ОЖ 392.5 (574.5) олжазба ыында

БАУДИЯРОВА РАЛАЙ БАТЫРБЕКЫЗЫ

Отстік азастандаы бірлтты жне лтаралас некелерді тратылыы мен саталу мселелері

07.00.07 – этнография, этнология жне антропология

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2009

Жмыс л-Фараби атындаы аза лтты университетіні археология жне этнология кафедрасында орындалды.

ылыми жетекші тарих ылымдарыны кандидаты,

доцент А.Б. алыш

Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,

профессор А.А. Асанканов,

тарих ылымдарыны кандидаты

Ж.Т. Ерназаров

Жетекші йым Р БМ К. Р.Б. Слейменов атындаы

Шыыстану институты

орау 2009 жылы «____» ______________ кні саат _____ азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты жанындаы тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі БД 53.33.01 Диссертациялы кеесінде оралады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29.

Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Автореферат 2009 жылы «____» ____________ таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы, тарих

ылымдарыны докторы А.Т. апаева

КІРІСПЕ

Таырыпты сипаты. азіргі кездегі отбасын жне ондаы процестерді зерттеу тек ана ылыми-теориялы сипат емес, сонымен атар тжірибелік мазмна да ие болып отыр. Отбасы мселесі, неке-отбасылы атынасты ныаюы оамды да, мемлекетті де ойландырады. «Отан – отбасынан басталады» деп бекер айтылмаан. Отбасы мен неке адам баласыны дниеге келуімен, оны сіп, алыптасуын амтамасыз етіп отырандытан, ол адамзат тарихыны даму кезедеріндегі шешуші факторларды бірі болып табылады. Мны зі отбасы мен неке тратылыыны лкен оамды мселе екендігін айындайды [1].

Жмысты зектілігі аза отбасы мен некелік атынастарын этнографиялы трыда зерттеуді ылым шін де, кнделікті мір мддесі шін де зор маызы бар. ылымны азіргі табыстары оам дамуы мен этнография тарихын зерттеушілерге аса нды, жаа деректер беріп отыр. Туелсіздік алан азастанда тпелі нарыты атынастарды ауыр кезеін бастан кешірген неке жне отбасы жадайы тарихи-этнографиялы жне этносоциологиялы зерттеулерді ажет етеді. азастанны болашата траты дамуы шін неке жне отбасы жадайы траты болуы ажет.

Неке тратылыын зерттеу масатында Отстік азастан ірі алынып отыр. Біріншіден, бл айма азаты салт-дстр, дет-рпы саталынан жер. Екіншіден, азатармен оса баса да лт кілдері (збек, крд, тжік, орыс) трады. Отбасы жне некеге байланысты ызыушылыты тууы отбасыны міршедігіне байланысты. Бала туылуына, яни демографияа атысты неке тратылыы жне неке рылымыны жасару мселесі мемлекеттік маыза ие болып отыр. Оан длел, Президентіміз Нрслтан бішлы Назарбаевты басшылыымен отбасы жне йелдер істері жніндегі лтты комиссияны кіметпен бірлесе отырып жасаан азіргі гендерлік саясат жніндегі стратегияны жобасы бола алады. Президентті айтуынша: «Бл мселені шешіміне елімізді экономикалы су масаты трысынан мн беру керек. оамда неке жне отбасылы арым-атынастарды ардатау кзарасын алыптастырып, бл ндылытарды скеле рпаты санасына ерте бастан сііру ажет. Отбасыны, йелдер мен балаларды зады мддесі мен ыын орау саласындаы мемлекеттік саясатты жзеге асыруды дл осындай тетігі брыны Кеесті кеістік аумаында жо деуге болады» [2].

Неке рылымы, ішкі отбасылы атынас, отбасы рамы, бала туу динамикасы – этникалы ерекшелік есебінде аралады. лтаралас некені зерттеу барысында ке клемде этнодемографиялы жне этносоциологиялы процестерді амтуа болады. лтаралас процестер мен этномдени сипат, оны динамикасын, отбасы-неке атынасыны азіргі оам дамуындаы орнын анытау – жмысты зектілігін крсетеді.

