ОЖ 811.512.122374 олжазба ыында
ИІСОВА ЭЛЬМИРА ДІЛХАНЫЗЫ
Идеографиялы оу сздігіні тілдік жйені мегертудегі орны
10.02.02 – аза тілі
Филология ылымдарыны кандидаты
ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
азастан Республикасы
Алматы, 2009
Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі
ылым комитеті А. Байтрсынлы атындаы
Тіл білімі институтында орындалды.
ылыми жетекшісі: филология ылымдарыны докторы
М. Малбаов
Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,
профессор А.. Жбанов
филология ылымдарыны
кандидаты Г. Бркітбай
Жетекші йым: аза мемлекеттік ыздар
педагогикалы университеті
Диссертация 2009 жылы 29 мамырда саат 14.00-де Р БжМ А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы 10.02.06 - тркі тілдері жне 10.02.02 - аза тілі мамандытары бойынша филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орайтын Д 53.38.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).
Диссертациямен Р Білім жне ылым министрлігіні орталы ылыми кітапханасында танысуа болады (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28).
Автореферат 2009 жылы 29 суірде таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы, филология
ылымдарыны докторы,
профессор Ж.А.Манкеева
ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Кез келген ылым саласыны дамуы барысында, оны басты кезедеріні ауысуы кезінде ылыми ымдар мен тсініктер жйесі тередетіледі, жааланады, айта арастырылып отырады. Егемен елімізді мемлекеттік тілі ретіндегі аза тіліні ылыми негіздерін ныайту, оны орта, арнаулы жне жоары оу орындарында оыту ісінде аса крделі, кезек кттірмей шешуді талап етіп отыран кптеген мселелер бар. Соларды бірі – тілдік жйені, оны грамматикалы рылысы мен лексикалы рамын, семантикалы рылымын мегеру шін аса ажетті оу ралдарыны бірі ретіндегі оу сздіктерін тзу. Тіл білімі ылымы мен лингводидактиканы ара жігінде пайда болан жаа саланы – оу лексикографиясыны азіргі тадаы е зекті де крделі міндеттеріні бірі – лингвистика мен лингводидактиканы даму дегейін танытатын, белгілі бір оу кезеіне, оушыларды жас ерекшеліктеріне сйкес, оыту масатына бадарланан идеографиялы оу сздіктерін тзу болып табылады.
Зерттеу таырыбыны зектілігі. аза тіліні мемлекеттік мртебе алып, оамдаы леуметттік ызметіні артуына байланысты оу лексикографиясы да арынды дамып келеді. Идеографиялы оу сздіктері аза тіліндегі тсініктер мен ымдарды жіктелім жйесін айын крсетуге жадай жасайтын, оны ммкіншілігін, леуетін лайтатын, лексикалы жйені семантикалы байланыстар трысынан сипаттайтын, тілйренім шін ерекше маызды оу ралдарыны бірінен саналады.
Тсіндірме сздіктердегі ліпбилік тзілім тртібі тілді лексикалы рамын бейнелеуді сан асырлар бойы алыптанып, тратанан, ыайлы дісі болып табылады. Алайда ліпбилік сздіктерде лексикалы бірліктерді арасындаы жйелі семантикалы байланыс толы крініс таба алмайды. Сздерді ріптерді орнына сйкес ліпби, графика жне орфография задылытарына орай тізбелеп беретін сздіктерді бір кемшін тсы осы мселеге байланысты. Сол себепті аза тілін тез мегеру ісінде идеографиялы сздіктерді осар лесі зор. Алайда идеографиялы оу сздіктері аза лексикографиясында лі де ылыми-теориялы трыдан жеткілікті трде арастырылмай отыр. Идеографиялы оу сздіктеріні рылымы, ондаы сздерді берілу тртібі, сз маыналарыны ашылу задылытары, сзтізбені тзілу ерекшеліктері з дрежесінде зерттеу нысанына айналмай келеді. аза лексикографиясыны ткен асырлардаы тарихында тзілген алуан трлі азаша-орысша жне орысша-азаша сздіктерде олданылан идеографиялы принциптер рамы айындалмай отыр. Оны стіне, азан ткерісіне дейінгі кезеде жасалан трлі тілашарларлар мен оу ралдарында, жолсілтегіштерде, анытамалытарда келтірілген таырыпты топтамаларда берілген лексиканы рамы мен рылымы осы кезге дейін зерделенген емес. Осындай себептерге байланысты аза лексикографиясындаы идеографиялы оу сздіктеріні негізгі ерекшеліктерін ашуды, ол сздіктерді сапалы етіп жасауды жолдары мен діс-тсілдерін айындауды ажеттілігі осы таырыпты зектілігін крсетеді.
Зерттеу жмысыны нысаны – идеографиялы оу сздігіні рылымды ерекшеліктері.
Зерттеу пні – оу лексикографиясы.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Жмысты басты масаты - аза лексикографиясындаы идеографиялы оу сздіктеріні тзілім станымдарын белгілеп, олардаы сз маынасын ашуды задылытарын айындау, оларды баса сздіктерден ерекшелігін анытау болып табылады. Осы масата жету жолында тмендегі міндеттерді шешу кзделді:
-лексикалы бірліктерді идеографиялы оу сздіктерінде лексикографиялауды теориялы негіздерін анытау;
- идеографиялы сздіктерді баса сздік трлерімен салыстырып,
оларды зіндік ерекшеліктерін айындау;
- идеографиялы оу сздіктерінде сздерді берілу сипатын анытау;
- идеографиялы оу сздіктеріні жасалым тарихына шолу жасау;
- аза лексикографиясындаы азан ткерісіне дейінгі сздіктерге, сздікшелерге талдау жасай отырып, ондаы идеографиялы сздік лгілерін анытау;
- идеографиялы оу сздіктерге ойылатын ылыми-теориялы талаптарды натылау;
- сздікті макрорылымы мен микрорылымын зерттеу.
Зерттеуді дереккздері. Зерттеу жмысындаы басты дереккздер ретінде аза лексикографиясы тарихындаы азан ткерісіне дейінгі мерзімде тілйренім масатында жары крген Н.И.Ильминский, Ж.Кушербаев, М.Бекчурин, И.Букин, Н.С.Жетпісбаев, В.В.Радлов, Ы.Алтынсарин, А. Байтрсынлы ебектеріндегі, сздіктер мен сздікшелердегі, тілдеткіштер мен жолсілтегіштердегі таырыпты топтамалар, сондай-а, «аза тіліні тсіндірме сздігі» (10 томды), «Русско-казахский словарь» (2005), «аза тіліні сздігі» (2000), «азаша-орысша сздік» (2002), екі тілді орысша-азаша жне азаша-орысша терминологиялы сздіктер, идеографиялы сздіктер алынып отыр.
Зерттеу жмысыны теориялы-діснамалы негізі ретінде аза лексикографиясы саласында ебектер жазан К. Аханов, Ш.Ш.Сарыбаев, Т.Жанзаов, Б.алиев,.Боланбаев, М.Малбаов т.б. алымдарды зерттемелеріндегі негізгі тжырымдар, ой-пікірлер алынды. Зерттеу барысында шетелдік тіл біліміндегі Л.В.Щерба, Ю.Н.Караулов, В.В.Морковкин, А.М.Бабкин, Л.А.Новиков, П.Н.Денисов, Н.М.Шанский, Н.С.Дмитриева, Л.Саяхова, Д.Хасанова, Э.В.Кузнецова трізді алымдарды ебектерінде айтылан тжырымды пікірлері де басты назарда болды.
Зерттеуді дістері. Диссертациялы жмысты масат-міндеттеріне сйкес талдау, жинатау, индукция, дедукция, сипаттау, саралау, семантикалы-стилистикалы талдау, таырыпты-маыналы топтастыру діс-тсілдері олданылды.
Жмысты теориялы жне практикалы маызы Зерттеу нтижесінде ол жеткізген тжырымдар мен жаалытар аза лексикографиясында идеографиялы сздіктерді рылымды мселелерін зерделеуде ылыми-теориялы негіздеме ретінде ызмет ете алады. Жмыста алынан ылыми-практикалы нтижелерді таяу болашата жасалатын идеографиялы сздіктерді тзуде олдануа болады.
Сондай-а, зерттеуді практикалы ндылыы ретінде диссертациялы ебекте алынан тжырымдар мен орытындыларды, деректеме материалдарды жоары оу орындарыны филология факультеттерінде лексикология, лексикография, сзжасам, грамматика салаларыны арнайы теориялы курстарын толытыруда, арнаулы семинарларда, бір тілді жне ос тілді оу сздіктерін растыруда олдануа болады.
Зертттеуді ылыми жаалыы:
- идеографиялы оу сздігіні аза лексикографиясындаы орны, алыптасу тарихы, жне даму жолдары крсетіледі;
- аза тілінде идеографиялы оу сздіктерін тзуді рылымды ерекшеліктері айындалды;
- идеографиялы оу сздігін тзуде басшылыа алынатын ылыми станымдар рамы натыланды;
- аза лексикографиясы тарихындаы оу сздіктеріні рамында берілген таырыпты топтамаларды рамы мен рылымды ерекшеліктері аныталып, салыстырмалы сипаттамасы жасалды;
- идеографиялы оу сздіктерінде лексикалы бірліктерді лексикографиялану ерекшеліктері, сз маынасына ашылу сипаты сараланды;
- идеографиялы сздіктерді типтері мен жанрларын аза лексикографиясында дамытуды жолдары мен діс-тсілдері айындалды.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар:
- шаын клемді идеографиялы оу сздігін тзуде аза тіліні лексикалы негізін райтын мбебап минимум сздікті идеографиялы блігі инвариант ызметін атарады;
- идеографиялы оу сздіктері лексикография тарихындаы е кне, алашы сздіктер болып табылады;
- аза тіліні ткен асырларда тзілген басты сздіктерді (Н.И.Ильминский сздігі, 1894 жылы орысша-азаша сздік, 1897 жылы азаша-орысша сздік, т.б.) рылымында идеографиялы сздікті негізгі белгілері саталан;
- идеографиялы оу сздіктерінде аза тілі лексикасыны таырыпты аясы толы амтылуы керек;
- идеографиялы оу сздіктерінде сздік бірліктерді денотативті-сигнификативті, экспрессивті-прагматикалы жне синтагмалы сипаттары ашылуы ажет.
Зерттеу нтижелеріні талылануы мен жарияланымы. Зерттеу жмысыны тжырымдары мен негізгі нтижелері республикалы жне халыаралы дегейдегі ылыми-теориялы, ылыми-практикалы конференцияларда, атап айтанда: профессор.М.Есеновті 75 жылдыына арналан республикалы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы, 2006),.рышжановты 75 жылды мерейтойына арналан «Бгінгі тркітану жне оны даму баыттары» атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2006), «лемдік рухани ндылытар жне азіргі аза дебиетіні зекті мселелері» атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда, (Алматы, 2007), «Жаратылыстану ылымдары жне оларды азастан Республикасыны индустриалды-инновациялы даму бадарламасын жзеге асырудаы рлі» атты республикалы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы, 2007), «Ахмет Байтрсынлы жне лтты таным мселелері» атты айматы ылыми-практикалы конференцияда баяндалды. Диссертация жмысыны таырыбы бойынша республикалы ылыми басылымдарда 8 маала жары крді.
