейеді. мар дін жне шариат задары ылым мен нерді дамуына еш кедергі болмайтынын ылыми негізде длелдейді;
– лтты мні бар саяси-леуметтік жне мдени мселелерді ктеріп, шешуде мерзімді баспасзді атарар ызметіні маыздылыын мар араш жасы тсінді. Сондытан да ол шын мнінде жалпы лтты газет шыару ісіне кп кш жмсады. Шгерей Бкеевті баыт беруімен, мар араш пен Елеусін Бйринні басшылыымен, Баытжан аратаевты осшылыымен, озы ойлы, халы амын ойлаан жекелеген дулетті адамдарды демеушілігімен 1911 жылдан бастап Ордада, Оралда «азастан» газеті шыа бастады;
– мар араш сол кездегі аза лкесіндегі баса да ойшылдар секілді Апан ткерісін уанышпен арсы алды. Патшаны татан лауын ірі саяси оиа деп таниды, самодержавиелік зорлыты кйреуі халытарды отарлы езгіден тарады деп санады. аза оамыны барлы ойлы азаматтары лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, абдолазиз Мсаалиев, Халел Досмхамедов, Жаанша Досмхамедов сияты ірі тлаларды «Алаш» туыны астына бірігуін олдайды.
Зерттеу жмысыны деректік негізі. Диссертациялы жмысты дерек кзі ретінде Алматы, Уфа, Орынбор, Астрахан, Орал алаларындаы мраат орларында жинаталан жаттар, кітапханаларды сирек кездесетін кітаптар орларындаы ХХ асыр басындаы мерзімді баспасз материалдары, жаттар жинатары, замана кугерлеріні естеліктері алынды.
Негізгі деректерді дені азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мрааты (РОММ) орларынан алынды. «Ішкі ырыз (аза) Ордасын басару жніндегі Уаытша Кеес» (№78-ор); «Бкей облысты жмысшылар, солдаттар мен шаруалар депутаттары Кеесіні Атару Комитеті» (№1453-ор); «аза АССР-ны ішкі істер халы комиссариаты» (№40-ор); «ХІХ асырдаы Орынбор шекара комиссиясы» (№4-ор); «Ысмайлов оры» (№1985-ор). Бл крсетілген орлардан ХІХ асырды соы ширегіндегі аза халыны оамды мірі мен шаруашылыы, ХХ асырды І ширегіндегі Бкей даласындаы оиалар жнінде мліметтер алынды. Сондай-а бл орларда марды ызметі, оны Кеес жмысына атысуы, аарту саласындаы ызметтерін айындайтын жатты деректер саталан.
азастан Республикасыны Президенті Мраатыны (РПМ) «Естеліктер» (№811-ор) деп аталатын орындаы.арашты мірі, азамат соысы туралы, Кеес кіметі тсындаы оу-аарту, баспасздегі ызметіне атысты.Сарыбаев, Ж.Сарсеков,.Салимов, Ш.Ксплов сияты сол тарихи кезе оиалары кугерлеріні естеліктеріндегі нды деректер пайдаланылды.
Зерттеу нысанындаы кптеген нды деректер Башртстан Республикасы Орталы Мемлекеттік тарихи мраатыны (БРОММ) «Орынбор діни басармасы» (№ 295-ор); «Уфа губерниялы жандарм басармасы» (№187-ор); «алия» медресесіні тарихы бойынша жаттар жинаы» (№ 4667-ор) деп аталатын орларынан алынды. Аталан орларда марды Уаытша кімет тсындаы жне азан ткерісінен кейінгі кезедегі Орынбор мфтилігіні азиы ызметін атаранын айатайтын жаттар саталан.
Таырып бойынша жаттар Астрахан облысты мемлекеттік мраатыны (РФАОММ) мынандай орларынан алынды: «Астрахан губерниялы статистика блімі» (№135-ор); «Губерниялы жандарм басармасыны» (№286-ор); Ішкі Орданы 1895 жылы жылды есебі» (№ 734-ор); «Астрахан губерниясыны ішкі істер басармасы» (№1632-ор); «РФ Астрахан облысыны азіргі заман жаттары мемлекеттік мраатыны (РФАОММ) (№1094-ор). Осы крсетілген орларда Бкей облысыны ХІХ асырды соы ширегі мен ХХ асырды басындаы жалпы жадайы, лкедегі оу ісі, сауда т.б. деректер жинаталан. Сонымен атар аталмыш мраат орынан «азастан» газеті жніндегі дерекпен бірге. арашты идеялас серіктері Б.аратаев, Е.Бйрин туралы мліметтер ылыми ндылыымен ерекшеленеді.
Орынбор облысты мемлекеттік мраатында (РФОрОММ) «Шора» журналы, «аза» газетіне атысты нды деректер «Орынбор губерниялы жандарм басармасы» №21-орында жинаталан. «Орынбор губернаторыны кесесі» №10-орында «аза» газетін шыаруа атсалысып, кмек крсеткен баса лт зиялылары туралы нды деректер саталан.
Батыс азастан облысты мраатында (БОММ).арашты Кеес кіметі тсындаы оамды ызметі жніндегі нды деректер тмендегідей орларда саталан: «Бкей Облысты Советі атару комитетіні жаттары» (№ 312-ор); «Бкей губерниялы партия комитеті жаттары» (№17-ор). Мраат орында жинаталан Бкей облысты сьезіні хаттамалары, баяндамалары, тізімдерімен бірге марды з олымен жазан мірбаянды мліметтері бар тіркеу аазыны табылуы лт жанашыры міріні беймлім жатарын анытауда нды дерек кзі болып табылады.
.арашты мірін зерттеуде нды дерек кзі ретінде азастан Республикасы лтты ылыми кітапханасыны сирек олжазбалар блімінде саталан Х.жікеевті,.Бекетовты, Ш.Бекмхамедовты естеліктері пайдаланылды.
Батыс азастан облысты тарихи-лкетану мражайыны «М.Ысмалов орында» саталан ауымды материалдар жинаы да тарихи тланы мірі мен ызметін зерттеуде ылыми негізге алынды.
Зерттеу жмысыны тжірибелік маызы жне сыннан туі.
Туелсіз аза еліні шынайы тарихын жасап, халымызды жаа тарихи санасын алыптастыруда лт амын ойлаан, тлаларды мірі мен оамды-саяси ызметтерін жаа методологиялы трыда зерттеуді маызы зор. лт зиялыларыны халы игілігі шін атаран ызметтері, оларды реформаторлы, жаару идеясын уаыздаулары, кейінгі жас рпаа лгі неге. Соны нтижесінде патриотты сана оянып, лтты мемлекетімізді идеологиялы тірегі берік болары ешандай кмн туызбайды. Осы ретте.арашты оамды-саяси ызметі мол мраат орлары негізінде алаш рет тарихи-тарихнамалы талдауа тсіп, ылыми баасын алып отыр. Мны зі ХХ асыр басында алыптасан азаты зиялы кілдеріні тарихын зерттеушілер шін де танымды пайдасы мол деп есептейміз. Зерттеу ебекті нтижелері мен тжырымдарын аза лтты интеллигенциясыны тарихына атысты жазылатын ебектерге, тарих факультетіні студенттеріне жргізілетін арнаулы дрістер, арнаулы семинарлар шін пайдалануа болады.
Диссертация М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні азастан тарихы кафедрасында талыланып, орауа сынылды. Диссертацияны негізгі мазмны мен тжырымдары азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі, Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті тізіміндегі басылымдарда жарияланан 4 маала трінде кпшілік назарына сынылды. Сонымен бірге, 6 маала Орал, Семей, Тараз алаларында ткен халыаралы, республикалы ылыми-тжірибелік конференцияларды жинатарында жары крді.
Диссертацияны рылымы. Диссертациялы жмыс кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.
ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ
Кіріспе блімінде зерттеу жмысыны зектілігі негізделіп, мселені зерттелу дегейі сипатталады. Зерттеу жмысыны масат-міндеттері, деректік негізі, хронологиялы шебері, методологиясы, ылыми жаалыы, орауа сынылатын тжырымдар мен тжірибелік маызы айындалды.
«мар арашты оамды-саяси кзарасыны алыптасуы» деп аталатын бірінші тарауда ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды бас кезеіндегі Батыс азастан аймаындаы леуметтік-экономикалы мір жадайлары, жалпы айраткерді дниетанымды кзарасыны алыптасуына сер еткен жайттар талданды.
мар араш 1875 жылы брыны Бкей губерниясыны Талов исымындаы (уезіндегі) Борсы жеріні рды мекенінде (азіргі Батыс азастан облысы, Жнібек ауданына арасты) дниеге келген [26, 2 п.; 23, 50 б.; 22, 4 б.]. марды дниеге келіп, ер жеткен ХІХ асырды соы ширегі Ресей империясы тарихыны крделі кезеі болатын. 1861 жылы крепостнойлы право жойыланнан кейін капиталистік атынас оамды мірді барлы саласына дендеп еніп, сауда мен ауыл шаруашылыыны дамуына сер ете бастады. Біра Ресей экономикасыны артта аландыы, рухани міріні мешеулігі бл жаа атынасты тез жайылып дамуына кеселін тигізе берді. Соны ішінде лтты айматарда нерксіпті дамуы те мардымсыз болды. Кшпелі халыты одан рі отырышылануына, егіншілік, олнер, балы аулау т.б. салаларыны жаа трыда дамуына ммкіндік бола бермеді. Дегенмен, мар арашты скен лкесі Таловка исымында 1870-1880 жылдары егіншілікпен шылданушылар кбейе тсті. Брын бл жерде тары сірумен шылданса, енді ауыл шаруашылыы салаланып а бидай, ара бидай, слы, арпамен атар бау-баша пайда болады [ 27, 75 п.].
ХІХ асырды аяында азастаннан баран сайын кп млшерде асты (дндей жне ндай) тасылып кетіле бастады, мны зі оныс аударушылар шаруашылытарында да, азатарды шаруашылытарында да товарлы асты ндірісіні артуымен байланысты болды. Бкейлік пен Орал облысы азатары осы кезеде товарлы асты ндіріп сатуда ала шыты. Бізді таырыбымызды негізгі зегі болып отыран Талов исымында 1899 жылдары азатар 2060 десятина а бидай, 145 десятина тары, 100 десятина слы, 420 десятина ара бидай ексе, Тарын исымында 1200 десятина а бидай, т.б. даылдар егіледі. Бкей Ордасы бойынша 2580 десятина абидай, 440 десятина ара бидай т.б. німі алынан [ 28, 12 п.]. Жоарыда аталан Талов, Тарын исымдарында егін егіп, ору, дн тсіру жмыстарына ырлы тас, молотилка, сеялка сияты жаа техниканы пайдалану ке таралан. Сондай-а 11 жел диірмен жмыс істесе, оны 7-і Таловкада болан. Сламихинде 5 диірмен істеген [ 29, 21 п.].
Солай десек те мраат мліметтеріне араанда ХХ асырды басында Бкей даласы шаруашылыы біржаты дамыан. Ал Ресейді астыты аудандарымен шекаралас жоарыда аталан Таловка, Тарын исымдарында егін шаруашылыыны ркендеуі байалады [ 30, 6 п.].
1900 жылы Бкей Ордасындаы 55998 шаыраты брі дерлік мал сірумен шылданып, олдарында 118989 бас тйе, 172312 жылы, 39025 мйізді мал, 1833778 бас ой-ешкі болан. Соны ішінде Таловка исымында 6915 шаыра, ол оны №1 старшындыында, Борсы ауыл оамында – 1030, мар араш туып, скен №2 старшындыта 914 шаыра болан [31, 27 п.].
Таловка исымыны бір ерекшелігі трындарыны рамы кп лтты. Мраат орында саталан мына бір мліметтен осы ерекшелікті айын круге болады: 1900 жылы Таловкада орыстар, азатар – 339, татарлар – 198; 1902 жылы – 190 й, оларда 683 орыс, 612 аза, 361 татар трса, 1909 жылы – 208 й, оларда 798 орыс, 608 аза, 383 татар тран. Бл сандардан кріп отыранымыздай, р жыл сайын жергілікті азатардан грі орыс, татар халытарыны саны сіп отыраны байалады [ 32, 34 п.].
Бл лкеге татарларды келуі азатар шін пайдалы жатарыны боландыын да жасырмауымыз ажет. Біріншіден, жергілікті азатарды алыстаы азан, Уфа, Самара, Орынбор, Бзаулы (Бузулук) сияты т.б. алалармен байланысы жасарады. Сйтіп аза жастарыны осы алаларда оу, нер йренуіне, трмыс мдениетін жндеуге, шаруашылыты дамуына, сауданы лаюына септігі тиеді. Татарларды негізгі ксібі сауда боландыы белгілі. рине Таловкада егішілікті дамуына байланысты жер шін татарлармен талас-тартыстарды, болып трандыын архив деректері длелдеп отыр. Біра келе-келе тегі бір, діні бір екі халы зара жаындаса тседі. Екі лтты бл жаындасуынан сескенген орыс кіметі жергілікті кімшілікке осымша шаралар олданып, Таловка жеріне орыстарды – кптеп кшіп келуі шін тезірек жер, несие беруін талап етеді [ 33, 30 п.].
Сонымен татар халыны артынша 1875-1880 жылдары, яни мар арашты дниеге келген шамасында Ресейді крші губернияларынан Таловка жеріне орыстар да кшіп келіп, орныа бастайды [34, 121 п.]. Жасынан зерек марды орыс жне татар тілдерін жетік мегеруіне осы ахуал ыпал етті деген пікір тйеміз.
Патша кіметі аза халын рухани езгіге де шыратты. Империялы мемлекет ай уаытта да отар елді жерін басып алумен атар экономикалы туелділікте, рухани баыныштылыа стауа тырысатыны белгілі. Отарлаушылар азатарды мемлекеттік рухын алайда жою ниетінде, оянып келе жатан лтты санасын тмашалап, тілінен, дінінен, дстр-салтынан айыру баытындаы йымдастырылан шараларды іске асыруа мтылды. Алайда патша кімшілігіні керітартпа кедергілеріне арамастан ХІХ асырды соына таман азатарды з кшімен мсылман мектептерін ашып, ер балалармен атар ыз балаларды да сауаттандыруа деген мтылысы кшейіп отыран. Бл пікірімізге мына мраат дерегі длел бола алады. Мселен, 1865 жылы млімет бойынша Бкей даласындаы 93 аза мектебінде оыан 3142 баланы 1200-і ыз балалар болан [ 35, 12 п.].
Біра аза балаларыны білімге мндай мтылысы патша кіметіне намады. Халы аарту министрлігі миссионер алымдарды тікелей араласуымен дайындаан 1870 жылы 26 наурыздаы ережеге сйкес Н.И. Ильминский оу-аарту ісінде мсылмандарды орыстандырып, орыстармен сіістіріп жіберу міндетін атаратын орыс-тземдік аралас мектептеріні санын кбейтуді сынды [36, с. 167].
Бізге жеткен деректерге араанда кесінен жастай жетім аланмен дулетті аайындары марды Жанша деген молдаа оуа береді. Бдан со ол мешіт стаан указной молда мар Жазылыны шкірті болады. Екі молдадан алан біліміне анаат ылмаан зерек мар одан рі Ысмал ашари молданы мектебінде білімін толытырады. Сйтіп, Борсыа таяу Жалпатал ыстаында мешіт, медресе стаан байдолла алікеев хазіреттен «мешіт ашып, молда болады» деген кулік алады да, з ауылы рдыа молда болып келеді.