Жмысты зерттелу дегейі. аза халыны, сонымен атар баса да халытарды отбасы жне неке мселесі XVIII асырдан XX асырды басына дейін, яни азан ткерісіне дейін кптеген алымдарды зерттеу нысаны болды. Бндай зерттеу, біріншіден Ресей кімшілігіні аза халыны тарихы, этнографиясы, географиясы, жер астындаы байлытары жнінде білу масатында болса, екіншіден ылыми ызыушылытан туды. XX асырды басында азастанны жеке айматарынан аза жртшылыыны мірін жан-жаты сипаттайтын бірнеше клемді ебектер жарияланды. азан ткерісіне дейін азатарды некеге труы мен йлену салттары туралы А.Е. Алекторов жазан болатын. Ол азатарды арасындаы да тсу рсімдеріне, ыза тленетін алымалды млшеріне, жасауа кіретін заттара, неке ию рсімдеріне жан-жаты талдау жасаан. XX асырды басында Тркістан ірінде аза халын этнографиялы трыда зерттеп, ткеріске дейін ана 130 лкенді-кішілі ебек жариялаан.А. Диваев болатын. Оны ебектерінен аза міріні сан алуан жатары жайында ызыты деректер, сіресе йлену тойына байланысты дет-рыптарды табуа болады. Бізге маыздысы Сырдария облысы азатарыны йлену рсімдеріне байланысты зерттеу жмысы [3].

1926-1930 жылдар аралыында аза отбасы мен некесіне байланысты Б. Куфтин, В. Соколовскийді, А. Штуссер, С.И. Руденко, Ф. Фиельструп, И.Д. Старынкевичтерді шаын ебектері шыты. Кптеген маалалар отбасындаы йел роліне, ішкі отбасылы атынаса, отбасындаы міндеттерді блуді ескерілуіне, алы мал алуды арапайым халы шін ауырлыына арналды. В.Г. Соколовскийды ебегінде кшпелі жне отырышы аза халыны экономикалы, рулы, статистикалы жадайы жан-жаты талданан. Зерттелген ауылдарды ішінде азатарды 99% алы мал беру нтижесінде некеге отыран. Ол алы малды саталу себебін шаруашылытаы йел адамны орнына байланысты деп тсіндіреді. А. Штуссерді мааласында некеге ерте отыруды жасы жне жаман жатары, республика бойынша некеге отыру жасы, жоары буынны ерте некелесуге кзарасы мазмндалады. И.Д. Старынкевич аза, ырыз, тркімен жне Сібірді тркі халытарыны некеге отыру трлерін ашып крсетеді. Авторды бл мселені ктеру барысында тере теориялы тжырымдары орын алан.

1935 жылы П. Исаков Отстік азастанны Шуілдір ауданында этнографиялы экспедиция жргізді. Зерттеу барысында отбасында йел ебегі мен ер адам ебегіні блінетіндігін анытады. Некеге жаа баыт бойынша АХАЖ, кейін молдаа неке иызу арылы отыратындыын айтты.

1947-1950 жылдары колхоз трындарын зерттеу орын алды. Отбасы мселесі, неке-отбасылы атынасты згеруі отбасындаы трмыс арылы аралды. Бан 1945 жылы аза Кеес Социалистік Республикасыны ылым академиясыны Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих, археология жне этнография институтыны ашылуы себеп болды. 1947 жылы Алматы жне Талдыоран облыстарына экспедиция жргізілді. Нтижесінде аталмыш институтты этнография секторыны мегерушісі Н.С. Сабитовты неке-отбасылы атынас, дет-рыптар, отбасылы салт-дстрлерге арналан мааласы жары крді. Автор ішкі отбасылы арым-атынаса талдау жасай отырып, йел мен ер адамны парызына, ата-ана мен бала арасындаы арым-атынаса, отбасындаы келінні орнына тоталады [4].

1947 жылы Н.Н. Чебоксаров КСРО А-а арасты Н.Н. Миклухо-Маклай атындаы Этнография жне этникалы антропология институты жне Тарих, археология жне этнография институтымен бірлесе отырып антропологиялы-этнографиялы экспедиция йымдастырды. Бл экспедиция Алматы жне Талдыоран облыстарыны аза пен йыр аралас алты ауданын зерттеді. Алматы облысыны Кеген жне Нарынол аудандарын зерттеу барысында аза отбасыларыны замана сай згеруі, рулы атынасты саталу дегейіне мн берілген [5].