Зерттеу жмысыны рылымы Зерттеу жмысы кіріспеден, екі тараудан, орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.
ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ
Диссертациялы жмысты кіріспе блімінде жмысты жалпы сипаты, зерттеуді зектілігі негізделіп, масаты мен міндеттері айындалды. Зерттеуді нысаны, пні, материалдары мен дереккздері, ылыми жаалыы, зерттеу дістері, діснамалы негіздері, теориялы жне практикалы ндылыы, орауа сынылатын басты тжырымдары крсетіліп, талылануы мен жариялануы туралы баяндалды.
Жмысты «Идеографиялы оу сздік тзуді ылыми-теориялы жне тарихи негіздері» деп аталатын блімінде идеографиялы оу сздігін растыруды басты ылыми-теориялы мселелері туралы сз болады. Идеографиялы мазмнды сздіктерді тзілім тарихы мен зерттелу жайы талыланады.
Бірінші блімше 1.1 «Идеографиялы сздік растыруды ылыми-теориялы мселелері» деп аталады. Соы жылдары аза тіл білімінде прагматикалы станымдарды басшылыа алып жазылан ебектер кбейіп келеді. Тілді коммуникативті - прагматикалы трыдан сипаттап, арым-атынас лингвистикасын алыптастыру масатына орай тілді йрететін пндер алыптасты. Оларды нысаны – арым-атынас жасаушыларды леуметтік згешеліктері, тілді ызмет ететін саласы, леуметтік-тілдік жадаят болып табылады. Яни прагмалингвистикада тілде бейнеленген тілдік табалар адама баытталады, сйленім/мтінді дайындауда е олайлы бірліктер (жалпы жадаятты, адресатты ескеріп) тадап олданылады. Мтін тзуші ретіндегі адресант мтінді абылдаушы адресатпен, оырманмен, тыдарманмен яни сйлесуді белсенді субъектісімен апар алмасады.
ылыми мтінні ерекше типі ретіндегі сздікте прагматика жетекші категория болып саналады. Біріншіден, прагматика, жетекші ерекшеліктерді бірі ретінде, мтінні анытамасына енеді. Екіншіден, мтінні таы бір маызды категориясы – мтінні тммдалымдыы да прагматика арылы аныталады. шіншіден, сздікті прагматикалы бадарын жасау, анытау ісі практикалы лексикографиялы ызметті е маызды элементі, сздікті негізгі сипаттамаларын анытайтын элемент ретінде мойындалады. Сздікті прагматикалы бадарыны сипаты зара байланысты трт элементпен (сздікті интенциясы, сздікті аудиториясы, лексикографияланатын клем, лексикографияланатын нысан) байланысты болады. Интенция сздікке тн прагматиканы, яни сздіктік прагматиканы жетекші элементі болып табылады. Интенция - латын тілінде «сананы белгілі бір зата, ойа, масата баытталуы» мнінде олданылатын intentio сзіні негізінде алыптасан терминдік аталым. Бл жерде сздікті концептуалды негізі, ндылыы, басты бадары ымдарында олданылып отыр. Сздікте ылыми, анытамалы жне дидактикалы интенциялар болады. Сздікті рылымы мселелеріне арналан жмыстарды зерттеуді негізгі баыты - жйеден бірлікке арай жргізілетін мтіндік баыт. Бл баыт бойынша сздік ылыми-дидактикалы мазмнды мтін ретінде ынылады.
Сздікке тн баяндау типіні зі сздікті дидактикалы жанра жататындыын жне оны бойында педагогикалы дискурсты барлы негізгі сипаттарыны бар екендігін байатады. Сздіктегі педагогикалы дискурс (discours pedagogique) оулытардаыдан згешелеу болады. Сздікті дидактикалы жанрдаы зге туындылармен жаындастырытын нрсе – оны тзуші адам мен оушы адам арасындаы ерекше сабатасты. Француз алымдары К.Дюбуа мен Ж.Дюбуа здеріні «Лексикографияа кіріспе» деп аталатын ебегіні «Сздікті педагогикалы тілі» атты тарауында сздікті дидактикалы жанрдаы туындыларды атарына жатызады. Авторларды пікірі бойынша, сздік - тілдегі жеке сздерді алай олдануды йрететін педагогикалы рал, сздікті тілі адамдарды бір-бірімен кнделікті сйлесетін тілі емес. Сздікті тілі – педагогикалы тіл. Ол сарапталан, талданан тіл. Педагогикалы тілді трі боландытан, сздік оырманды коммуникацияны наты бір типіне бадарлап, барша ауым мшелеріні, яни «мен», «сен» жне «ол» арасындаы аны арым-атынастара баыттайды. рі сздікті авторы, рі коммуникация субъектісі болып табылатын лексикограф пікірлесушілер (оырмандар) тарапынан зіне ойылатын сауалдара бадар стайды. Сауалдара жауап бере отырып, лексикограф коммуникациядаы айын субъект рлінде крінбейді, коммуникацияны жымды субъектісі (оам) атынан сйлейтін байланыстырушы, аралы бейне рлінде крінеді. Яни лексикограф оам тарапынан жзеге асырылатын жымды айтылымны болжалды субъектісіне айналады. Оырмандар здерін идеалды трдегі сйлеуші субъект ретіндегі лексикографпен бірге, бір бтін санайды. Ал берілетін жауаптар наты мдени ауымдасты атынан айтылатын соы аиат болып табылады. Сздіктен алынатын білік, білім оырмандарды мтіндерді тсінуге кедергі келтірген кемістіктеріні орнын толтыруа кмектеседі. Жауаптар норманы кепілі ретіндегі лексикографты білігі мен жекелеген оырмандарды толымсыз білігі арасындаы алшатыты жояды [1]. Демек, лексикографиялы хабарламаны табиаты да стазды педагогикалы хабарламасыны табиатымен бірдей. Сздік нсау жасайды. Мны зі сздіктегі деректерді осылайша олдануды ажеттігін байатады. Сздік – анытамалы рал боландытан, оны айтылымдарыны зады кші бар, оны беретін анытамалары ыты леуетті мтін тзеді. жымны пікірін білдіруші ретіндегі лексикограф шын мнінде сенімхаты бар задастырушы болып табылады.
алымдар осы ебектері арылы сздік тіліні е алдымен педагогикалы тіл болып табылатынын блтартпастай длелдейді. Оу лексикографиясыны негізгі туындысы ретіндегі оу сздіктерінде дл осындай педагогикалы ызмет орын алады. Лексикограф оырманны тілді збетінше мегеруіне жадай туызады. Ол оырманмен белгілі бір ашытытан, оу сздігіні беттерінен тілдесіп отырады. Сонымен, жоарыда айтыландарды орытар болса, кез келген сздікті е уелі дидактикалы туынды, яни оытуа, йретуге арналан туынды болып табылатындыына кз жеткіземіз.
Дидактикалы элемент сздікті брінде де бар. Алайда, ол сздікті трлі типтерінде рилы крінеді. Яни, трлі сздіктердегі дидактикалы элементті ашы, айын крінім дрежесі (степень эксплицитности) ралай. рине, ол сіресе ылыми зерттеулерге ажетті материал даярлайтын таза лингвистикалы салалы сздіктерде (этимологиялы, жиілік,т.б.сздіктер) аз крініс береді. Мндай сздіктерде міндеттеуші, белгілеуші элемент те аз дрежеде, апаратты сипаттаы материал басым дрежеде крінеді. Тілдегі сздікті е негізгі, орталы типі – тсіндірме сздік. Тсіндірме сздіктерде дидактикалы интенция айын байалады. Ол сздікті рылымындаы элементтерді барлыында да, сзді срыптап алудан тсіндірме жасаудан бастап, шартты белгілер жйесіне дейін, – бастан-ая крініс береді. Тілді йрету, оны жйелеу, тілдегі сздерге анытама беру, нормалау ызметтері, яни оыту, жйелеушілік, анытамалы, нормалаушылы ызметтер - барлы тілдік сипаттамалардаы жалпыа орта дидактикалы ызмет трлері болып табылады.
Лексикография теориясында сздік трлерін анытау мселесі маызды орын алып келеді. Бл орайда Л.В.Щербаны сздіктерді жіктеуі блек. алым сздіктерді:
академиялы лгідегі сздік – анытама-сздік;
энциклопедиялы сздік- жалпы сздік;
тезаурус – арапайым сздік;
арапайым сздік – идеологиялы сздік;
тсіндірме сздік – аударма сздік;
тарихи емес сздік – тарихи сздік трінде зара арама-арсы оя отырып жіктейді [2]. Келтірілген антитезаларды ішіндегі арапайым сздік – идеологиялы сздік жбы бізді зерттеуімізде сз болып отыран идеографиялы сздікке ттенше атысты екендігі аны. Бл жерде алым арапайым сздік трлерінде сздік бірліктерді ліпбилік ретпен берілетініне, ал идеологиялы сздіктерде семантикалы жйе бойынша, таырыпты топтамалар трінде берілетініне ерекше назар аударады. Лексикография теориясы бойынша жазылан бл ебектегі бірінші антитезада (академиялы сздік – анытамалы сздік) келтірілген тжырымдардан академиялы сздік пен анытамалы сздікті рі ылыми, рі нормативті сздік болып табылатындыын ааруа болады. Демек, бл екеуі де тілді йрету ісінде оулы пен сздікті міндетін бірегей трде атаратын оу ралы болып табылады.
Р.Тсіпалиева зіні «аза лексикографиясы: екітілді шаын сздіктерді рылымы» атты ебегінде лексикограф алым А.Е. Супрунны тілді йрету масатында жасалатын сздіктерді жіктемеде ерекше орын алуын олдап, оларды жеке арастыруды, академик Л.В. Щербаны дихотомиялы жіктемесіне осалы топ ретінде осуды сынатындыы туралы жаза келіп, алымны з тарапынан жалпы сздік – оу сздігі тріндегі жетінші дихотомиялы жпты сынанын айтады [3, 15-16 бб.]. Автор бл сынысты олдайды. Соы 20-30 жылда арынды дамып келе жатан оу лексикографиясыны жетістіктерін, оу сздіктеріні мні мен маызын мойындай отырып, біз де з тарапымыздан бл сынысты олдаймыз.
