ОЖ 811.512.122373 олжазба ыында

ХАБИЕВА АЛМАГЛ АЛТАЙЫЗЫ

Тарихи лексиканы мазмнды рылымындаы коннотатты компоненттер

(Махамбет шыармашылыы негізінде)

Мамандыы – 10.02.02 – аза тілі

Филология ылымдарыны кандидаты

ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы 2007

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтында орындалды.

ылыми жетекші: филология ылымдарыны докторы,

профессор Ж.Манкеева

Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,

профессор Б.Шалабай

филология ылымдарыны кандидаты .нес

Жетекші йым: Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университеті

Диссертация 2007 жылы 14 ыркйекте саат 1400 Р БжМ А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы 10.02.06 – тркі тілдері жне 10.02.02 – аза тілі мамандытары бойынша филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орайтын Д 53.38.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Диссертациямен Р Білім жне ылым министрлігіні Орталы ылыми кітапханасында танысуа болады (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28).

Автореферат 2007 жылы 14 тамызда таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы міндетін атарушы

филология ылымдарыны докторы М.Малбаов

Жмысты жалпы сипаттамасы

Тіл-тілді сз байлыы рашан маына байлыымен астасып, тыыз байланыста болатыны белгілі. Сондытан да лексикалы жйені дамуы жаа сздерді, терминдерді пайда болуы, зге тілден енген лексикалы бірліктерді клемі негізінде ана жзеге аспай, ол тілде брыннан бар сздерді семантикасыны дамуы, р трлі стеме маыналарды пайда болуы, тілдік бірліктерді ассоциативті-бейнелі леуетіні жзеге асуы негізінде де крініс табады. Ал тіл кріктігіні, сз маынасы рісіні кеейіп, жетілуі, сіресе, кркем шыарма тілінен байалатыны сзсіз. Бл трыда аза халыны мірінде шпес із алдыран тарихи оиаларды, халыны тіршілігін, мдениетін, дниетанымын бейнелеуімен, ана тілімізді мол ммкіншілігін айындай тсуімен, тілді тарихи даму барысын крсете білуімен ерекшеленетін аын-жыраулар поэзиясыны тілі айрыша болып табылады. Сондытан да аза кркем сз дстрін жаластырып, деби тілге жаа образдар мен жеке сздерді келген Махамбет аынны асыл мрасын танып-білу тіл тарихы шін, жаа сапаа жаырып жатан лтты сана шін де те маызды.

«Махамбет леі – аза сзіні айталанбас діреті. рбір буыны мен бунаы, тармаы мен шумаы мншалы тап-таза орасыннан йылан ап-ауыр асыл сз азатан баса жер бетіндегі ешбір елді ле-жырында жо. Оны зге тілге оай аударылмайтыны да сондытан» (З.абдолов); «Махамбет шыармашылыы – тілі мен кркемдік стилі жаынан зіне дейінгілерден де, зімен тстастарынан да, зінен кейінгілерден де, тіпті таырыптас, жанрлас аын-жырауларды ле-толауларынан да крінеу ошауланып тран дние. Бл ошаулы тек тілдік-стильдік ерекшеліктерінде ана емес, суреткерлік дадыларынан, згелерде жо сонылыынан, белгілі бір поэтикалы мектепті барынша жаратып, екінші бір шыармашылы баытты кшбастары боландыынан крінеді…» (Р.Сыздыова), - деп жоары бааланан Махамбет теміслы ледеріні кркемдік, тілдік ерекшеліктері, дстрлі жыраулы поэзиямен сабатастыы т.б. біршама зерттеліп келді (Х.Досмхамедлы,.Жмалиев, Б.Аманшин,.мірлиев, Р.Сыздыова,.рышжанов,.Маметанов, Б.Шалабай т.б.). Бл трыда аын мрасын лингвистикалы жаынан зерттеген.мірлиев, Р.Сыздыова,.нес, Ш.Ниятованы ебектерін айрыша атап туге болады.

алым.мірлиев «XV-XIX асырлардаы аза поэзиясыны тілі» атты ебегіні бесінші тарауын Махамбет теміслыны шыармашылыына арнайды. Ол аын поэзиясыны зіне дейінгі дуірдегі поэзия лгілерімен байланысын, Махамбет тіліні лексикасын (ономастикалы, ару-жара атауларыны, туысты атынас пен кімшілік жйеге атысты ымдарды, зге тілдерден енген кірме сздерді олданысы, сздерді шырасу жиілігі), аын ледеріндегі сздерді стильдік-маыналы олданысын, Махамбет поэзиясыны синтаксистік жйесін т.б. сипаттайды. Ал «Махамбет поэзиясыны зіне дейінгі дуірдегі поэзия лгілерімен байланысы», «Махамбет поэзиясындаы философиялы-психологиялы параллелизм» атты маалаларында аынны шыармашылыына халы ауыз дебиеті мен жыраулар поэзиясыны лкен сері боланын наты мысалдар арылы крсете келе, ажетті жерінде брыны жыраулар сзін айталап отыранын дстрлі жаласты, мралану ретінде тану ажеттілігіне назар аудартып, Махамбетті біратар леі зіне дейінгі философиялы жне философиялы-психологиялы діспен жасаланымен, зіні лексикасы жаынан да, йасты трі жаынан да аза поэзиясында жаа сападаы кркем дниелер ретінде танылады.

Профессор Р.Сыздыова «аза деби тіліні тарихы» атты ебегіні бесінші тарауында Махамбет ледеріні тіліне тоталып, аын тіліндегі кне сздер, деби-кркемдеу тсілдері, Махамбетті зіндік ты образдары жнінде сз озаса, «Махамбет ледерін оыанда», «Махамбетті р сзін тсініп оыса», «Хата тскен сз тадыры» атты маалалары мен «Сздер сйлейді», «Кркем тексті лингвистикалы талдау» сияты ебектерінде суреткер шыармаларында молынан кездесетін маынасы кгірт тартан сздерді уелгі маыналарын ашып, тп-тркінін жан-жаты талдайды.

алым.нес «Махамбет теміслы ледеріні лингвотекстологиясы» атты кандидатты диссертациясында жмысты негізгі масатына орай «автор – мтін – абылдаушы» тізбесі бойынша Махамбет ледеріне тілдік трыдан ылыми сипаттама береді. Ол р жылдаы басылымдарды бір-бірімен салыстыра келе, канонды мтіннен ауытуларды пайда болу себебін, мтінтанудаы авторды рлі мен ызметін, Махамбет ледеріне тн ерекше мтінтзуші белгілерді айындау деген сияты мселелер тірегінде зерттеу жргізеді.

Зерттеуші Ш.Ниятова «Махамбетті тілдік тласы» атты кандидатты диссертациясында Махамбетті тілдік тласын лингвокогнитивтік жне прагматикалы трыдан сипаттай келе, оны зіндік ерекшеліктерін, шыармалары арылы тзілген кркемдік лемін аламны тілдік бейнесімен байланыстыра айшытайды. Ол аын ледеріндегі этномдени мазмны кшті, концептуалды леуеті аса жоары тілдік бірліктерді тезаурус тсілімен талдап, ондаы зек ызметін атаратын концептілерді этноэйдемдік сипатын айындайды.

Бл зерттеу жмысында ажетіне арай жоарыда крсетілген алымдар ебектеріні тілдік деректерін жне алдыы буын алымдар тарапынан сынылан біратар теориялы тжырымдарды, наты айтанда, тілдік тсіл-тлаларды, жеке тілдік элементтерді жала алып арамай, «жалпы кркем контекспен, баса да р алуан бейнелеу ралдарымен» (Е.Жанпейісов) байланыстыру, «ле тіліндегі жеке сзді поэтикалы ызметімен атар, оны информативтік ызметтерін, яни лені мазмны мен оны тілдік крінісі арасындаы сйкестікті анытау», «шыарманы мазмнымен, идеясымен» байланыста арастыру (Р.Сыздыова), «бейнеленетін болмыса автор атынасыны сипатын ескеру», «ылыми дамуды жаа баыт-бадарларына сйену» (Б.Шалабай) деген сияты баса да нды пікірлерді басшылыа ала отырып, Махамбет аынны кркем шыарма тілі лингвостилистика, лингвопоэтика, психолингвистика, тіл мен таным, тіл мен лтты мдениет сабатастыы, тіл мен тарихи орта сабатастыы трысынан арастырылма.

Таырыпты зектілігі. Махамбет поэзиясы – аса крделі дние. Аынны ткен заман шындыын, белгілі бір ортаны мдени, саяси, леуметтік сипатын, лтты болмысын, ділін, танымын р алуан кркем образдар арылы таныта білген экспрессивті поэзиясы біраз зерттелгенімен, аын тіліні зіндік табиаты, тере лтты-мдени, тарихи мні толы танылып, мн-маынасы ашылып болан жо. Сондытан да лтты мддеге негізделген Махамбет шыармаларыны поэтикалы рісін аза тіл біліміні жаа баыттарымен штастырып (лингвостилистика, лингвопоэтика, психолингвистика, лингвомдениеттану, когнитивтік лингвистика, этнолингвистика трысынан), арнайы арастыру – зекті мселелерді бірі болып табылады.