1949 жылы О.А. Корбе Алматы облысы Кеген ауданы Сталин атындаы колхоз бен Жамбыл облысы Шу ауданы Белбасар колхозына этнографиялы экспедиция жргізді. Экспедиция нтижесінде жинаталан мліметтерді маала етіп басып шыарды [6].

1950-1960 жылдары «колхоз» таырыбына байланысты біратар монографиялар мен диссертацияларды жары круі отанды тарихнама шін елеулі оиа болды, себебі бл монографияларды арасында бізді республикамызды амтыан бірнеше жеке жне жымды зерттеулер бар еді. Отбасына байланысты Д.Х. Кармышева 1959-1960 жылдардаы Алматы облысыны Талдыоран ауданындаы екі колхозды этнографиялы мліметтеріне сйене отырып ауымды маала жазды. Автор аза колхоз жмысшыларыны отбасын жне отбасылы трмысына талдау жасады [7].

1960 жылдарды соы мен 1970 жылдарды басында КСРО А арасты Н.Н. Миклухо-Маклай атындаы Этнография жне этникалы антропология институтыны басшысы ызметіне Ю.В. Бромлейді келуімен этнографиялы зерттеулерді зектілігі артып, ылыми ізденісті кеістігі кеейе тсті. Аталан жылдан бастап кешенді зерттеулер орын алды. Бл жерде дстрлі ел аузынан жиналан этнографиялы деректер жаа этносоциологиялы мліметтермен толытырылды.

аза халыны неке-отбасылы атынасын зерттеуде лес осан белгілі отанды этнографтарды бірі – У.Х. Шлекенов. 1966 жылы У.Х. Шлекеновты «Казахи низовьев Амударьи» атты ебегі жары крді. Зерттеуші XVIII-XX асырларда мір срген азатарды трмыс-тіршілігіне, отбасылы дет-рыптарына, ішкі отбасылы атынастарына тоталады. Ебекте неке руды екі трін крсетеді: ыз айттыру жне да тсу. Автор ыз зату, той, мсылманды жолмен неке июа жеке-жеке тоталады [8].

1940-1970 жылдардаы Солтстік азастандаы лтаралас некелерді Ю.А. Евстигнеев зерттеді. Статистикалы мліметтерді пайдалана отырып, лтаралас некеге отыру задылытарын, баыттарын анытады [9]. Осы кезеде А. Жакипованы «азастандаы неке-отбасылы атынастарыны дамуы» атты нды монографиясы жарыа шыты. Ебекте неке-отбасылы ыа, ішкі отбасылы атынаса кіл блінген [10].

Біз зерттеп отыран мселеге жоары буын отанды этнографтарды крнектісі Х.А. Арынбаевты осан лесі зор. Ол аза халыны дстрлі этнографиясыны барлы баытын: материалды, шаруашылы, рухани, неке-отбасылы атынасын тере зерттеген алым. Оны ылыми-маманданан те жоары дегейдегі «аза халындаы семья мен неке» атты монографиясы 1973 жылы шыты. Зерттеу жмысы азан ткерісіне дейінгі жне одан кейінгі азастанны барлы облыстарын амтыан алашы тере зерттеу жмысы еді. Бнда азаты отбасы мен неке формалары, р трлі отбасылы, некелік арым-атынастар, йлену мен алы мал тлеу, жасау беру рыптары, сондай-а азіргі аза отбасы мен некелік атынастары этнографиялы трыда жан-жаты сипатталады. Монография зіні ылыми ндылыын жоймаандытан, 1996 жылы айта басылып шыарылды. Ебекті маыздылыы сонда, автор азастанны барлы аймаын амтыан 20 жыла созылан зі жинаан этнографиялы зерттеулерімен атар архив жаттарын, тарихи-деби деректерді байланыстыра білген. Бл деректерді ішіндегі ндысы ызылорда, Отстік азастан, Жамбыл, Алматы облыстары бойынша жргізген неке жне отбасына байланысты этнографиялы мліметтері.

Н.А. Кисляков бкіл Орта Азия халытарыны неке жне отбасы тарихын тере зерттеп жазды. Автор Орта Азия халытарыны отбасылы дет-рыптарын, салт-дстрлерін этнографиялы трыда жан-жаты талдау жасаан. Оны ішінде да тсу, ыз зату, келін тсіру, йлену тойы барлы тркі халытарымен салыстырмалы трде берілген.