Лексикографиялы туындылардаы сздік бірлікке анытама беру‚ тсіндірме жасау кезінде жеке лексикалы бірліктер мен ттас лексикалы жйені ішкі рылымын‚ задылытарын крсетуге талпыныс жасалады. Осы мселеге атысты мынаны ескерген жн: тілді олдануды екі трі бар. Ол халыты олданатын ралы боландытан оамды былыс ретінде, жеке адамны олданатын ралы боландытан индивидуалды былыс ретінде арастырылады. Тіл біліміні тілді алыптасан оамды былыс ретінде арастыратын блігі - с и п а т т а м а л ы - ж і к т е м е л і лингвистика деп аталатын болса‚ оны жеке адамны ішкі дниесінен сіп шыып‚ лая беретін тірі организм ретінде арастыратын блігі - а н т р о п о ц е н т р и с т і к лингвистика аталып келеді. Идеографиялы сздіктегі бірліктерге сипаттама жасалан кезде мселені осы екі аспектісі де міндетті трде ескерілуі ажет деп ойлаймыз.
Оу лексикографиясы - тіл білімі ылымыны кейінірек дамыан жас саласы. Осы саланы ылыми-теориялы трыдан алыптасуына ммкіндік тудыран жмыстарды авторы В.В.Морковкин. оан «Оу лексикографиясы – басты мазмны лексикаа тілйретімдік масатта сипаттама жасауды теоретикалы жне практикалы аспектілері болып табылатын, арнаулы масатта олданылатын лексикографиялы, лингводістемелік пн» трінде анытама бере отырып, оу сздігіні алатын орныны, ерекше екендігін жазады. Оны тілдік атынас пен тілдесім ралы клемі мен типі жаынан алуан трлі болып келетін лексикографиялы туынды болып табылатындыын тжырымдайды [4].
Оу лексикографиясында, жалпы лексикографиядаы трізді, сздікті микрорылымын яни оны элементтері мен параметрлерін зерттеу мселесі маызды орын алады. Сондытан‚ сздікті тіліне жасалатын талдауды алашы трі параметрлік талдау болмашы. Ю.Н.Караулов лем тілдеріндегі трлі типтегі сздіктерді талдау нтижесінде лексикографиялы параметрлер санын алпыс беске жеткізеді. Соларды ішіндегі аза тіліндегі сздіктері шін маыздылары тмендегідей: «Тілдер саны. Сздік кірісі (ліпбилік, тура жне кері; маыналы; сзді зындыына байланысты ліпбилік - хронологиялы транскипциялы, т. б.). Хронологиялы параметр (сзді бірінші жазбаша тіркелу уаыты, сздікті хронологиялы рамкілері). Санды параметр (сздіктегі сздерді саны). Орфографиялы (рбір ріп бойынша ліпбилік). Сзді зындыы (ріптер саны). Екпін. Айтылым. Буына бліну. Сз табы. Жекеше/ кпше. Сын есімдерді шырайлары. Сабаты/ салт етістік. Етістер. Райлар. Тйы етістік. Кптік, жіктік, септік, туелдік жалаулар. Кмекші етістіктер. Есімше. Етістікті шатары. Сзді морфологиялы рылымы. Сзжасамды параметр. Аббревиятуралар. Кп маыналылы/ бір маыналылы. Семантема (семантикалы эквивалент, дифиниция). Маынаны транспозициясы. Ареалды параметр. Синтагматикалы тіркес (еркін тіркесім). Фразеологиялы тіркес (траты тіркесім). Лексикалы тіркесімділік. Иллюстративтік параметр. Стилистикалы параметр. Эмоционалды - баамды параметр. Нормативтілік пен вариациялы. Статистикалы (сзді олданым жиілігі). Лингвотарихи параметр (сз тарихы). Лингвоелтанымды (этномдени, тарихи) параметр. Ономастикалы параметр. Терминологиялы параметр. Тектестік (этимологиялы, генетикалы, біртектілік) параметрі. Кірмелілік параметрі синонимдік параметр. Антонимдік параметр. Омонимдік параметр. Паронимдік параметр. Ассоциативтік параметр. Семантикалы ріс. Таырыпты топ. Библиографиялы (сз туралы зерттеулерді крсету) параметр. Лексикографиялы параметр (сз туралы ажетті дерек алуа болатын сздіктерге сілтеме)» [5, 11 б.]. Ж.Байниязова лесикографиялы параметрлерді кпшілігіні оу лексикографиясында жасалатын сздіктерге тікелей атыстылыын, оу лексикографиясындаы тоыз аспектіні бейнелейтін тоыз оу сздігіні трлерінде (тсіндірме, идеографиялы, фразеологиялы, лингвоелтанымды, грамматикалы сздіктер, синонимдерді, антонимдерді, омонимдерді, паронимдерді оу сздіктері) крсетілген параметрлерді басым кпшілігі олданылатындыын атап теді [5, 12 б.].
Бірінші блімні екінші блімшесі «Идеографиялы сздіктерді негізгі белгілері» деп аталады. Бл блімшеде аталмыш сздікті негізгі айырым белгілері мен басты станымдары айындалды. Лексикалы бірліктерді лексика-семантикалы атынасын сз еткенде, ымдар тілден тыс факторларымен атар тіл бірліктері, сздерді парадигмалы атары арылы берілетіндіктен, тілді ішкі жйелілігі міндетті трде ескерілуі керек. Яни тілді йренуге ажетті идеографиялы оу сздігін растыруда сздерді таырыпты жне лексика-семантикалы байланыстарыны маызы зор. аза тілін йретуде маынадан тлаа арайы функционалды-семантикалы баытта жзеге асырылатын, тілдік бірліктерді семантикалы жйелілігі станымына негізделетін идеографиялы оу сздіктерін тзуге ерекше назар аудару ажет. Мндай сздіктерді негізгі масат – тілдегі семантикалы, таырыпты жйеде орналасан, белгілі бір ойды наты, аны жеткізу шін ажетті сздерді тадауа кмектесу болып табылады. азіргі тіл білімінде лексикография екі трлі баытта дамып келеді. Атап айтанда, идеографиялы оу сздіктеріні трлі аспектілерді амтыан салалы трлері жасалса, сонымен атар бірнеше саланы амтыан кешенді сздіктер де дайындалуда. Баса лт кілдеріне аза тілін йретуде салалы сздіктерден грі кешенді сздіктерді берері мол, себебі онда тіл йренуші бір сздіктен трлі сала бойынша жалпы малмат алып, бір ана ебекке иек арта алады. Сздік бірліктерді таырыпты жаынан топтастыранда ішкі тілдік байланыстар да, тілді коммуникативті, функционалды жаы, таырып аясы, сйлесім ортасы трізді тілден тыс факторлар да ескеріледі.
ажетті таырыпты-ситуативтік жадаяттарды алуантрлілігін амтамасыз ету шін аза тіліні идеографиялы лексика рамынан тратын таырыпты минимумын жасау керек. Себебі тізбелерде лексикалы дегейді барлы кпдегейлігіні жйелі крінісі саталып отырады. аза тіліндегі идеографиялы лексиканы базалы тізбесі оны ядросын жне осы ядродаы элементтерді жйелі байланыстары жиынтыын береді. Тілді йретуді бастапы жне жаластырушы кезедеріне арналып жасалатын жалыа орта минимум сздіктерді бірінші блігін е жиі олданымдаы сздер тізбесі, екінші блігін тілдегі лексиканы идеологиялы жйесін райтын таырыпты тізім райды. Осы екінші блікте орналасатын, тілдегі таырыпты топтарды басты аталымдарын амтитын негізгі тізбе шаын клемді идеографиялы оу сздігі шін инвариант ызметін атарады.
Идеографиялы оу сздіктеріні оыту масаты мен тілді мегерту ралы ретінде зіндік ерекшеліктері бар. Оладыр негізгі ызметі: оыту, анытама беру, жйелеу. Сондай-а, олар апаратты жне нормативтік ызметтерді де атарады. Идеографиялы оу сздіктеріні зіне ана тн белгілері бар. Идеографиялы оу сздіктерін тзуде лексикалы жйені объективті жатарымен атар дістемелік аспектілері де ескеріледі. Атап айтанда, оыту кезеі, жас ерекшелігі, білім дегейі, мамандыы т.б. Блар сздікті клеміне, сздік бірліктерді берілуіне, олара сипаттама жасауды діс-тсілдері мен станымдарына сер етіп отырады. Психологиялы трыдан аланда, сздікті кімге арналаны, адресат факторы басты назара алынады. Оушыны жас ерекшелігіне байланысты бастапы, жаластырушы буындара арналан сздіктерге жіктеледі. Адресатты дайынды дегейін ескере отырып жасалан сздіктерді тріне оушылара жне оытушылара арналан сздіктер жатады. леуметтік трыдан аланда, сздікті пайдаланушыны леуметтік ортасы, тратын жері, лтты ерекшелігі ескеріліп, соан сйкес шет тілді аудиторияа арналан, екінші тілді аудиторияа арналан сздіктер болып табылады. Семиотикалы трыдан аланда, сзді табалы асиеті, метатілдік жне символды жаы арастырылады.
Идеографиялы оу сздіктерінде сзтізбені райтын атау сздерді іріктеу лингвистикалы жне лингводидактикалы станымдарды ескеру негізінде жзеге асырылады. Атап айтанда, бірінші кезекте коммуникативтік ндылы станымы ескеріледі. Мнда басты назарда ым не тсінікті тілдік жадаяттардаы олданылу ммкіндігі болады. Бл станым бойыша жалпы сйлесу шін жне белгілі бір таырып аясында гіме рбітуге ажетті сздер срыпталып алынады. Лексикалы рам арым-атынас саласы мен таырыбы бойынша жіктеледі. Сздерді тіркесім абілеті сараланады. Мнда зара байланысу, тіркесу абілеті жоары сздер іріктеліп алынады. Бл оушыларды сздерді зара байланыстырып, сйлем рап, ойын жеткізе білу дадысын алыптастыруа кмектеседі. Екінші кезекте кпмаыналылы станымы ескеріледі. Мнда полисемиялар басты назара алынады. Сз маынасы кбейген сайын оны олданылу ммкіндігі де жиілейді, ол дерексізденіп, баса маыналарды амту, ішіне алу ммкіндігіне ие бола береді. Сондытан кпмаыналы сздерді йрену арылы оушы сзді ай контексте андай маына алып транын айыра білетін болады. шінші кезекте стилистикалы бейтарапты станымы болады. Ол бойынша, белгілі бір топа барлы стильде де олданыла беретін бейтарап сздер іріктеліп алынады. Сзжасамды станым негізінде сзжасамды ммкіндігі мол сздер, баса, туынды сздерге негіз болуа абілеті мол тбір сздер іріктеліп алынады. Сзді жаа сз тудыру ммкіндігі кп болан сайын оны сздікте берілу ытималдыы да арта тседі. олданым жиілігі станымы негізінде тілдегі лексикалы варианттар арасынан е жиі олданылатын атаулар алынады. Идеографиялы оу сздіктерінде амтылуы тиіс сздерді клемі туралы орта пікір жо. П.Н.Денисов орташа сздік 10-12 мы сзден труы керек, ал лкен сздік 25 мынан аса сзді амтуы ажет деп есептейді [6]. Бл мселе негізінде р тілдегі таырыпты таралымны ерекшеліктеріне туелді болады. Таырыпты топтарды р тілдегі клемі р трлі. Ол сол тілдегі таырып аясыны даму ерекшеліктеріне байланысты.