мар арашты оамды-саяси кзарастарыны алыптасуыны айнар кздеріні бірі – ол Ресейді озы-ойлы оамды ой-пікірі мен демократиялы баыттаы аымдары болып табылады. йткені марды зі туып скен Орал іріні Ресейге жаын орналасуы, орысты демократиялы зиялы ауым кілдеріні аза елінде жиі болуы жне аза жастарыны Ресейді орталы алаларында университеттік білім алып, халыты игілігі шін ызмет атарулары.арашты саяси кзарасыны суіне сер еткені сзсіз. азастанны Батыс ірінен университеттік білім алан аза зиялыларыны саны, баса ірлерге араанда басымыра боланы да аиат. Мысалы, мар араш ІІ-ші Думаны депутаты, ірі айраткер Баытжан аратаевпен, сол сияты «Айап» журналын шыарушыларды бірі болан загер Жанша Сейдалинмен жаын араласып ана оймай, сонымен бірге пікірлес те болан. Міне, осындай рухани серлер марды айраткер болып алыптасуына ыпал еткені аны.
Т.Виннер, Е.Ысмайлов, М.Ысмалов, Б..Бірімжаров, С.збеклы т.б сынды зерттеушілер.арашты сол кезедегі саяси оиалара кзарасы тірегіндегі ой-пікірлерін 1905-1907 жылдар аралыындаы орыс революциясыны ыпалымен байланыстырады. Мселен, марды саяси санасыны сіп жетілуі жнінде аылшын алымы Томас Виннер 1958 жылы жары крген «Орта Азия дебиеті» деген ебегінде: «1905 жылы саяси толулар оны мірге деген кзарастарын тбегейлі згертіп, ол орыс ткерісшілеріні мрат-масатына еліктеп, ел арасында насихат жмысын жргізе бастады. Кейінірек мар араш бар кш уатын поэзияа арнап, ебектері азан, Офа (Уфа-Б.Б.) жне т.б. лкен алалардаы татар газеттерінде жары кре бастады. Оны поэзиясы Слтанмахт Торайыровты поэзиясы сияты саяси жне леуметтік мазмна толы» [ 25, 32б.], – деп жазды.
Т.Виннерді бл пікірін.арашты «Фикер» газетіні 1906 жылы 19 санында «аза халыны ахунд уа имамларына уа айри баш адамларына бірнешеу тініш» атты мааласыны жариялануы длелдей тседі. Баспасз тарихынан белгілі бл кезеде аза тіліндегі басылымны болмауы себепті аза оыандары зге татар тіліндегі газет-журнал бетін пайдалануа мжбр болан. Олар татар зиялыларымен досты арым-атынас жасаан. Мселен, зерттеуші алым Р.Нафигов татар аыны Тоайды Б.аратаев, Н.Ипмаанбетов, Х.Досмхамедов,.араш сияты аза достарыны боландыын крсетеді [ 37, с. 52].
Алаш тласыны мір жолын, оам дамуына осан лесін барлап, байыптап араанда мар араш – ХХ асыр басында аза елін араылытан таруды жолын іздеген, з тсындаы жаа трпатты педагог. Ол – артына лмес мра етіп, лы таылымдарын алдыран ойшыл философ, халын нер мен ылыма, берекелі ел болуа ндеген айраткер аартушы.
«мар арашты педагогикалы жне аартушылы ызметі» деп аталатын екінші тарауда лт жанашыры мар арашты діни аартушылы, педагогикалы ызметі жне оны ждидшілдігі жан-жаты талданан. Зерттеу жмысыны осы тарауында мар араш азастанда идеялы - саяси аым ретінде алыптасып келе жатан ждидшілдік озалысты жатаушысы ретінде туан халын еуропалы дыбыстап оыту дісіне тартуды олдаушы ана емес, туан жерінде мектеп ашып, мектепте оытуды жаа дісін олдану арылы дниелік пндерді енгізіп, шкірттеріне з еліні тарихын, дебиеті мен тілін оытып-йрету идеясын іс жзіне асырушы ждидшіл тла ретінде аныталан. Сондай-а аз уаыт шыса да баспасзді газет ісіндегі кш бастаушысы ретінде танылан «азастан» газетін йымдастырып, шыарудаы айраткерді осан зор лесі зерделенген.
.араш Жалпаталдаы байдолла алікеев хазіреттен «мешіт ашып, молда болады» деген кулік алып, з ауылы рдыа молда болып келеді. Ал 1900 жылдары азіргі Казталовка ауданына арасты араоба жеріндегі Тіленшісай мекенінде медресесі бар мешітке ауысып, аза балаларыны сауатын ашуа ат салысады. Кейін 1902-1908 жылдар аралыында азандаы Маржани медресесін бітіріп, елге келген со 1908-1910 жылдары Тіленшісай елді мекенінде мектеп ашып, ждидше оу ісін жола ояды. Арнайы жоары дрежеде діни білім алан.арашты оамды кзарастарында дін мен шариат задарыны ерекшелігі айын крінеді. Ерекшелігі сол марды оамды кзарасты згертуге баытталан идеялары діни аидалар мен шариат задарыны адамгершілік, гуманизм, аморлы, сйіспеншілік, пендеге иянат жасамау сияты аидаларына негізделген жне оны барлы іс-рекеті сол асиетті ымдарды насихаттау ісіне баытталан. Мселен,.араш: «Бізді халымыз ахирет дінді стаса, біз надан, жалау боп араылыта алмаан болар едік, рлы, иянат, ара ішу, карта ойнау сияты халыты бзатын ылытардан ада болар едік. Демек, шын дінді ттса, лем алдында масара болмаймыз. Жоарыда айтыландай жаман мінез-лытардан аула болан болар едік. Аиат дін жолымен жріп тапан киім-кешек, тама, й-жай сияты игіліктеріміз адал болады да, зге жолмен тапан нрселеріміз арам болады» [18, 176 б, ], – деп дінні трбиелік маызына мн береді.
. араш халыты саяси жаынан кзін ашу шін оны бойында білімге деген лшынысты ояту, сауатсыздыты жою ажет екенін тсінді. аза зиялысыны бкіл ызметі осы масата арналды деуге болады. Сондытан да оны жариялаан маалаларыны басым блігі оу-білім мселелеріне арналан. лт келешегін ойлаан айраткер оу сапасына да кіл бліп: «Кейбір адамдар Ресейде мешіт, медресе салуа, мешіт ашуа аржы жмсайды. Ал оны бітіргенде алым не маман шыпайды, кп болса молда болады. р тас йді сала бергеннен грі оны ішіндегі адамдара жасы трбие берген, орта, жоары білім берген тиімді. Зиялылар нерлым кбейе тссе, халыты кзі ашылып, пайдалы мектептер салынып, газет-журналдар шыарылып, оларды арзан баамен сатса, елге пайдалы іс болар еді. азіргі басты міндет аза балаларын бастауыш мектептерде ана тілінде оыту, соан оулы, жабды жасау ажет. нер-білім ана тілінде болу керек. Ана тілін білмей трып, лт білімін ала алмайсы. лт білімі болмаса, онда дебиетті болмайтындыы зі-а белгілі. дебиеті жо лтты нері де ршімейді» [ 18, 173 б.], – деп аза баласыны ана тілінде білім алып, ана тіліні ыпалымен азамат болып алыптасуын армандады.