1970-1980 жылдарды ортасынан жне одан кейінгі кезедерде этносоциологиялы зерттеулер з жемісін бере бастады. Себебі, осы кезедерде этносоциология ылымы білікті мамандармен толыып, социологиялы трыда зерттеуді жаа дістері жасалды. Неке-отбасылы атынасты амтыан азіргі этномдени процестерді ылыми баытын анытау КСРО А арасты Н.Н. Миклухо-Маклай атындаы Этнография жне этникалы антропология институтыны этносоциологиялы зерттеулер секторыны басшылары Ю.В. Арутюнян мен Л.М. Дробижеваны таайындалуымен артты. Жмыстарда этносоциологиялы зерттеулерді апаратты негізі едуір кеейіп, математикалы статистика, математикалы логика дістерін пайдалануды маызы крт сті.

Орта Азия елдері арасында этнология ылымыны осы баыты кршілес ырызстанны этносоциолог алымдарымен белсенді игерілді. Зерттеуші С.И. Каракееваны ебектері отбасындаы бос уаытты йымдастыру мселесіне арналан. Бл неке тратылыына сер ететін фактор. Белгілі ырыз алымы А.А. Асананов зерттеу барысында этнографиялы діспен атар этносоциологиялы талдауды кеінен пайдаланды [11].

азастанда дстрлі этнографиялы діспен атар этносоциологиялы зерттеуді тыш аз КСР А арасты Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих, археология жне этнография институтыны ызметкері Х.А. ауанова олданды. 1982 жылы «Жмысшы отбасыны мірі мен трмысыны бейнесі» атты монографиясын жарыа шыарды. Онда ртрлі этнографиялы зерттеу дісімен атар е алаш этносоциологиялы мліметтер пайдаланылды. Бл жмыста автор Алматы, араанды, Теміртау, Жезазан, Стбаев алаларында тратын р трлі лт кілдеріне жататын жмысшы отбасыларына кіл аударан. Жмыс барысында 2600 хабаршыны жауабы жинаталан. азастандаы металлургтер мен кеншілерді арасындаы этномдени процестер де кеінен аралан [12].

1984-1986 жылдары Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих, археология жне этнография институтыны алымдары ел арасынан жиналатын деректерді дстрлі дістерін пнаралы этносоциологиялы зерттеуде олдануды тыш рет енгізді. Ол «азіргі кезедегі ауыл отбасыны трмысында жаашылды пен дстршілдік» атты жоспарлы таырыппен Алматы облысыны Шелек жне Кеген аудандары мен Талдыоран облысыны Киров ауданында тратын ауыл трындарыны арасында орындау барысында тжірибеден ткізілді. Сауалнамаа аза, орыс, йыр лтыны кілдері арасынан зын саны 1000-нан аса респондент атысты. Сауалнама отбасы рамына, ішкі отбасылы атынаса, дстрлерді саталуына арналды [13].

аза отбасыны дет-рыптарындаы мсылмандыа дейінгі сенімдерді саталуын белгілі этнограф, алым.Т. Тлеубаев зерттеді. 1991 жылы алымны «Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов» атты ебегі жары крді [14]. Автор кп жылды этнографиялы мліметтерді жинай отырып, азатарды наным-сеніміне талдау жасады.

Жетісу аймаындаы салт-дстрлер мен дет-рыптарды белгілі отанды этнограф С.Е. жіали зерттеді. Автор йлену жне жерлеу-жнелту дет-рыптарын жан-жаты ашып крсеткен. Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих, археология жне этнография институты шыаран «аза халыны дстрлері мен дет-рыптары» атты этнографиялы маалалар жинаында С.Е. жіалиді «Жетісу азатарыны салт-дстрлері мен дет-рыптары» атты мааласы жары крді [15].

Отстік, Батыс, Солтстік, тіпті азастанны барлы аймаындаы неке, отбасы, ажырасу мселелерін зерттеуде Х.А. Арынбаевты шкірттеріні бірі – А.Б. алышты ебегі ерекше. Ол з зерттеулерінде дстрлі этнографиялы деректермен атар этносоциологиялы мліметтерді тымды олданан. Зерттеу барысында автор этносоциологиялы мліметтермен атар мраат, АХАЖ, халы соты жне т.б. статистикалы жаттарды кеінен пайдаланан [16].