«Идеографиялы оу сздігі лгілеріні тзілім жне зерттелім тарихы» атты блімшеде отанды лексикографиядаы идеографиялы сздік лгілері туралы сз болады. Сздікке дейінгі лексикографиялы туындылар мен алашы сздіктер е алдымен оу, йрету сздіктері, оу материалдары ретінде жарыа шыып отыран. Тарихи деректерді негізінде е кне сздіктерді таырыпты оу сздіктері боландыы длелденген. Мселен, идеографиялы оу сздіктерін тзу тжірибелері бізді заманымыздан брыны III мыжылдытаы кне шумер иероглифтеріні сздіктерінен бастау аланы белгілі. Одан бергі бізді заманымыздан брыны II мыжылдыты бас кезінде таырыпты оу сздікшелеріні бір трі - шумерше-аккадша сзтізбелер мен шаын сздіктер, рилы таырыпты топтама сздерді тізімдері жасалан.
аза тіл білімінде толыанды идеографиялы оу сздіктерін растыру жаынан зірге тжірибе болмай отыр. Алайда оны шаын лгілері баршылы. ХІХ асырды зінде-а алашы тжірибелерді боланын атап туіміз ажет. Ондай лгілерді атарында Н.И.Ильминскийді «Материалы к изучению киргизского наречия» атты ебегіндегі сздікті [7], Ж.Кшербаевты «Краткий русско-киргизский дорожник со словарем» атты ебегіндегі таырыпты топтамаларды [8], М.Бекчуринні «Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков» оу ралындаы топтамаларды [9], Н.С.Жетпісбаевты «Начальное руководство арабского, персидского и киргизского языка» аталатын оулыындаы таырыпты топтарды [10], Ы.Алтынсаринні ебектеріндегі таырыпты топтамаларды [11] атауа болады. Бл ебектерде бірнеше тілді материалдарын бір-бірімен салыстыру, баламасын крсету масат етілген. Мселен, Н.И.Ильминский сздігін алатын болса, онда ліпбилі сздікті де, идеографиялы оу сздігіні де белгілері кездеседі. Зерттеуші орыс халыны кілдеріне азатарды мдениетін, салт-дстрін, этнографиясын таныстыруды масат еткендіктен, аза халыны трмыс-салтына, дстріне байланысты лексикалы бірліктерді я трінде топтастыра берген. Мысалы: Тартыс – тягаться, спорит. По прочитании муллою вначальных молитв, – что бывает в чужой кибитке, – невесту защищают девицы и часть молодежи, а другая часть молодежи держит сторону жениха. Это называется тартыс, который оканчивается подарками молодым людям. Аталан ебектегі яа біріктірілген сздік бірліктерді з ішінен бірнеше топа жіктеуге болады. Атап айтанда: а) Зерттеушіні белгілі бір ымды жаындыы бар, бір семантикалы рісті лексикалы бірліктерін топтастыраны байалады: айын – женина родня по отношению к мужу, встречается только в сложении; айын ата (и просто ата) тесть, айын ене – теща, айын аа – шурин старшей жены, айын – младший шурин, айын бике – старшая своячина, айын сілі, балдыз – младшая своячина. Те же слова идут и к мужней родне по отношению к женщине), только из вежливости она откидывает слово айын от называния старших; ) Тбірлес сздерді яда топтастырып берген: Ата -называть, атастыр – взаимно свататься (у одного сын, у другого дочь); Ата - слава, известность, ататы – известный, знаменитый; Мамыр, мамыр ат – лошадь больная ногами, мамыр с – птица осенью от жира и от неукрепившихся еще новых перьев неспособная летать. Отсюда время мамыр айы. Мамырла – охрамать, быть неспособной летать. Алайда зерттеуші аза тілін жетік мегермегендіктен, біратар тстарда сырты састытарына, дыбысталуына арап, сздерді бір яа біріктірген тстары байалады. Мысалы: йтпесе – если не так, противном случае, айтсын – да будет так – ответ на благожелательное приветствия; напр. при встрече на пути один приветствует жол болсын – добрый путь! другой отвечает айтсын – лей болсын.
Зерттеушіні ебегін талдау барысында лексикалы бірліктерді осылайша яа біріктіріп беру керекті сзді бірден тауып алып, сол сзге жаын сздерді маыналы дамуын ашуа да ммкіндік беретінін креміз. яны ліпби тртібімен орналасуы сзді тез тауып алуа жол ашады. Алайда Н.И.Ильминский сздігінде сздер лексика-семантикалы топтара жіктелмеген. Сздік бірліктерді лексика-семантикалы топтара арай жіктеу лгісін Ж.Кшербаев, Ы.Алтынсарин ебектерінен байауа болады. Ебекті алысзінде Ы. Алтынсарин: «Кез келген, оымаан бала, сіресе, аза баласы баса тілді рылысы мен ерекшелігін бірден тсініп абылдай алмайды, себебі, орыс тілі мен аза тіліні арасында те лкен айырмашылы бар. Сондытан, бізді ойымызша, аза балалары шін е алдымен, жеке сздерді у жне негізгі грамматикалы анытамаларды жйелі трде мегеру керек. Содан кейін ана, олар орыс тіліндегі кітаптарды оып, мазмндай алады. Мндай дайындысыз оушылар ешбір грамматикалы ерекшеліктерді елестете алмайды. Олар за уаыт бойы «он» сзіні орнына «она» сзін, «шел» сзіні орнына «иду» сзін жне т.б.с.с. сздерді тсінігі мен ымын шатыстырып алуы ммкін» – деп жазады [11]. Бл жерде зерттеушіні жекелеген сздерді маыналарын да, грамматикалы ерекшеліктерін де жйелі трде тсіндірмек боланын креміз. Алайда бл топтастыруды біратар кемшіліктерін байауа болады. Атап айтанда, біріншіден, лексика-семантикалы топтарды а) Нрселерді аттары (зат есім), ) Зат-малыты асиетіні аттары (сын есім), б) Есеп аттары (сан есім), в) Местоимение деген сзді блімі (есімдік), г) Аыры згерілмейтін сздер (стеу демеу), ) Предлог деген сзді блімі (жалау), д) Глагол деген сзді блімі (етістік) трінде жіктеу тым жалпы, сол себепті оушыны керек ылан сзін тез тауып алу иынды тудырады. Зерттеуші мнда негізінен оларды андай сз табына атысты болуына байланысты топтастыран. Екіншіден, бл тым жалпы топтастыру боландытан, оларды маыналары да алуан трлі болып шыан. Осындай ерекшелікті Ж.Кшербаев сздігінен де байауа болады. р таырыпты з ішінде ліпбилік жйе саталан. Бл керекті сзді тез тауып алуа ммкіндік береді. Алайда бл сздікті таырыпты топтары да тым жалпы болып келеді. Яни мны рі арай да шаын топтара жіктеуге болатыны байалады. Мндай ерекшелік сіресе сапа мен асиет, имыл мен алып топтарына тн. азан аласында 1890 жылы жарыа шыан Наибай Жетпісбаевты «Начальное руководство арабского, персидского и киргизского языков с арабско-персидско-русско-киргизскими словами в конце» атты оу ралындаы шаын сздікті біратар артышылытары бар. сіресе бл орайда таырыпты топтарды шаын бліктерге жіктеле тскенін баса айтуа болады. Алайда таырыпты ішіндегі сздерді ліпбилік тртібі саталмаан. Бл жаынан аланда, ттынушылара керекті сзді тез тауып алу жаынан біршама иынды туызары сзсіз.
А. Байтрсынлыны аза балаларына арнап ана тілінде сауат ашу масатымен жазылан «Оу ралы» атты ебегінде сздер мынадай таырыптара жіктелген: туысан-туан іліктес, киімдер, ойын-ойыншытар, таматар-сусындар, дене мшелері, й саймандары, ыдыс-ая, малдар аты, малдан баса трт аятылар т.с.с. [12]. Тіл дамыту жмыстарына тірек болатын лексикалы бірліктерді срыптау барысында діскер алым оларды таырыпты топтара жіктеп берген. Бл орайда р таырыпты топа енетін зат атауларын балалара жинатап сынуды масат еткен сияты. алымны ліпби оулыын оытуда балаларды тіл дамыту, тіл стартуа арналан тапсырмаларын да таырыпты топтара жіктегенін креміз. Сол арылы бір жаы, лексикалы бірліктерді андай таырыпты топтара жататынын крсетуді масат етсе, екінші жаынан баланы ажетті лексикалы бірлікті сол таырыпты топты ішінен тадап алып, сйлем немесе сз тіркесін руда, ойын жеткізуде пайдалану шін олдануына ммкіндік берген. Сонымен атар, мнда аза ымына тн, аза трмысында жиі олданылатын, кп кездесетін зат атаулары берілген. Екінші жаынан, малдар рі арай са топтара (жылы, сиыр, ой, ешкі, тйе) немесе сімдік атаулары (жер тгіні аттары) ааштар, шп-шледер трінде блінген. алым жала лексикалы бірліктерді берумен ана шектелмей, оларды андай етістіктермен тіркесе алатынын, яни олданылуын да келтіріп отырады. Мысалы: Адам сйлейді. Тйе боздайды. Жылы кісінейді. Сиыр мірейді. озы маырайды. Ешкі маырайды. Ит реді. Мысы мияулайды. Яни бл орайда алым оу ралын тгелімен осы таырыпты жйе бойынша берген. Орыс топтарында оитын бастауыш сынып оушылары шін осы дісті енгізуге болатын сияты. А.Байтрсынлы ебектерінде сздерді таырыпты топтара жіктеу дісіні кеінен олданыланын, оны сздік аясында ана емес, оу ралындаы лексикалы материалдарды срыптай олдану ісінде де шеберлікпен олданыланын креміз.
Жоарыда келтірілген сздіктердегі таырыпты топтарды берілу ерекшеліктерін зара салыстыра келіп, А.Байтрсынлыны топтастыруы маыналы жаынан да, топтастырылуы жаынан да басалардан озы транын байауа болады. Ы.Алтынсаринні сздігі негізінен сз таптарына жіктеп берілгендіктен, онда маыналы топтастыруда жалпы мен жекені араласып кеткен тстары кп кездеседі. Н.Жетпісбаевты «Начальное руководство арабского, персидского и киргизского языков с арабско-персидско-русско-киргизскими словами в конце» деген ебегі бірнеше тілді амтуа тырысандытан, маынасы екі тілдік балама сздіктерге сас. Баса сздіктермен салыстыранда, бл сздікті кптеген артышылытары бар. Таырыпты топтара жіктеуде, топтастыруда натылы басым. Ал Н.И.Ильминский сздігі сзжасамды я тртібімен берілген. Идеографиялы оу сздігіні алашы лгілері осындай. Бл орайда сздік тзушілер халыты салт-дстрін таныстыру масатын, сонымен атар дістемелік масатты да (Ы.Алтынсарин, А.Байтрсынлы) олдананын креміз. Идеографиялы оу сздіктеріндегі сз бірліктеріні лексика-семантикалы атынасы сздерді парадигмалы атары арылы берілетіндігі белгілі. Мнда тілді ішкі жйелілігі ескеріледі. алай боланда да, тілді йрену шін сздерді таырыпты жне лексика-семантикалы байланыстарыны маызы те зор. Сол себепті аза тілін йретуде маынадан тлаа арайы функционалды-семантикалы баыт пен тілдік бірліктерді семантикалы жйелілігі станымдарына ерекше назар аудару ажет. Идеографиялы оу сздіктеріні негізгі масаты – сздікті ттынушыны (оушыны) белгілі бір ойды жеткізу шін сздерді тадап алуына кмекші рал болуында.
