ОЖ 373.1.013:39 (574) олжазба ыында
БІЛДИНА САЛТАНАТ УАТЫЗЫ
азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы
мен дамуы
13.00.01. – Жалпы педагогика, педагогика жне білім тарихы, этнопедагогика
Педагогика ылымдарыны докторы ылыми дрежесін
алу шін дайындалан диссертацияны
авторефераты
азастан Республикасы
араанды, 2010
Жмыс академик Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университетінде орындалды
ылыми кеесшілері: педагогика ылымдарыны докторы,
профессор Кенесарина З.У.
педагогика ылымдарыны докторы,
профессор Наурызбай Ж.Ж.
Ресми оппоненттері: педагогика ылымдарыны докторы
Нралиева А..
педагогика ылымдарыны докторы,
профессор Иманбаева С.Т.
педагогика ылымдарыны докторы
Ыбыраимжанов.Т.
Жетекші йым: Х.Досмхамедов атындаы
Атырау мемлекеттік университеті
Диссертация 2010 жылы «____» ___________ саат ___ Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университеті жанындаы педагогика ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орау жніндегі БД 14.50.05 біріккен диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (100028, араанды аласы, Университет кшесі, 28, ылыми кеесті мжіліс залы).
Диссертациямен Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады (араанды аласы, Университет кшесі, 28).
Автореферат 2010 жылы «____» ___________ таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы Н.. Мыжанов
Кіріспе
Зерттеуді ккейкестілігі азіргі азастан жадайында алыптасан мдени-тарихи дерістерден туындайды.
азастан Республикасында 120-дан астам лт пен лыстарды кілдері трады. Бл з кезегінде, р лт кіліні тл мдениетін, ана тілін сатап, лтты салт-дстріне ызыушылыын арттыру, оларды игеруге мтылысын кшейту ажеттілігін туындатады. Сонымен атар, з мдениетімен оса орта Отана, мемлекеттік тілге рметті арттыру, халыты этносты-мдени мдделерін іске асыру – білім беру саласындаы аса маызды міндеттерді бірі екендігі сзсіз.
Бгінгі тада этномдени трыда толыанды дамыан, кпмдениетті ортаа бейімделген, шыармашылы абілеті жоары, нарыты бсекелестік жадайында мір сруге дайындалан, зіндік лтты бет-бейнесі аныталан этнос субъектісін алыптастыру кн тртібінде тр. Мны барлыы азіргі тада этномдени білім беруді зру таырып екендігін айындай тспек.
«азастанны ел бірлігі доктринасында» лт бірлігіні шінші негізгі аидаты – «біріктіруші жне бекітуші ретінде лт Рухын ныайту жне дамыту» крсетілген, оны халыты зіндік санасыны бір блігі болып табылатын мыдаан жылды дстрге, ндылытар мен мдениетке, тілге сйенетіндігі айтылан. Сондытан да доктринада мемлекет алдына оларды жаырту мен дамыту, лтты адір-асиетті ныайту міндеті ойылады, мемлекетті, р азаматты, оамны жауапкершілігі айындалады.
азастан Республикасында этномдени білім беру жйесін реттеу мен дамытуды басты принциптері елімізді негізгі занамалы жаттарында крініс тапан. Олар: азастан Республикасыны «Тілдер туралы» заы (1997), азастан Республикасы «Білім туралы» заы (2007), азастан Республикасы Президенті жанындаы лтты Кеес бекіткен бірнеше Тжырымдамалар: азастан Республикасында гуманитарлы білім беру тжырымдамасы (1994), азастан Республикасында білім беру саласындаы мемлекеттік саясат тжырымдамасы (1995), азастан Республикасындаы этникалы-мдени білім тжырымдамасы (1996) жне т.б. Оларда барлы ндылытарды сатай отырып, білім беру жйесін азастан Республикасы халытарыны лтты-мдени жне мдени-тарихи дстрлерін ескере отырып айта арау ажеттілігі айтылан.
Зерттеу таырыбы елімізде азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты олдауымен абылданан «азастанны ел бірлігі» Доктринасымен, «Тілдерді штырлылыы» лтты мдени жобамен жне «Мдени мра» бадарламасымен де ндесіп жатыр. «Мдени мра» бадарламасыны арасында азаты тл тарихы мен этномдениеті жан-жаты зерттеліп, оны негізгі нтижелері ылымны лемдік дегейінде жары кріп отыр. Сондытан, аза халыны этногенезі мен этникалы тарихыны лі де шешілмей жатан мселелерін арастыруда азастанда оушылара этномдени білім беруді тарихын зерттеу жмыстарыны ылыми маызы зор.
ХХ асырды аяында лемдік білім беру жйесінде лтты білім беру жйелеріні интеграциясы негізінде тарихи-педагогикалы мраларды жаандандыру рдістері арастырыла бастады. Жалпы адамзатты ндылытар лтты дстр, мдениет, трбиелік-білімдік жйелерді зара рекеті мен сан трлілігінде дамиды жне молыады.
«Тарихымызды білмей трып ала жылжуды иын екені белгілі. Сондытан, бгінде ткенімізді ой елегінен ткізіп, барымызды екшеп, жоымызды іздеп жатан жайымыз бар», – деген академик М..озыбаевты пікірі зерттеу таырыбымызды ккейкестілігін айындай тседі. Олай дейтініміз, бгінгі тада этномдени білім беруді нтижелі жзеге асыру шін ел тарихында алыптасан игілікті тжірибелерді саралап, орыту жне оны даму рдістерін айындау – кезек кттірмейтін мселе. Сонымен, азастандаы этномдени білім беру идеяларыны, теориясы мен практикасыны алыптасуы мен даму тарихын зерделеуді ккейкестілігі арта тсуде.
«Этномдени білім беру» ымын біз алыптасан ылыми кзарастан кеірек арап, бл мселелені ауымы халы педагогикасы ндылытарын, этнопедагогика, этнопсихология, этномдениеттану ылымдарыны мазмнын амтитынын ескердік. Зерттеу жмысында «этномдениет», «этномдени білім», «этномдени білім беру» терминдерін олдану, біздіше, азастанда лтты-мдени білім беру ісіні алыптасуы мен даму кезедерін анытауа ммкіндік береді рі азіргі кнгі толерантты жаа ылыми жне этносаяси баыттара сйкес келеді.
Біз этносты мдениетті ел тарихында асырлар бойы халымызды еркін жне ерікті шыармашылыы процесінде жасалан лтты рухани жне материалды ндылытар ретінде арастырамыз. Этносты-мдени білім – осы лтты ндылытарымызды, тркі леміні орта мдени мраларын, азастанды этностар мен этносты топтарды рухани-адамгершілік леуетін, жалпыадамзатты ндылытарды бойына сіірген лтты азына. Этносты-мдени білім беруді осы баа жетпес байлыты сатаушы, дамытушы жне келесі рпаа жеткізуші бірден бір рал деп есептейміз. Осы трыдан келгенде, таырыбымыза атысты мселелер біратар зерттелгенін атап ту керек.
ХІХ.-ХХ. басында лтты білім беру проблемалары Ы.Алтынсарин, А.Байтрсынов, С.И.Гессен, М.Жмабаев, Н.И.Ильминский, П.Ф.Каптерев, В.В.Розанов, К.Д.Ушинский, Ш.Улиханов жне т.б. ебектерінде арастырылды.
ХХ-ХХІ.. педагогикалы теория мен практикада этнопедагогика ылымы анат жайып, этномдени білім беру айта жаыртылып, дамытылды. Бл М.В.Богуславский, Л.Н.Беленчук,.Блеев, Г.Н.Волков, Р..Дюсембинова, Ш.И.Джанзакова, Б.А.Жетпісбаева, С.Т.Иманбаева, С.алиев, К.Ж.ожахметова, Ш.М.Мхтарова, Ж.Ж.Наурызбай,..Нралиева,.Табылдиев, С.А.забаева, В.К.Шаповалов жне т.б. зерттеулерінде кеінен крініс тапты.
азастандаы аарту ісіні жне педагогикалы ойларды даму тарихына, азастандаы халыа білім беру ісіне, елімізді мектептеріндегі оыту дістері мен трбие мазмны туралы мселелерге К.М. Арынгазин,.Б.Бержанов, Ш.К.Беркімбаева, И.Я. Гармс,.Б.Жарыбаев, Е.Жматаева, К.нантаева, С.Мусин,. Омаров, Т.С.Сабыров, Н.Сабитов,.Б.Сейталиев, Г.М.Храпченков,.Ыбыраимжанов жне т.б ебектерінде талдау жасалды.
Ттас педагогикалы процесс жадайында тланы трбие объектісінен субъектісіне айналдыру, леуметтендіру, ізгілендіру проблемаларын А.А.Бейсенбаева, З.У.Кенесарина, Б.И.Манова, Р.К.Тлеубекова, Г.А.Уманов, Н.Д.Хмель жне т.б. арастырса, оушылар мен болаша мамандар тласын трбиелеу теориясын дамытуа Ш.А.Абдраман,.Ж.Аганина, Е.И.Бурдина, К.К.Жампейісова, С.Т.Каргин,.М.Кертаева, Г.Ж. Мелібекова, Н.А.Минжанов, Г.О.Тажигулова,..Усманов, Л.А.Шкутина жне т.б.лес осан.
азастанда тарихи-педагогикалы зерттеулерді ылыми дстрі біраз ылыми мектептерді, зерттеу баыттарын амтиды. Атап айтса, азастанды алымдар Т.М.лсатов, Ж.Есекеев, А.Ильясова, К.Ж.Ибраева, А.К.Игибаева, А.Кбесов,.Н.Кшербаева, Е.Омарлы,.Сембаев,.А.Сарбасова, Т.Тжібаев, В.Г.Храпченков,.. Шалынбаева жне т.б. зерттеулерінде елімізде білім беру жйесіні алыптасу жне даму тарихы, педагогикалы ойларды дамуы бойынша нды материалдар амтылан.
Жмысымызды нды ылыми деректермен длелдеуде республикамыза белгілі тарихшыларды (Ж.Артыбаев, М..озыбаев,.Х.Марлан жне т.б.), саясаттанушыларды (.Е.Кшербаев, К.Нрпейісов, М.М.Тжин жне т.б.), философтарды (.Есім, Д.Кішібеков,.Нысанбаев жне т.б.), дебиеттанушыларды (М.уезов, М.абдуллин, М.Жолдасбеков, Н.Келімбетов, А.Сейдімбек жне т.б.), психологтарды (Н.Елікбаев,.Жкеш жне т.б.) зерттеу ебектеріні кмегі зор болды.
Бізді жмысымыз шін леуметтік-мдени, антропология, этнопсихология, этносоциология саласындаы зерттеулер де нды болды (Д.Г.Брагина, Ю.В.Бромлей, Н.Жандильдин,.Б.Жарыбаев, М.Ю.Мартынова, Г.А. Пестова жне т.б.).