1991 жылы республиканы солтстік-шыыс (Ккшетау, Павлодар, Целиноград, Семей) жне отстік (Шымкент, Жамбыл, Алматы) облыстарыны 13 ауылды кеесіні материалдары бойынша жас алым О.Б. Наумова зерттеуін аятады. Автор диссертациялы жмысында аза халыны кплтты ортадаы этникалы тстарына, отбасылы трмысына, отбасы рамына, этникалы сана-сезіміне ерекше кіл блген.

Аралы аласында В.В. Гриценко этнографиялы, этносоциологиялы зерттеу жмыстарын жргізе отырып, Солтстік азастандаы лтаралас неке дамуына зіні ылыми жмысын арнады. 1897 жылдан 1979 жылдара дейінгі аралыты амтыан статистикалы мліметтерді пайдалана отырып, бірлтты жне лтаралас некелерді салыстыру дісін олданды. Алаш рет аладаы отбасыларды тратылыына талдау жасалды [17].

C.Х. Шалынбаева азіргі этномдени процестерді зерттей отырып, Алматы мен Тараз алаларыны трындары арасында жргізілген этносоциологиялы сауалнама материалдарын з ебегіне арау етті. Автор дстрлі отбасылы рсімдерді арастыру барысында ішкі отбасылы атынастаы дстршілдік пен жаашылдыты ашып крсеткен.

Н.Ж. Шаханова «Мир традиционной культуры казахов» атты монографиясында отбасындаы салт-дстрлер мен дет-рыптара кеінен тоталады. Бл дет-рыптар мен салт-дстрлерді орындалуын халыты дниетанымымен байланыстырады.

2005 жылы Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих, археология жне этнография институты «аза халыны дстрлері мен дет-рыптары» атты этнографиялы маалалар жинаыны бірінші томын шыарды. Бл жина аталан институтты 2001 жылы шыаран «Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем» атты зерттеу жмысын толытырды. Маалалар айматы ерекшеліктерге байланысты азастанды тгел амтыды. Мысалы: М. Ибраев Сарыара азатарыны салт-дстр ерекшеліктеріне тоталса,.ыдыралин Батыс азастан, С. жіали мен Н. Байабатова Жетісу азатары, А. дайбергенова мен. Бекбала Отстік азастан азатарыны дет-рпындаы ерекшеліктерді талдады.

2006 жылы Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих, археология жне этнография институты «аза халыны дстрлері мен дет-рыптары» атты этнографиялы маалалар жинаыны екінші томын шыарды. Ебекте Кеес дуіріне дейінгі авторлар мен зерттеушілерді отбасылы аза салт-дстрлері туралы ебектері жарияланды. Бл кітап бірінші томны жаласы болып табылады. сіресе, біз шін йлену салттарына байланысты тарауы нды болып есептелінеді.

З.Ж. Жаназарованы монографиясы «Современная семья в Казахстане и ее проблемы» деп аталады. Монография отбасыны теориялы-методологиялы мселелеріне арналан. Онда аза отбасыларыны азіргі жадайына талдау жасалады. Некеге отыру масаттары, неке тратылыына сер ететін факторлар, ажырасу себептері, азіргі отбасылар трлерін толы амтыан [18].

Республика халыны, оны ішінде Отстік азастандаы ала жне ауыл трындарыны лтты рамы мен леуметтік дамуындаы р трлі мселелерді жете тсіну шін отанды тарихшы-демографтарды натылы зерттеулеріне тпкілікті зер салу ажет. азіргі кезедегі леуметтік жне этнодемографиялы процестерді зерттеумен айналысып жрген алымдарды арасынан Ф.Н. Базанова, М.Б. Ттімов, М.Х. Асылбеков, В.В. Козина,.Б. Галиев, А.Н. Алексеенко жне т.б. ылыми ізденістерін ерекше атап ткен жн.

Жмысты ала ойан масаттары мен міндеттері. Наты тарихнамалы талдау нтижесі Отстік азастандаы неке-отбасылы атынасты ерекшелігін ашатын ылыми жмыстарды аздыын крсетті. Бл е бірінші моноэтникалы жне полиэтникалы аудандардаы бірлтты жне лтаралас некелерді тратылыына сер ететін факторлара байланысты. Бл мселені ашып крсету масатында наты айматы тадау арылы, Отстік азастан мысалында толытырамыз.