Жмысты екінші блімі «Идеографиялы оу сздігіндегі лексикалы бірліктерді лексикографиялану ерекшеліктері» деп аталады. Блімде аталмыш сздікті сзтізбесі мен сздік мааласына атысты ішкі рылымды мселелер озалады. «Идеографиялы оу сздігінде жеке лексикалы бірліктерді берілу ерекшеліктері» атты бірінші блімшеде идеографиялы оу сздіктеріні жекелеген типтеріндегі жеке сз тласыны сипаты баяндалады. Идеографиялы оу сздіктерінде тілдік материалды кешенді трде сипаттау тенденциясы алыптасан. азіргі уаытта идеографиялы оу сздіктеріні сзтізбесіне сздер мынадай параметрлер негізінде алынады: сзді маыналы рылымыны негізгі сипаттамасы, оны грамматикалы ерекшелігі; эмоционалды-экспрессивті бояуы; функционалды-стилистикалы сипаттамасы; парадигмалы, синтагмалы жне сзжасамды байланыстары.
Идеографиялы оу сздіктеріні негізгі трлеріне таырыпты сздіктер мен лексика-семантикалы топ сздіктері жатады. Таырыпты сздіктерге лексикалы бірліктерді срыптауда функционалды-семантикалы станым басшылыа алынады. Мнда лексикалы бірліктер арым-атынас барысындаы олданыс ерекшелігімен, ай салада олданылуымен тыыз байланыста болады. Таырыпты сздіктерде сздер белгілі таырып тірегінде топтасып, зара маыналы байланыста болады. Сздерді таырыпты жаынан топтастыранда сздерді ішкі тілдік байланыстары да, тілден тысары факторлары да ескеріледі.Таырыпты блшектерге жіктелген идеографиялы оу сздіктерін растыру ісі баса тілді аудиторияа аза тілін оытуда те маызды. Оны зіндік біратар ерекшеліктері, артышылытары бар. Атап айтанда: а) белгілі бір таырып тірегінде топтасан сздерді пайдалана отырып, жаттыу, тіл старту, тіл дамыту жмыстарын жргізген лдеайда жеіл; ) бір таырып тірегінде топтасан сздер есте сатауа ыайлы; б) оу материалын белгілі бір таырып бойынша топтастыру оушылара тілді зіндік ерекшелігін, болмысын, сипатын тсінуге кмектеседі.
Таырыпты лгідегі идеографиялы оу сздіктерінде кез келген лексикалы бірліктер беріле бермейді, онда наты бір таырып бойынша шоырланан маыналар ана ашылады. Алдымен ажетті таырыптар аныталып, кейін р таырыпа ажетті сздер натыланады. Сздік кешенді сипат алуы тиіс. р тарау з ішінен таырыпшалар мен шаын таырыптара жіктелуі керек. Ондаы сздер зара функционалды-таырыпты бірлікте болуы керек. Мысалы:
Табиат
- Жер, жер бедері
- Аспан
- Табиат былыстары
- Пайдалы азбалар
- сімдік
- Жануарлар лемі
- стар
- Баса да жанды малытар
- Адам мірі мен ызметі
- Адам
- Баспана т.б.
Таырыпты сздіктердегі лексика сздерді маынасына арай жйеленеді. Сздерді олданылатын саласы, арым-атынас таырыптары басты назарда болады. Сздіктерді тілдік материалына белгілі бір таырып айналасындаы сйленістер мен мтіндер алынады. Сздер таырып ортатыына байланысты жйелеу жолымен іріктеледі. Тсіндірме сздік материалдары осымша кз, кмекші материал ретінде пайдаланылады. Аталан сздіктерді негізгі нысаны сздерді таырыпты бірлігі болып табылады. Мысалы, зат есімдерді таырыпты топтара жіктеуде заттар жанды жне жансыз болуына арай жіктеледі. Жанды зат есім атауларына адам мен жануарлар тобы кіреді. Жансыз зат атаулары мынадай таырыпты топтара жіктеледі: «сімдік», «Табиат», «нерксіп», «скер», «Денсаулы», «Дене шынытыру мен спорт», «Білім беру», «Мдениет пен нер», «ылым», «Тіл мен дебиет», «Тра», «Тама німдері», «Трмыса ажетті заттар», «Уаыт», «Кеістік», «Сан» т.б. Аталан топтар одан рі са топтара жіктеледі.
Зат есім заттар мен былыстарды атын білдіріп, негізінен атауышты, номинативті ызметте жмсалады. Соан байланысты ол денотативті мнге ие болып, таырыпты жіктеуге оай икемделеді. Алайда ымды мнге ие деректі зат есімдер сигнификативті мнде жмсалып, бл жіктеуден тыс, лексика-семантикалы топтара беріледі. Мысалы: адамдар тобын білдіретін зат есімдер: топ, ауым, жиын, ода, ауымдасты, жым т.б.; орта масат-мдде жолындаы адамдарды білдіретін зат есімдер: дос, жолдас, рбы, серік, ріптес, ызметкер, рдас, сыныптас, замандас, жерлес, арсылас, бсекелес, жау, дшпан, арсылас т.б.
Бл сздер бір таырып айналасына топтастырыланмен, оларды топтастырылу принциптері ерекше. Мселен, дос, жолдас, дшпан, жау сздері бір таырыпа біріктіріледі. Жау, дшпан сздері «Соыс» таырыбында, сыныптас сзі «Мектеп» таырыбында, рдас – «Жас» таырыбында берілуі ммкін. зара арым-атынасты білдіретін етістіктер негізгі маынасында жмсалатындытан, ымды, лексика-семантикалы топтара жіктеуге оай кнеді. Мселен, «Гигиена» таырыбында жуыну, сртіну етістіктері, оу, жазу етістіктері «Мектеп» таырыбында берілуі ммкін.
азіргі кездегі лексикографияны теориясы мен тжірибесінде сзді е маызды сипаттамасын крсететін сздік мааланы негізгі блшектері аныталан. Сздіктерді ртрлі типтеріні арасындаы айырмашылы сздік мааланы барлы блшектеріні дегейінде крінеді. Сздікті масатына, трі мен кімге арналанына байланысты тілдік апаратты клемі мен сипаты, сздік маалада берілген сз маынасын ашуды ралдары мен тсілдері жіктеледі. Сзді маыналы рылымын сипаттауды трлі тсілдері бар. Идеографиялы оу сздіктеріндегі маынаны ашылуы тілдік материалды ерекшелігіне жне сздікті типіне, оны масат-міндеттеріне байланысты. Екі тілді сздікте сз маынасын ашуды тсілі аударма болып табылады. остілді сздік жасаушыны міндеті аударылатын сздегі апаратты барынша кп беретіндей е дрыс баламасын тадау. Сзді маыналы рылымыны негізгі сипаттамалары: маына, тіркесім, парадигмалы жне сзжасаушы байланыстар, тсінікті аудару, сйленісте дрыс олдану - брі тілдік фактілерді идеографиялы оу сздіктерінде сипаттауды ерекшелігін анытайды. Лексикографияда сз маынасын ашу мен сипаттау жолыны мынадай аспектілері крсетіліп жр: бір топа жататын сздерді маынасын бірдей лгіде ашу; семантикалы жаынан зара жаын сздерді маыналарын ашанда, оларды орта жне айырым маыналарын жіктеп крсету. Мндай станым сздіктегі тілдік материалды наты бір жйеде беруге жне сз маынасын жан-жаты, толы сипаттауа ммкіндік береді. Лексикалы бірліктерді срыптауда оушы осы сздерді ана білуі керек деген принципті кздемей, осы сздерге сйене отырып, сздік орын толытыра тсуі, молайта тсуі ажет деген аида басшылыа алынуы керек.
«Лексикалы бірлік – парадигмалы жне синтагмалы атарды мшесі» атты блімшеде идеографиялы оу сздігіне алынатын бірліктерді парадигмалы жйесі мен валенттілігі туралы сз болады. Жалпы аланда, идеографиялы оу сздіктерінде сздерді тіркесімділігін крсету шін алынатын материал оытуды масат-міндеттеріне сйкес жне оушыларды рамы мен дегейіне байланысты жне таырыптарды ерекшеліктері мен сйлеу жадаяттарына арай екшеліп отырады. Маынаны синтагмалы компонентін сипаттау мселесінде сздікте лексикалы бірлікті жиі олданылатын байланыс трлері крсетілуі керек. Лексикографияда идеографиялы оу сздіктердегі тілдік материалды кешенді трде сипаттау тенденциясы алыптаса бастады, оны негізінде сзді таза лингвистикалы сипаттамалары негізге алынады. Идеографиялы оу сздіктері логикамен байланысты боландытан, ол тсіндірме сздіктердегі трізді жеке сздерді емес, терминологиялы салалы жне энциклопедиялы сздіктердегі сияты ымды амтиды. Мысалы, Н.И.Ильминский сздігінен сз тіркестері мол шырасады. Сол тіркестер андай масатпен, андай принциптер негізінде срыпталып алынды, - міне, мселе сонда. Ол кезеде аза тіл білімінде сзді тіркесім моделдері, синтаксистік амалдары крсетілетін ебектер болмаандытан, сз тіркестері интуитивті негізде алынады. азіргі кезді зінде е ажетті сз тіркесін тадап алып, оны сздікте орынды жерінде олдану ккейкесті мселе болып отыр. Себебі, сз тіркестеріні сздігі жо.