Мдениеттану трысында (М.Х.Балтабаев, Ж.Ж.Наурызбай, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, А.Сейдімбек, т.б.) тланы жалпыадамзатты мдениетті мегеруге бейімдеу, рпатан-рпаа жаласан лтты мдениет жиынтыыны тла бойында крініс беруі, мдениет аясында жеке тланы зін-зі іске асыруы арастырылан.
Зерттеуіміз азастанда оушылара этномдени білім беруге арналандытан, жалпы білім беретін мектептер жне ондаы оу-трбие дерісіні трлі аспектілерін арастыран ебектер де назардан тыс алан жо. Республикада бастауыш, жетіжылды жне сегізжылды оытуды жзеге асыру проблемасына арналан біраз зерттеулер де баршылы: Р.Д.Когай,.ыябаева, К.Т.Омарова, А.К.Тлебалдиева жне т.б.
Дегенмен, ресми жаттара, іргелі ылыми ебектерге, мектеп практикасына жасалан талдау азастанда оушылара этномдени білім беру тарихы арнайы зерттелмегенін крсетті.
Сонымен:
- азастан Республикасыны азіргі кездегі даму жадайында оушылара этномдени білім беруді жаа мазмна ие болуы мен бгінгі кнге дейін алыптасан этномдени білім беру идеялары, теориялары жне практикасы жинаталып орытылмауы арасында;
- этномдени білім беруді даму тенденцияларыны айындалмауы жне оларды этномдени білім беруді теориялы негіздеуге ажеттілігі арасында;
- этномдени білім беру тжірибесінде жинаталан жетістіктер мен кемшіліктерді аныталмауы жне оларды жалпы білім беретін орта мектеп практикасында ескерілмеуі арасында айшылытар бар екендігі аныталды.
Осы арама-айшылытарды шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анытауа жне таырыпты «азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуы» деп тадауымыза себеп болды.
Зерттеу масаты: азастанда этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуын тжырымдамалы трыдан зерттеп, анытау жне оны білім беру жйесінде пайдалану ммкіндіктерін ашу.
Зерттеу нысаны: оушылара этномдени білім беру.
Зерттеу пні: азастанда оушылара этномдени білім беру эволюциясы.
Зерттеуді ылыми болжамы: егер азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасу жне даму тарихы жйеленіп, оны ылыми-педагогикалы негіздері зерттелсе, онда этномдени білім беру теориясы мен практикасын жетілдіруге байланысты жаа педагогикалы идеяларды одан рі дамытуа ммкіндік болады, йткені, этномдени білім беруді даму тенденциялары, ерекшеліктері, динамикасы аныталады жне перспективасы болжанады.
Зерттеуді міндеттері:
- Оушылара этномдени білім беруді діснамалы жне теориялы аидаларына талдау жасап, ылыми трыдан негіздеу.
- азастанда этномдени білім беру идеяларыны даму генезисін анытау.
- азастанда этномдени білім беруді алыптасуыны тарихи-педагогикалы алышарттарын анытау.
- Оушылара этномдени білім беруді алыптасуы мен даму кезедерін айындауды тжырымдамалы тырларын анытап, азастанда этномдени білім беруді негізгі кезедерін ашып крсету.
- азастанда этномдени білім беру теориясы дамуыны негізгі тенденцияларын ашып крсету.
- азастанда этномдени білім беру практикасыны даму ерекшеліктері мен динамикасын крсету.
- азастан Республикасы орта мектептерінде этномдени білім беру процесін жетілдіру бойынша ылыми-дістемелік сыныстар жасау.
Зерттеуді жетекші идеясы: бгінгі кн талабынан туындап отыран этникалы толерантты тланы алыптастыруды бірттас здіксіз тарихи - педагогикалы процесс ретінде арастыру азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуын ретроспективтік трыдан талдауа, баалауа, пайдалану ммкіндіктерін анытауа жне даму перспективасын крсетуге ммкіндік береді.
Зерттеу жмысыны діснамалы жне теориялы негіздері: жалпы таным теориясы, жалпыадамзатты жне лтты ндылытарды диалектикалы зара бірлігіне байланысты тарихи, философиялы, леуметтік жне мдени ілімдер, тарихи-педагогикалы былыстарды зерттеуге аксиологиялы жне жйелілік атынас теориясы, этнос теориялары, этнопедагогика, этнопсихология тжырымдары, білім беру философиясы туралы ілім, тарихи, ылыми шынайылылы жне тарихи шындыты анытау аидалары, тарихи былыстар мен процестерді, фактілер мен оиаларды талдау мен педагогикалы ой-пікірлерді алыптасуы мен дамуын зерделеуге атысты алымдарды тжырымдамалы зерттеулері.
Теориялы негіздері: Гуманистік парадигманы этномдени білім беруді теориясы мен практикасыны жетекші негіздемесі ретінде арастырушылар (Е.В.Бондаревская, Р.А.Валеева, И.А.Колесникова, И.Б.Котова, В.А.Сластенин, Е.Н.Шиянов жне т.б.);
азастанда этномдени білім беру генезисін тарихи жне леуметтік мдениет трысынан зерттеушілер (.Б.Жарыбаев, С.алиев, Ж.Ж.Наурызбай жне т.б.);
Білім беруде мдениеттанушылы тырнаманы сынушылар (М.С.Каган, Е.В.Бондаревская жне т.б.);
Этносты дамуды теориясы мен тарихын зерттеушілер (С.А.Арутюнов, Л.Н.Гумилев, Ю.В.Бромлей жне т.б.);
Білім беру, халыты педагогика мен этнопедагогиканы этномдени негіздерін жасаушылар (Г.Н.Волков, К.Ж.ожахметова, Ш.М. Мухтарова, Ж.Ж.Наурызбай, С.А.забаева, Г.Ф.Хасанова, жне т.б.);
Білім беру мен педагогикалы ойларды даму тарихы діснамасын сынушылар (М.В.Богоуславский,.Б.Жарыбаев, А.Н.Ильясова, С.алиев, З.И.Равкин жне т.б.) ебектері.
Зерттеу дістері: жалпыылыми (логикалы, жйелі-рылымды, индуктивтік, дедуктивтік т.б.); тарихи (тарихи-салыстырмалы, тарихи-генетикалы, тарихи-типологиялы, тарихи-жйелілік, ретроспективалы т.б.); тарихи талдау дістері (тарихи-философиялы, тарихи-генетикалы, тарихи-жйелілік, мдениеттану, тарихи-салыстырмалы, ретроспективті жне т.б.); салыстырмалы-педагогикалы зерттеу дістері (жйелілік-рылымды, жйелілік-талдау, рылымды-функциональды, ылыми зерттеулерді жне мраат материалдарын оып-танысу жне теориялы талдау, жмыс нтижелерін болжау т.б.).
Зерттеу кздері:
- ылыми басылымдар (монографиялар, диссертациялар мен мерзімді баспа материалдары): білім беру философиясы, психология, педагогикалы прогностика мен этнопедагогика бойынша ебектер, азастанды жне шетелдік, оны ішінде, ресейлік алымдарды жарияланымдары;
- анытамалы басылымдар: педагогикалы, философиялы, мдениеттану энциклопедиялары, сздіктер мен библиографиялы тізімдер;
- ыты - нормативтік жне нормативті реттеуші жаттар: азастан Республикасыны Конституциясы, Р «Білім туралы» заы, Р «Мдениет туралы», «Тілдер туралы» задары жне т.б.
- ресми-йымдастырушылы, ылыми педагогикалы жаттар: азастан Республикасында этникалы-мдени білім тжырымдамасы, Тарихи сана алыптасуыны тжырымдамасы, Жалпы білім беретін мектептер тжырымдамасы, азастан Республикасы білім беруді дамытуды 2002-2010 жылдара арналан бадарламасы, «Білім» мемлекеттік бадарламасы, азастан Республикасы здіксіз білім беру жйесіндегі трбие тжырымдамасы т.б.;
- мраат материалдары: азастан Республикасы Орталы мраат материалдары, араанды облысты мраат материалдары;
- статистикалы материалдар.
Зерттеуді негізгі кезедері:
Бірінші кезеде (2000-2002 жж.) зерттеу проблемасы аныталып, ылыми аппарат растырылды. Зерттеу мселесі бойынша материалдар жинаталып, срыпталды. Таырып бойынша тарихи, тарихи-педагогикалы, философиялы, психологиялы, дебиеттану саласындаы дебиеттерге талдау жасалып, библиографиялы материалдар жинаталды. ылыми маалалар мен оу ралдары жары крді. олданылан дістер: тарихи-генетикалы, салыстырмалы, ретроспективтік, жйелілік-рылымды.
Екінші кезеде (2003-2006 ж.ж.) жинаталан деректер азіргі педагогика ылымыны теориялы исындары трысынан талданды. Этномдени білім беру теориясыны даму тенденциялары белгіленіп, зіндік станымдары аныталынды.
олданылан дістер: талдау, жинатау, тарихи-салыстырмалы, тарихи- генетикалы, рылымды-функциональды. Жоары оу орны студенттері мен магистранттара арналып «азастанда этнопедагогикалы ойларды даму тенденциялары», «азастанда оушылара этномдени білім беру тарихы» арнайы курстар бадарламалары жасалды.
шінші кезеде (2007-2010жж.) зерттеу материалдары рылым бойынша жйеге келтірілді, нтижелері натыланды. Электронды оу ралдары мен оу ралдары дайындалды. олданылан дістер: материалды теориялы жаынан деу, жйелеу. Пайдаланылан дебиеттер жйеге келтіріліп, диссертация ресімделді.
Зерттеуді ылыми жаалыы мен теориялы маыздылыы:
- Педагогикалы білімдегі жаа баыт – оушылара этномдени білім беруді теориялы-діснамалы аидалары мен тжырымдары талданды, оны тарихи-мазмнды жаы толытырылды. Педагогикалы теория мен практикада алыптасан этномдени білім беруді ымды-категориялы сипаттамасы берілді.
- азастанда этномдени білім беру идеяларыны даму генезисі аныталынды.
- азастанда этномдени білім беруді алыптасуыны тарихи-педагогикалы алышарттары аныталды.
- азастанда оушылара этномдени білім беруді эволюциялы дамуыны тжырымдамалы тырлары аныталып, негізгі кезедері ашып крсетілді.
- азастанда этномдени білім беру теориясы дамуыны негізгі тенденциялары аныталды.
- азастанда оушылара этномдени білім беру практикасыны даму ерекшеліктері мен динамикасы айындалды.
- азастан Республикасы орта мектептерінде этномдени білім беру процесін жетілдіру бойынша ылыми-дістемелік сыныстар жасалды.
Зерттеуді практикалы мнділігі: зерттеу нтижелері «азастанда этнопедагогикалы ойларды даму тенденциялары», «азастанда оушылара этномдени білім беру тарихы» атты арнайы курстар бадарламаларыны, жары крген оу ралдары мен оу-дістемелік ралдар негізіне алынды.