Екіншіден, белгілі бір уаыта сай келетін тарихи шындыты, халы міріне, лтты санасына елеулі сер еткен оиаларды, азаты лтты болмысын, дниетанымын, ршіл рухын, дниені аы мен арасын (мір – лім, уаныш – айы, сенімділік – опасызды, ділдік – ділетсіздік, дос – жау т.б.) танытуымен, адам жанын жандандырып, «лтты идея», «намыс», «ерлік», «аиат», «ршіл рух», «елім, жерім» деген ымдарды айшытай тсуімен ерекшеленетін жне соларды брін кркем бейне, астарлы ой, стеме маына негізінде таныта білген Махамбет аынны шыармашылы тілін зерттеу – кркемдік шеберлігімен, лтты дниетаным тередігімен, бейнелі де экспрессивті тілімен айырыша келетін кркем мтін тілін зерттеу деген сз.

шіншіден, таырыпты зрулігі Махамбет теміслы ледеріні тілі, оны ішінде коннотатты компонент маынасына те келетін сздерді олданылуы арнайы арастырылып, клемді трде зерттеу объектісі болмаанынан туындайды.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Коннотация былысыны ерекшеліктерін айшытап, лингвистикалы табиатын натылап дйектейтін Махамбет лексикасыны стеме маынасын ашуа байланысты аын шыармашылыындаы коннотатты семантиканы орын алу дегейін, масатын, жзеге асу жолдарын анытау – жмысты негізгі масаты. Белгіленген масатты орындалуы тмендегідей міндеттерді шешілуін ажет етеді:

• коннотация былысына арналан теориялы ебектерге шолу жасау;
• коннотация микрокомпоненттерін натылау;
• аын тіліндегі екінші дрежелі коннотатты сема (К2) мазмнын амтитын тілдік бірліктерді мысала ала отырып, семантикалы деривация мен коннотация категорияларыны байланысын крсету;
• Махамбет шыармашылыы негізінде коннотатты компонент жне астарлы мтін араатынасын анытау;
• коннотатты маына мазмнына те келетін сзолданыстарды коммуникативтік-прагматикалы мнін тсінудегі пресуппозицияны рлін крсету;
• аын тіліндегі мдени коннотация мазмнын амтитын тілдік бірліктерді таырыпты топтар трысынан саралап, кркем мтінні лексикасын лтты-танымды трыдан арастыру;
• наты тілдік деректер негізінде Махамбет поэзиясындаы кріктеуіш ралдарды ызметін прагматикалы стеме маына жне мдени апарат таныту трысынан сипаттау.

Зерттеу нысаны. Кркем сз шебері Махамбет аынны лтты-танымды, тарихи, прагматикалы сипатымен ерекшеленетін поэтикалы тілі.

Зерттеу пні. Махамбет поэзиясындаы коннотатты компонент маынасына те келетін бейнелі сзолданыстар мен лтты-мдени апарат мазмнына ие тілдік бірліктер.

Зерттеу жмысыны дереккздері. «Атырау аын-жазушыларыны кітапханасы» сериясыны екінші кітабында жары крген Махамбет теміслыны ледер жинаы (Алматы: Арыс, 2001. – 160бет), Махамбет аынны тарихи лексикасымен сабатас халы ауыз дебиеті мен жыраулар поэзиясыны тілдік олданыстары, алымдар зерттеулеріні деректері (.мірлиев, Р.Сыздыова,.Маметанов,.Нрмаамбетов,.нес, Харузин А., Досмхамедлы Х., Ы.Шреклы, Аманшин Б., Кенжалиев И., лкенов М., Отарбаев Р.,.Сараев т.б.), аза тіліні тсіндірме, фразеологиялы, этимологиялы, айматы сздіктері.

Зерттеу жмысыны діснамалы жне теориялы негіздері. Тіл біліміндегі лексикалы маынаны коннотатты компонентін, поэтикалы тіл ерекшеліктерін тануа байланысты В.И.Говердовский, В.И.Шаховский, М.М.Копыленко, Р.Сыздыова,.мірлиев, Е.Жанпейісов, Б.Шалабай, М.Оразов,.нес т.б. алымдарды зерттеулері мен монографиялары басшылыа алынды.

Зерттеу жмысында олданылан дістер. Жмысты масаты мен міндеттеріне орай тсіндіру, сипаттама, салыстыру, топтау, талдау (компоненттік, семантика-стилистикалы, контекстік, этнолингвистикалы, салыстырмалы-тарихи, дефиниционалды), орыту т.б. дістер олданылды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы мен нтижелері:

- Махамбет туындыларындаы коннотатты семантиканы жзеге асу жолдары, масаты аныталып, оларды кркем мтін тіліндегі маынасы лтты-танымды, мдени-тарихи трыдан арастырылады;

- Махамбет поэзиясыны тілдік деректері негізінде кркем шыарманы астарлы мтіні (подтекст) мен коннотатты компонент араатынасы арастырылып, оны (коннотацияны) астарлы мтін алыптастырудаы маызды рлі айындалады;

- белгілі бір тілдік деректерді коннотатты маына мазмнын айшытау барысында зге зерттеушілер тарапынан брын сипатталмаан Махамбет сзолданыстары мен ле жолдарыны стеме маынасы мнмтін мен тарихи орта (предметно-событийный фон (К.А.Долинин)) байланысында талданады;

- Махамбет ледерінде крініс тапан жыраулар поэзиясыны сз лгілері (жеке сз, сз тіркестері немесе ле жолдары) таза лингвистикалы себептер мен дстрлік сабатастыа байланысты танылып, сырты формасы, рылысы жаынан сай келгенімен, зге ты мазмнды, ерекше мнді амтитын дниелер екеніне назар аударылады;

Зерттеу жмысыны теориялы маызы. Махамбет аын поэзиясыны коннотатты семантикасын зерттеу барысында алынан нтижелер мен сынылан тжырымдар кркем шыарма тілін талдау, мтін лингвистикасы, поэтикасы жне лингвостилистика теорияларын толытыруа зіндік септігін тигізеді.

Зерттеу жмысыны практикалы маызы. Кркем мтін лингвистикасы, стилистикасы, когнитивтік лингвистика, лингвомдениеттану бойынша оылатын дрістер мен арнайы курстарда, Махамбет шыармаларын талдауа арналан семинар сабатарында, Махамбет сздігі мен аза тіліні тсіндірме сздігін растыруда пайдалануа болады.

орауа сынылатын тжырымдар:

- коннотация – крделі де кешенді былыс. Оны Махамбет тіліндегі коммуникативтік мні негізінде крініс табатын мдени коннотациясы прагматикалы, сипаттауышты, бейнелеуіштік, эстетикалы, символды т.б. коммуникативтік ызметтерімен ерекшеленеді;

- Махамбет поэзиясы лтты наышы басым астарлы ой, стеме маыналы кркем бейне, экспрессивті де ты мазмнды соны бейнелер тзейтін коннотациялы жйе ерекшелігімен танылады;

- Махамбет тіліні стеме маына мазмнын сипаттайтын кркем лексикасы біріншілік коннотативті сема (К1), екіншілік коннотативті сема (К2) жне шіншілік коннотативті сема (К3) маыналарын амтитын тілдік бірліктер дегейінде крініс табады;

- Махамбет поэзиясыны лексика-семантикалы аспектідегі коннотатты крінісі топоним, антропоним, жан-жануар, с, сімдік, киім, тр-тс, ару-жара атаулары, трлі фразеологиялы оралымдар негізінде крініс тауып, олар сйлемде белгілі бір осымша стилистикалы жк аралап, сонымен атар халыты дниетанымы, мдениеті, тарихы т.б. жнінен мол малмат бере алатын лингвомдени тілдік бірліктер болып табылады;

- Махамбет туындыларында кеінен олданылатын метафора, эпитет, тееу, метонимия, гипербола сияты кріктеу ралдары арылы алыптасан коннотациялы жйе белгілі бір объектіні жай анытап немесе сипаттап ана оймайды. Олар кркем поэзия тілінде прагматикалы стеме маына таныта келе, айтылма ойа сай кркем бейне сомдайды, шыарманы эстетикалы ндылыын арттырады, авторды кзарасын танытып, дниені ассоциативтік бейнесін крсетеді.

Зерттеу жмысыны жариялануы мен малдануы. Зерттеу жмысыны нтижелері «Махамбет поэзиясындаы ерлік пен елдік рухы жне азіргі дуір» (Алматы, 2003), «азаты лтты деби тілі: бгіні мен болашаы» (Алматы, 2004), «Академик Рбиа Сызды жне аза тіл біліміні мселелері» (Алматы, 2004), «Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми жат тілі» (Алматы, 2007) атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияларда, А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтында тетін лингвистикалы семинарда (Алматы, 2007) баяндалды. Республикалы ылыми басылымдар мен ылыми жинатарда диссертация таырыбына атысты 8 маала жарияланды.

Зерттеу жмысыны рылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

Жмысты мазмны

Жмысты бірінші тарауы «Коннотацияны теориялы аспектісі» деп аталып, оны мазмны трт тармата сипатталады.

1.1 Коннотацияны лингвистикалы табиаты. Коннотация – бл «connotation» - осымша маына деген латын тілінен алынан термин. Бл тараушада коннотацияа атысты Л.Ельмслев, Р.Барт, Ю.Апресян, Н.Комлев, А.Леонтьев, Л.Васильев, Е.Шендельс сияты сынды алымдарды пікірлері мен А.Уфимцева, Л.Сергеева, В.Говердовский тарапынан сынылан коннотатты макрокомпонентіні типтеріне шолу жасалынады.