Наты тарихи-этнологиялы, оны ішінде этносоциологиялы материалдар мен ел арасынан жиналан деректерге сйене отырып, Отстік азастандаы бірлтты жне лтаралас некелерді зерттеудегі масатымыз – неке тратылыын анытау. Ктерілген мселелер леуметтік-тарихи трыда аралады. Кзделген масатты жзеге асыру шін, алдымыза мынадай міндеттерді ойды:

• отбасыны негізгі міндеттерін талдау, лтты жне жаа сипатты байланысын анытау, азіргі кездегі отбасы мазмнын ашу;
• лтаралас атынаста жне лтаралас неке дамуында жаа баыттарды крсету;
• наты статистикалы мліметтерге талдау жасай отырып, бірлтты некеге араанда лтаралас неке ерекшелігіне тоталу.

• некелік атынаста некеге тру, жасын, неке ию трлерін, неке тратылыын анытау;
• ажырасан отбасындаы балаларды психологиялы жадайын арастыру.

Жмысты хронологиялы шебері: 1980 жылдарды екінші жартысынан бастап 2000 жыла дейінгі аралыты амтиды. Бл кезе тарихи оиалар мен леуметтік-экономикалы згерістерге толы. Атап айтанда, М.С. Горбачевті реформалары мен айта рулары, 1986 жылы желтосан оиасы, Кеес одаыны ыдырауы, азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігіні жариялануы, нарыты экономикалы жйені алыптастыру жолындаы иыншылытар мен айшылытар жне т.б. На осы жылдары жоарыда крсетілген оиалара байланысты неке-отбасылы атынаста да лкен згерістер болды. рине, 1990 жылдардаы экономикалы тоырау серінен ажырасу, бала тууды шектеу орын алды. Аталан жадайлар Кеес кіметі кезіндегі жне одан кейінгі отбасы, неке мселесін салыстыра отырып жазуа ммкіндік береді. Зерттеу жмысыны хронологиялы аспектіде жоары жне тменгі уаыт аралыымен шектелуі ай жаынан алса та орынды болып табылады.

Зерттеуді теориялы жне дістемелік негіздері. Зерттеу жмысы жалпы ылымды (анализ, синтез, жйелі діс) тарихи, этнографиялы жне этносоциологиялы дістерге, статистикалы материалдарды талдауа негізделеді. Диссертациялы жмысты теориялы негізіне Ю.В. Бромлей, А.Г. Харчев, Ю.В. Арутюнян т.б. алымдарды теориялы ойлары мен тжырымдары басшылыа алынды. дістемелік негізі Х.А. Арынбаев, У.Х. Шлекенов,.Т. Тлеубаев, С.Е. жіали жне т.б. отанды этнографтарды ылыми зерттеулеріне сйенеді. Зерттеу барысында натылы тарихи діс – тарихи хронологиялы, тарихи-салыстырмалы дісті пайдалану, этнографиялы діс – жеке баылаулар, дерек білетіндермен схбат, статистикалы діс мліметтерін талдау олданылды.

Зерттеу жмысыны негізгі дерек кздері ретінде ел арасынан жинаан этнографиялы материалдар, этносоциологиялы, статистикалы мліметтер, мерзімді басылымдар алынды. Диссертацияда олданылан деректер зіні апаратты ндылыы мен мазмнды дрежесіне арай топтастырылды.

Деректерді бірінші тобын 1998 жылы «Тркістанны азіргі этникалы жне этномдени процестері» (жетекшілері З.. Исабеков пен А.Б. алыш) атты ылыми-зерттеу таырыбы бойынша жргізілген этносоциологиялы зерттеулерді материалдары рады. Жмысты зерттеу нысаны ретінде Отстік азастан облысыны Тркістан алалы кімшілігіне арасты Ясы, Сауран, шайы пен Шорна село округтері алынды. Сра оюа атысандарды жалпы саны Тркістан ауданында 1443 аза пен збекті, орысты рады. Зерттеу жмысы барысында статистикалы мліметтерді пайдалана отырып (халы санаы материалдары) Отстік азастан трындарыны отбасы рамы, ішкі отбасылы атынаста: йел жне келін орны, бала саны тізімі, лтаралас некеде: некеге отыран лты, оан сырты ортаны сері, неке тратылыына атысты жауаптар, жолдасты жне кршілік атынасты даму дрежесі, лтаралас некеге кзарас, лтаралас некені жиелігі аныталды.