Оу дерісіне:
- «Педагогика тарихы» оу ралы;
- «Педагогика тарихы бойынша атлас» оу ралы;
- «азастанда этнопедагогикалы ойларды даму тенденциясы» электронды оу ралы;
- «Алаш арыстарыны педагогикалы мралары» электронды оу ралы;
- «Халы даналыы» автоматтандырылан оу бадарламасы;
- «Шаын комплектілі бастауыш мектепте аза тілін оыту технологиясы» оу ралы;
- «Бастауыш мектепте аза тілін оыту теориясы жне технологиясы» оу ралы;
- «Халы азынасыны тлімдік таылымы» оу ралы;
- «азастанда оушылара этномдени білім беру тарихы» оу ралы зірленіп енгізілді.
Оушылара этномдени білім беру мселелері бойынша жинаталып, орытылан тарихи-педагогикалы материалдарды жоары оу орындарында, ЖОО-дан кейінгі білім беру жйесінде жне біліктілікті арттыру жйесінде, педагогикалы циклдегі пндерді мазмнын жетілдіру ісінде пайдалануа болады.
орауа сынылатын аидалар:
- Тарихи-педагогикалы талдау крсеткендей, этномдени білім беруді теориялы-діснамалы тжырымдары мен аидаларыны негізгі мні мынада:
- мемлекетті ылыми негізделген лтты саясатыны негізінде білім беру саласында этностар мен этносты топтарды тілдік жне лтты-мдени мдделерін барынша іске асыруа баытталан мдениет пен білім беру интеграциясы;
- оам міріндегі этносты жне жалпы адамзатты ндылытарды зара атынасын, жеке тла, лттар мен лыстарды ркениет пен мдениет леміне жеке дара этносты-мдени ерекшеліктерін сатай отырып енуін, рпатарды мдени сабатасты байланыстарын амтамасыз ететін дстрлер парадигмасы;
- этномдени білім беру жйесіні крделі функциональды жан-жатылыы, кп ырлылыы, леуметтік баыттылыы.
2 азастандаы этномдени білім беру теориясы мен практикасы генезисіндегі айнар кздерге халыты кне тарихи-трбиелік тжірибесі жатады.
3 азастанда этномдени білім беру алыптасуыны тарихи-педагогикалы алышарттары ретінде са дуіріндегі рухани ндылытар, Орхон-Енисей ескерткіштері, ортаасырлы Орта Азия мен азастан халытарыны тлімдік ой-пікірлері жне т.б сынылады.
4 азастанда оушылара этномдени білім беруді пайда болуы, алыптасуы мен дамуын кезедерге блуді тжырымдамалы тырлары аныталды. Этномдени білім беруді эволюциясын шартты трде басты ш кезеге бліп сипаттауа болады:
1 кезе: азастанда оушылара этномдени білім беруді пайда болу кезеі (ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ. басы);
2 кезе: азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы (ХХ асырды 20-90 жылдары);
3 кезе: азастанда оушылара этномдени білім беруді дамуы (1991 жылдан бері).
5 азастанда этномдени білім беру идеяларыны, теориясы мен діснамасы дамуыны негізгі тенденциялары мынада:
- этномдени білім беруді мазмны мен эволюциясы жалпыадамзатты, лтаралы жне лтты атынасты диалектикасы арылы аныталады;
- этномдени білім беру оамны сол кездегі леуметтік дамуына туелді боландытан, р тарихи кезеде этномдени білім беру зегін сол оамда басым болан этносты мдениет анытайды;
- этномдени білім беру базалы, е алдымен, лтты-мдени жне тілдік ндылытар жйесіне негізделеді;
- халы педагогикасы мен лтты тлім-трбие – этномдени білім беруді тарихи-мдени жне педагогикалы негіздері болып табылады.
6 азастан Республикасы орта мектептерінде этномдени білім беру практикасыны даму ерекшеліктері мен динамикасы зіні бастауын алашы мсылман мектептері мен медреселерден алып, орыс-аза, алашы аза мектептері, кеестік дуірдегі мектептерден кейін егемендікке ол жеткізгеннен бергі кезеде рлей дами тсті.
7 азастан Республикасында оушылара этномдени білім беруді жетілдіру бойынша ылыми-дістемелік сыныстар жйесі.
Зерттеу нтижелеріні длелділігі мен негізділігі: педагогикалы зерттеуді ылыми-діснамалы негізімен, диссертациялы жмыс ылыми аппаратыны зерттеу мазмнына сйкестілігімен, алынан нтижелер мен тжырымдарды жоары оу орындарына енгізілуімен, тарихи-педагогикалы, мраатты деректерді ылыми-теориялы трыдан талдануымен, оларды азіргі жалпы білім беретін мектеп мазмнын жетілдіру масатында пайдалану туралы ылыми-дістемелік сыныстар жасалуымен жне диссертантты кп жылы педагогикалы іс-тжірибесін тірек етуімен амтамасыз етіледі.
Зерттеу нтижелеріні талылануы жне жзеге асырылуы: зерттеуді негізгі аидалары мен нтижелері зерттеу таырыбы бойынша жары крген оу ралдарында баяндалды, азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні Білім жне ылым саласындаы баылау комитетіні педагогика мамандыы бойынша бекіткен басылымдары (18) мен алыс жне жаын шетелдердегі халыаралы ылыми - практикалы конференциялар мен мерзімді журналдарда (Англия, Чехия, Ресей (Санкт-Петербург, Саратов), Белоруссия (Мозырь), Болгария), халыаралы ылыми-дістемелік конференцияларда (Алматы, Атбе, араанды, Талдыоран, Жезазан, Ккшетау, Тараз – 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009), Республикалы жне облысты ылыми-дістемелік конференцияларда (Алматы, араанды – 2001, 2004, 2006, 2009), жоары оу орындарыны проофессор-оытушыларыны ылыми-теориялы, дістемелік, практикалы конференцияларында (.А.Байоыров атындаы Жезазан университеті, Абай атындаы Алматы лтты педагогикалы университеті, Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университеті, Тараз педагогикалы мемлекеттік институты оуларында) баяндалды, басылым крген оу жне оу- дістемелік ралдарында, маалалар мен тезистерде, азастан-араанды облысты телеарнасыны «Сіз бен біз» бадарламасында (2005) баяндалды.
Зерттеуді клемі мен диссертация рылымы: диссертация кіріспеден, ш блімнен, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімі мен осымшалардан трады.
Кіріспеде таырыпты тадау жне оны ккейкестілігі негізделген, проблема, зерттеуді масаты, нысаны, пні, ылыми болжамы, міндеттер аныталан, зерттеуді діснамалы негіздері ашылып крсетілген, ылыми жаалыы, практикалы мнділігі берілген, орауа сынылатын аидалар тжырымдалан.
«азастанда этномдени білім беруді генезисі мен теориялы негіздері» деп аталатын бірінші блімде таырып аясында негізгі базалы ымдарды алыптасуына, этномдени білім беруді алыптасуыны айнар кзі ретінде аза халыны тарихи-трбиелік тжірибесіне мазмнды талдау жасалан, ежелгі жне ортаасырлы Орта Азия мен азастан халытарыны философиялы жне этикалы-педагогикалы идеялары этномдени білім беру трысынан ашылып крсетілген. Сондай-а, этномдени білім беру генезисінде халы ауызекі шыармашылыындаы этномдени білім сз болады.
«азастанда этномдени білім беру теориясы мен діснамасыны алыптасуы мен дамуы» деп аталатын екінші блімде аталмыш мселеге атысты діснамалы кзарастар тарихи кезедерге орайластырып арастырылан. азан революциясына дейінгі кезедегі діснамалы кзарастарды ашып крсетуде Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, А.нанбаевты педагогикалы идеяларына талдау жасалан. Кеестік дуірдегі діснамалы кзарастарды ашып крсетуде А.Байтрсынов, М.Дулатов, Х.Досмхамедов, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, т.б. тлімгерлік мралары; алымдар Т.Тжібаев,.Сембаев, Р.Г.Лемберг, Г.А.Уманов. Г.М.Храпченков, С..алиев,.Б.Жарыбаев т.б. озы ойлары талданан.
Туелсіз азастан жадайындаы этномдени білім беру діснамасы мен теориясыны дамуын ашып крсетуде этнопедагогика іліміні діснамалы негізін салушылар С..алиев, К.Ж.ожахметова, Ж.Ж.Наурызбай, С.А.забаева,.Табылдиев жне т.б. іргелі зерттеулері талданып, этномдени білім беру теориясыны даму рдістері ашылан.
«азастанда этномдени білім беру практикасыны негізгі баыттары» деп аталатын шінші блімде азастандаы мсылман мектептері мен медреселерінен бастап елімізді бгінгі туелсіз рлеуі кезеіне дейінгі аралыта мектептерді дамуы мен ондаы этномдени білім беру мазмныны ерекшеліктері, дамып-жетілу динамикасы аныталан.
орытындыда зерттеу жмысыны нтижесіне негізделген тжырым мен сыныстар берілген, ккейкесті мселені даму болашаы крсетілген.
осымшада зерттеу жмысыны нтижелеріні тжірибеден арнайы курс ретінде бастауыш оыту педагогикасы мен дістемесі мамандыыны бакалавриат, магистратура блімінде тілгендігін растайтын анытамалар мен р типтегі мектептерді рылымды ерекшелігіне сай тзілген оу бадарламалары, оылатын пндер тізбегін крсететін кестелер жиынтыы, мрааттарда жмыс жасаландыын растайтын анытамалар беріледі.
Негізгі блім
Оыту мен трбиені этномдени баыттылыы азастан Республикасыны азіргі білім беру саясатындаы басты баыттарды бірі болып отыр. Бл жнінде азастан Республикасыны леуметтік-мдени даму жніндегі тжырымдамада елімізде тратын барлы халытар мдениетіні зіндік ерекшелігіне тиісті кіл блінетіндігі, кез келген мдениет айталанбас, тедесі жо азына екендігі жне ай халы болмасын зін дние жзіне сол арылы танытатындыы айтылан.
азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуын сз етпес брын, «этнос», «мдениет», «этномдениет», «білім беру мазмны», «лт», «лтты ндылытар», «салт-дстрлер», «этникалы сйкестілік» жне т.б. терминдерді ымды дегейлерін, олданылу аясын анытап алу ажет.
«Этнос» термині байыры грек тілінде сз орайына арай «йір», «топ», «тайпа», «халы» маынасында олданылан, ылыми дебиетте XVIII асырдан бергі кезеде кріне бастады. Алашы кезде алым-зерттеушілер «этнос» сзін «тайпа», «лт», тіптен, «нсіл» маынасында олданды. сіресе, «этникалы» деп келетін туынды сзді мн-маынасы XIX асырды соына дейінгі ылыми ебектерде бір ізге тсе ойан жо. ХХ асырды екінші жартысында р салалы этнологиялы зерттеулер «этнос» сзіні аясын едуір кеейтті. Атап айтанда, этностарды тарихи типологиясы (С.А.Токарев), этникалы сана-сезім (М.Г.Левин), этносты биологиялы даралыы (Л.Н.Гумилев), этносты ерекшелігі (Н.Н.Чебоксаров), этнос мшелеріні эндогамиялы тектестігі (Ю.В.Бромлей), этносты ауматы жне экономикалы байланысы (В.И.Козлов), этносаралы, синхронды жне диахронды байланыстарды маызы (С.А.Арутюнов), этносаралы кірігу немесе ассимиляция (В.К.Гарданов, И.С.Гурвич) т.б. таырып рістері «этнос» сзіні мн-маынасын анарлым тередетті.