аза тіл білімінде коннотация былысы теориялы трыдан арнайы арастырылмаан. Дей транымен, бл мселені танылуы зерттеушілер ебектеріні лексикалы маына, екіншілік номинация, лингвопоэтика, лингвостилистика аспектісіне сйкес амтылып, М.Оразов, А.Салынбай, Е.Абаан, Р.Авакова,.Хасанов, Г.Байгунисова, Д.лкебаева сияты алымдар тарапынан берілген анытамалар негізінде айшыталады.

Коннотация былысына арналан ебектерді шолу барысында алымдар тарапынан коннотацияны рылымды бліктері р трліше танылып, коннотация ымы ке маынада жне тар маынада арастырылатындыы байалады. Бл трыда зерттеушілерді толандыратын негізгі мселелерді бірі – бл баалауышты, экспрессивтілік жне эмоционалдылы микрокомпоненттеріні денотация жне коннотация аспектілерінде орын алу дегейі. Мысалы, В.И.Говердовский, К.А.Долинин ебектерінде аталмыш категориялар толытай коннотацияны микрокомпоненттері ретінде танылса, проф. М.Оразов крсеткендей, Э.Азнаурова, В.Звегинцев, И.Арнольд сияты алымдар «сзді эмоционалды-экспрессивтік ызметін стилистикалы маына рамында арап, оны коннотатты (негізгі маынаа осымша) маынаны атарына жатызады» [1,109]. Ал алым А.В.Филиппов коннотация ымына тек эмоционалды жне стилистикалы мазмндаы семантикалы маына жатады деп есептейді де, баалауышты жне экспрессивті семаларды ол денотацияны белгілі бір блшегі ретінде арастырады. алымны пікірінше, баалауышты сема – ымны (тсінікті) прагматикалы компоненті, сондытан да ол денотация аспектісіні объектісі. Ал экспрессивтілік рашан сзді (денотатты) деттен тыс, жаа тласында крініс тауып, нормадан ауытыан окказионалдылыпен байланысты [2].

Сондай-а, аза тіл білімінде семантика мселесімен арнайы айналысан алым М.Оразовты: «… сздерді эмоциялы маынасы сзді негізгі маынасы болмайды, негізгі маынаа осымша маыналы рек болып саналады дейтін болса, онда тентек, аыма, дана, сара, нас, топас (бларды тура жне ауыспалы маыналары да) деген сияты сздерді маынасын тсіндіріп бере алмаан болар едік» [1,109], - деген пікірі де аталан алымдарды станымын птамайтындыын байатады.

Осындай р илы кзарастарды орын алуы – бл алымдар тарапынан аталмыш мселеге бір жаты жне белгілі бір трыдан ана арауынан туындаан жадай болса керек. Осыан орай коннотация табиаты, наты айтанда, экспрессивтік, эмоционалды жне баалауышты микрокомпоненттер «толытыру, стемелеу аидасы» («принцип дополнительности») негізінде сипатталу ажет сияты. Бл аида физика ылымынан бастау алып, азіргі кезде лингвистикада да кеінен олданылып жрген діс. «Толытыру, стемелеу аидасы» бойынша бір объектіге атысты арама-арсы келетін екі немесе одан да кп ылыми теорияларды болуы – зады былыс. Себебі: «…айтарлытай крделі таным объектісі бір ана лгіде толытай танылуы ммкін емес. Ол оны жан-жаты крсете алатын, онымен байланысты былыстарды трлі тобын, трін ашып бере алатын бірнеше лгіден труы ажет» [3,202] жне «кез келген тжырым – бл крделі жне іштей арама-айшылытара толы объектіні біржаты идеализациялануы, санадаы біржаты крінісі» [4,112] екенін ескеретін болса, «рбір тжырым тек з орнында, з былыстар тобын тсіндіру кезінде орынды» [4,112] болып табылатынын амыз. Сондытан да баалауышты, экспрессивтілік жне эмоционалдылы микрокомпоненттерді тек денотацияа тн немесе коннотацияны ана блшектері деп блмей, олар осы екі макрокомпонентті объектілері бола алады деген станымды птаймыз.

Кбіне мырза, жынды, пысы, жек кру, масара, жауызды, тентек,

баыраю, зымырау іспеттес лексика-семантикалы бірліктер тілдік коннотациялар ретінде танылып жр. Дегенімен, бл сздерді коннотация аспектісіне тікелей атысты болуы кмн тудырады. Себебі, коннотатты маына екіншілік, ол денотаттан пайда болады деген аиданы басшылыа алатын болса, аталмыш сздерді коннотативті деп танылуы шін оларды денотатты маынасы айын крініп тру керек. Яни, осы іспеттес сздерді маынасы коннотатты компонент маынасына те келеді десек, онда оларды денотатты маынасы андай деген сауал туындайды. Осыан орай крсетілген сздердер эмоционалды, экспрессивті жне баалауышты бояу танытып транымен, олар денотация аспектісіні объектілері болып танылуы ажет деп есептейміз. Аталмыш лексемаларды табиатына тн микрокомпоненттер сзді затты-логикалы мазмнымен тыыз байланыста болып, белгілі бір ым ретінде крініс табады. Бны зерттеушілер ебектері де байатады. Мысалы, алым В.И.Шаховский льстец, негодяй, эгоист, вздыхатель (поклонник), красться т.б. сздерін мысала ала отыра, «в этих примерах коннотацией является образное представление, зафиксированное в денотативной сфере семантики слов и соотносящееся с понятием, которое оно замещает в языке» [5,33] деп, сз семантикасыны экспрессивтік, эмоционалды жне баалауышты компоненттері денотативті де бола алады деген ой тйеді. Немесе, біратар зерттеушілер тарапынан баалауышты бірліктер екі трге блініп, оны бірі рационалды (интеллектуалды) баа (нату, жек кру, уаныш, айы, сыйлау т.б.) ретінде арастырылуы – оларды (баалауышты бірліктерді) ыммен, демек десигнатпен тыыз байланыста танылатындыын крсетеді. Сондай-а лексикалы бірліктер мен фразеологиялы жйені рамындаы эмоционалды, баалауышты жне экспрессивті компоненттерді екі сипатта болатынын байап, оларды семантикалы ерекшеліктерін денотативті жне коннотативті аспектілерде арастыру ажеттілігіне назар аудартан тілші-алымдар Т.Трипольская мен В.И.Шаховскийді кзарастары да ерекше орын алады.

Жалпы лексика-семантикалы бірліктерді денотация жне коннотация аспектілеріні объектілері ретінде танылуы шарттылыа негізделеді. Себебі сз жеке-дара трып коннотатты маына таныта алмайтындыы белгілі (тек жалпыхалыты сипат алан сз-символдар жнінде толытай олай айта алмаймыз). Сз маынасыны бл блігі (коннотатты компонент) тек коммуникацияда (мнмтінде, ситуацияда) жзеге асып, тілдегі сздерді семантикалы рылымындаы белгілі бір семаны рістілігімен жне олданысты сипатымен байланысты болып келуіне орай ерекшеленеді. Оны айшыты крінісіні зекті аясы – кркем мтін. Мысалы, Махамбетті: «Адырнасын ала гіздей міреткен, // Атан оы Еділ, Жайы те ткен, // Атанын ардай боратан, // Кк шыбыын анды ауыздан жалатан // Арыстан еді-ау Исатай!», - деп келетін ле жолдарындаы кк шыбы тіркесіне назар аударайы. «аза тіліні тсіндірме сздігінде» шыбы сзі: «1. Аашты бтаы, жапыраы жо, зын да жіішке, солылда жас ркені. 2. Бір нрсені жргізу, ру, жазалау шін, амшы орнына олданылатын жіішке ааш. 3. Жаа сіп келе жатан жас ркен; кшет. 4. Ауыс. Тая, соы» - деп крсетілген. Алайда, шыбы сзіні бл семантикалы маыналары аын тіліндегі кк шыбы тіркесіні семантикалы сипатын ашып бере алмайтын сияты. Аталмыш сзолданысты маынасын дл айтып беру иындау. Дегенмен, мынадай ш болжам жасауа болады: 1. Кк шыбы – бл ылыш (семсер). Осы орайда біз алым.Маметхановты зерттеуіндегі мынадай деректерге сйенеміз. Зерттеуші «діл слтан» жырынан: «Ораты лы арасай, // Шаласаны мінеді енді, // Кк шыбыын байланып, // аскеріні арасай // Басы болып жрді енді», - деген зінді келтіре отыра, «Осы лені мазмнына араанда, «кк шыбы» – «ылыш» деген сз болып шыады. Олай деуімізге таы бір толыыра длелді татар дебиетінен табамыз. «Чура батыр хикаяте» атты дастанда Шаали ханны ызы Сарани батырлара р кімні з дрежесіне арай сыйлы лестіргені баяндалады. Шора батыра бір алтын обди береді. Бл сыйлыа батырды кілі толмай, кпелеп, обдиды ашып та арамай тастай салады. Бірнеше кн соыса шыпай жатып алады. Шаали хан ызы Сараниды батыра жіберіп, соыса неге шыпай жатан себебін сратады.

«Сарани барып сраанда, Шора батыр айтты:

• Мен саан кпелеп жатырмын, сен маан р обди берді, ал баса батырлара сауыт берді, - деді.