. арашты педагогикалы кзарастары з алдына жеке зерттеуді ктіп тран ты таырыптарды бірі десе болады. Бгінгі кнге шейін марды педагогикалы ойлары кбінесе тыш дістемелік «Малім» журналына байланысты айтылып келеді. Журнал туралы зерттеуші М.Ысмалов: «Бл журналды редакциялы коллегиясын мар арашев басаран. Журналды 10-нан аса сандары жары крген. Соларды азіргі табыланы 2 жне 7 сандары» – деген нды млімет береді. Сонымен бірге автор: «Демек, 1919 жылы арашта аартушылы ыай ай кездегіден де кшті, прмендірек. Бл сзге «Малімні» бірнеше нмірінде шыан, ал олда бар екі санда ортасынан соына дейін жарияланан кйінде жеткен «Педагогика» атты ебегі бір длел. Шын мнісінде педагогика теориясын (аидасын) ана тілімізде жазан тыш автор мар арашев» [ 11, 36 п.], – деген ой тйеді. лама алым марды «Педагогика» ебегіндегі бала мен бала трбиесіне атысты айтылан тжырымдары бгінгі кнде де трбиелік мнін жоалтан жо. Мселен, ол: «Балалара трбие берушілер ммкін боланша жастардан болу керек осылай боланда трбие беруші зіні шкіртіне е жасы жолдас, е сенімді сырлас болып, оны трлі жбаныш халдерін ортатасар, блісер еді. Бойа жеткен кісі мен баланы арасында ортаты, бірлік шын аз, мндай аралары шалай жатан екі жанны байланысы берік бола алма емес. Балалар р уаыт лкендерге ызмет етіп, ызмет крсетуі ммкін. Біра жаны сйкесіп, шын кілден сю, ол бір уаытта да болмайтын жмыс» [38, 3 б.], – деп трбиешіні бала жанына жаын боланын алайды. мар араш бл жерде трбиешіні бкіл саналы мірін бала трбиесіне арнауы керектігін мезейді.
марды педагогикалы ой-пікірлеріне зерделеп арайтын болса, ол трбиені кешенді (комплексті) жргізілуіне ерекше мн береді. Трбие берудегі ш принципті, яни аыл трбиесі, ой трбиесі, дене трбиесін бір-бірімен ажыратпай байланыстыра арастыру ажет екендігін атап крсетеді.
.араш 1911 жылдан бастап аза оамыны леуметтік- экономикалы жне саяси хал-ахуалдарын халыа жете баяндап, алы бараны лтты санасын оятып, рухани жетілуіне, саяси кзарастарыны алыптасуына септігін тигізу масатында Е.Бйрин, Ш.Бкеев жне Б.аратаевтармен бірге лтты баспасз «азастан» газетін шыару жмысымен айналысады.
.арашты білімді саяси айраткер, талантты публицист ретінде алыптасуына, 1911-1913 жылдар аралыында Е.Бйринмен бірге «азастан» газетіне редакторлы жасаан кезеі оны мірінде ерекше тере із алдыран жемісті жылдары болды. «азастан» газетімен бірге.арашты оамды-саяси ызметіні жаа белесі басталды. Ол «азастан» газетінде жалпылтты зекті саяси мселелерді ктеріп, кейбір маалаларын «аза», «азааев», «Оразаай», «абдолла Мшта», «Орда баласы» т.б. бркеніш есімдермен шыарып отырды. Баспасз тарихынан млім, Батыс азастандаы «азастан» газетімен тстас Мхамеджан Сералинні басшылыымен 1911 жылы атарда Троицкі аласынан «Айап» журналы шыарылады. Негізгі ызметі лтты мддеге негізделген, идеялы баыт - бадары сас «азастан» газеті мен «Айап» журналыны бетінде марды елді отырышылыа, нер, білімге ндейтін маалалары жиі-жиі жарияланып отырды..араш халы келешегі шін отырышы мірді прогрессивтік мні зор, отырышылы нер-білімге, мдениетке жетуге бірден-бір жадай жасайды деп біледі. Кшпелі мір салтынан арылуды аза халыны болашата ел болып алуыны тпкі негізі деп танып, з пікірін былайша орытады: «...Кшпе халінде жріп, аза жрты ешбір уаытта, нерлі, білімді ел болмайды, білімсіз ел тедік таппайды. Неге десе ол ел надан болан со пайдалы мен зиянды айырмайды. з халын зі сатай алмайды – оан ит те жау, с та жау, еншісіне душар зара блінгендік, бсеке, аралас отыран білімді жрта ол болу – жтылу, аыры діні, кнінен бірдей айырылып, сымпиып ру, жо болудан баса еш нрсе тимейді» [39, 3б.], – деп амыады.
. араш аза ждидшілдері жас буыныны крнекті кілі болды, халы аарту мен жас рпа трбиелеу саласында кп іс тындырды. мар аза халын араылытан шыаратын жол оамды оу-аарту, И.Гаспринскийді жйесі бойынша жаа діспен оыту, азатарды отырышылы трмыс салтына кшуі (ала салу) деп білді. Осы орайда ол 1912 жылы «азастан» газетінде мсылман жртшылыын насихаттау масатында жазылан «Балаларды ай оытумен оыту керек?» деп аталатын мааласында: «Барайын деген жерімізге тзу жрсек жылдам жетеміз. Оытуды да тзу, исы жолы бар. азіргі кезде мсылманша оытуды жаа тртібі, тзу жолы шыты. Ол тзу жол сол р бір ріпті дыбысын айтызады. Бл оумен оыан жас балалар бір айды ішінде хат танып, жазу жаза бастайды. Біздей кейін алан халыты брыны ескі оыту онан жаман кейін жіберді. лы бар, ызы бар адамдар м бл балаларды оытатын молдалар жаа оытуменен оыта крііз. Кзімізді нры азиз балаларымыз келешекте рахатшылыта мыр срсін, артымызда дашы болсын десек, тіршілік саласында шет лт балаларынан кем болмастай етіп, олара ылым - нер йретуі тиіс» [40], – деп аза балаларын оуа шаырды.
Жалпы оамды-саяси мірде болып жатан трлі былыстара белсене араласан. араш ХХ асырды басындаы алыптасан лтты ояну мен жаыру идеяларына бой ран, лт мддесін ойлап, зіні ебектері арылы халын аартушылыа шаыран айраткер ретінде таныла білді. марды ар-ождан, моральды асиеттерді санаа сііріп, жеке адамды алыптастыру арылы мемлекетті ныайту, ркениетті дегейге ктеру идеяларыны мазмны мен маынасы бгінгі тада да зіні мнін жойан емес.
«мар арашты оамды-саяси ызметі (1919-1921жж.)» деп аталатын шінші тарауда мар арашты апан ткерісінен кейінгі оамды ызметі, Алаш озалысына атысуы, Кеес кіметі тсындаы оамды-саяси ызметі аталмыш тарауда мраат деректері негізінде арастырылып, ылыми тжырымдар жасалан.
мар араш Апан революциясы жеіске жеткенннен кейінгі кезеде длірек айтанда, 1917 жылды маусымы мен 1918 жылды наурызы аралыында Уфадаы Орынбор мфтилігіні азиы ызметін жауапкершілікпен атара жріп, зіні діни біліктілігін крсетті.
Халы амын ойлаан мар араш 1917 жылы апан ткерісін уанышпен арсы алды. Сол заманны баса да озы-ойлы азаматтары сияты а патшаны татан лауын ірі саяси оиа деп таныды, самодержавиялы зорлыты кйреуі халытарды отарлы езгіден тарады деп санады Біра осы аралыта пайда болан ос кіметті саясатын жете тсінбейді [24, 53 б.].