Н.И.Ильминский сздігі мен 1897 жылы азаша-орысша сздікке халымызды материалды жне рухани дниесін ашатын лтты дет-рып, салт-сана ерекшелігін крсететін тіркестер тадалып алынан. Сзіміз длелді болу шін, жол сзіні берілімін мысала келтірелік: Жол - дорога, путь, право, - ара жол - торная, езжая дорога, несчастный путь, дурное поведение, А жол - счастливый путь, честное поведение. Жолы болсын - добрый путь, (пожелание)! Жол ауыр - дорога плохая, дурная. лы жол - большая дорога. за жол - длинный путь. Жола - обычай, подойти. асыма жолама - не подходи ко мне близко. Жолат - дать дорогу, допустить. Жол аш - дать дорогу, проложить дорогу, начать, быть зачинчиком. Жол тап - найти дорогу, подыскать выход из затруднительного положения. Айтаны жн - говоришь справедливо. Жол ал - открыть себе путь, дорогу. Жол байла - задержать на дороге, остановить. Жолдан айт - вернуться с дороги. Жолдан брыл - свернуть с дороги. Жолдан адас - сбиться с дороги. Жол сал - положить дорогу. Жол бер - дать дорогу, съехать с дороги. Жолдас - спутник, попутчик, товарищ. Жолдастас - быть товарищем, сотоварищем, попутчиком. Жол азы - дорожная провизия. Жола - полосатый, клетчатый (материя). Жолдау - счастливый в дороге. Жолшу - проежающий, проежый. Жолы - встретиться с кем, сходить кому за делом; распросить о чем. Жолыан - встречный. Жолшыл - хорошо знающий дорогу. Жолмен - по дороге. Жолда - на дороге. Жолшыбай - дорогой. Жолсыз - без дороги, без пути, неосновательно. Жол крген - умеющий обходиться, обходительный. Жол баста - быть вожаком. Жол жора - не бойкий иноходец на котором хорошо ехать на дороге. Жол тос - ждать, подкарауливать кого то на дороге. Жол тсті - проложена дорога (большую частью говориться о дороге в начале зимы, когда установливаеться санный путь). Жоп - жолсыз - совершенно неосновательно, неувжительно. Жалыз ая жол - тропинка. Екі ая, ш ая жол - дороги проселочные. Жол ая - угощение или подарок со стороны уезжающего тем, которые поздравляет его с отъездом или проважают. Жолы бар - он имеет право. Жолды - доля, на получение которой имеется право. Жоарыда келтірілген мысалдардан тілдегі идеографиялы жйені слбасы байалады. «Жол» ымына кіретін басты тсініктер, ассоциативтік байланыстар желісі айын крініс тапан.
1988 жылы шыан «азаша-орысша сздікте «й» сзі «жилище, дом, юрта» деген ш баламамен берілген болса, одан бір асырдай брын жары крген «азаша-орысша сздікте» [13] йді рылымы толы крініс тапан: й, киіз й, ааш й, тас й - деревянный, каменный дом; жена, лкен й - старшая жена, кіші й - младшая жена. Устройство дома - йді трманы: кереге - решетка, составляющая основание или лучше стены (киргизы так называют и стены домов); она состоить из полотен - анат (говариться: алты анат й - кибитка в шесть полотен или звеньев ); кереге басы; ла, - развилкообразные вершины решетки, - аяы - таковые не снизу; саана - кончики решетки сбоку; ірге - нижняя часть решетки (іргеден шыарып жіберемін - угроза непослушному сыну, - я тебя прогоню из под решетке кибитки, т.е. без надела, как собаку). Палочки решетки скрепляються ремешками из верблюжей кожи кк (ккте - скрепить такими ремешками); ремешки продеваются в скважины - кз; выше решетки - унины или выгнутые палки - уы. Они привязываются шерстянными шнурками уы бау к кереге, а верхний конец четырегранно заостренный - клем - (клемде - завостривать унину); этими концами унины вставляются в отверстия кровли - шаыра, который делается круглый как большое колесо из березового дерева; она имеет перекрестные радиусы - клдіреуіш. Отверствие для двери ограждено двумя стойками - таяныш, порогам - табалдыры и сверху перекладиной - мадайша; двери деревянные створчатые, дурные - ит кірмес, хорошие резные - сыырлауы. Кереге облекаеться снаружи кошмами - туырлы, на унины накрывается зік, на самый верх четыругольная кошма - тндік с веревками на каждом углу для открывания ее; дверь завешивается особой кошмой или красивой цыновкой из палочника - это есік; она привязывается к шаыраку, тесьми: таыш - тесьма, который привязыватся одно полотно решетки к другому; баср - широкая как кушак тесьма, идущая вдоль всей решетки и скрепляющая ее: белдеу - веревка опоясывающая туурлы снаружи: турлы бауы - тесьмы пришытые к каждой кошме туырлыка, они проходят по верх унин и держат кошмы на весу, зік бауы привязывают зік к белдеу: в богатых кибитках по низу зік сшиваются из белой кошмы петли - ддеге - и сквозь них проходит широкая тесьма - клдіреуіш. Жапсар - место со внутри кибитки где зік налегает на туырлы. В кибитке противоположное двери почетное место называется тр, босаа - близь двери. При кибитке находятся: баан - шест, которым поднимается и поправляется тндік и сыры - толстый шест которым во время ветра совнутри подпирается шаыра. В хороших кибитках между решеткой и кошмой ставится род цыновки из палочника, это циновка называется - ши. й тік - поставить кибитку, й жы - снять кибитку, й ктер - перенести кибитку с одного места на другое не разбирая, а целиком, приобрести, строить себе кибитку, й бас - прикрепить кибитку веревками во время ветра, чтобы не унесло, приготовить кибиточные палки. йлі - баранды - семейный и хозяйственный. й кшік - домосед. йлен - жениться.
Байап отыранымыздай, бл сздік маала - ттас дние. азаты киіз йіні зі де кішігірім лем секілді болса, мына сздік маалада сол лемні ттастыы сезіледі. Халыты материалды жне рухани мдениетінде зіндік орны бар рбір зат пен былысты маынасын ашуды жолы осындай болу керек секілді. Бл сздік маала да идеографиялы оу сздігіндегі сздік мааланы бір жасы лгісі іспеттес.
Идеографиялы оу сздіктерінде лексика-семантикалы топтарды берілуіне байланысты тмендегідей ерекшеліктер байалады:
- сздікті негізгі масаты – тілді оыту міндетіне сйкес оны лексика-семантикалы жйесін (лексика-семантикалы топ жиынтыын) наты бейнелеу;
- сздік негізгі лексика-семантикалы топтар мен оларды зара иерархиялы байланысын амти отырып, оу масатына сйкес лексика-семантикалы топтарды іріктейді;
- сздерді лексика-семантикалы топтара біріктіре отырып, ттас бірліктер тзеді, онда кп маыналы сздерді жекелеген мндері ттас дниені блшегі ретінде ызмет етіп, сздік ор жйелі трде мегеріледі;
- сздерді жалпы ымды компоненттер бойынша топтастыра отырып, тілді зіндік ерекшелігіне сйкес жаа ымдарды анытауа, оларды зара байланысын айындауа ммкіндік береді;
- сздерді семантикалы негізде жйелей отырып, адам жадында сз бірліктеріні саталу тсілі мен сз олданысты психологиялы ерекшеліктеріне сйкес келетін ажетті сзді тез табуа ммкіндік береді;
- лексика-семантикалы топтарды доминанты мен жиі олданылатын стилистикалы бейтарап лексика-семантикалы топшалар мшелерін, аз олданылатын, стилистикалы жаынан шектелген шеткері мшелерін анытай отырып, оушыларды лексика-семантикалы топтаы материалды зегінен шет мшелеріне арай жйелі трде игеруін амтамасыз етеді;
- сздік анытамаларында жиі олданылатын сздерді анытай отырып, тсіндірме минимумдарын айындайды, яни баса сздерді маынасын осы анытауыш сздерге сйене отырып тсіндіруге жол ашады;
- идеографиялы оу сздіктеріні материалдары лексикалы жйені ерекшеліктерін молынан амтиды, бір элементтерді баса топтара да ену ммкіндігін тексереді, жекелеген сздермен атар лексика-семантикалы топтарды да зара байланысын (бір лексика-семантикалы топты баса лкен лексика-семантикалы топтара, синонимдік атарларды лексика-семантикалы топтара ену ммкіндігін) тексереді;
- лексика-семантикалы топтарды сздерді жай ана тізбегі ретінде арастырмай, оларды рылымды йымдасуын ашу, яни оларды ішіндегі сздерді маынасы мен айырым белгілері бойынша арама-арсы оя отырып, сзді семантикалы рылымын жасы мегеруге, оларды баса сздермен тіркесу абілетіне, сздерді зара жаын немесе арама-арсы мнде жмсалуына ерекше назар аударуа жадай жасайды.
«Сздіктегі анытамалара ойылатын лингводидактикалы талаптар» атты блімшеде идеографиялы оу сздіктерінде берілетін анытамаларды трлері мен оларды тілді йрету, оыту талаптарына сйкестігі мселесі арастырылады. Идеографиялы сздіктерде сзді семантикалы сипаттамасын жалпылап жинатау станымы кеінен олданылады.
Идеографиялы оу сздіктерінде сзді сипаттауды негізгі тенденцияларын анытау шін сздерді маыналарыны ашылу тсілдері мен ралдарын салыстыру керек. Сзді маыналы рылымын крсетуде бірізділікті болмауы сздікті растырушыларды теориялы станымдарыны ртрлі болуынан ана емес, сз семантикасыны академиялы сздіктерде толы жетілдірілмеуінен де болады. Тілдік жйені сздерді лингво-семантикалы нсалары дегейінде ышамдауды крделілігінен, сздіктерде кп маыналылыты трліше крсетілуінен болатыны да белгілі. Бір сздіктегі бір маынаа баса сздікте бірнеше маына сйкес келеді. Бір сздікте сзді маыналы рекі деп бааланан нрсе баса сздікте дербес маына ретінде беріледі. Жоарыда айтылан объективті себептерге байланысты идеографиялы оу сздіктеріндегі сзді маыналы рылымын крсету мселесі лі кнге дейін біржаты шешілген жо. Бл, сіресе кпмаыналы бірліктерге атысты. Кпмаыналы сзді маыналарын жинатап, жалпылай беруден ол сзді баса бір маынада жмсалу абілеті, зіндік ерекшелігі жоалуы ммкін. Кп маыналы етістіктерді жеке маыналарыны айырмашылыы оларды шектеген жадайда ана крініс табады. Кп маыналы етістіктерді маыналарын жинатап беруді бір тсілі ретінде сілтеме жасау дісі олданылады. ртрлі баыттаы озалысты крсететін кпмаыналы етістіктерді жеке маыналарын сілтеме жасау арылы жне бір баыттаы озалысты білдіретін етістіктерді маынасымен тебе-те етіп жинатап беру осы маыналарды тілдік мысалдармен ашып, етістік имылыны сипатын крсеткен жадайда ана дрыс болады. Дегенмен кей жадайда сілтеме жасау тсілі етістікті маыналы рылымын ате крсетуге келіп соады. Мысалы: бар- етістігі жр- етістігі ртрлі баыттаы, трлі уаыттаы болатын озалысты крсетеді. Длізбен жру. Арта жне ала жру. Дкенге бару. Автобустар немі жреді. Шеткі ауылдара паром жреді. Саат тура жреді. Бар етістігіні маыналарын натыламай, жр етістігіне сілтеме жасау, бір жаынан, маыналарды толы ашылмауына, екіншіден, тек бар етістігіне тн маынаны жру етістігімен теестірілуіне келіп соады. Осылайша, етістіктерді маынасын жинатап беру оны семантикасыны ате берілуіне келеді. Идеографиялы сздіктерде сздік бірліктерді маынасын ашуды алашы сатысы – маынаны затты немес ымды компоненттерін сипаттау болып табылады. Келесі саты – сзді тіл ішіндегі мндерін, тілді жйесіндегі орнын крсету, яни маынаны парадигмалы жне синтагмалы компоненттерін крсету. Бл е маызды кезе болып табылады. Парадигмалы атынастар тсіндірмеде де, сздік мааланы арнаулы блімдерінде де ескеріледі. Сз маынасыны тсіндірілуі оны баса сздермен парадигмалы жаынан сйкес келуіне де байланысты. Синонимдік жне антонимдік дістер сздерді парадигмалы атынасына байланысты болады.