Сонда ыз айтты:

- ане, сол обдиды ашып арашы, - деді. Шора батыр обдиды ашып араса, ішінде «Кк шыбы» («Кук чыбык») деген ылыш бар екен. Шора батыр мны кріп, ыза риза болып, скерімен аттанып, кп жауды ырып салды» дейді. Сйтіп, батыра дейі арнап сотыран йгілі иыр ылыш – «Кк шыбы» деп аталып, ерлік жырларында ежелден олданылатын бейнелі сз екен», - деп тйіндейді. Сонымен, зерттеуші.Маметханов келтірген тілдік деректер негізінде кк шыбы мыты (кк) ылыш ретінде айшыталатынын креміз. Длірек айтанда, «кк шыбы» деп ткір, темірден жасалан (кк) семсер (шпага) аталса керек: «Шпага – семсер. Скрестить шпаги – біреумен семсерлесу» [6,1126]. Бан, біріншіден, визуалды-бейнелі ассоциация негіз болса, екіншіден, тркі халытарыны тіліндегі кесіп, шауып, тіліп жіберетін ару-жара атауларыны (меч, сабля, шпага) «семсер» жне «ылыш» тлаларында келіп, бір ымды танытатындыы длел бола алады. 2. Кк шыбы деп сада та аталуы ммкін. Ол мынадай ле жолдарынан танылады: «Ораты лы арасай // Шаласаны ту астында жытырып, // Кк шыбыты орта белден бктіріп, // Кк сырлы оын тктіріп, // Баданадай сауытын // Тері тондай жырттырып…» (діл слтан), сондай-а, «Жас шыбытан жай тартты, // Жалыз шиден о атты…» (Ер Тарын). Кк шыбы – затты тура атауы емес, яни денотат емес. Ол «сада» маынасына осымша, ономасиологиялы ужі бар, тарихи сипаттаы коннотат. Яни, ол аруды жасалан материалы атауа уж болан. Екіншіден, кк шыбы сз тіркесіні коннотатты сипатын анытайтын микрокомпонент – «ккке» атысты. Бл арада «кк» сын есімі «жасыл» деген тс атауымен жне содан туындайтын «жас» деген ауыспалы маынамен синонимдес. Себебі садаты серпімділігі мен штілігімен сипатталатын, лі ааш бтаы боп бекімеген шыбытан жасаланы млім. араыз: «... садаты тобылы, йекі т.б. ааш шыбытарынан доаша иіп, екі шын айыспен керіп жасайды» [7,VII]. 3. Бізді ойымызша, Махамбет тіліндегі кк шыбы – бл жебе (садаты оы). Бан дйек ретінде жоарыда крсетілген Махамбет шумаын айта келтіріп, салыстыра талдап, мазмнына іліп крелік: «Адырнасын ала гіздей міреткен, // Атан оы Еділ, Жайы те ткен, // Атанын ардай боратан, // Кк шыбыын анды ауыздан жалатан // Арыстан еді-ау Исатай!». Байап отыранымыздай, шуматы мазмнына сйкес атан оы, атаны деген сздермен маыналы байланыс бл арада «кк шыбы» сзіні маынасы – «жебе» (садаты оы) деп болжауа негіз береді. Екіншіден, «кк» микрокомпонентіні коннотатты рылымыны тзілуіне «кк» тсті мифтік таныма сйкес «ерекше тылсымды кш» деген маынаны да сері болуы ммкін. шіншіден, кк шыбы тіркесіні «жебе» деген маынасы «андыауыз» сзіне байланысты айшытала тседі. андыауыз сзіні бірнеше маынасы бар. Соны бірі – ару-жараа атысты. Мысалы, «Тасада мерген кезенген // анды ауыза жолыар» (Ауыз дебиеті); «атынасы биік клдерден // атар тзеп у шар. // Аласап тез о ата крмеіз, // андыауыздан сыйлы жебе сайламай» (Шалкиіз); «Аударылмас ара кемедей, // андыауыза сырлап салан жебедей» (Ер Шобан). Келтірілген ле жолдарыны мазмнына араанда, андыауыз – бл «сада». Осыан орай Махамбетті: «Кк шыбыын анды ауыздан жалатан», - деп келген ле жолындаы «андыауыз» сзі – «сада» деген маынаны танытса, «кк шыбы» тіркесі – «жебе» маынасында жмсалуы ммкін. алай боланда да кк шыбы – бл бейнелі сзолданыстарды бірі екені аны. Оны аталмыш контекстердегі крініс табуы коннотатты компонент маынасына те келеді.

Байаанымыздай, коннотатты компонент маынасы кркем бейнені дамуы барысында пайда болып, контекст шеберінде жзеге асады. Сонымен атар контекст ерекше семантикалы ріс, ассоциативті ая туыза келе, р трлі маынаны ішінен ажеттісін ана тадап, коннотатты компонент маынасыны эстетикалы ндылыын арттыруына себепкер болады.

Белгілі бір сзді денотатты маынасын денотатты семалар танытса, коннотатты компонент маынасы коннотатты семалар негізінде жзеге асады. Денотатты семалар объективті шынды дниедегі заттар мен былыстарды бейнесін ассоциациялайтын, яни тілдік трыдан крініс тапан денотаттарды бейнесін танытатын семалар болып танылса, коннотатты семалар лексемасы зара орта болып келетін денотатты семалардан туындай келе, белгіленген зата деген жаа кзарасты, зге атынасты білдіретін семалар ретінде крініс табады. Осы мселені теориялы-діснамалы аидасын белгілеген М.Копыленко мен З.Попова ебектерінде [8] жасалу жолына арай денотатты семаны екі трі (Д1, Д2) жне коннотатты семаны ш трі (К1, К2, К3) ажыратылады. Жмыста осы семалара тсініктеме беріле келе, наты мысалдар негізінде оларды Махамбет тіліндегі крінісі арастырылады. Сондай-а «біріншілік номинация» жне «екіншілік номинация» деген терминдерді ынылуы мен аталмыш семаларды амтылуы крсетіледі.

Сонымен, коннотативті сзді ішкі формасында берілген бейне денотаттан алынып, сйлеуші тарапынан берілген ойды барынша наты, ышам, психологиялы жаынан серлі болуын амтамасыз етеді. Екінші жаынан, коннотатты макрокомпонент сзді мнерлілігін, кркемділігін кшейту, айтар ойды ерекше серлігін, эстетикалы жаын арттыру, объективті шынды дниедегі зата не былыса субъективті кзарасын білдіру масатымен олданылатын маына блшегі болып табылады.

1.2 Коннотация – семантикалы деривацияны бір крінісі. Денотатты компонент маынасына те келетін тілдік бірлік коннотатты маына мазмнына шырау барысында жаа маынада, жаа ызметте олданылып, мазмнды (семантикалы) згеріске тсетіні белгілі. Сондытан да, «згеріс – деривация, деривация – процесс. Деривация - згеріс боландытан процесс» [9,20] деген аиданы негізге ала отырып, коннотатты макрокомпонентті, оны пайда болып, жзеге асу процесін деривациялы процесті бір крінісі ретінде танимыз.

Деривация бастапы кезде негізгі сзге жрна осу, сздерді біріктіру, сз тіркесі т.б. амалдар негізінде жзеге асады деген баытта ынылып келсе, азіргі уаытта ке маынада арастырылып, сзді трлену жне сзді туындау процесін білдіретін жалпылама термин ретінде немесе белгілі бір бастапы тілдік бірліктен кейінгі тілдік бірлікті, яни кез келген екіншілік табаны пайда болу процесін танытатын атау ретінде ынылады. Осыан орай тіл білімі ылымында деривациялы поцесті фонетикалы, грамматикалы жне семантикалы трлері ажыратыла келе, олар деривациялы процесті формалы жне мазмнды типтері негізінде крініс табады. «Тілді формалы деривациялы процесіне фонетикалы-грамматикалы былыстар, яни бастапы табаны тек синтагмалы згеруі, мазмнды деривациялы процесіне семантикалы былыстар» [9,21], яни табаны іштей згеруі жатады. Мазмнды деривациялы процесс барысында сз маынасы кеейеді, тарылады, кгірттенеді, екіншілік жне ауыспалы маына мазмнына ілігеді. Бл трыда коннотатты макрокомпонент баса да лексика-семантикалы деривациялар іспеттес осы мазмнды деривациялы процесс нтижесін танытады. алым А.А.Уфимцева сз семантикасыны іске асу процесі сззектік (лексицентристік) жне мтінзектік (текстоцентристік) баытта болатынын крсете келе, оны зерттелуі де осы екі аспекті трысынан жргізілуі ажет екеніне назар аударады.

Бл трыда сз маынасыны озалысын танытып, аталмыш баыттарды жзеге асу процесін крсететін тілдік дйек ретінде Махамбет ледеріні деректерін негізге алуа болады. Себебі аын тілінде ртрлі семантикалы деривация процесіні нтижесін крсететін сздер молынан кездеседі. Оларды біратары жоарыда крсетілген мтінзектік (текстоцентристік) баытты, яни жекелеген семалар згерісіні мнмтін (контекст) негізінде жзеге асуын крсетсе, енді бірі сззектік (лексицентристік) баытты танытады. Сззектік баыт негізінде згеріске шыраан сз маынасыны крініс табуы тілдік (интралингвистикалы) жне тілдік емес (экстралингвистикалы) факторлара байланысты болып келеді. Осындай за уаыт, таным рекетіні нтижесі болып табылатын тілдік бірліктер азіргі тілімізде кездескенімен, кеею, тарылу, ауыспалы маына мазмнына шырау процесіні нтижесінде, ткен асырларда олданылан маынасынан зге мнді амтитын дниелер болып табылады. Тараушада осыан атысты Махамбет ле жолдарындаы арындас, ауыр, алаш, байта, сан, аа, ала ту, алалау, ара орман, жетім сздеріне кеінен назар аударылады.