ХХ асырды басындаы маызды саяси оиаларды бірі 1917 жылы 5-17 желтосан кндері Орынбор аласында ткен ІІ жалпыаза съезін шаырып лтты автономия ру мселесі болды. ай уаытта да тарих жеке тлаларды рлі мен орнын жоа шыармаан. Сол себептен болса керек, ІІ жалпыаза съезін шаыруды ола алан.Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, А.Бірімжаров сияты тлалар мар арашты аза зиялыларыны арасындаы лкен бедел иесі санап, сьез жмысына атынасуын тініп, М.Шоай, Халел жне Жаанша Досмхамедовтармен бірге съезге арнайы шаырды. алым М.ойгелдиевті дерегіне сйенсек, мар араш ІІ жалпыаза съезіні ашылу кні лихан Бкейханов, Халел Досмхамедлы, зімхан Кенесарылымен бірге съез траасы Б.лмановты серігі (орынбасары) болып сайланады. Съезде «лтты автономия» мселесі арастырылып, осы мселе тірегінде екі топ рылды. «Тез арада автономия жариялау» мселесін ктерген 33 делегат арасында. араш та болады [20, 28 б].
Ол 1918 жылды жаз айларында Орал аласындаы азаматтар арасында ызыл атты скер атарына еріктілерді тарту масатында гіт-насихат жмыстарын жргізді. Оны тікелей араласауымен В.И.Чапаев дивизиясын жергілікті адамдармен жасатау жне жергілікті Кеес кіметі рылысына арсы кштерді таландау, сол сияты Гурьев аласын, оны аймаында орналасан бірнеше аудандарды Кеес кіметіне арсы жаулардан тазарту таы да баса жмыстар жзеге асырылан [41, 106 б.]. Сонымен 1919 жылды бас кезінде лкеде тыш рет аза Совет газеті «Дрысты жолы» жне орыс тілінде «Киргизская правда» газеттері шыа бастады. Газет материалдарын облауаткомны председателі, большевик С.П.Милютин,.Мсаалиев,.арашев т.б. редакциялап отырады [42, 88 б.].
Халыа ызмет етуді міріні масат-мраты санаан мар жртшылыты арасында ке трде гіт-насихат жмысын жргізеді. Сйтіп масатына жетіп, зі туып скен жерінде «рды» деп аталатын ауыл шаруашылы артелін йымдастырады [43, 8 п.].
.арашты саяси ызметіндегі бетбрысты кезе оны партияа туінен айын крінеді. Ол Азамат соысы аяталып, Кеес кіметіні кшіне еніп тран тсында 1920 жылы 18 суірде РК(б)П-ны толы мшелігіне теді [44, 4 п.]. Деректерге жгінсек. араш партия атарына абылдананнан кейінгі аз ана уаыттан со, яни 1920 жылы мамырда Бкей облысты ІІІ съезіне Талов уезінен делегат болып атысады. Алашы кні.араш С.Медешовпен бірге съезді хатшысы болып сайланады [ 45, 4-5 п.].
1920 жылы 21 масуымда ІІ Бкей губерниялы партия конференциясында губком пленумыны мшесі болып сайланан мар сол жылы І пленумда губерниялы партия комитетіні гіт-насихат бліміні мегерушісі болып бекітілген [46, 6-7 п. ]. М.Ысмалов азастан Компартиясы Орталы Комитеті жанындаы Партия тарихы архивіне (азіргі Р Президенті архиві) сілтеме жасай отырып: «Бкей губерниялы партия комитетіні жмысын тексерген ырыз лкелік партия комитетіні жауапты ызметкерлеріні бірі Нман Залиев, Хамит Чурин т.б бірге.арашты партияны басшылы жмыстарына жоарлатуды сынды» [ 11, 18 п.], – деп жазады.
Алайда осындай сыныс, пікірлерге арамастан марды сол тстаы негізгі ызметі Талов уездік аарту бліміні мегерушілігі болды [ 47, 37 п.].
орытындыда диссертацияны мазмнынан туындайтын ойлар жйеленіп, тжырымдары натыланды.
Біріншіден, мар еркіндік пен тедікті жоары баалаан ортада сті. Оны оамды кзарастарыны алыптасуына халыты бай ауыз дебиетіні, Асан айы, азтуан, Доспанбет, Шалгез, Махамбет, Мрат, Шгерей сияты аын-жырауларды, Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, Абай нанбаев трізді лы аартушыларды тере ойлы шыармаларыны ыпалы боландыы сзсіз.
Екіншіден, мар араш азамат болып алыптасан кезе азастанны Ресей империясыны отарына тгелдей айналып болан уаыта тспа-тс келді. Патша кіметіні 1867-1868, 1886, 1891 жылдары азастанда жзеге асыран кпсалалы реформалары (кімшілік сот, салы, т.б. мселелерге байланысты) лкемізді империяны отарлы аймаы, ал халымызды отаршылдарды боданына айналандыын задастырды. Осыан орай патшаны жергілікті кімшіліктері тарапынан халыты леуметтік-саяси трыдан езу, оны жекелеген намысой кілдерін жбірлеу мен орлау жаппай орын алды. аза даласында орын алан осындай озбырлы мар арашты тез есейтіп, оны оамды-саяси креске ертерек араласуына трткі болан.
шіншіден, оу-білімді, е алдымен азаттыа, бостандыа ол жеткізуді негізі деп тсінген мар араш – халыты, оу, нер йрену арылы оянуа ндеген аартушы, лемге ойлы кзбен арауды сынан философ, жас рпа трбиесі шін лт тілінде «Педагогика» ебегін жазан жне тыш педагогикалы «Малім» журналын йымдастырып, шыаран стаз алым.
Тртіншіден, ол оамды крес жолына тскен жас аза интеллигенциясы кілдерімен бірге аза оамыны леуметтік-экономикалы жне саяси мселелерін шешуге белсене араласты. лтты мні бар саяси-леуметтік жне мдени мселелерді ктеріп, шешуде мерзімді баспасзді атарар ызметіні маыздылыын мар араш жасы тсінді. Сондытан да ол Шгерейді басшылыымен, Елеусін Бйрин, Баытжан аратаев сияты аза айраткерлеріні осшылыымен «азастан» газетін шыару ісіне кп кш жмсап, баспасз бетінде жалпылтты мселелерді ктеруге мтылды.
Бесіншіден, мар арашты шыармаларында, аза лтыны леуметтік прогресс жолына тсуі туралы ктерген ой-пікірлері зіні міршедігімен нды. мар аза халыны ркениеттік жола тсуі шін міндетті трде ылым мен білім е зекті проблема екендігін ала тартады.
Алтыншыдан, мар араш – ХХ асырды басында азастандаы философиялы, оамды-саяси, леуметтік жне тарихи ой-пікірлерді жаа сапаа ктеріліп, дамуына зіні зор лесін осып, айтулы ебектерінде олтабасын алдыран ірі ойшыл-философ, оам айраткері, аартушы демократ.
Жетіншіден, марды мірі мен оамды ызметін зерттеу барысында кз жеткізетін бір шынды оны з заманында-а «тіл болмаса, лт та болмайды», – деп аза лтыны тілін, дінін сатау, йел тедігі, отырышылы сияты сан-салалы леуметтік келелі мселелер тірегінде айтылан нды пікірлеріні болуы жне бл идеяларды бгінгі туелсіз азастан шін де мнділігін жоймауы оны міршедігін крсетеді.
Жалпы оамды-саяси мірде болып жатан трлі былыстара белсене араласан мар араш ХХ асырды басындаы алыптасан социал-демократиялы идеялара толы лт-азатты крестерді олдаушы, лтты ояну мен жаыру идеяларына бой ран, лт мддесін ойлап, зіні ебектері арылы халын аартушылыа шаыран айраткер ретінде таныла білді. марды ар-ождан, моральды асиеттерді санаа сііріп, жеке адамды алыптастыру арылы мемлекетті ныайту, ркениетті дегейге ктеру идеяларыны мазмны мен маынасы бгінгі кні де зіні мнін жойан емес.
Пайдаланылан дебиеттер мен деректер тізімі
1 Назарбаев Н.. Тарих толынында. - Алматы: Атамра, 1999. - 296 б.