«Этнос» сзіні азіргі ылыми айналымдаы мн-маынасын былайша тжырымдауа болады: бір мекенде тарихи сіп-нген, орта жне орныан тілі, мдениеті, психикасы бар, сондай-а здеріні рі бірттастыын, рі згелерден ерекшелігін сезінетін, сана-сезімі алыптасан, зіндік атауа (этноним) ие адамдар ауымын «этнос» дейді.
«Мдениет» терминіні де ылыми ебектерде анытамасы алуан трлі. сіресе, мдениетті жергілікті, айматы, лтты жне халыаралы аядаы мні мен болмысы туралы пікірлер сан сала. Тек ана аылшын тіліндегі дебиеттерде 50-ші жылдарды бас кезінде «мдениетке» 160-тан астам анытама беріліпті. Ал жалпы, батысеуропалы дебиеттерде мдениетті 250-ден астам анытамасы бар екені айтылады. Мдениет терминіні кп мнді, алуан маыналы екені сонша, жары жалан, ке дние дегейіндегі ымдардан бастап, тланы тал бойындаы асиетіне дейін амтитын алуан трлі тжырымдарды білдіреді. Мдениет адамзат рекетіні ралы, адам олынан шыан нрсе сияты арапайым пікірлерден бастап, оамдаы адамны оршаан ортаа бейімделуі тудыран биологиядан тыс ралдар мен механизмдер жиынтыы деп анытайтын таза абстракциялы тжырымдар мнінде де кеінен олданылып жр.
Мдениет ымына берілген анытамалар мен пікірлерді кптігіне арамастан, барлыына тн састытары оны мазмныны сабатастыынан, оны ндылытары рпатан рпаа ауысып, жаласып жатандыынан, тратылыынан крінеді.
Сйтіп, мдениетке адамдарды бірлесе ылыми, моральды-леуметтік, кркем жне техникалы ндылытар жасаудаы арым-атынастар жиынтыы деген тжырымды птауа болады. Мдениетті мні адамны дербес ебегіне байланысты туындайтын дние деп санаймыз.
Этникалы мдениет – мдениетті базасы жне рамдас блігі, ол белгілі бір ызмет атарады жне зіне тн мазмнды компоненттері бар.
Этникалы мдениет тарихи алыптасан іс-рекет тсілі, соны нтижесінде трлі халытарды здерін оршаан табиат пен леуметтік орта жадайына бейімделуін амтамасыз етеді.
Этникалы мдениет бір этносты екіншісінен ажыратып тратын, леуметтік мірді крделі де кп аспектілі былысы, оны тек жалыз элемент арылы ана сипаттау ммкін емес. Сол себепті, арапайым этникалы белгі жо немесе болуы да ммкін емес. Этносты ерекшелігі оны мдениетіні барлы дегейлерімен аныталады. Этникалы мдениет кне заманнан бгінгі уаыта дейінгі трлі дуірлердегі мдениетті амтиды.
Білім беру – азіргі кезде тек дидактикалы категория ана емес, ол ылымаралы мнге де ие болды. Табиаты жаынан те крделі жне кп ырлы. Сондытан, білім беру тсінігіне оытуды нтижесі ретінде білім, іскерлік, дадыларды ана емес, оушыны іс-рекет пен арым-атынасыны здіксіз жруі барысында мінез-лыты стамдарында сындарлы ойлау, рекет жасау, баалау біліктерін де алыптастыруа назар аудару керек.
Білім беру дегеніміз оамны мдени мрасын адама жеткізу тсілі мен танып-білу (интериоризация) арылы адамды мдениетке жаындастыру процесі, леуметтендіру, сонымен бірге адамны дене жне рухани жаынан алыптасу ралы.
Жргізілген ылыми-ымды талдау зерттеуге алан таырыбымызды басты категориясы – «этномдени білім беру» тсінігіні анытамасына тоталуа ммкіндік береді.
Бгінгі тадаы ылыми дебиеттерде азіргі этномдени білім беруді сипаттайтын анытамалар туралы алыптасан трлі кзарастарды саралап, ымды-терминологиялы аппарат жйесін жасады.
Біз этномдени білім беруді рылымды бліктеріне мыналарды жатызамыз:
- зіні тл мдениетін саналы, сыни трыдан игеру нтижесінде оушыларды мдениетаралы толеранттылыа трбиелеу;
- этномдени дстрлерді танып-білуде бейнеленген жеке тлалы мнге ие болуын амтамасыз ететін оушыларды леуметтік ортада зін-зі танып-білуі мен зін-зі жзеге асыруы;
- тланы этномдени сабатастыыны траекториясы мен оны мдениетаралы диалога дайындау жадайында педагогтар мен балаларды педагогикалы, леуметтік зара рекеті.
Этномдени білім беруді сипаттамасы жне оны негізгі категориялары: этномдени даму, этномдени трбие, этномдени оыту. Олара берілген анытамаларды оштай отырып, этномдени даму дегеніміз баланы мдени ортаа ену процесі деп санаймыз, онда тлалы жаа рылымдары бірнеше мрте айта жаыртылады жне бекітіледі, соны негізінде тланы траты этникалы рылымы жеткілікті дрежеде алыптасады.
Сонымен, оушылара этномдени білім беру балалара ана тілін, тл мдениеті мен лтты ндылытарын, жалпыадамзатты мдени азынаны игерте отырып, оларды мдениетаралы лтты сана-сезімі мен этномдени сйкестілігін алыптастырып, тзімділігін трбиелеуге баытталан білім беру жйесі болып табылады.
Кез келген этнопедагогикалы былыстар мен фактілерді оып-зерттеу мен олара сипаттама беру шін теориялы-діснамалы аппаратты олданбай іске асыру ммкін емес.
рбір ылымны негізгі тыры – діснама екенін ескере отырып, мектеп оушыларына этномдени білім беруді діснамалы негізін айындау барысында философтарды, психологтарды, педагогтарды, леуметтанушыларды, мдениеттанушыларды т.б. берген ылыми ой- тжырымдары бізді зерттеу жмысымызды діснамасын ашуа негіз болды. Этномдени білім беруді ртрлі діснамалы трыдан арастыруа болады.
Мдениеттанушылы трыдан арастыратын болса, этномдени білімні дамуы трлі ркениет пен мдениеттерді крделі зара рекеті жадайында теді. Сонымен атар рпатан рпаа жаласан тіл, салт-дстр, лтты мдениет этномдени білімні негізі болып табылады. Бесік жырынан басталатын лтты мдениетке баулу дстрлері тркі халына тн негізгі салт болып саналады.
Аксиологиялы трыдан талдаса, этномдени білімді рпатан рпаа беріліп отыран задылы трысынан да арастыруа болады. Ол этникалы мдениетті ндылы леуетін анытап, этномдени білім беру проблемаларын лтты ндылытар трысынан арастыруа ммкіндік береді. Кптеген лттар мен лыстар тратын мемлекетте жне лемдік ауымдастыта этникалы топтарды лтты-мдени ажеттіліктерін анааттандыру ммкіндіктерін леуметтік - мдени феномен трысынан оып - йренуге бадар береді.
ркениеттілік трыдан келсек, азастан халы лемдегі кпэтносты халытарды бірі болып табылатындытан, жалпылемдік жне лтты мдениеттерді кірігу процесінде дамып, лемдік кеістікте туелсіз азастан халытар бірлігі ркениеттілігіні биік тыры трысынан айын крініс береді.
Тлалы ыпалдылы трыдан – р тлаа оны жас ерекшелігімен оса мінез-лы, психологиялы жаратылысына байланысты рекет ете отырып, оны бойындаы ндылы асиеттерін дамытуа ыпал ету.
Жйелілік трыдан алса, оушылара этномдени білім беруде этномдени білім мазмны жйелі жне бірізділікпен берілуі оушыны лтты санасы мен танымын алыптастыруа сер ету.
леуметтік трыдан ыпал ету тыры - леуметтік орта мен трбиелік кеістікті орнытыру, тланы леуметтендіру рдісі, леуметтік арым-атынас негізінде тланы этномдени ндылыын алыптастыруа баытталады.
Бізді зерттеу мселеміз – этномдени білімні алыптасуы мен дамуыны теориялы-діснамалы тжырымдамалары тлалы, іс-рекеттік, леуметтік, аксиологиялы, мдениеттану, ркениеттік, жйелілік трыларда сараланып, теориялы трыда негізделгендігіне кз жеткіздік.
Диссертациялы зерттеуіміз шін біз діснамалы-теориялы негіз ретінде арастыратын, шетелдерде кеінен тараан заманауи философиялы, мдениеттанушылы жне педагогикалы тжырымдамаларды маызы зор.
Кп мдениетті ортада трбиелеу тжырымдамаларын дамытуда алымдар Дж.Бэнкс, Э.Сепир, Б.Уорф, Уиллард Куайн, А.Тойнби, К.Г. Юнг, Э.Б.Тэйлор жне т.б. оматы лес осты.
Бл алымдарды ылыми тжырымдары зерттеліп отыран мселені р трлі ырларын ашып крсетуге кмектеседі. Оларда негізгі ымдар, масат пен принциптер натыланан, кп жне мультимдени білім беру мазмныны моделі тжырымдалан, осындай білім беруді тжірибеде іске асыру жолдары, кпмдени ортада оыту мен трбиелеуді дістері мен тсілдері, мндай білім беруді тиімділік лшемдері белгіленген.
Шетелдерде, оны ішінде Ресей Федерациясы мен АШ-та кейінгі жылдары кеінен тараан ылыми-теориялы тжырымдамаларды діснамалы леуетін з жмысымызда ескере отырып, біз бірінші кезекте осы баыттаы отанды зерттеулерге ден ойды.
Осындай маызды жатты бірі – 1996 жылы азастан Республикасы Президенті жанындаы Мемлекеттік саясат жніндегі лтты кеес талылап, бекіткен, Елбасы Н..Назарбаевты кімімен малданан «азастан Республикасындаы этникалы-мдени білім» тжырымдамасы (авторы Ж.Ж.Наурызбай).
Бізді зерттеу жмысымыз шін діснамалы тыр ретінде алым С..алиевті халы тліміні тарихи кезедері туралы тжырымы аса маызды. Автор аза халы педагогикасыны тарихын адамзат дамуыны оамды рылыс кезедеріне сай сегіз кезеге бліп арастыру ажет деп санайды.