Сонымен, синхронды трыдан араанда мазмнды деривация процесіні нтижесін танытатын дериваттарды айнар кзі болып кне ескерткіштер тілі, халы ауыз дебиеті мен аын-жыраулар тілі танылса, соларды бір арнасы ретінде Махамбет туындылары саналады. Жоарыда крсетілген сздер бл кндері кездескенімен, азіргі тілдік трыдан ужденбейді. Сондытан да олар М.М.Копыленко мен З.Д.Попова жіктемесі бойынша екінші дрежелі коннотативті сема мазмнын амтитын тілдік бірліктер болып табылады. Екіншіден, олар тілді даму барысын, сз маынасыны жылжу процесін байата келе, халымызды ткен тарихынан, мдениетінен, салт-дстрінен кптеген малмат бере алатын мдени коннотациялар ретінде ерекшеленеді.

1.3 Астарлы мтін (подтекст) жне коннотатты компонент араатынасы. «Астарлы мтін (ой) – эксплицитті жеткізілген баяндаудан туындайтын жеткізілмеген (айтылмаан) маыналар аыны. Астарлы мтін – мтінді талдап тсіндіру нтижесінде пайда болатын категория. Мтінні з ішінде дами отырып, тікелей берілген ой рдісімен салыстыранда жаа нрсе болып табылады» [10], - деп сипатталатын астарлы мтін категориясы мтін мселесіне арналан ебектерде кеінен арастырылып, ерекше орын алан категорияларды бірі ретінде танылады.

Осыан атысты И.Гальперин, В.Кухаренко, И.Арнольд, А.Камчатнов, А.Лурия, К.Долинин сияты алымдар ебектеріне шолу жасалынады.

Астарлы мтін кез келген кркем шыармаа тн, ол алдын ала авторды шыармашылы ойымен жоспарланады. Апаратты бл трі табиаты жаынан имплицитті болып келеді, яни вербалды трде айтылмайды. Сондытан мтінді оу барысында ол бірден байалмай алуы да ммкін.

Аталан зерттеу ебектері жне белгілі бір кркем мтінді талдау барысы астарлы мтінні жзеге асу жолдары алуан трлі болып келетіндігін байатады. Бл трыда: «Кез келген астарлы мтінні мні белгілі бір лгіні бзылуында жатыр» [11,60], - деп тйген И.Торсуеваны ойы да негізсіз емес. Себебі, толы айтылмаан ойлар, алдырылып кеткен жолдар, белгілі бір жадайа деген айтылымны сай келмеуі жне таы басалары -–астарлы мтінні жасалуына негіз бола алады. Сонымен атар астарлы мтінні жзеге асу жолдарыны крінісі ретінде кейіпкерлер сздеріні арасындаы кідіріс, монологты зілуі, коммуникантты тап осы кездегі жадайа маыздыра болып келетін таырыптан бейтарап таырыпа (немесе керісінше) кетуі, жадаятты айталаулар, белгілі бір айтылымны айта-айта оралуы жне таы басалары танылады.

Ал лексика-семантика трысынан аланда, белгілі бір кркем мтін ішіндегі коннотатты компонент маынасына те келетін сздер мен сз тіркестеріні тымды олданылуы да астарлы ойды рбіп, ласуына себепкер бола алатынын аартады. Бл трыда Махамбетті жмба трізді жазылан «Шернияза айтан жмбаы» атты леі тарихи шындыты р трлі бркеме сздер мен образдар арылы танытуымен ызытырарлытай.

Аын мнмтіндегі олданысына орай жаымды немесе жаымсыз сема танытатын кптеген образдар пайдаланады. Бл ле тгелдей бркеме сздер мен сзолданыстара негізделген десе де болады. Мнмтіндегі арыма, лашын, сар, бркіт, ау деген зооморфизмдер мен кп аып дауылпазды кл шайаан, алты айшылы жер жайаан, анат апай дмін татан, телегей теіз тасып шамдананда, жемсау с деген сияты иконды (бейнелі) сз тіркестері мтіндегі баса да лексика-семантикалы элементтермен байланысып, аынны кіл-кйін, кзарасын білдіре келе, тарихи шындыты таныта алатын мейлінше тере ойды амтиды. Диссертациялы жмыста ойымыз дйекті болу шін мнмтінмен атар экстралингвистикалы факторлара да мн беріліп, сол кездегі жалпы жадай (тарихи, леуметтік-саяси жадай) ескеріле келе, «Шернияза айтан жмбаы» атты леі талданады.

Астарлы мтін белгілі бір адамны жеке тезаурусына, асиетіне, ой баытына, мір тжірибесіне арай р трліше ынылады. Ал тсіндіру кезінде пайда болатын кпмаыналы мнмтін кмегі арылы ажыратылады.

1.4 Кркем мтіндегі коннотацияны пресуппозициялы мні. Айтылан ойды тсінуге ммкіндік беретін аялы білім жиынтыы лингвистикада пресуппозиция деген термин арылы аныталады. Ауызша немесе жазбаша трде жзеге асан сйлесім мазмнын абылдауда аялы білім рліні орасан зор екендігі, оны тілдік арым-атынас негізін райтындыы жне аялы білімні ажетті млшерде немесе млдем болмауы коммуниканттарды тсінісуін жоа шыаратындыы алымдарды ебектерінде атап крсетілген (Ахманова О., Верещагин Е., Костомаров В., Колшанский Г., Арутюнова Н., Столнейкер Р., Ерназарова З. т.б.).

Ауызша сйлеу актісінде продуциент (автор) пен реципиентті (оырман) тсінісуі пресуппозиция ортатыымен атар, есту, кру арылы (дауыс ыраы, ым, дене, бет имылы т.б.), абылдау абілетімен толытырылса, коммуникацияны жазбаша формасында тілдік апаратты игеру толытай мтінге негізделеді. Ал мтін тілін мегеру – бл адамны білім дегейіне, тезаурусына, мір тжірибесіне тікелей туелді. сіресе, белгілі бір дрежедегі дайындыты (пресуппозицияны) болуын зге халы тілі мен лтты кркем сз тілі ажет етеді. Себебі, рбір халыты рухани жне дниелік мірін, елдік асиетін, таным-тйсігін, салт-санасын, оамды атынастарын танытатын – оны тілі. Кез келген лт тіліні зіне тн ерекшеліктері болады. Ол халыты рухани мірі мен діліне байланысты болып келеді.

Осыан орай да батырлы пен ерлік, мір шындыы образдылыпен штасып, шынайы трде крініс тапан Махамбет ледеріні рухын бгінгі тада саналы трде ыну, эстетикалы жаынан дрыс абылдау, жан-тнімен сезіну – оырманнан белгілі бір дрежедегі дайындыты талап ететіні сзсіз. Бан, бір жаынан, туындыларды кнелігі себеп болады. Аын з ледерін XIX асырды І жартысында зімен тадырлас, замандас болан адамдара арнаан. Уаыт те келе, мдениетті, тарихты, саясатты згеруіне сай, сол кезде тсінікті болан сздерді, астарлы ойларды кбі бгінгі оырмана беймлім. Екінші жаынан, кркем мтінні мазмны мен оны коннотациялы сипатыны тсінікті болу-болмауы, автор мен оырман пресуппозицияларыны сай келу-келмеуіне байланысты болады. Махамбет поэзиясы тіліні зіндік табиаты, тере лтты-мдени, тарихи мні, образдарыны мн-маынасы толы танылып ашылмауы – бл азіргі кездегі оырман пресуппозициясы мен аын пресуппозициясыны сай келмеуінде болса керек. Ал Махамбет пресуппозициясыны (аялы білімі мен таным тередігі, онымен тамырлас шыармашылы сипаты) жоары дегейде боланын біз аын ледерін ои отыра аарамыз. Сонымен атар оны арабша, орысша, татарша сауатты боланы, «ранды» тере білгені, «ырымны ыры батырын» жне зіне дейінгі жыраулар шешендігі мен халы даналыын игергендігі де оны шыармашылы тласын толытыра тсетін жайттар.

Махамбет шыармаларындаы кркем сзді пресуппозициясы мен тарихи коннотациясын тсіну – экстралингвистикалы жадаят, адамны жеке танымды ассоциациялары, аялы білім дегейі байланысына тіреледі деген пікірімізді длелдей тсу шін жмыста Махамбетті: «Мсылманшылы кімде жо, // Тілде бар да, дінде жо», «Дшпаны арсы келгенде, // Ер дініне берік болсын!» – деген ле жолдары талданады.

Жмысты екінші тарауы «Махамбет тіліндегі мдени коннотация» деп аталады. Ассоциативті ойлау халыты мдени-тарихи мірімен тыыз байланыста крініс тауып, тілді олданушыларды «жымды есін», «мдениет ескерткішін», «лт міріні айнасын» танытады. Сондытан да аламны тілдік бейнесін алыптастырудаы р лтты зіне ана тн таным, ассоциативті-образды ойлау ерекшеліктерін айшытауа баытталан мдени коннотацияны мні айрыша. Бл трыда Махамбет тілінде стеме маына мазмнына сйкес сипаттауышты, символды, бейнелеуіштік ызметте жмсалан жер-су, жан-жануар, с, киім, тр-тс т.б. атаулары мен фразеологиялы сз орамдары лтты-мдени коннотация мазмнын танытатын тілдік табалар ретінде крініс табады.