Лексикалы маынаны ашуда кпжылды тжірибе негізінде алыптасан анытама трлері бар. Оларды логикалы (тектік, бтін мен блшекті атынасы, сипаттама тсілмен ашу) жне лингвистикалы (синонимдік, деривациялы, релятивті-синтагмалы) деп жіктеуге болады. Аталан тсіндірмелерді ішінде идеографиялы сздіктерде кбінесе тектік, сипаттама, синоним, антоним тсілі мен аралас тсіл жиі олданылады. Тектік сипаттамада атауды наты, номинативті маынасы ескеріледі. Сипаттама дісі бойынша затты ай топа жататыны крсетілмей, оны негізгі, басты айырым белгілері тсіндіріледі. Бл тсіл кбінесе маынасы жалпыланан сздер шін олданылады. Санамалау дісі бойынша, осы сзді маынасына енетін мндер екшеленіп, натыланып крсетіледі. Сипатталатын сз маынасы ке, жалпы болады да оны маынасын ашу шін жекелеген шаын мндері амтылады. Мселен, ыдыс-ая сзін сипаттаанда, осы атауды ішіне андай заттар кіретіні санамаланып крсетіледі: кесе, шйнек, асы, азан т.с.с. Синоним дісі лингвистикалы тсіндірмеге жатады. Мнда сз маынасы зі атарлы, сол сзді орнын алмастыра алатын баса сзбен беріледі. Синоним дісімен берілетін сздер кбінесе жалпы мнде келеді. Антонимдік тсілде сз маынасы тікелей сипатталмай, оан арама-арсы маынада олданылатын сз арылы натыланады.
Лексикографияда сз маынасын ашу мен сипаттау жолыны мынадай аспектілері крсетіліп жр: бір топа жататын сздерді маынасын бірдей лгіде ашу; семантикалы жаынан зара жаын сздерді маыналарын ашанда, оларды орта жне айырым маыналарын жіктеп крсету. Мндай станым сздіктегі тілдік материалды наты бір жйеде беруге жне сз маынасын жан-жаты, толы сипаттауа ммкіндік береді. Лексикалы бірліктерді срыптауда оырман осы сздерді ана білуі керек деген принципті кздемей, осы сздерге сйене отырып, сздік орын толытыра тсуі, молайта тсуі ажет деген аида басшылыа алынуы керек.
ОРЫТЫНДЫ
Лексикографияда сздіктерді айрыша трі болып табылатын идеографиялы оу сздіктері оыту масаты мен тілді мегерту ралы ретінде ерекшеленеді. Идеографиялы оу сздігіні ш негізгі ызметі бар: оыту, анытама беру, жйелеу. Баса сздіктермен зіндік састытары мен айырмашылытары болумен атар оны зіне ана тн масат-міндеті де блек. Тілді йретуге арналан сздікті бір трі ретінде идеографиялы сздік лексикалы орды оу масатына сйкес кешенді трде сипаттайды. Идеографиялы оу сздіктерін тзуде лексикалы жйені оытуды дістемелік аспектілері де ескеріледі. Атап айтанда, оыту кезеі, жас ерекшелігі, білім дегейі, мамандыы т.б. Бл сздікті клеміне, сздік бірліктерді берілуіне, сипаттаманы діс-тсілдеріне з дегейінде сер етіп отырады.
Таырыпты лгідегі идеографиялы оу сздіктерінде кез келген лексикалы бірліктер беріле бермейді. Онда наты бір таырып бойынша йымдасан, шоырланан маыналы сздер ана тзіледі. р тарау з ішінен таырыпшалар мен шаын таырыптара жіктеледі. Таырыпты микрожйе растыруда сол таырыпа сйкес сзжасам модельдері, сзжасамды ялар ескерілуі тиіс. Сздерді топтастыруда оны жйелі сипаттары толы ескерілуі керек. Идеографиялы сздік растыруда сздерді таырыпты жне лексика-семантикалы байланыстарыны маызы зор. Сол себепті идеографиялы оу сздіктерін тзуде маынадан тлаа арайы функционалды-семантикалы баыт пен тілдік бірліктерді семантикалы жйелілігі станымына ерекше назар аудару ажет. Идеографиялы оу сздіктерінді негізгі масаты – белгілі бір ойды жеткізу шін ажетті таырыпты сздерді тадауа кмектесу болып табылады. Прагматикалы трыдан зерттегенде, тілдік бірліктер маызды компонент ретінде арастырылады, ол жалпы жадаятты, адресантты леуметтік белгілерін ескере отырып, тілдік бірліктерді атынас ралы ретінде олданушы адамны ерекшеліктерімен байланысты болып келеді. Сздіктегі тілге жасалатын функционалды, коммуникативті, прагматикалы сипаттама зара тыыз байланысты, рі бірін-бірі немі толытырып отырады. Тіл арылы арым-атынас жасау барысында сздікті тзуші прагматикалы, коммуникативті кеістікті анытайтын тілдік рекеттерді субъектісі ретінде крінеді. Ол коммуникативтік ызмет барысында тілді ттынып, осы атынастарды атап, крсетіп, білдіреді, ал адресат осы маыналарды абылдап, талылайды.
аза тіл білімінде идеографиялы оу сздіктері, таырыпты сздіктер арнайы зерттеу нысанына айналмаан, ты мселелерді атарында. Мемлекеттік тілді йрету, аза тілін баса тілді аудиторияларды оыту ісінде мндай сздіктерді берері мол. Сол себепті таырыпты лгідегі идеографиялы оу сздіктерді растыруды, оларды зіндік ерекшеліктерін айындап, зерттеуді маызы зор.
Пайдаланылан дебиет:
1. Dubois J., Dubois C. Introduction a la lexicographie. P., 1971.
2. Щерба Л.В. Опыт общей теории лексикографии // Языковая система и речевая деятельность, Л.: Наука, 1974.
3. Тсіпалиева Р. аза лексикографиясы: екітілді шаын сздіктерді рылымы. Фил. ыл. канд. дис. автореф. Алматы, 2007. 24 б.
4. Морковкин В. В. Основы теории учебной лексикографии (научный доклад диссертации доктора фил. наук). Москва, 1990. С. 45.
5. Байниязова Ж. аза лексикографиясы: біртілді оу сздігін тзуді ылыми негіздері. Филология ылымдарыны кандидаты авторефераты. Алматы, 2008. 24 б.
6. Денисов П. Н. Лексика русского языка и принципы ее описания. М.: Русский язык, 1993. – 248 с.
7. Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. Казань, 1861.
8. Кушербаев Ж. Краткий русско-киргизский дорожник со словарем. Омск, 1911.
9. Бекчурин М. Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков Казань, 1859.
10. Джетбысбаев Н.С. Начальное руководство арабского, персидского и киргизского языка. Казань, 1890.
11. Алтынсарин Ы. Оу-методикалы шыармалары. // Ы.Алтынсарин. Таза бла. Алматы, 1988.
12. Байтрсынлы А. Оу ралы // Тіл таылымы Алматы: ылым, 1991.
13. Киргизско-русский словарь. Оренбург, 1897. 243 с.
Диссертация таырыбы бойынша жарияланан ебектер:
1. Оу идеографиялы сздіктеріндегі лексика-семантикалы топтарды берілуі // Филология ылымдарыны докторы, профессор. М. Есеновті 75 жылдыына арналан республикалы ылыми-теориялы конференция материалдары. –Алматы: Тіл білімі институты. 2006 ж. 174-177 б.
2. Таырыпты сздіктер жне оларды лексикография тжірибесіндегі орны //.рышжанлыны 75 жылды мерейтойына арналан «Бгінгі тркітану жне оны даму баыттары» атты халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. –Алматы: аза мемлекеттік ыздар педагогикалы институты. 2006 ж. - 610-614-б.
3. Оу сздіктеріні масаты жне материалдарды срыпталуы // л- Фараби атындаы азУ хабаршысы. Филология сериясы. 2006. №6. -103-105- б.
4. Идеографиялы сздіктердегі лексикалы бірліктерді берілу ерекшеліктері // «лемдік рухани ндылытар жне азіргі аза дебиетіні зекті мселелері» атты халыаралы ылыми- практикалы конференция материалдары. ІІ том. Алматы, 2007. - 341-346 -б.
5. «Идеографиялы сздіктердегі лексикалы бірліктерді срыпталуы» // «Жаратылыстану ылымдары жне оларды азастан Республикасыны индустриалды-инновациялы даму бадарламасын жзеге асырудаы рлі». Алматы, 2007. -257-259 бб.
6. Лексика –семантикалы топтарды идеографиялы сздіктерде тзілу ерекшеліктері // «Ахмет Байтрсынлы жне лтты таным мселелері». Айматы ылыми-практикалы конференция материалдары. – останай, 2007. - 64-67-б.
7. Оу сздіктеріндегі лексикалы бірліктерді срыпталу ерекшеліктері // Р А Хабарлары.Тіл дебиет сериясы. 2006 №3. 52 – 54 б.
8. Идеографиялы сздік тзуді алашы тжірибелері // Тілтаным, 2008. №3. 106-111 бб.
Р Е З Ю М Е
Иисова Эльмира Адильханкызы
Роль идеографического учебного словаря
в овладении языковой системой
Специальность - 10.02.02-казахский язык
В процессе эволюционного развития различных отраслей науки происходит естественная смена научных парадигм, что в свою очередь влечет к инновационным изменениям фундаментальных оснований, ведущих к углублению, обновлению системообразующих понятий конкретной отрасли, выработке новых подходов, методов и приемов исследования. В деле укрепления научных основ казахского языка как государственного, а также обучения в средних, среднеспециальных и высших учебных заведениях существует ряд насущных и безотлагательных задач, требующих незамедлительного решения. Одним из них является создание учебных словарей, направленных в качестве одного из крайне необходимых обучающих средств на овладение языковой системы в целом, его грамматического строя и лексического состава. Одной из актуальнейшей проблем учебной лексикографии, нового раздела отечественной лексикографии, зародившейся на стыке двух дисциплин - языкознания и лингводидактики, является создание идеографических учебных словарей, позволяющих оценивать уровень развтия лингвистики и лингводидактики и направлены на обучение языку с учетом возрастных особенностей обучающихся в определенный период обучения.