С.алиевті таы бір діснамалы станымын з зерттеуімізде этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуыны негізгі кезедерін анытауымыза теориялы тыр ретінде басшылыа аламыз. Белгілі алым: «Тарихи-педагогикалы зерттеулерге (оны ішінде этнопедагогикалы зерттеулерге де) ойылатын маызды методологиялы талаптарды бірі – деректерді брін кешенді трде пайдалану, солар арылы бір-бірін тексеру, толытыру, барлы деректерді салыстыра отырып жинатау, оларды зерттеуде шектес ылымдарды (антропология, тарих, этнология, фольклористика, логика, психология, социология, археология) зерттеу дістері жиынтыын кешенді пайдалану, сйтіп, деректерді талдап, педагогикалы трыда тсіндіру ажет»,- дейді.
Этномдени білім беру эволюциясын зерттеуді тжырымдамалы тырларын анытауда біз П.В.Плеханов сынан діснамалы аидаларды станамыз:
- Идеяларды (ой-пікірді) оамны леуметтік даму рдісіне туелді екендігін анытау.
- ылымны, леуметтік психологияны, дебиетті, нерді даму тарихын оамны даму рдісімен штастыра арастыру.
- Тарихты р кезінде ылымны даму барысы біркелкі болмайтынын жне р елді саяси, экономикалы, ксіби, мдени, психологиялы зіндік ерекшелігі бар екенін ескеру.
Жргізілген ылыми ізденіс пен отанды жне шетелдік зерттеулерге жасалан талдау этно жне полимдени білім беруді теориялы негіздері жан-жаты арастырыланын анытады. Біра, сонымен атар, азастанда этносты-мдени білім беруді генезисі арнайы диссертациялы зерттеуге арау болмаандыын крсетті.
р халыты мдениеті, сан асырлы трбие-тжірибесі, педагогикалы ойлары дамып, алыптасуын оны міріні леуметтік-тарихи жне мдениеттанушылы контексінде арастырмайынша, ол мселелер млдем тсініксіз болар еді. Бл тжырымны бізді аза халыны этномдениетіні зерттелуіне де атысы бар.
азастан зге халытармен шектескен аума болып табылады, онда ежелгі дуірден бастап шоырлану мен агрессия, этностарды ішке енуі мен сырта оныс аударуы, нсілдік жне лингвистикалы дерістер байалды. аза халыны этнопедагогикасын, онда этномдени білім беруді дамуы мен алыптасу тарихын оып-йренуге бл жадайды тікелей атысы бар. аза халыны этногенезіні айнар кздері, оны мдениетіні дамуы, алыптасу ерекшеліктері мен даму баыттары те крделі жне кпфакторлы, сондай-а ол Азия, Еуропа, Африка жне т.б. елдерді тарихымен де байланысты.
Тркі тектес халытарды барлыына орта алашы педагогикалы ойларды дамуы VІ-ІХ асырлардан бастау алады, бл оамды сананы алаш дниеге келу кезеі (Орхон-Енисей жазу ескерткіштері, орыт ата таылымдары т.б.) болып табылады. Орхон ескерткіштері – тркі халытарына орта этномдени білім берерлік асыл мра. Жырларды негізгі трбиелік мні мынада: тркі руларын біріктіру, сырты жаулардан орау, дет-рпын, салт-дстрін астерлеу, ананы рметтеу.
Тркі тектес халытарды ежелгі тарихын, байыры трмысын, дет-рпын, салт-санасын, дстрін танытатын этномдени ндылыы жоары мра – «орыт ата кітабы». орыт ата таылымдары деп Сырдария бойын жаалаан Оыз-ыпша тайпаларыны мемлекетінде мір срген, оыздар арасынан шыан йгілі кйші, музыкант, жыр алыбы, аыз кейіпкері орытты тлім-трбие туралы ойларын айтамыз. орыт ата кітабы – Орта Азия, азастан жне зірбайжан халытарыны аса крнекті орта жазба ескерткіші.
Арнайы тоталуды ажет ететін мселе – халыты сол замандаы тлім-трбиелік тжірибесі. аза халы ата-тегінен алан мраны сатап ана алан жо, оларды болаша жас рпаты оыту мен трбиелеуге, этносты рухани-адамгершілік бейнесіне, мдениетке, трмыса, леуметтік атынастара тигізетін серін тере ынып, оны рі арай дамытуа тырысты. Халыты трбиелеу, білім беруді мірлік тжірибесінде олданан педагогикалы формалары мен ралдары алуан трлі рі мол. Осыны нтижесінде лтымызды жас рпаы сол замандаы оамны даму дегейіне сйкес, жеткілікті дегейде аыл-ой, дене, ебек, эстетикалы, адамгершілік трбиесін алды. Кшпенді аза халыны тіршілігі мен ебек рекеті табиатпен, жануарлармен тыыз байланысты. Балалар трбиесі табиатпен штастырыла жргізілді.
Тарихи жадайлар мен рухани мраларды барлыы халымызды этномдени білімдері те ерте заманнан басталанын, тарихы тере екендігін длелдейді. Бл рухани, этномдени асыл мраны ортаасырлы ойшылдарды трбие, білім беру туралы идеялары жне халы тлімі мен ауызекі шыармашылыы одан рі байытты.
аза халыны этномдени білім беру негізін ортаасырлы азастандаы философиялы жне этикалы-педагогикалы идеялар райды. аза халыны этнопедагогикалы ойлары алыптасуына халы трбиесі, діни сенімдер, т.б ыпал етті. Сонымен атар, Орта Азия мен Таяу Шыыс, ытай, кейінірек Ресей халытарыны тжірибесі мен білімдік-трбиелік идеялары да з серін тигізді.
азіргі Орта Азия мен азастанды мекен еткен тркі халытарыны тарихында Х-ХІІ асырлар оамды дамуды жаа кезеі болды. Бл кезде з ауымын айдай лемге танытан ламаларымыз тарих сахнасына шыты. Ататы алым Ф. Копрулузаде тілімен айтанда: «Тркі халытарыны оамды-мдени даму тарихында айта рлеу - Ренессанс дуірі болды». йткені, мемлекетті басаруды ислама негізделген леуметтік-этикалы нормаларын белгілеу ажет болды. Осы ажеттілікті теу шін л-Фарабиді «леуметтік-этикалы трактаттары», ибн Синаны «Даныш-намесі», «Білім кітабы», л-Бируниді «Хикметтері» («Даналы сздері»), Ахмет Игінекиді «Хибатул хакаийк (Аиат сыйы») дастандары, Ахмет Иасауиді «Диуани хикметі» («Даналы кітабы»), Слеймен Баыраниды «Аырзаман кітабы», рбанали Халидты «Тауарих хамса» («Бес тарматы тарих») т.б. шыармалар мірге келді.
аза халыны рылуы этникалы территорияны алыптасуымен атар жрді. Кптеген этникалы-саяси жне шаруашылы факторларды рекеті нтижесінде азастан аумаында негізгі этникалы – территориялы бірлестіктер – лы жз, Орта жз, Кіші жз рылды. аза хандыыны пайда болуы – азастан территориясында ХIV-XV асырларда болып ткен леуметтік-экономикалы жне этникалы-саяси процестерді зады орытындысы. Тарихи дебиетте Шыыс Дешті ыпшаты кшпелі тайпаларыны бір блігі Жошы рпаы Керей мен Жнібекті басшылыымен Шу мен Талас зендеріні жазыына кшуі аза хандыыны рылуыны бастауы деген пікір бар.
аза халы з алдына туелсіз мемлекет болана дейін талай кресті бастан кешіргені ха. Атап айтанда, араб, моол, жоар басыншыларынан з атамекенін орап аландыы тарихтан белгілі.
Бл кезе ХV-ХVІІІ асырлар аралыын амтиды. Осы аралы аза елі шін ауыртпалыы мол боланымен, халыты тлім-трбиелік дстрі алыптасып, дамуы осы кезден басталады.
азаты ХV-ХVІІІ асырлар аралыындаы тлім-трбиелік ойларыны бастауы болан Орхон-Енисей ежелгі жазбалары, оны жаластыран, аза жерінде дниеге келген л-Фараби, Жсіп Баласани, Махмд ашари сияты аса ірі лама-алымдар мрасындаы тлімдік ойлар тебойда Тілеуабыллы, Мхаммед Хайдар Дулати, адырали Жалайри сияты ойшылдарды туындыларынан крініс тапты. з ебектерінде олар адам, ел басару мраттарын, этикасын, трбие мселесін, жалпы адамгершілік пен ізгілікті бастау блаын ата-баба салт-дстрлерінен, діни наным-сенімдерден, ылымны халыты бай тжірибеге негізделуінен іздестірген еді.
аза хандыы тсындаы этномдени білім крінісін халыты ауыз дебиетінен табамыз. Осы кезеде халы арасынан шыан талантты адамдар –аындар, салдар, серілер, жыраулар болды. Жастарды отансйгіштікке, патриоттыа, айырымдылыа, жымшылдыа, ебекті адірлей білуге трбиелеуде, лкенді сыйлап, депті, кішіпейіл, елгезек, мейірімді болу сияты жасы асиеттерді оларды санасына сііріп, бойына ялатуда Асан айы, Шалкиіз, Доспамбет, Атамберді, Бар т.б. аын-жырау шыармаларыны лкен маызы бар.
азастанны Ресейге осылана дейiнгi этномдени білім беру практикасын сз етсек, бл дуiрде кбiнесе конфессионалды дiни мектептер мен медреселер, кейiн орыс-аза мектептерi атар ызмет жасап, этномдени білім беруде оларды зіндік маызы болды.
Біз этномдени білім беру идеяларыны алышарттарын ылыми трыдан негіздеуге талпыныс жасады (Кесте 1).
Кесте 1 – азастандаы этномдени білім беру идеяларыны тарихи-педагогикалы алышарттары
| №/№ | Этномдени білім идеялары | Этномдени білім беру идеяларыны кілдері | Этномдени білім беру идеялары баяндалан ебектері | Этномдениет трлері |
| 1 | лы тркі аанаты, орыт ата мрасы, араб-шыыс мдениетіні ыпалы (VI-XV.) | бу Насыр л-Фараби (870–950), Жсіп Баласани (ХІ.), Махмд ашари (ХІ.), ожа Ахмет Иасауи (1103–1166) т.б. | «леуметтік-этикалы трактаттары», «Баыта жету жайында», «Азаматты саясат», «Мемлекеттік айраткерді наыл сздері» т.б. «тты білік», «Даналы кітабы» | алалар саныны суі: оларды Жетісу аймаында пайда болуы, олнеріні дамуы (ыштан жасалан ыдыс-ая, темір сталы, металл деу, т.б.). Сулет неріні ансамбльдері, кесенелер мен мешіттер |
| 2 | аза хандыы тсындаы этномдени білім беру идеялары (XV–XVІІІ асыр ) | тебойда Тілеуабыллы (1388–1483), Мхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) адырали Жалайыр (1555–1607) Асан айы (XVасыр ) азтуан (XV асыр) Бар Жырау(1697–1787) Шал (Тілеуке) лекелы (1748–1819) т.б. | «Шипагерлік баян» «Жами ат-тауарих» «Тарих и Рашиди», «Жааннаме» Аын-жырау шыармаларыны масаты жастарды отансйгіштікке, патриоттыа, айырымдылыа, жымшылдыа, ебекті адірлей білуге трбиелеуде, лкенді сыйлап, депті, кішіпейіл, елгезек, мейірімді болу сияты жасы асиеттерді оларды санасына сііріп, бойына ялату | Халыты тарихы, салт-дстрлері, дет-рпы, дниетанымы, мінез-лы, сана-сезімі туралы білім. сиет, ибрат сздер, тлімдік-трбиелік, танымды сздер, жырлар, ертегілер т.б. |
Тарихи педагогикалы процестерді дуірге блу оны санадан ткізуге, ынуа кмектеседі, оны ішкі задылытарын анытауды жеілдетеді, ылыми орытынды жасап, оны заманауи былыстармен байланыстыруа ммкіндік береді. Мектеп жне педагогика тарихын дуірлерге блмей, зерттеу иын. Дуірлерге блу - жалпы адамзатты немесе айматы, елді, белгілі халыа тн тарихи педагогикалы дерістерді алыптасу жне даму кезедеріні негізгі мазмнын мндік анытау болып табылады.