2.1 Махамбет тіліндегі коннотацияны трлері. 2.1.1 Топонимдер мен антропонимдерді коннотациясы. ткен заман кусі болып табылатын жер-су атаулары мен кісі аттары рбір халыты болмысы мен мдениеті, тарихы мен оамды мірі жнінен аса нды малмат беретін кне дерек кзі болып танылады. Кез келген этносты мір-тіршілігі белгілі бір жаырафиялы кеістікте крініс тауып, оны тілінде табаланады. Сондытан ономастикалы лексика зіні номинативті функциясымен атар оан тн лтты-мдени таба ретіндегі танымды ызметімен де ерекшеленеді. Ономастикалы лексиканы дстрлі атауышты ызметінен белгілі бір объект жне осы объектіні сипаттайтын белгілер табасына ауыса алатыны бларды н бойындаы экстралингвистикалы апаратты жоары дегейде шоырлануымен тсіндіріледі.

Кумулятивтік ызметін жзеге асыра отыра, топонимдер мен антропонимдер аталмыш объект жнінде бкіл апаратты амтиды. Ал оларды сол тілді ттынушы адам санасында, кбінесе, тарихи-леуметтік мазмндаы коннотациялар туызуы – бл ономастикалы лексиканы тарихи оиалар мен аса танымал жадаймен байланысты болуыны белгісі. Топонимдер мен антропонимдер жеке-дара трып белгілі бір апаратты береді. Сондай-а оларды бір ерекшелігі, белгісі негізінде іштей байланысан топты атаулар да зіндік бір апарата ие. Осындай топонимдік, антропонимдік лексика жйесі белгілі бір бейне таныта алады. Мысалы, Нарын, Бекетай мы, Жасс, Саыз, Жайы, иаш, Жгір хан Исатай, Баймаанбет слтан т.б. дегенде санамызда Махамбет теміслыны шыармашылыы, 1836-1837 жылдардаы лт-азатты ктеріліс жаырып, тілімізге Махамбетті ле жолдары оралады. Себебі, Исатай-Махамбетті ктерілісі кезінде иян-кескі шайастар майданы болан жер-су атаулары мен замандас адамдар аттары, ру-тайпа атаулары Махамбет поэзиясында кеінен орын алан.

Нарынны шыысы – Бекетай мында дниеге келіп, иаш, Тептер, Жайы зендеріні жаалауындаы сай-салалы, шрайлы мекенде сіп-рбіген Махамбет шін Нарын, Бекетай мы, Жайы, иаш т.б. – наты жер атаулары емес, ішкі дниесінде шпес орын тепкен е адірлі, е астерлі ассоциациялы ымдар. Блар аын тілінде «туан жер, атамекен, Отан, кіндік кескен ір» концептілік ымын беретін сз-символдар.

Аынны «Айналайын А Жайы» деуіні зі-а оны жерге, елге деген ысты сезімін, сйіспеншілігін танытады. Бл жердегі а лексемасы Э.Севортянны сздігі крсеткен: «ау имылын білдіретін етістік (аыны атты су)» жне зерттеуші.Серікбаеваны: «А – ке, шы-иыры жо, шексіз… А Жайы зеніні атауын о баста «ені ке, жайылып жатан зен» деп жобалауа болады» деген пікірлерін остай келе, сонымен атар оны «киелі, асиетті» маынасындаы сз-символ іспеттес коннотатты мнін де крсеткен жн. Ал Махамбетті: «Ауыр скер ол ертіп, // Жасса барып кіргенде», - деп келетін ле жолдарындаы Жасс мыны атауы Жгір ханды, «ааш йді» (Жгір хан Сарайын), ділетсіздік пен озбырлыты орталыын елестетсе, «Кзінен тізіп жіберді-ау // Орынбор деген алаа-ай!», - дегендегі Орынбор аласыны атауы орыс патшасыны саясатын жзеге асырушы Орынбор казачествосын бейнелеп, Махамбет шін з трмыс тіршілігінен тыс, рухани міріне жат елді, мекенні коннотациялы атауын танытады.

Махамбет мрасын зерттеушілер р кезде де аын ледеріні зіне дейінгі жырауларды кптеген образдарымен, кейде ттас жолдарымен штасып жатуын «зіне дейін поэтикалы дстрді жинатаушы (синтездеуші) аын» [12,181] ретінде танытып, «… тегінде дстрлі жаласты, ауысу, мралану дегендерді зі осы «айталаулардан» крінбек [13,174] дегенді баса айтатыны белгілі.

Жыраулар мрасын деби тілді ажетіне жарату – бл байыры лексикалы байлыты сара пайдалану, рек беру, тарма йлесімі сияты себептерді ескеру дей транымен, бны біз жаа жадайа, тариххи шындыа байланысты зге мазмнды, зіндік бір мнді таныту масатынан туындаан кркемдік ажеттілік деп табамыз. Мысалы, Махамбет бірде: «Кет-Бадай билерден // Аыл срар кн айда?» – деп келетін образ олданады. Зерттеушілерді айтуына араанда, Кет-Ба – XIII асырда мыр кешкен тарихи адам, ататы би. «Кне тркі тілінде «Кед» (кет, келі, кез) – кшті, мыты. «Бы» - ба, ба, бке – батыр, кшті адам, бгу – дана, данышпан деген ым береді» [14,516]. Академик Р.Сыздыова «Сздер сйлейді» атты ебегінде зерттеуші А.Сейдімбековті сзін келтіре отыра, бндай сзолданыс Доспамбет жырау тілінен саталып келгенін растайды. Бізді ойымызша, Доспамбет жырау мен Махамбет аын ле жолдарындаы бл образды тіркес тек сырты формасы жаынан ндесіп жатыр. Ал осы олданыса салынан ой мен мн р баса. XV асырда жасаан Доспамбет жырауды: «Кет-Бадай билерден // Кеес срар кн айда!» деп жырлауында зіндік бір себеп бар шыар. Ал Махамбет аынны араа ш асыр салып Кет-Баны аузына алуына таза тілдік факторлармен атар, тарихи-леуметтік жадай, объективті шынды итермелеген болу керек. Аын тілінде Кет-Ба – бл наты адамны есімі емес. Ол жинаы образ. «Кет-Бадай билер» деп келген тееуімен ол Шыыс, білайыр, Абылай хан замандарында мір сріп, здеріні елді дет-рпын жасы білуімен, дана сздерімен, ділділігімен бкіл байта елге танымал болан аылгй билерді, асаалдарды танытады. Длірек айтанда, «Кет-Бадай билерден // Аыл срар кн айда?» деп аын, біріншіден, з сиеттерімен, діл сздерімен баыт берген, треші болан, ел бірлігін кксеген би-шешендер заманыны кетіп, сонымен бірге кшпелі салт-дстрді де лдырауын крсеткені болса, екіншіден, тек жеке бас амын ойлайтын, алдау-арбаумен кнін кретін, з заманыны ділетсіз би-слтандарын шкерлегені деп тсінеміз. Яни, Махамбет тілінде бл жай айталау емес, зіндік бір ты мазмн жйесін райтын коннотатты маынадаы образды тіркес.

Жалпы топонимдер мен антропонимдер, біріншіден, белгілі бір объектіні мазмнын (жер бедері, жануарлар, сімдіктер лемі, тарихи жадай, халыты дниетанымы, трмыс-тіршілігі, алыптасу кезеі, абаты т.б.) ашуа бейім, ммкіндігі мол категориялар болып танылса, екіншіден, олар зіні сипаттауышты, символды, аялы, бейнелеуіштік ызметтерімен ерекшелене келе, кркем мтін тілінде танымды трыдан маызды маына тудырушы рл атарады.

2.1.2 Жан-жануар атауларыны коннотациясы. Тілдік орды е кне рі клемді абатыны бірі болып жануарлар атауларына атысты сздер мен сз тіркестері танылады. Бл – жануарларды асырлар бойы халыты кнделікті трмыс тіршілігімен (жыртыш адармен кресу, а аулау, етін, стін тама ретінде пайдалану, терісінен киім тігу, сйегінен рал-жабдытар жасау, клік ретінде пайдалану т.б.) тыыз байланыста болып, адамны дние танымына, кзарасыны алыптасуына мейлінше сер тигізгенімен тсіндіріледі. Осыан орай тілде жан-жануар атауыны негізінде жасалан тееулер, метафоралы сипаттамалар, фразеологизмдер, маал-мтелдер кптеп кездеседі. Оларды пайда болуы о баста мала, аа байланысты боланымен, айналып келгенде адама баышталып, ртрлі зоосипаттамалар негізінде адамны мінезі, іс-рекеті, сырты крінісі, жасы-жаман асиеттері айшыталады. Бл кез келген лт тіліне тн былыс дей келе, оны р тілде з лт дниетанымы, ділі, мдениеті трысынан жзеге асатынын да ескереміз. Яни, белгілі бір маына екі трлі лт тілінде р баса ымдармен коннотацияланып, зіне ана тн ассоциативті образдар негізінде крініс табады.