2 Алаш-Орда. Сборник документов (Сост. Мартыненко Н.) -Алма- Ата: Айап, 1992. - 192 с.; Брайнин. С., Шафиро Ш. Очерки по истроии Алаш Орды (под ред. Н.И.Ванаг), - Алма-Ата- Москва, 1935. – 149 с.
3 Сейфуллин С. Тар жол тайа кешу. Тарихи-мемуарлы роман. - Алматы: Жазушы, 1977. - 392 б. Тугжанов Г. Казахская литература. – Москва: - Т. 5. 1931. - 236 с.; Манлы С. ХХ асырдаы аза дебиеті. (лтшылды, байшылды дуірі) - Алматы: 1932. – 329 б.; Садуааслы С. аза дебиетіні ая алысы // Егемен азастан, 1991. 9 араша;
4 Манаев Н. Шгерей. ледер жинаы. - Алматы: 1934. - 79 б.
5 Ысмайлов Е. аза дебиеті, 9 кл. арналан хрестоматия. ІІ блім, -Алматы, 1940. - 112 б.
6 азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мрааты (бдан кейін РОММ) 1985 - ор, 1 - тізбе, 3 - іс. Ысмайлов Е. ХХ асырдаы аза дебиеті. олжазба, - 234 б
7 РОММ. 1985 - ор, 1- тізбе, 6 - іс. С.Аманжолов хаты.
8 Антология казахской поэзии. - Москва: Гослитиздат 1958. – 861 с.
9 Субханбердина. аза халыны атамралары. Мазмндалан библиографиялы крсеткіш.-Алматы:азастан Республикасы Орталы ылыми кітапхана, 1999. - 834 б.; Бекхожин Х. аза баспасзі тарихыны очеркі (1860-1958). - Алматы: Мектеп,1981. – 240 б.;Аллаберген., Оразай Ф., Нсабайлы Ж. аза журналистикасыны тарихы (1870-1995).-Алматы: Рауан, 1996.-244б.;.бдіманов аза газеті.–Алматы:азастан,1993,- 168 б.
10 Ысмалов М. мар арашты тлім - трбиелік ой - пікірлері // азастан малімі, 1959. 21 - май.
11 Ысмалов М. мар арашев. олжазба. Батыс азастан облысты тарихи - лкетану мражайы (БОТМ), М.Ш. Ысмалов оры.
12 Зиманов С. Исмагулов М. Карашев Гумар. Философская энциклопедия. Т.2.- Москва: Советская энциклопедия, 1962. - 457с.
13 Байсалов С. Правовая основа первых колхозов Казахстана // Вестник АН Каз ССР. 1961. № 2, (191). С. 34 - 43; Джаксалиев М. Экономические и социально-политические взгляды казахских общественных деятелей конца ХІХ – нач. ХХ вв: автореф.... канд. ист. наук. - Москва, 1973. - 30 с.
14 Пахмурный П. Большевики Казахстана в революции 1905-1907 годов.-Алма-Ата, 1976. - 312с.; Сапаргалиев Г.С. Дюсенов М.С. Социологическая мысль в Казахстане в конце ХІХ начале ХХ вв. - Алма-Ата, 1971.-127с.
15 Магауин М. Поэты Казахстана. Ленинград. 1978. – 220 с.
16 Нрпейісов К. Алаш м Алашорда. - Алматы: Ататек, 1995. - 256 б.
17 Знать прошлое, чтобы помнить о будущем. // Казахстанская правда, 1989, 19 июля.
18 мар араш. Замана. (ле, толаулар, плсапалы ой-толамдар, маалалар). растыран.Сыдиыов. - Алматы: ылым, 1998. - 240 б.
19 озыбаев М.. Тарих зердесі. - Алматы: Санат, 1998. - 206 б.; ойгелдиев М. Алаш озалысы. - Алматы: Санат, 1995. - 368 б.;Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. - Москва: Россия молодая, 1994. - 216 с.;Ахмедов.Алаш Алаш боланда. - Алматы: Жалын, 1996, - 224 б.; Нрпейісов К. Алаш м Алашорда. - Алматы: Ататек, 1995. - 256 б.
20 ойгелдиев М.. аза демократиялы интеллигенциясыны 1905-1917 жж. оамды-саяси ызметі // тарих ылым. докторы... авторефераты. - Алматы, 1994. - 53 б; Ахметов С.А. Халел Досмухамедлыны мірі мен оамды-саяси жне аартушылы ызметі (1883-1939жж.) // тарих ылым. кандидаты...авторефераты. Алматы, 2005. – 35 б.; Идрисова.Х. Б.аратаевты оамды-саяси ызметі // тарих ылым. кандидаты... авторефераты. - Орал, 2007. – 30 б. Абикенова К.Е. Телжан Шонанлыны оамды-аартушылы жне ылыми ызметі (1894-1938жж.) // тарих ылым. кандидаты...авторефераты. - Алматы, 2007.- 28 б.; Слейменова Д.Д. Алашорданы Батыс бліміні тарихы // тарих ылым. кандидаты... авторефераты. - Алматы, 2004. - 30 б.; Мажитов Р.С. Ж.Досмхамедовты оамды-саяси ызметі // тарих ылым кандидаты... авторефераты. - Орал, 2005.-30 б.; Иманбаева С.С. М.Дулатовты мірі мен ызметі (1885-1935жж.) // тарих ылым. кандидаты... авторефераты... - Алматы, 1999. - 28 б.;
21 Олкотт, Казахи изд. иностранной Гувера Стэнфорд. - Коллифорния, 1978. - 73 с; Беннигсен А., Лемерьсе-Келькежей Ш Баспасз жне 1920 жыла дейінгі россия мсылмандары арасындаы лтты озалыс // - азастан коммунисі, 1991. № 10, -72-78 б.; ВиннерТ.Г.Устное творчество и литература казахов Русской Центральной Азии. - Изд. Дьюкского университета, 1958. - 324 с.; Оралтай Хасен. Алаш Тркістан тркілеріні лт-азатты раны// Азат. - 1991, № 1, 1- шілде.
22 Тж-Мрат М. мар араш. (мірі мен шыармашылыы.) - Атбе: А-Полиграфия ЖШС, 2004. - 384 б.; Соныкі: Шгерей. (Жасампазды мірі.) -Алматы: лке, 1998. - 336 б.
23 Рысбеков Т.З. скен лке тарихы. - Орал, 1997. - 62 б; Соныкі: Этюды истории родного края. – Уральск. 2007, - 196 с.; Кенжалиев И. Батыс азастанны асіретті жылдары (1916-1920 жж.). Тарихи очерк. - Орал: БМУ баспаханасы, 2000. - 144 б.; Соныкі: Батыс азастанны асіретті жылдары (1917-1920 жж.). Бкей облысы. - Орал: БМУ баспаханасы, 2001. - 169 б.; Соныкі: мар араш. Орал. Оу ралы. 2004. - 136 б.; Бірімжаров Б.. Батыс азастан тарихынан. ХІІІ-ХІХ. Оу ралы. - Орал, 2002. – 155 б.; Кенжалиев И., Табылдиев Н. Казталовка – байыры ата мекен. - Алматы, 1994. - 57 б.
24 збеклы С. Арыстары алашты. Тарихи очерктер. - Алматы: Жеті жары, 1998. - 186 б.
25 Исмаилов А. мар арашты оамды-саяси жне ыты кзарастары // за ылым. кандидаты... авторефераты. - Алматы, 2004.- 26 б.
26 Батыс азастан облысты Мемлекеттік мрааты ( Бдан кейін БОММ) 312 - ор, 1- тізбе, 2- іс.
27 Ресей Федерациясыны Астрхан облысты Мемлекеттік мрааты (рі арай РФ АОММ) 734 - ор, 1- тізбе, 4-іс.