Дуірлерге блуді крделілігі жалпылемдік тарихи - педагогикалы дерісті, сондай-а, оны айматы немесе ауматы тарихына негізделген бліктерге блудегі ажеттіліктерді анааттандыруа абілетті бірыай лшемдерді тратандыруды иындыына байланысты.
Кезе – кез келген тарихи педагогикалы былысты, дерісті дамуындаы уаытты белгілі аралыы.
Бізді зерттеу проблемамыз азастанда этномдени білім беруді алыптасуы мен даму тарихына байланысты боландытан, біз аза тарихы, педагогика тарихы, аза халы педагогикасы тарихына байланысты кезедерге блу проблемасын зерделеп, оны басты аидаларын басшылыа алды.
азастанда оушылара этномдени білім беруді эволюциясын кезедерге блуде тмендегідей тжырымдамалы тырлар басшылыа алынды:
- азастанда этномдени білім беруді алыптасуыны тарихи-педагогикалы алышарттары аныталынды.
- Этномдени білім беруді ртрлі кезедерінде оамны тарихи-леуметтік даму процесіне талдау жасалды.
- Этномдени ой-пікірлерді, халыты педагогиканы тлімдік ндылытарыны алыптасуы мен дамуы лтты ылым мен мдениетті тиісті кезедердегі жай-кйімен штастыра зерттелді.
- Зерттеу материалдарын ылыми-педагогикалы талдауда этномдени білімні маызды компоненттері этнологиялы, этнопсихологиялы, этнофилософиялы жне этномдениеттану ылымдарыны діснама-дістерін ескере отырып, дерек кздерін кешенді пайдалануа лкен мн берілді.
орытындылай келгенде, азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуын тмендегідей шартты кезедерге бліп крсетеміз:
1 кезе: азастанда этномдени білім беруді пайда болуы (ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басы);
2 кезе: азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы (ХХ асырды 20-90 жылдары);
3 кезе: азастанда оушылара этномдени білім беруді дамуы (1991 жылдан бергі кезе).
Біз шартты трде сынып отыран, азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуыны ылыми маызы аса зор рдістері мен кезедері з бастауын ХІХ асырдан аланымен, аза халы тарихыны ежелгі дуірдегі жалпы этникалы мдениетіні алатын орнын жоа шыармаймыз.
Трлі дебиет кздері мен мраат материалдарын талдау негізінде азастанда этномдени білім беруді алыптасуы мен даму кезедеріні салыстырмалы-мазмнды сипаттамасын тмендегі кестеде береміз (Кесте 2).
Кесте 2 - азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасу мен даму кезедеріне салыстырмалы-мазмнды сипаттама
| №/№ | Этномдени білім беруді алыптасу мен даму кезедері | Этномдени білім беру идеялары, теориясы мен діснамасыны кілдері | Этномдени білім беру сипаты | Этномдени білім беру йымдары, оу-трбие мекемелері | Этномдени білім беруге баытталан оулытар мен бадарламалар, тжырымдамалар |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 1 | Ресей рамындаы азастанда этномдени білім беру (ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басы) 1-кезе -этномдени білім беруді пайда болуы | Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, А.нанбаев жне т.б. | Сауда, ндіріс капиталыны пайда болуы, азастанны шикізат аймаы болып алуы. лтты байлыты Ресей орталыыны иеленуі. Саяси-леуметтік алышарттар: 1.Ресейдегі саяси жне революциялы ахуалдар. 2. Отаршылдыа арсы рекеттер. 3.Апан жне азан революциялары кезіндегі ахуалдар. | Діни мектептер мен медреселер, орыс-аза, тыш аза мектебі т.б. | М.Нрбаев «азаша ліппесі», З.Ералилы «аза ліппесі», И.Аралбаев, Х.Срсекеев «ліппе яки тте оуы», М.Малдыбаев «азаша е жаа ліппесі»,.ожыов «ліппе», К.Сералин «азаша ліппесі», А.Байтрсынов «Букварь для киргизов», «Оу ралы»,.Сулейманов «Тнтану» (анатомия),. Сулейманов Табиаттану» т.б. |
| 2 | Кеестік азастандаы этномдени білім беру (ХХ асырды 20-90жылдары). 2-кезе этномдени | .Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Жмабаев, М.Дулатов, Ш.дайбердиев, Ж.Аймауытов, | - Алаш озалысы. - Кеестік империя саясаты. - аза халына сапалы білім беру. - аза газет-журналдарын шыару. | Бастауыш, жетіжылды, сегізжылды, орта мектептер. | А.Байтрсынов «ліп-би», «Тіл ралы», «Сауат ашыш», М.Дулатлы «Есеп ралы», «ираат»,.асымлы «3- жылды есеп ралы», «4-ші жылды есеп ралы», «2-ші есеп ралы», |
№ 2 кестені жаласы
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| білім беруді алыптасуы | С.Сейфуллин, Х.Досмухамедов, Ы.Оршыбеков, М.абдуллин, Б.Момышлы, Б.Адамбаев, М.лімбаев т.б. | - азаты лтты мектебін ашу - Тл оулы, оу ралдарын жазу - азаты ылыми тілін алыптастыру ХХ асырды 70-жылдарынан бастап этнопедагогикалы зерттеулер ола алына бастады. | М.Жмабаев «Педагогика», Ж.Аймауытов «Психологи», «Трбиеге жетекші», 1960ж. тл оулытар жазу Е.Бекмаханов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, І.Кеесбаев, А.Ысаов, Т.ордабаев, М.абдуллин т.б. | ||
| 3 | Туелсіз азастан жадайында этномдени білім беру, (ХХ асырды 90-жылдарынан бастап азірге дейін) 3-кезе -этномдени білім беруді дамуы | М.Х.Балтабаев,.Блеев,.Б.Жарыбаев, С.алиев, К.Ж.ожахметова, М.рсабаев, Ш.М.Мухтарова Ж.Ж.Наурызбай К.Оразбекова Т.Табылдиев, С.А.забаева т.б. | Этномдени білім беру теориясы мен діснамасы алыптасты. ылыми теориялар жарыа шыты. Іргелі ылыми зерттеулер жргізілді. лтты тлім трбие аидаларына негізделген ылыми-тлімдік бадарламалар оу-трбие жмысына енгізілді. аза тілі ылым тіліне айналды. | лтты мектептер, этномдени мектептер, аралас мектептер | азастанда этникалы -мдени білім беру тжырымдамасы (1996ж), М.Х. Балтабаев «Педагогическая культурология», С.алиев «аза этнопедагогикасыны теориялы негіздері мен тарихы», К.Ж. ожахметова «Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика», Ж.Ж.Наурызбай «лтты мектепті лы мраты», С.А. забаева «Тамыры тере трбие»,.Табылдиев «аза этнопедагогикасы» т.б. |
азаты лы аартушыларыны тлімгерлік ебектері азастанда этномдени білім беруді бастауы, бірінші кезеі. Бл азастанны Ресей рамында болан дуірге сйкес келеді. Еліміздегі этномдени білім беру идеялары XIX асырды II жартысында аза халыны лы ойшылдарыны леуметтік-саяси, философиялы, педагогикалы, психологиялы кзарастарымен зекті байланыста дамыды. азастанда этномдени білім беру идеялары Ш.Улиханов, Ы. Алтынсарин, А.нанбаев есімдерімен байланысты.
Ш.Улихановты аартушылы-халышылды кзарасы, Ы.Алтынсаринні тлімгерлік мралары, Абайды философиялы-педагогикалы кзарастары азастанда этномдени білім беруді негізін алауа прогрессивтік ыпал етті.
Кеес дуіріне дейінгі кезеде оамды философиялы жне этномдени білім беру идеясыны, педагогикалы ойды дамуына Шкрім дайберділы, Мшр Жсіп Кпейлы, Слтанмахмт Торайыров, Мухаммед Салим Кашимов т.б. аза оымыстылары лкен лес осты. Бл кезеде лы аартушылар ісін Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Халел Досмхамедов, Жсіпбек Аймауытов, Мажан Жмабаев т.б. жаластырды.
азастанда этномдени білімні тууы мен алыптасуына Орта Азия ойшылдары идеяларыны да ыпалы болды. Соларды ішінде Махмудходжа Бехбуди, Убайдулла Завки (збекстан), Тоглок Молдо (ырызстан), Ахмад Дониш (Тжікстан), Мола Кылыч (Тркменстан) жне т.б.
Сонымен атар осы кезеде аза аартушылары мен айраткерлеріні демократты-гуманистік кзарастарына Ресейді озы ой-пікірдегі оымыстыларыны (Ф.М.Достоевский, В.Затаевич, П.Э.Михаэлис, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Т.Шевченко, А.Янушкевич т.б.) сері боландыын да айта кету керек.
Ресей империясы рамындаы азастанда этномдени білім беру теориясына жасаан тарихи талдау мынадай тжырыма келуімізге ммкіндік берді:
- азастанды Ресейді отарлау саясаты азастанны экономикасына ана емес, леуметтік-мдени міріне де з ыпалын тигізді;
- орыстандыру саясаты арылы халыты з дінінен, тілінен, мдениеті мен тарихынан алшататпашы болды;
- осы кезеде азастанда этномдени білім беру идеясыны негізін алаушылар Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, А.нанбаев т.б. болды. Оларды ебектері мен атаран педагогикалы ызметтері, ылыми зерттеулері, деби шыармалары этномдени білім беру негізін алады.
аза топыраында этномдени білім идеясыны туын алаш ктерген Ш.Улиханов. Аартушы этномдени білім беру мазмнында аза халы ауыз дебиетін жинатау арылы балалар мен жастар трбиесіні леуметтік – тарихи тжірибесін серлі крсете білді. Ол: «Халыты трмысы мен дет-рпы,- деп жазды, - брінен де арты тілден крініс табады. ткенді астерлеу жне аыздарды молдыы - терістік жне Орта Азия кшпелі халытарыны ерекше асиеті. аза тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сздер жо, ол наыз таза тіл».