Коннотациялы мнді зооморфизмдер белгілі бір ойды наты, серлі, кркем трде жеткізу масатымен кркем дебиет тілінде де кеінен олданылады. Олар белгілі бір тіркес рамында астарлы маына жйесіне ілігіп, бірде жаымды маына берсе, кейде жаымсыз маына мазмнын райды. Осымен байланысты суреткер санасында кейбір зара сас асиеттерін салыстыру негізінде алыптасатын ассоциация арылы адамны орнына немесе белгілі бір былысты сипаттау масатында жануарлар атауларыны шырасуы, яни оларды зіндік мінез-лына, пішініне, мшелік белгілеріне, іс-рекетіне т.б. ерекшеліктеріне байланысты метафоралы ауыс олданылуы белгілі бір образ жасау, модальділік кзарасын білдіру, серлігін кшейту масатында Махамбет шыармаларында тымды да шебер пайдаланылан. Аынны адам мінезіне, сырты келбетіне, іс-рекетіне, трлі асиетіне байланысты олданылан а атауларыны семантикалы бірліктері стеме образдылы, баалауышты, эмоционалды, экспрессивтік маына стейді. Мысалы, Махамбетті: «Керіскідей шандозым! // ландай ащы дауыстым!» - деп келетін ле жолынан «керіскі» сзін кездестіреміз. 1962 жылы шыан Махамбетті ледер жинаында: «Керіскендей шандозым – керіскендей – негізі – керу. Тартысуа, керісуге байланысты «тзімділік» ымында. Шандозым – кербезді синонимі», - деген тсінік берілген. Бл арада Махамбет леіндегі «керіскендей» сзіні текстологиялы анытамасына негіз болан – кер, керіс етістіктеріні азіргі тіліміздегі маынасы. Немесе, 2004 жылы жары крген Махамбет энциклопедиясында: «Керіскі – 1.Жа етіп басылан сырма, алпа сияты снді киім, бйым тігуге арналан а киіз. 2.Керіскідей – кз тартатын лкен», - деп крсетілген [14,515].

Біра бл жерде, бізді ойымызша, «керіскідей шандозым» дегенді баса маыналы негізде тсіндіру ажет. Оны бл сзді маынасына атысты тарихи-салыстырмалы зерттеу барысы байатады. Бл сзді біз Н.И.Ильминский нсасындаы (1860 ж.) «озы Крпеш – Баян слу» жырынан да кездестіреміз: «лекем озыкені керіп атты, // озыке керіскедей болып жатты». Немесе, М.Сералинні аза тіліне аударан «Рстем-Зораб» дастанында: «Керіскедей керіліп, // Жатыр жерде созылып», - деп келетін жолдар бар.

Керіскі - мйіз тмсыты жануар, яни носорог деп Л.З.Будаговты сздігінде крсетілген: «уйг. «керсъ» - носорогъ». Демек, Махамбет Исатайды керіскідей деп траны – оны бейне-бітімін, сырты тласын тееу негізінде батырды соталыын, айбатын, айбындылыы мен кшін образды трде бергені.

Жмыста осыан сйкес арыстан, абылан, жолбарыс, серке, тарлан, нар, таы, тарпа, жылы (арыма, жйрік ат, тлпар, кк бедеу, азанат т.б.), асыр, ара шбар жылан, айыр йры шаян, тбет деген сияты сздерді Махамбет тіліндегі стеме маыналары арастырылып, жаымды жне жаымсыз семалары айшыталады.

2.1.3 с атауларыны коннотациясы. Коннотативті жйеде зін жне сомдап отыран бейнелерін аспан перзенті – с атауларына балап кркем суреттеу – Махамбет поэзиясында кеінен орын алан тсілдерді бірі. Аын тілінде шырасан с атаулары адам бойынан табылар р трлі асиеттерді бейнелеу шін, кейде басынан кешкен жадайларды, кіл-кйін таныту масатында поэтикалы тілдік ралдара айналан сздер болып табылады. Мысалы: «Мен – арастан туан алыпан, // Сйлер сзге жалыпан», «Мен асардан туан маймын // Бір сара жбаймын», «Аспанда шан асар, //олымда тйын, лашын», «Ау, ызыш с, ызыш с, // анаты атты, мойны бос» т.б.

Махамбет з тыдармандарына серлі, тсінікті болу шін, суреттеп отыран бейнені немесе оианы оушыларыны кз алдына елестету шін ледеріні мазмнын, зіні айтпа ойын р алуан эпитет, метафоралы тееулер, поэтикалы контраст негізінде шебер рбітеді. Мысалы, масаттары орындалмай, жолдастары оа шырап, Исатай жау олынан аза болан кн Махамбет леінде: «Аса шапан лаша ат // Зымырандай болан кн. // Арауылды бойынан // Теріскей дауыл соан кн», - деген сияты образды тіркестер негізінде крініс табады. Осы ле зіндісінен атты зымыран сына тееу лгісін кездестіреміз.

Зымыран – суа сгігіш старды бірі. лтты танымы мен кркем лемі бір ттасан аын Е.Раушановты крсетуі бойынша, оны лемде 87 трі кездеседі жне р елде ол ртрліше аталады. Мысалы, балар, арашай тілінде «балыкчы чымчык» делінсе, башрттарда ол «балысы торай» деген атпен белгілі. Сонау ескі замандардан бері арай сан елді дебиетінде демілікті символы ретінде жырланып келе жатан бл с шыыс аындары шыармаларында ааш бтаына періште іліп ойан лаыл-гауара теелсе, кне ытайда оны кгілдір ауырсындарын император сарайыны ханшалары бас киімдеріне адаан. Ал орта асырлы Еуропада йді «бле-жле, ауіп-атерден, тіл-кзден сатау шін» зымыранды йді мадайшасына тмсыынан іліп оятын болан [15].

Сондай-а халы танымында зымыран ерекше шапшадылыымен де белгілі. Оны шалт имылы, суа отай зулап, суды стінгі абатында жзіп келе жатан балыты ас аым уаытта іле жнелуі осы сты зымыран деп аталуына да негіз болса керек: зымыран – зымырау.

Махамбет тілінде де аталмыш сты аса шапшадылыы, зымырауы басшылыа алынаны аарылады. Жоарыда крсетілген ле жолындаы «Аса шапан лаша ат» деген жаымды образ негізінде аын Исатай бейнесін сомдай келе, оны тез, зымырап ткен ыса мірін зымыран сы арылы танытып, аза боланын мезеп трандай.

азіргі тілде зымыран – ракетаны азаша баламасы. Сонда зымыран (с) жне зымыран (ракета) коннотацияларыны ужі бір. Ол – «жылдамды» семасы.

Диссертациялы жмыста зымыран лексемасы іспеттес лашын, арас, алыпан, асар, май, ыран, бркіт, ызыш с, ау, шаала с атауларыны да Махамбет тілінде крініс тапан стеме маыналары крсетіледі.

2.1.4 Тр-тс атауларыны коннотациясы. Махамбет ледерінде олданыс аясы трысынан тек номинативтік жне кркемдегіш-сипаттауыш ызметтерімен шектелмей, зіндік символды, танымды тере мнге ие болуымен ерекше кзге тсетін лексика-семантикалы топтар атарына тр-тс атаулары да жатады.

Тілдегі тр-тс атаулары белгілі бір затты сапалы сынын ана білдірмей, сонымен атар белгілі бір этносты за тарихы, оны рухани, мдени мірі, эстетикалы талам-танымы, лтты психологиясы, салт-сана, дет-рпы туралы да мол малмат бере алатын крделі категория болып табылады. Бл тр-тс атауларыны р трлі аспектіде (лингвистикалы, психологиялы, когнитивтік, тарихи-мдени, этнолингвистикалы трыдан) зерттелуімен айшыталады.

алымдар ебектерінде тр-тс атауларыны табиаты халыты трмыс-салтына, наным-сеніміне, лтты дниетанымына, оршаан табии ортаа туелдене айшыталып, тстерді мдени ассоциациясы крініс табады (А.Кононов, Э.Севортян,.айдар, З.Ахтамбердиева, Б.мірбеков, Ш.Жарынбекова, Н.Аитова,.Серікбаева, Ф.Ахметжанова,.айырбаева т.б.). Оларды кейбір лгілерін Махамбет ледерінен де креміз: а тс атауына атысты – а кіреуке, а алмас, а семсер т.б. («ткір», «мыты», «сапасы те жоары», «болаттан жасалан»), аша бет («слу», «крікті»), аыны кшті а дария, атабан, абкен («тез», «жылдам», «шапша», «жйрік»), акіл, а жрек («таза», «пк», «жылы», «діл», «адал», «мейірбан»), а жмырта («бала», «жасспірім», «пк»), асйек («текті», «хан», «тре», «таза», «біртекті», «оспасыз»); ара тс атауына атысты – ара нар («кшті», «мыты», «тзімді»), ара («арапайым халы», «кшті», «мыты»), ара саба, ара азан («асиетті», «киелі», «берекелі», «тты»), ара болат, ара балта («таза», «оспасыз», «берік», «мыты», «ткір»), ара блт («ою», «шоырланан», «кп», «айбарлы кш»), ара бас («жеке», «дара», «жалыз»), ара су («жымсыз», «сіімсіз», «нарсыз»), жау арасы («сан», «млшер», «шама»); ала тс атауына атысты – ала ту («соыс туы», «рыса стайтын ту»), алаулау («соысу», «шабуылдасу»), алалы жылы, алаа-ай («мыты», «кшті», «жйрік»); кк тс атауына атысты – кк семсер, кк сгі («сапасы те жоары», «суаруы аны», «мыты», «ткір»), кк бедеу, кгілдір-ай (жылыа атысты – «мыты», «жйрік», «стем», «жеімпаз», «киелі», «асиетті»), кк шалын («шбі мол», «нарлы»), кк («аспан»); сары тс атауына атысты – сары дала («лан-айыр», «ке», «заа созылан», «жайбараат», «немрайды»), сары атан («жай», «за жола тзімді»), сары жебе («сары мыстан немесе жезден жасалан о»), сары алтын, сары бал, сары сусар брік («таза», «оспасыз», «молшылы»), сары бала («жас», «скеле рпа»); боз тс атауына атысты – боз ааш, боз орда («асиетті», «киелі», «кне»); оыр тс атауына атысты – оыр аз («арапайым», «зімен-зі), оыр салын («дене тоазытатын, атты тобаанмен, тітіркенетіндей кз желі немесе жаз бітер тстаы тнгі салын»); ызыл тс атауына атысты – ызыл гл, ызыл кйлек («демі»), ызыл сырлы жебе («е туір», «ткір», «ауіпті», «шапша»), ызыл изен («жасы», «жаа кктеп келе жатан», «жас»).