28 Р ОММ. 78 - ор, 2 - тізбе, 5278 - іс,
29 РФ АОММ 734 - ор, 2 - тізбе, 2 - іс
30 РФ АОММ 734- ор, 1- тізбе, 11- іс,
31 Р ОММ. 78 - ор, 2 - тізбе, 5466 - іс,
32 Р ОММ 78 - ор, 2 - тізбе, 3975 - іс,
33 Р ОММ 4 - кор, 1 - тізбе, 3563 - іс,
34 Р ОММ. 78- ор, 2 - тізбе, 5044 - іс,
35 РФ АОММ. 1632 - ор,1 - тізбе, 39 - іс
36 Цаликов А. Кавказ и Повольже. Очерки инородческой политики и культурно-хозяйственного быта. - Москва: Изд. М. Мухтарова, 1913. – 184 с.
37 Нафигов Р.И. Наш Тукай: Новые страницы из жизни поэта. - Казань: Изд. Фикер, 1998. - 168 с.
38 Пидагогика // Малім, 1919. №2.
39 араш баласы мар. Ішкі Орда. Ахмет Жанталинге жауап // Айап, 1912. № 9.
40 Трлі хабарлар // азастан, 1912. № 11, 24 апрель.
41 Кенжалиев И. мар араш. Орал.Оу ралы. 2004.-136 б.
42 збеклы С. Исмайлов А. мар араш (мірі мен ызметі). - Алматы, 2000. - 34 б.
43 РФ АОММ. 299- ор, 3-тізбе, 506-іс.
44 Б ОММ. 17-ор, 2-тізбе, 451- іс. № 29 тіркеу карточкасы
45 Б ОММ. 312-ор, 1-тізбе, 2-іс.
46 Б ОММ. 17-ор, 1-тізбе, 10-іс.
47 БОММ. 17-ор, 1-тізбе, 207- іс.
Диссертация таырыбы бойынша жарияланан ебектер тізімі:
1 мар араш шыармаларындаы леуметтік мселелер // М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті «Хабаршысы». ылыми журнал. Орал.-2007, - №3. -32-40 бб.
2 мар араш – «азастан» газетін йымдастырушы // аза тарихы. Республикалы ылыми дістемелік журнал. Алматы. -2007.- №2, -36-40 бб.
3 мар арашты «азастан» газетінде ктерген мселелері // М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті «Хабаршысы». ылыми журнал. - Орал, -2008. -№3, - 22-32 бб.
4 мар арашты – педагогикалы ой-пікірлері // М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті «Хабаршысы». ылыми журнал. - Орал. -2007, -№4.- 23-31 бб.
5 мар араш – Алаш озалысыны жаршысы // «Батыс азастандаы тарих ылымы мен білім дамуыны мселелері: ізденістер мен міндеттер» атты тарих ылымдарыны докторы, академик Т.З. Рысбековты 60 жаса толуына арналан республикалы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті, Орал. 20 ыркйек, 2007.-157-160 бб.
6 мар араш – оам айраткері // «Елбасы Н.. Назарбаевты азастан халына Жолдауы жне жоары мектеп міндеттері» М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні 75-жылды мерейтойына арналан Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті, Орал, 2007. - 117-120 бб.
7 мар арашты тарихи танымды, философиялы кзарастары // «асырлар тоысындаы тркі ркениеті: саясат, экономика жне мдениет» атты Халыаралы ылыми - тжірибелік конференцияны материалдары, Батыс азастан гуманитарлы академиясы, Орал, 2007. -134-137 бб.
8 мар арашты оамды - саяси кзарасыны алыптасуы // 1916 жылы лт-азатты ктерілісті 90 жылдыына арналан «азастандаы лт-азатты озалыстар: теория, тарих, таылым» атты республикалы ылыми-тжірибелік конференцияны материалдары, М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті, Орал. 7желтосан, 2006.- 37-42 бб.
9 мар арашты – халы аарту саласындаы атаран ызметі // «азастан оамы: лтты басымдылы жне бсекеге абілеттілікті шешуші факторлары» Халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияны материалдары, «улие-Ата» университеті. Тараз аласы, 2007, -113-117 бб.
10 мар араш – Алаш тласы // «Алаш озалысы идеясыны Еуразия кеістігіндегі ыпалы: тарих жне азіргі кезе» Халыаралы ылыми-практикалы конференциясыны материалдары, Шкрім атындаы СМУ жне СМПИ, Семей. 3-5 араша, 2008. 242-247 бб.
Резюме
автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история
(История Республики Казахстан)
Боранбаева Бактылы Сансызбаевна
Жизнь и общественно-политическая деятельность Гумара Караша
Объектом исследования является жизнь и общественно-политическая деятельность Г.Караша. Исследование основано на архивных документах и ценных источниках.
Актуальность темы. Исследование общественно-политической и творческой деятельности представителей казахской интеллигенции, посвящавших себя в разные годы служению своему народу, в период становления независимости нашей страны стало актуальной. Возможность свободно вести исследования в этой области ученые получили только после обретения республикой независимости. Так, основные труды, посвященные жизни и деятельности участников движения Алаш, увидели свет именно в последние годы. Тем не менее, нельзя утверждать, что на сегодня изучена жизнедеятельность всех представителей интеллектуальной элиты, имевших отношение к движению Алаш в этой связи, весьма актуальным является исследование как самих личностей из малоизученных представителей национально-освободительного движения казахского народа первой четверти XX века, так и их идейных позиций.
К тому же необходимо дальнейшее углубление исследований в этой области для раскрытия новых граней в истории жизни и деятельности представителей национальной элиты, объединенных идеями движения Алаш. Поэтому объектом нашего исследования стала жизнь и общественно-политическая деятельность одного из незаурядных представителей казахской национальной интеллигенции – Гумар Караша.
Цели и задачи исследования. Цель диссертации – осветить все периоды жизни Гумар Караша в контексте социально-политических изменений в обществе, повлиявших на формирование его общественных взглядов, раскрыть место и роль Гумар Караша в движении Алаш; изучить с исторической точки зрения его общественно-политическую и творческую деятельность.
Из вышеизложенного следуют следующие задачи:
– определить основные факторы и среду получения образования, повлиявшие на становление Г. Караша и формирование его общественных воззрении;
– выявить его взгляды, как одного из деятелей движения Алаш, по вопросам земли, религии, просвещения относительно интересов казахского народа, а также суть его критики колониальной политики Российской империи;
– дать объективную оценку просветительской деятельности Г.Караша при его работе организатором и издателем газеты «Казахстан» в 1911-1913 гг.;
– на основе источниковых материалов раскрыть педагогическую и религиозно-просветительскую деятельность Г.Караша;
– охарактеризовать его роль как борца за национальные интересы в деле организации партии «Алаш» и правительства «Алашорда»;
– проанализировать деятельность Г.Караша по пропаганде среди населения политических преобразований и реформ после Февральской революции 1917г.;
– основываясь на источники, ранее не введенные в научный оборот, изучить общественно-политическую деятельность Г.Караша в советский период, а также обстоятельства его смерти.
Научная новизна исследовательской работы.
– рассмотрены и проанализированы мировоззрение, общественные взгляды и личные качества Г.Караша как общественного деятеля;
– отдельно исследованы взгляды Гумара Караша в отношении национальных вопросов;
– показана роль Г.Караша в распространении и пропаганде идей движения Алаш;
– с исторических позиций рассмотрены и проанализированы его педагогические взгляды и религиозно-просветительская деятельность;
– изучены его участие и деятельность в движении джадидизма;
– на основе новых документальных данных выявлен и определен вклад Г.Караша в освободительную борьбу казахского народа;
– историческое наследие Г.Караша исследовано с новых концептуальных и общечеловеческих позиций.