Актуальность исследования. В связи с приобретением казахским языком статуса государственного и ростом его общественной функции интенсивно развивается и учебная лексикография. Идеографические учебные словари, способствующие системной классификации понятий и представлений в казахском языке, усиливающие их возможности и потенциал, описывающие лексическую систему с учетом семантических связей, считаются особо значимыми в деле обучения языку. Алфавитный порядок составления толковых словарей, складывавшегося на протяжении столетий, считается наиболее удобным методом отражения лексического состава языка. Тем не менее в алфавитных словарях невозможно полностью отобразить системные семантические связи между лексическими единицами. Именно с этим связан недостаток словарей, словарные единицы в которых даются в соответствии с алфавитным порядком расположения, с графическими и орфографическими особенностями языка. В связи с этим в деле обучения казахскому языку с этим неоценима роль идеографических словарей. Однако в казахской лексикографии проблема создания идеографических словарей разработана на недостаточном уровне. До сих пор не стали предметом специального исследования и не в полном объеме исзучены такие аспекты, как структура идеграфических словарей, порядок подачи слов, особенности раскрытия значения слов, специфика составления словника. Не выяснен характер идеографических принципов, которыми руководствовались при составлении различных казахско-русских, русско-казахских словарей ранее в истории казахской лексикографии прошлых столетий. Также не стали объектом исследования лексический состав и структура тематических групп, приведенные в различных разговорниках, учебных пособиях дореволюционного периода. В связи с указанными обстоятельствами назрела необходимость выявления основных особенностей идеографических учебных словарей в казахской лексикографии, поиска наиболее эффективных путей, методов и приемов создания качественных словарей, что и предопределяет актуальность избранной темы исследования.
Объект исследования – структурные особенности идеографического учебного словаря.
Предмет исследования - учебная лексикография.
Цели и задачи исследования. Основная цель работы – выработка принципов составления идеографических учебных словарей казахского языка, выявление закономерностей раскрытия значения слов, определение их специфических особенностей и отличий от других типов словарей. Для осуществления указанных целей в диссертации ставятся следующие задачи:
- определение теоретических основ лексикографирования лексических единиц в идеографических учебных словарях;
- проведение сопоставительного анализа идеографических словарей с другими типами словарей, выявление их специфических особенностей;
- определение особенностей подачи лексических единиц в идеографических словарях;
- исторический экскурс в создание идеографических учебных словарей;
- сравнительный анализ словарей и малых словарей в казахской лексикографии дооктябьрского периода, выявление их основных типов и видов;
- конкретизация научно-теоретических требований, предъявляемых к идеографическим словарям;
- исследование макроструктуры и микроструктуры словаря.
Основные источники исследования. В качестве основной фактологической базы исследовательского материала были взяты труды таких ученых и просветителей как Н.И. Ильминский, Ж.Кушербаев, М.Бекчурин, И.Букин, Н.С.Жетписбаев, В.В.Радлов, Ы.Алтынсарин, А. Байтурсынов, а также тематические группы слов словарей, разговорников, путеводителей, опубликованных в дооктябрьский период в целях обучения языку. Также исследовательской основой послужили материалы десятитомного «Толкового словаря казахского языка», «Русско-казахского словаря» (2005), «Словаря казахского языка» (2000), «Казахско-русского словаря» (2002), русско-казахские, казахско-русские двуязычные терминологические, идеографические словари.
Методологической основой диссертационной работы явились труды таких ученых по лексикографии, как К. Аханов, Ш.Ш. Сарыбаев, Т. Жанузаков, Б. Калиев, А. Болганбаев, М. Малбаков, и др. Из зарубежных авторов мы руководствовались научными положениями таких ученых, как Л.В. Щерба, Ю.Н. Караулов, В.В.Морковкин, А.М. Бабкин, Л.А.Новиков, П.Н. Денисов, Н.М. Шанский, Н.С. Дмитриева, Л.Саяхова, Д. Хасанова, Э.В.Кузнецова.
Методы исследования. В соответствии с целями и задачами диссертационной работы использованы методы индукции, дедукции, описательный и семантико-стилистический метод, а также приемы лексико-тематической классификации.
Теоретическая и практическая значимость исследования. Полученные в ходе исследования выводы и результаты могут служить научно-теоретической основой в изучении проблем, связанных со структурой идеографического словаря в казахской лексикографии.
Практическая значимость работы состоит в том, что результаты и положения диссертационного исследования, справочные материалы могут быть использованы при проведении теоретических спецкурсов по лексикологии, лексикографии, словообразованию, грамматике на филолгических факультетах высших учебных заведений, а также при составлении одноязычных и двуязычных словарей.
Новизна исследования:
- в ходе исследования было определено место идеографического учебного словаря в казахской лексикографии, дано описание истории исследования и путей его развития;
- выявлены особенности составления идеографических учебных словарей казахского языка;
- конкретизирован и уточнен характер принципов, которыми руководствуются при составлении идеографических учебных словарей;
- определены особенности состава и структуры тематических групп, включаемых в состав учебных словарей в аспекте истории развития казахской лексикографии, проведен его сравнительный анализ;
- проведен анализ особенностей лексикографизации лексических единиц в идеографических учебных словарях, дано описание характера раскрытия значений слов;
- определены пути, методы и приемы развития типов и жанров идеографических словарей в казахской лексикографии.
Основные положения, выносимые на защиту:
- при составлении словаря малого типа как идеографического учебного словаря идеографическая часть универсального словаря - минимума, составляющего лексическую основу казахского языка, несет функцию инварианта;
- идеографические словари являются самыми ранними и первыми типами словарей в истории лексикографии;
- в структуре основных словарей казахского языка прошлых столетий (словарь Н.И. Ильминского, русско-казахский словарь 1894 г., казахско-русскоий словарь 1897 г. и др.) сохранены основные признаки идеографического слова;
- в идеографическом учебном словаре должны быть наиболее полно охвачены тематические группы базовой лексики казахского языка;
- в идеографическом учебном словаре должны быть раскрыты денотативно-сигнификативные, экспрессивно-прагматические и синтагматические особенности словарных единиц.
R E S U M E
Iisova Elmira Adilhankyzy
The role of ideographic learned vocabulary
in mastering the language system
Specialty - 10.02.02 Kazakh-language
In the process of evolutionary development of various branches of science occur naturally change scientific paradigms, which in turn leads to innovative changes in the fundamental reason leading to a better, updating of system concepts of a particular industry, new approaches, methods and techniques of research.
In the case of strengthening the scientific foundations of the Kazakh language as the state, as well as teaching in secondary, secondary and tertiary education, there are a number of pressing and urgent problems requiring immediate solutions. One of them is the creation of educational vocabularies designed as an essential learning tool for mastering the language system as a whole, its grammatical structure and lexical structure. One of the urgent problems of teaching of lexicography, the new section of Kazakh lexicography, originated at the intersection of two disciplines - linguistics and lingo didactics is the creation of educational ideographic dictionaries to assess the level of developing linguistics and lingo didactics and are aimed at learning the language, taking into account the age of students in a certain period of training.
The actuality of the research. In connection with the acquisition of Kazakh language of the state and the growth of its public functions also developing a training lexicography. Ideographic dictionaries training, contributing to the system of >The object of research - the structural features of ideographic academic vocabulary.
The subject of research - teaching lexicography.
The aims and objectives of the study. The main objective of the work - to develop the principles of ideographic dictionaries Kazakh language training, identification of patterns disclose the meaning of the words, their specific characteristics and differences from other types of dictionaries. To implement these objectives in the thesis has the following tasks:
- definition of the theoretical foundations of lexical units in lexicographic ideographic dictionaries;
- a comparative analysis of ideographic dictionaries with other types of dictionaries, the identification of their specific characteristics;
- definition of singularities the filing of lexical units in ideographic dictionaries;
- the history of the creation of educational ideographic dictionaries;
- a comparative analysis of dictionaries and small dictionaries in Kazakh lexicography pre- October period, revealing their basic types and species;
- refining the theoretical requirements for ideographic dictionaries;
- study of macrostructure and microstructure of the dictionary.
The main sources of research. The main evidence base of research material have been works of scientists and educators as N.I. Ilminsky, J. Kusherbayev, M. Bekchurin, I. Bukin, N.S. Zhetpisbaev, V. Radlov, Y. Altynsarin, A. Baytursynov, as well as groups of words dictionaries, phrase book, travel guides, published in the pre-October period in for language learning. Also, the research foundation of Materials of ten-volume «Explanatory dictionary of Kazakh language», «Russian-Kazakh Dictionary» (2005), «Dictionary of the Kazakh language» (2000), «Kazakh-Russian Dictionary» (2002), Russian, Kazakh, Kazakh-Russian bilingual terminology, ideographic dictionaries.
Methodological basis of the thesis was the work of such scientists in lexicography, as Akhanov K., SH.SH. Sarybai, T. Zhanuzakov, B. Kaliev, A. Bolganbaev, M. Malbakov, and others from foreign sponsors, we were guided by the scientific terms such scientists as L. Shcherba, JN Karaulov, В.В. Morkovkin, AM Babkin, LA Novikov, PN Denisov, NM Shan, NS Dmitriev, L. Sayahova, D. Khasanova, E.V. Kuznetsova.
Methods of research. In accordance with the purposes and objectives of thesis methods used induction, deduction, descriptive and semantic-stylistic method, as well as lexical-thematic methods of classification.
Theoretical and practical significance of the research. Obtained in the course of the study findings may provide the scientific and theoretical basis to explore issues related to the structure of ideographic dictionary Kazakh lexicography.
The practical significance of this paper is that the results and the status of dissertation research, reference materials can be used in the special theory of lexicology, lexicography, word, grammar at philological faculties of higher educational institutions, as well as in the monolingual and bilingual dictionaries.
The novelty of the research:
- In the course of the study was the place ideographical academic vocabulary in the Kazakh lexicography, describes the history of research and ways of its development;
- identify features of ideographic teaching the Kazakh language dictionaries;
- specify and clarify the principles that guide the preparation of the training ideographic dictionaries;
- identify features of the composition and structure of thematic groups to be included in the training of dictionaries in the sense of the history of the development of Kazakh lexicography, a comparative analysis;
- Analysis of features of lexical items in lexicographic ideographic dictionaries education, describes the nature of the disclosure of the words;
- the ways, methods and practices of development types and genres of Kazakh ideographic dictionaries lexicography.
The main provisions made to protect:
- In forming the vocabulary as small type ideographic academic vocabulary of ideographic universal dictionary - a minimum of lexical basis of the Kazakh language has the function invariant;
- ideographic dictionaries are among the earliest and the first types of dictionaries in the history of lexicography;
- in the structure of the major dictionaries of the Kazakh language of past centuries (N.I. Ilminskoi dictionary, Russian-Kazakh dictionary in 1894, Kazakh- Russian this dictionary in 1897, etc.) to preserve the main features ideographic words;
- training in ideographic dictionary should be more fully covered by the thematic groups of the basic vocabulary of the Kazakh language;
- training in ideographic dictionary must be disclosed denotative-significant, expressive, pragmatic and systematic features of word units.