Ы.Алтынсаринні пікірінше, оу-трбие процесінде халы шыармашылыын пайдалану балаларды ата-баба салт-дстрлерін сыйлауа, адамдарды ойлары мен рекеттерін дрыс тсінуге йретеді, адамгершілік сапаларыны, эстетикалы таламдарыны жне т.б. алыптасуына септігін тигізеді. «аза баласы ортаны ылыми танып-білмеді; алайда ол зін оршаан табиат былыстары туралы кп білді, Сарыара даласында жасы баыт ала білді; ол ата жасы шапты, садатан дл атты, ашылыа, аындар айтысына атысты; ертегішілерді тыдады. аза баласы тыр маалдарды, ертегілерді, жмбатарды, ойындарды, адамгершілік йретулерді абылдап, естерінде сатады».
Абайды этномдени білім беру идеяларындаы басты нысана - «Атаны баласы болма, адамны баласы бол... жасы кпке орта, пайда еліе, халыа тисін», – деген гуманистік ой-пікірді уаттау болды. Абай адамды ттас жеке тла ретінде абылдады, «толы адам» идеясын сынды.
Біз зерттеуімізде аталан бірінші кезеде этномдени білімні пайда болуына септігін тигізген тыш газет-журналдара талдау жасады жне мынадай орытындыа келдік:
- аза тіліндегі педагогикалы баспасз аза халыны жалпы мдениетін ктеруге баытталан нды дние. Сол кездегі лтшылды деген сына арамастан газет, журнал беттерінен этномдени білім беруге байланысты, яни тіл, мдениет, салт дстр, дебиет, лтты трбие мселелері бой крсетіп отырды.
- Баспасз материалдары аза мектептері шін лкен педагогикалы жне дістемелік кмек крсету ызметін де абыроймен атарды.
- Алашы аза газет - журналдарды ай-айсы болмасын, азастандаы педагогикалы баспасзді жне педагогикалы ой - пікірлерді алыптасуына, еліміздегі этномдени білім беру мен оу-аарту ісіні тарихына елеулі лес осты.
Кеестік дуірде елімізде аса маызды, тіптен сан асырлы тариха пара-пар, халы тадырын, ел болашаын анытаан оиалар болып тті: Алаш озалысы, кштеп жымдастыру, ашты, саяси уын-сргін, демографиялы апат, лы Отан соысы, азастана депортацияланан халытар тадыры, 1986 жылы Желтосан ктерілісі, лы арман - туелсіздікке ол жеткізу. Бл кезе - аза ылымы мен мдениетінде, білім беру жйесінде де лкен згерістер уаыты.
Сонымен, зерттеуіміз крсетіп отырандай, азастанда этномдени білім беруді екінші, алыптасу кезеі елімізді Кеес Одаыны рамында болан дуірге сйкес келеді. Осы бір арама-айшылыа толы, асіреті мен злматы жетіп-артылатын 70 жылда азаты халы педагогикасы, лтты тлім-трбиесі мытылуды ша алдында алды.
Бл кезеді шартты трде екіге бліп арауа болады:
1. Этномдени білімні алыптаса бастауы – 20-30-жылдар. лтты мдениет, ылым, білім беру ісіні арынды дамуы (сауатсыздыты жою, оулытар мен оу ралдарын зірлеу, кадрлар даярлау, ылыми зерттеулер жргізу, т.с.с.). Бл кезде халыты білім беру саласындаы этносты-мдени, тілдік ажеттіліктерін анааттандыруда алаш ардатыларыны ебегі шексіз. Ж.Аймауытов,.Бкейханов, А.Байтрсынов, М.Дулатов, Х.Досмхамедов, М.Жмабаев, М.Шоай, т.б. дниетаным, сана-сезім, салт-дстр, тлім-трбие туралы ой-пікірлері аза мдениеті мен педагогикасыны алтын орына айналды. Идеологиясы кеестік сипатта боланымен халымызды біртуар зиялылары О.Жандосов, С.Медешев, С.Сейфуллин, С.Сдуаасов, Т.Рыслов жне т.б. тлімдік-негелік мраларыны да маызы аса зор.
2. Бір ана мдениет пен тілге баыт стаан білім жйесі (30-жылдарды ортасы – 90-жылдара дейін). Білім мазмнынан лтты ерекшелікті, халыты асиет рухыны бірте-бірте аласталуы (бірыай оу жоспары, бадарламалар мен оулытарды орыс мдениеті мен Ресей тарихына негізделуі, лтты мектептерді жабылуы, жазу-сызуды кириллицаа кшуі т.с.с.). Этномдени білім мазмнына байланысты бл кезеді де екі сатыа блуге болады:
- лтты педагогика ылымыны тоырау жылдары (30-жылдарды ортасы – 60-жылдар). анды ырын репрессия, екінші дниежзілік соыс жне оларды ауыр зардабыны сері. ылыми зерттеу мселелерінде крнекті алымдар Ш.лжанов, Т.Тжібаев,.Сыдыовты ебектері этномдени білім мазмнын байытуда лкен рл атарды;
- Кеестік мазмн мен коммунистік идеология баыттарыны стемдік етуіне арамастан аза ылыми педагогикасыны даму уаыты (70-90 жылдар). Этносты-мдени білім мазмнын арастырушылар атарында бірінші кезекте.Бержанов,.Жарыбаев, С.алиев, К..нантаева,.Сембаев, Г.М.Храпченков т.б. ылыми-зерттеу ебектерін атап ту керек.
Брыны Кеес Одаыны рамына енген аза Советтік Социалистік Республикасы 1991 жылды 16 желтосанында з туелсіздігін ресми трде жариялап, дербес мемлекет болып танылды. Бл аза еліні тарихындаы тедесі жо аса зор тарихи оиа болды.
Бізді пікірімізше, азастанда этномдени білім беруді шінші – дамуы кезеі осы кезден басталды. азастанды педагогика ылымы туелсіздігімізді ныайту, ана тіліміз бен тл мдениетімізді ркендеуі, мыт бола жаздаан тлімдік-негелік ндылытарымызды оыту мен трбие жйесіне айта оралту, аламдану дерісінде лтты діліміз бен сана-сезімімізді сатап алуымыза ызмет етіп отыр. Бл істі азіргі кезеде берік рі жан-жаты ыты-нормативтік жне ылыми-теориялы жне олданбалы базасы жасаланын айту керек.
ыты-нормативтік негіз. азастан Республикасыны 1995 жылы бкілхалыты референдумда абылдаан Ата заы аза халыны, елімізде тратын баса да этностар мен этносты топтарды білім беру саласындаы лтты-мдени жне тілдік мдделерін іске асыруа барлы ыты жадайды жасайды.
Мемлекетті лтты тілдерге деген аморлыына байланысты нормалар Р «Тіл туралы» заында жаласын тапан. Мдениет саласындаы мемлекеттік саясат принциптері Р «Мдениет туралы» заыны баптарында белгіленген. Этномдени білім беруді мазмнын анытауда Р «Білім туралы» заыны, оны ішінде «Білім беру жйесі» жне «Білім беру мазмны» тарауларыны маызы зор.
Мемлекеттік – ресми жне реттеуші жаттар. Ел Президентіні рпаа лтты тлім - трбие беруді негізгі бадарлы идеяларын жзеге асыру масатында бгінгі тада азастан Республикасы Президенті жанындаы Мемлекеттік саясат жніндегі лтты кеес бекіткен: леуметтік-мдени даму (1993); Гуманитарлы білім беру (1994); Білім беру саласындаы мемлекеттік саясат (1995); Тарихи сананы алыптасуы (1995); Этникалы-мдени білім (1996), тжырымдамалары, солармен атар Жоары мектеп студенттеріне этнопедагогикалы білім беру тжырымдамасы (1998), «азастандаы педагогикалы ой-пікірді алыптасып, даму тарихын педагогикалы жоары оу орындарына арнайы пн ретінде енгізу туралы» (1991), «Мектепке дейінгі жне мектеп жасындаы балалар трбиесі» (1995), «Жалпы білім беретін мектептерді дамуы» (1997) ресми жаттары жары крді.
діснамалы-теориялы негіздер. Туелсіздік алан жылдан бастап жан-жаты жргізілген ылыми-зерттеу жмыстарыны нтижесінде азастанда этномдени білім беру мен осы саланы зерттейтін ылым - аза этнопедагогикасыны діснамалы-теориялы негіздері алыптасты.
Туелсіз елімізде оушылара этносты-мдени білім беруді діснамалы, теориялы жне практикалы мселелерін шешуде «азастан Республикасындаы этникалы - мдени білім» тжырымдамасыны маызы зор болды.
С.алиевты «аза этнопедагогикасыны теориялы негіздері мен тарихы» ебегін аза этнопедагогикасы тарихын бір жйеге келтірген тыш нды зерттеу деуге болады.
аза этнопедагогикасыны діснамалы-теориялы мселелерін тере арастыран алым К.Ж.ожахметова этнопедагогиканы баыттау негізі педагогиканы діснамасы екенін ашып крсетсе, аза этнопедагогикасыны ылыми-теориялы, діснамалы негіздерін алаушыларды бірі алым С.А.забаева халыты педагогиканы халы барасы біліміні, іскерліктері мен дадыларыны жиынтыы ретінде мектептегі оу-трбие процесіні діснамалы негізі трысынан арастыран.
Н.Елікбаев аза халыны лтты психологиясыны алыптасуы мен задылытарын, оны зіндік табиатын, рылымын, тарихы мен леуметтік-мдени негіздерін анытай келе, тарихи сана мен лтты мдениет – лт рухыны зегі, азастанды патриотизм мен лтты трбие – рухани топтасуды тірегі екенін, елімізде этникалы арым-атынас мдениеті мен келісімін жетілдіру арналарын анытаан.
азастанда оушылара этномдени білім беру теориясыны негізін алаан Ж.Ж.Наурызбай азастан Республикасында оушылара этномдени білім беру тжырымдамасы мен моделін, тіл саясаты тжырымдамасын сынып, оушылара этномдени білім беруді ылыми-теориялы негіздерін, масаты мен міндеттері, рылымы мен жзеге асыру принциптерін айындап берген.
Талданып отыран кезеде таы біратар ке ауымды тжырымдамалар мірге келді.
Этнопедагогика жеке оу пні ретінде. азіргі тада этнопедагогика, жеке оу пні ретінде діснамалы, теориялы жне практикалы жаынан негізделіп, білім стандарттары жасалып, бадарламалары зірленіп, оулытары жазылып, оу орындарына ендірілді.
Бл мселені жан-жаты зерттеген алым Ш.И.Джанзакованы «Этнопедагогиканы жеке пн ретінде руды ылыми негіздері» атты ебегінде философия мен ылым діснамасындаы ылыми жне оу пндері араатынасыны діснамалы негіздері аныталан, этнопедагогиканы ылыми пндік моделі компоненттеріні мазмны натыланан, жеке оу пні мртебесіндегі этнопедагогиканы болжамды моделі арастырылан, этнопедагогиканы рылымды-мазмнды-ызметтік компоненттеріні сипаттамасы берілген.