Основные положения, выносимые на защиту:
– Г.Караш как общественный деятель, на основе своих политических взглядов и убеждении, призывал к широкому просвещению казахского народа с целью введения своей страны в ряд цивилизованных;
– Г.Караш – поборник интересов своего народа. В его произведениях нашли отражение актуальные для того времени проблемы, касающиеся противоречии в социальном, политическом, экономическом и правовом развитии казахского общества, а также поиски путей их решения;
– Г.Караш – личность, занимающая особое место в истории национально-освободительного движения казахского народа начала ХХ века как один из его проповедников. Он в рядах национально-демократической интеллигенции активно участвовал в решении социально-экономических и политических проблем казахского общества;
– Взгляды и передовые идеи заступника народа о религии, нации, языке и культуре, публикуясь в периодической печати, способствовали духовному и политическому развитию казахского общества. Взгляды и идеи Г.Караша начала ХХ века о вступлении казахского народа в число цивилизованных и его развитии в этом направлении не потеряли свою актуальность и по сей день;
– Г. Караш – деятель с высшим религиозным образованием. Его идеи о преобразовании общества основаны на том, что достижение духовности и цивилизованности в нем должно опираться на религиозные ценности и законы шариата. Он научно доказал, что законы религии и шариата совершенно не препятствуют развитию науки и культуры;
– Г Караш хорошо понимал важность периодической печати в выявлении и решении социально-политических и культурных проблем, имеющих национальную значимость. В связи с этим им было вложено много сил в дело издания общенациональной газеты «Казахстан»;
– Г.Караш как и другие представители национальной интеллигенции приветствовал Февральскую революцию. Свержение самодержавия было воспринято им как важнейшее политическое событие, которое должно было привести к освобождению народа от колониального гнета.
Хронологические рамки исследования. В соответствии с целью и содержанием диссертационная работа охватывает период с 1875 по 1921 годы.
Результаты исследования.
– в диссертационной работе проанализированы и систематизированы документы и научные труды, посвященные жизни и деятельности Г.Караша;
– выявлены объективные и субъективные факторы, повлиявшие на формирование мировоззрения и становления личности деятеля;
– изучена просветительская деятельность Г.Караша в период его работы организатором и издателем газеты «Казахстан» в 1911-1913 гг.;
– впервые проведен исторический анализ и взглядов Г.Караша, как одного из активных деятелей движения Алаш, в отношении колониальной политики Российской империи, по вопросам религии, собственности на землю, образования и просвещения казахского народа, и дана их характеристика;
– на основе различных источников и новых архивных данных раскрыта педагогическая и религиозно-просветительская деятельность Г.Караша;
– с привлечением источников, ранее не введенных в научный оборот, изучены общественно-политическая деятельность Г.Караша в советский период и обстоятельства его смерти.
Методологическую основу исследования являются проблемно-хронологический, сравнительные и аналитический методы исторического познания. Работа базируется на принципах объективности, историзма, научности, системности и критической оценки.
Практическая и теоретическая значимость работы. Результаты и выводы исследования, могут использоваться в казахстанской историографии, при написании монографий и спецкурсов по данной проблеме.
Апробация работы. Основное содержание диссертации нашло отражение в 4 статьях в научных журналах, рекомендованных комитетом по контролю в сфере образования и науки, и апробировано в 6 международных научно-практических конференциях.
Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, трех разделов, заключения и списка использованной литературы.
SUMMARY
of thesis of the scientific degree of candidate in History, specialty code – 07.00.02 – Native land History (History of the Republic of Kazakhstan)
BORANBAEVA BAKTYLY SANSYZBAYEVNA
Gumar Karash’s life and his socio-political activity.
Object of research is the life and socio-political activity of Gumar Karash. The research is based on archives and various valuable sources.
Urgency of the theme: Investigation of socio-political and creative activity of Kazakh intellectuals, who dedicated themselves to devoted service to their own country in different periods of life became actual nowadays while gaining by our country its independence. An opportunity for the scientists for carrying out the research work freely in this sphere has presented itself only after gaining the independence of our Republic. Thus, the main works dedicated to the life and activity of Alash representatives have been published only in recent years. Notwithstanding, its not possible to assert that nowadays vital activity of Alash representatives has been fully investigated. In this connection highly urgent is the investigation of both: the role of the individual in our history especially representatives of national liberation movement of Kazakh people in the first quarter of the XX century and their conceptual positions. It’s also necessary further intensification of investigations in this sphere for discovering new sides of the history of national elite representatives’ life and activity united by Alash movement. That’s why the object of our study has become the life and socio-political activity of one of the outstanding representatives of Kazakh national intelligentsia – Gumar Karash.
The purposes and tasks of the research. The purpose of the dissertation is to elucidate the whole period of G.Karash’s life in the context of socio-political changes in the society, influencing on the formation of his outlooks on life and to reveal his place and role in Alash movement and also to investigate his socio-political and creative activity from historical view point.
From the above said the following tasks set up:
– to determine basic factors and educational environment that influenced on the moulding his character and his creative activity;
– to reveal his view points as one of the outstanding representatives of Alash,concerning the questions of land, religion, education, interests of Kazakh people, as well as the essence of his critical attitude to Russian Empire colonial policy;
– to give a fair assessment of G.Karash’s enlightenment activity while working as organizer and publisher of the “Kazakhstan” newspaper in 1911-1913;
– on the basis of source materials to reveal G.Karash’s pedagogical and religious enlightenment activity;
– to characterize his role as a fighter for national interests in organizing the party “Alash” and government “Alash Orda”;
– to analyze G.Karash’s activity on propaganda among the inhabitants the political reorganization and reform after February revolution in 1917;
– based on sources earlier not introduced in scientific terms, to investigate Gumar Karash’s socio-political activity during the Soviet period, as well the circumstances of his death.
Scientific novelty of the research.
– Worldoutlook, public viewpoints and his personal qualities as a public figure have been investigated and analyzed;
– G.Karash’s views concerning national questions have been seperately investigated;
– G.Karash’s role in spreading and propoganda the ideas of Alash movement is shown;
– His pedagogical viewpoints reliogous enlightenment activity has been examined from his historical positions;
– His participation and activity in the jadidism movement has been studied;
– On the basis of new documents G.Karash’s valuable contribution to Kazakh people’s liberation movement has been rerealed and determinded;
– G.Karash’s historical heritage has been investigated from new conceptual and human(common to humanity)values;
Main principles of the dissertation:
– G.Karash as a public figure on his own political views and convictions, called for broad enlightenment of Kazakh people aiming at introduction of his native country into civilized world.
– G.Karash is a champion of his people’ interests. In his works urgent problems of that time were revealed concerning contradictions in social, political, economic and legal development of the Kazakh society, as well as the ways of solution.
– G.Karash is a unique individual taking a special place in the history of national-liberation movement of Kazakh people at the beginning of the XX century, as one of its exponents. He took an active part in solving socio-economic and political problems of the Kazakh society being among national democratic intelligentsia.
– His view points and progressive ideas as people’s protector about religion, nation, language and culture, having been published in mass media, contributed to spiritual and political development of the Kazakh society. His view points and ideas at the beginning of the XX century on Kazakh people’s introduction into civilized world and its development hasn’t lost its actuality yet until nowadays.
– G.Karash is a figure with higher religious education. His ideas on society reorganization are based on the belief the spiritual and civilization should be based on religion and laws of shariat. He scientifically proved that laws of shariat don’t create obstacles to science and culture development.
– G.Karash realized very well the importance of mass media in clarification and solving of socio-political and cultural problems that have national significance. In this connection much effort was spent in publishing the national newspaper “Kazakhstan”.
– G.Karash as well as other representatives of national intelligentsia welcomed February revolution. Overthrough of autocracy was perceived as the most important political event, leading to free people from colonial york.
Chronological framework of research. According to the purposes and content of the dissertation work covers the period from 1875 to 1921.
Results of research.