2.1.5 Киім атауларыны коннотациясы. Аын тілінде жалпы киім атауына атысты тілдік бірліктер кп кездеспейді. Бары – 8-9 атау. Атап айтанда, олар: «сары сусар брік, ытайы ызыл кйлек, ынама бешпент, аптама, кіреуке, дулыа, кбе, жаа» жне «Басына жібек байлаан // Арулар кімнен алмаан?!» деп келетін ле жолындаы жібек сзі. Аын шыармаларыны мазмнына шолу жасау барысы бларды (киім атауларыны) кейбірі философиялы ой рбіту, кркем суреттеу ызметінде жмсаланын, енді бірі бейнелеуіштік, символды ызметте олданылып, стеме маынаны туындауына себепкер боланын байатады. Жмыста аталмыш киім атауларыны танытатын жанама маыналары арастырылады.

2.1.6 Фразеологиялы коннотация. Халы асырлар бойы аз сзбен кп ойды жеткізетін наты, кркем сз оралымдарын пайдаланып отыран. Халыты дет-рпы, салт-санасы, кнделікті міріне байланысты туындаан коннотациялы сипаттаы фразеологиялы бірліктер халыты ассоциативті-образды ойлауы нтижесінде пайда болып, лтты-мдени апарат мазмнын танытатын нышандар болып есептеледі.

Махамбет ледерінде мнерлегіш-кркемдік бояуы басым фразеологиялы сз орамдары кптеп кездеседі: кз крім жер, мейманасы тасу, ат салу, зіреттен ант ішу, ата жау, еселігім екі елі, ер кілін желдету, мадайынан кн тіп, жауырынан жел ту, есесі тсу, ат стінде кн кру, тебінгі теріс таыну, дініне берік болу, тауын айтару, ызыштай болу, шаалалы клдей шалу, дем беру, алты лаш а найза, аылды алпыс жаа шаптыру жне таы басалары. Блар аын кзарасын, ерекшелігін таныту, айтар ойын ерекше серлі етіп, белгілі бір бейне сомдау масатында тымды пайдаланылан.

«Махамбетте кездесетін фразеологиялар жайлы сз еткенде аса бір ерекше ескерілмек нрсе – бл фразеологияларда жауынгерлік стиль бояуы аны байалып труы» [13,197]. Мысалы, «сада асыну», «егеулі найза», «кк семсер», «дулыалы бас», «орма мылты», «кескекті ерді сойы», «анды кбе кию», «керегесін иратып отын ету, туырлыын кесіп тоым ету», «рандап жауа тию», «амалды бзу», «анды кбік жтызу» жне осы іспеттес таы да баса тіркестер «жаумен соысу», «рыса сай ер-азамат», «жауынгер», «мыты, кшті», «жеімпаз», «ршіл рух» маынасындаы бейнелерді сомдау шін олданылан тіркестер болып табылады. Сонымен атар жмыста «ес едік», «шна хан», «халыа тентек атану», «Теміразы жастану», «у толаай бастану», «аламана жел беру» деген сияты тіркестер талданады.

2.2 Махамбет олданысындаы кріктеу ралдарыны коннотациясы. Кркемдік, прагматикалы бояуы айырыша коннотатты компонент маынасына те келетін сздерді басым кпшілігі троптар негізінде пайда болады. Олар айтылма ойа сай кркем бейне сомдай келе, авторды кзарасын, дниетанымын, эстетикалы таламы мен сз жмсау шеберлігін танытады.

Махамбет негізгі таырыбына орай ару-жара, сауыт-сайман атауларын кеінен олдана отыра, з тындармандарына жаын, тсінікті болу шін халыты трмысты, леуметтік тжірибесін, лтты психологиялы, философиялы ойын танытатын этномдени бірліктерді кркемдік ажетіне арай тымды пайдаланып отыран. Бл мдени апарат мазмнын амтитын тілдік табалар метафора, тееу, эпитет, метонимия, синекдоха, лайту (гипербола) сияты кріктеу ралдары мен амалдары негізінде крініс тауып, авторды ойын дл, экспрессивті, сомдама бейнесін кркем, айшыты болуын амтамасыз етеді.

Бл жмыста Махамбет туындыларында кеінен олданыс тапан эпитет, тееу жне метафора деген сияты кріктеу ралдары ана арастырылады.

2.2.1 Эпитет – бл белгілі бір затты сын-сипатын ана танытатын рал емес. Ол кркем мтін ішінде, сіресе, поэзия тілінде кеінен олдана келе, кркемдеуіш, бейне тудырушы жне коммуникативті-прагматикалы ызметтерімен де ерекшеленетін кркем мтін компоненті болып табылады. Эпитеттер поэзия тілінде кркем бейне сомдай келе, авторды дниетанымын, эстетикасын, белгілі бір зата немесе былыса деген субъективті кзарасын, идиостилін танытатын кркем дниелер болып есептеледі. Сондытан да болса керек эпитеттер Махамбет шыармаларында кеінен олданыс табады: егеулі найза, озы жауырын о, балдаы алтын рыш болат, арыны кшті кк семсер, оыраулы найза, орма мылты, жалаулы найза, шал жебе, толамалы а мылты, кн сада, ималы найза, а семсер, анды кбе, а сар, айма кл, оалы клдер, алалы жылы, мнар кн, жалан дние, ана Еділ т.б. Блар мтін ішінде кркемдік ызмет атара келе, сем де серлі бейне сомдау шін олданылады. Жмыста «еіреген ер», «алтын ер», «буыршын мза тайан кн», «бура атана шккен кн», «кілегей атан Еділ», «ом сулар» деген тіркестерге кеінен назар аударылады.

2.2.2 Тееу. Махамбет тіліндегі келесі німді бейнелеу тсілдеріні бірі – тееу. Тееу - интеллектуалды ызметті е бір кне трі ретінде таныла келе (Э.Сепир), лтты сана-сезіммен, халыты мдениетімен, адамдарды мірлік тжірибесімен астасып жататын лингвомдени бірлік болып табылады.

Махамбет шыармаларында кеінен орын алан тееулерді бір трі - бл халы ауыз дебиетінде, жыраулар туындыларында жиі олданылып, тратанан дстрлі поэтикалы тееулер. Олар аын поэзиясыны лтты наышын, экспрессивті-эмоционалды бояуын, кркемдік уатын арта тсіретін дниелер болып табылады. Мысалы: «Маыраан ойдай шулайды», «А бкендей ойнайды», «Аш кзендей белін бгілтіп», «Кшіктей даусын ысытып», «Арыстандай аыран», «Жолбарысша жорыттым», «абыландай айрана соып», «дей соан дауылдай», «Мылтыын ардай боратып», «О жабырдай жауан кн», «Сапырып судай шашан кн» т.б. Бл – тееулер кнелігіні, кркемдік дстр жаластыыны, Махамбет поэзиясыны ата-бабалар ойлау-пайымдауы мен аарманды жырларды сері негізінде туындаандыыны крсеткіші.

Сонымен атар, Махамбетті зіндік олтабасын танытатын соны тееу-суреттер де аз емес. Мысалы: «ызыштай болан есіл ер», «Еркек ойдай блініп, // ырарланып ткен ер», «Жау бір рттей айнайды», «айранан алан шабатай // ия бір соып ас етсем», «ландай ащы дауыстым!», «ырмызыдай ажарлым!», «Хиуадай базарлым», «Теіздей тере аылдым!», «Мен келелі ара блтпын», «Шортаны ара баандай», «Баасы сары атандай», «Сонасы оыр йректей» т.б.

Махамбет ледеріні таырыбына орай аын тіліндегі «шамырансам, шатынап сынар болатпын», «суаруы аны кк сгі ем», «ылыштай иыр алмас ем» деп келетін метафоралы тееулер іспеттес жануара, сімдікке, са, табиат былысына баланып жасалан тееулерді негізінде де ас батыр, ел амы шін крескен азамат бейнесі сомдалады: «Атадан туан аруаты ер, // Жауды крсе, жапырар // дей соан дауылдай», «Арыстандай аыран // Айбатыма шыдамай, // Хан баласы жылады-ай», «Брала біткен емендей // исы туан сорлы аа», «Палуан жолбарыс секілді // Алысанды алып ран білегім», «Атанын ардай боратан, // Кк шыбыын анды ауыздан жалатан» т.б..

2.2.3 Метафора. «Поэзия - семдік лемі, ол – халыты аын, жырау аламымен (кмейімен) танытылан эстетикалы, философиялы, психологиялы, танымды дниесі» [16]. Ал поэзия тілінде сол дниені крсетуші ралдарды бірі болып – метафора танылады.