Ш.М.Мхтарова «Жоары педагогикалы білім мазмныны этносты компонентін алыптастыруды теориялы негіздері» атты докторлы диссертациясында «жоары педагогикалы білім мазмнындаы этносты компонент» тсінігіні мні ашылан, сонымен атар зерттеліп отыран феноменні жаандану жадайындаы рлі мен орны педагогикалы идеяларды жне оам дамуы тарихындаы позитивті тжірибені ылыми рефлексиялау негізінде анытаан. алым болаша педагогты полимдени тласын алыптастыруды заманауи тжірибесін талдаан жне рпатарды этносты жне этносаралы леуметтендіру процесіндегі малімні рлін тере зерттеген.
Р.. Дйсембінованы «аза этнопедагогикасын мектепті оу-трбие процесіне ендіруді ылыми-педагогикалы негіздері» атты ылыми ебегінде аза этнопедагогикасын мектепті оу-трбие процесіне ендіруді діснамалы-теориялы негіздеріні мазмны жасалан, аза этнопедагогикасыны функциональды ммкіндіктері айындалан, аза этнопедагогикасын мектепті оу-трбие процесіне ендіруді тжырымдамасы жасалан, шарттары мен лшемдері аныталан.
Тарихи-педагогикалы, этнопедагогикалы, этнопсихологиялы, лтты философиялы, мдениеттанушылы негіздері. Этномдени білім - білім беру теориясы мен тарихы, мдениеттану, философия, этнопсихология, этнос теориясыны іргелі негіздеріне сйенетін крделі педагогикалы былыс. Оушылара этномдени білім беру проблемасы азастанды алымдармен атар, ТМД елдері алымдарыны назарынан тыс алмаан (Л.В.Кузнецова, Д.Н.Латыпов, Ф.Ф.Харисова жне т.б.).
Этномдени білім беру эволюциясыны осы кезеінде елімізде ылыми зерттеулерден баса этномдени трбиені авторлы бадарламалары мірге келді («Атамекен», «Сенім», «Кусар бла», «ыздар ліппесі», «аза халыны салт-дстрлері» жне т.б.).
Этномдени білім беруді діснамалы-теориялы негіздерін жан-жаты зерттеу монографиялар, оулытар мен оу ралдарын жазуда да о крініс табуда.
Сонымен, азастанда этномдени білім беруді даму кезеі елімізді туелсіздікке ол жеткізіп, халыты ана тілі, лтты мдениеті, тл тарихымен толыанды ауышуа ммкіндік алан тарихи кезенен, яни ткен асырды 90-жылдарынан басталып, бгінгі кнге дейінгі, зірге ыса да болса асырлара бергісіз аралыты амтиды. Отбасына, мектепке лтты трбие айта оралды, оамда халыты тлім-негеге бетбрыс басталды, бл деріске азастанды педагог-алымдар да з лестерін осуда. Соны нтижесінде:
- Этномдени білім, этносты педагогиканы діснамалы-теориялы негіздері жасалды (С.алиев, К.Ж.ожахметова, Ж.Ж.Наурызбай, С.А.забаева т.б.).
- Этнопедагогика жеке оу пні болып алыптасты (Ш.И.Джанзакова, Р..Дйсембінова,.Б.Жарыбаев, Ш.М.Мхтарова,.Табылдиев т.б.).
- Этносты-мдени білімні тарихи-педагогикалы, этнопедагогикалы, этнопсихологиялы, этнофилософиялы, мдениеттанушылы негіздері зерттелуде (М.Х.Балтабаев, Ш.К.Беркімбаева,.Блеев, С.аббасов,.Б.Жарыбаев, Е..Жматаева, Б.А. Жетпісбаева, К.Ж.Ибраева, С.Т.Иманбаева,.А.Сарбасова, Р..Тлеубекова т.б.).
- лтты трбие, этномдени білімні ылыми-теориялы мселелеріні тере де жан-жаты зерделенуіне тлімдік бадарламалар (З.Ахметова, К.Адамова, А.ыраубаева, М.рсабаев, Л.С.Сырымбетова, т.б.) мен оулытар авторлары (З.білова,.Жарыбаев, С.алиев,.Табылдиев т.б.) лкен лес осты.
Зерттеу мселемізді практикалы ырынан зерделегенде де азастанда этномдени білім беруді алыптасуы мен дамуыны біз жоарыда сынан кезедерді басшылыа алды. азастан Республикасында оушылара этномдени білім беру практикасыны негізгі баыттарын білу масатымен азастан жерінде алыптасан медреселер мен мектептер, ондаы оу-трбие дерісіні йымдастырылуы, оу жоспарлары мен оу бадарламарына талдау жасап, мсылман мектептері мен медреселердегі, орыс-аза мектептеріндегі, кеестік дуір мектептеріндегі, туелсіз азастан жадайындаы мектептердегі оушылара этномдени білім беру жайына сипаттама бердік.
Мраат материалдары мен трлі дебиет кздеріне талдау жасай келе, азастан территориясында этномдени білім беруді бірінші кезеінде мектептер мен медреселер, орыс-аза мектептері, сан жаынан шамалы арнайы оу орындары жйесімен сипатталынатынын анытай отырып, мынадай орытындыа келеміз:
- аза топыраындаы мектептер мен медреселер этномдени білім беру тжірибесіні бастауы болды;
- мектептер мен медреселерде халы педагогикасыны тадаулы элементтері олданылды;
- жаа дісті медреселерде ана тілінде оытуа кп кіл блінді.
- сол кезедегі мектептерде станан лтты педагогикалы аидалар бгінгі жне келешек аза мектебі шін пайдалануа боларлытай асыл мралар деуге болады, олар басшылыа алан аидалар мыналар: оу баланы туан тілінде болуын; мектепте берілетін білім мен трбие лтты негізде баытталуы; оулытардаы оу материалдарында халыты педагогика элементтері амтылуы; мектеп оулытарын жазуда бала жанына жаын, тартымды болуын негізге алу т.б.
Бгінгі кнге жеткен мектептердегі мралар аза лкесіндегі осы уаыта дейінгі мектептерде этномдени білім беруге атысты мліметтерден хабардар болуымыза септігін тигізді.
азастанда этномдени білім беруді екінші кезеінде жалпы білім беретін мектептердегі оу дерісі негізінен кеес кіметіні идеологиялы станымдарына сай жргізілген, бірыай білім беру саясатыны аясында йымдастырылды. Бір орталытан басару мен бірыай білім беру жйесі салдарынан лтты ерекшеліктерді ескере отырып, мектептерді лтты сипатта дамуына еркіндік берілмеді.
Жалпы аланда, осы кезедегі мектептерде этномдени білім беру жайына талдау жасай келе, аныталан кемшіліктерді тмендегідей топтара жйелеуге болады:
- Барлы оу пндері бойынша оу-дістемелік жйені лтты
республикалар шін біркелкілігі; - Педагогика ылымы мен мектеп тжірибесіні оамды-леуметтік сранысты жне рухани ажеттілікті толы маынада амтамасыз етпеуі;
- лтты жне айматы ндылытар мен ерекшеліктерді білім беру мазмнында, оу дерісінде ескерілмеуі;
- рбір баланы з халыны лтты, этникалы ерекшелігін тереірек тануына, лтты дниетанымыны алыптасуына ыпал ететін этнопедагогика станымдарыны жзеге асырылмауы;
- аза мектептерінде оу дерісін йымдастыруа лтты тілде дайындалан ажетті оу-дістемелік ралдар, дидактикалы ралдар мен материалдар болмауы.
Туелсіздікке ол жеткізгеннен бері азастанны білім беру жйесі мен педагогикалы ылымы (шінші кезе) лемдік білім кеістігінен з орнын алып, арынды дами тсуде.
Этномдени білім беру баытында тмендегідей игілікті істер атарылды:
- оу ралдары мен оулытар, лтты тілдегі терминдер сздігін шыару ісі жаласуда;
- балалар шін мтіні ш тілде атар берілген суретті кітаптар шыарылуда;
- тілашарлар мен тілді здігінен йренетін кітапшалар шыарылуда;
- радио мен теледидардан тіл курстары мен ел, жер тарихынан малматтар беретін хабарлар берілуде Президент Н..Назарбаевты тапсырмасына сйкес аза тілінде «Балапан», «Мдениет», «Білім арнасы» т.б. телеарналары ашылды;
- мемлекеттік тіл мен баса этникалы топтар тілін дамытуа баытталан дістемелік оу ралдарын шыару ісі жаласуда;
- жалпы білім беретін мектептерде «азастан халытарыны тарихы мен лем тарихы», «азастан халытарыны мдениеті мен лем мдениеті» т.б. біріккен курстар енгізілуде.
Мны барлыы кплтты мемлекетімізде этномдени білім беру проблемаларын з мнінде шешіліп жатандыыны айаы. Ал бл, з кезегінде азастан Республикасында этникалы-мдени жне мемлекеттік сйкестілікке ол жеткізеді.
азастан туелсіздікке ол жеткізгеннен бері этномдени білім беру трбие жмысында атты ола алынан.
Біз диссертацияда азастан осы шінші кезеде оушыларды лтты мра арылы трбиелеуге баытталан бадарламалар мен тжырымдамаларды жйелеп, олара мазмнды сипаттама бердік.
азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасуы мен даму тарихын болаша педагог-мамандара оып йрету масатында жоары оу орындарыны оу дерісіне «азастанда оушылара этномдени білім беру тарихы» атты элективті курс енгіздік (Кесте 3).
Кесте 3 – «азастанда оушылара этномдени білім беру тарихы» элективті курс бадарламасыны мазмны
| №/№ | Таырып атауы | Лекциялар | Семинарлар | СОЖ | СЖ |
| Кіріспе Арнайы курс бадарламасыны масаты, мазмны, міндеттері. Этномдени білім берудегі базалы ымдар. | 1 | 1 | 3 | 3 3 | |
| Халыты кне тарихи-трбиелік тжірибесі – этномдени білім беруді айнар кзі | 1 | 1 | 3 | 3 3 | |
| Ортаасырлы Орта Азия мен азастан халытарыны тлімдік ой-пікірлері - этномдени білім негізі | 2 | 2 | 3 | 3 3 |
| аза хандыы тсындаы этномдени білім идеялары (XV-XVІІІ асыр) | 1 | 1 | 3 | 3 3 |
| азастанда оушылара этномдени білім беруді алыптасу жне даму кезедері | 2 | 2 | 3 | 3 3 | |
| азаты лы аартушыларыны тлімгерлік ебектері – азастанда этномдени білім беруді бастаулары (ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басы) | 2 | 2 | 3 | 3 3 | |
| азастанда этномдени білім беруді алыптасу кезеі (ХХ асырды 20-90 жылдары) | 2 | 2 | 4 | 3 4 | |
| азастанда этномдени білім беруді даму кезеі (ХХ асырды 90-жылдарынан бері) | 2 | 2 | 4 | 4 | |
| азастанда оушылара этномдени білім беру практикасыны негізгі баыттары | 2 | 2 | 4 | 4 | |
| БАРЛЫЫ: 90 саат | 15 | 15 | 30 | 30 |