Деректерді екінші тобын 2005 жылы Алматы аласында жргізілген этносоциологиялы сауалнама жауаптары райды. Зерттеу барысында 15-19 жас аралыындаы 100 респондентке лтаралас некеге отыру, лтаралас неке тратылыы, лтаралас отбасындаы жастарды лтын тадауына байланысты сратар ойылды. Сратар анкета трінде жргізілді. Анкета ш блімнен ралан: жалпы мліметтер, тіл, лтаралы атынас. р блім 9 сратан трады. Сауалнамаа атысан респонденттер аза, орыс, кріс, трік, ингуш, шешен, йыр лттарымен араласан отбасыларынан шыандар.

Деректерді шінші тобын 1979, 1989, 1999 жж. азастан Республикасыны халы санаы мліметтері райды. Бнда біз зерттеп отыран трт облыспен атар, бкіл республика бойынша статистикалы крсеткіштер бар. Халы саны, неке жне отбасы, азатар мен баса лтты лес салмаына байланысты мліметтер біз шін нды.

Деректерді келесі тобын Отстік азастан ірі бойынша ел арасынан жинаан мліметтер райды. Алматы облысыны Ебекшіаза, Талар, Іле, арасай аудандары, Жамбыл облысыны Талас, Шу, Меркі, Жуалы аудандары, Отстік азастан облысыны Тлеби, Арыс, Шардара аудандары, ызылорда облысыны Жалааш, Шиелі, Арал аудандары трындары отбасы рамына, ішкі отбасылы атынаса, неке тратылыына, лтаралас отбасына, ажырасу себептеріне байланысты нды мліметтер берді. Диссертациялы жмыста баспасз беттеріні материалдары ке пайдаланылды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалытары:

1. Отстік азастандаы азіргі кезедегі бірлтты жне лтаралас отбасыларды орны мен ерекшеліктері жан-жаты арастырылды. Бл процес жергілікті аза халыны кзі арылы крініс береді.
2. Аталмыш ірді Жамбыл, Отстік азастан жне салыстырмалы трде ызылорда, Алматы облыстарыны неке тратылыына сер ететін факторлары зерттелді.
3. Тратылыа сер ететін факторларды анытауда леуметтік-демографиялы жне территориялы крсеткіштерді ескере отырып, Отстік азастандаы отбасыларды неке тратылыы аныталды.
4. Отстік азастан мысалында отбасылы арама-айшылы жне ажырасу зерттелді.

Жмысты практикалы маыздылыы. Авторды зерттеу жмысыны нтижесін Отстік азастан халыны, соны ішінде азатарды неке-отбасылы атынасыны азіргі жадайын баалауда ажет. Екіншіден, жас рпаты отбасын ру барысындаы кедергілерді дрыс тсінуіне ажет семинар есебінде пайдалануа болады. шіншіден, неке трасыздыы нтижесінде туындайтын иындытардан туге кмектеседі. Диссертациялы жмыста келтірілген жаа деректерді неке жне отбасын зерттеуші этнограф, леуметтанушы мамандар з ізденістерінде кдеге жарата алады. Ебекті деректерін, ылыми тжырымдарын жоары оу орындарыны тарих, этнология, мдениеттану, леуметтану мамандарына арнайы курстар мен семинарлар жргізу кезінде, кпшілік трбие жмысында, оу барысында, оу ралдарын зірлеуде, студенттерге лекция даярлау кезінде олдануа болады.

орауа сынылатын тжырымдары. Отстік азастан іріне жататын Алматы, Жамбыл, Отстік азастан жне ызылорда облыстарындаы отбасыларды неке тратылыын зерттеу нтижелерінде мынадай процестерді ескере отырып, сынылатын тжырымдар:

1. 1989 жылмен салыстыранда некеге трушыларды саныны азайандыын креміз. Аталан аймаа атысты мліметтер мен бізді зерттеулеріміз бойынша азатар жне онымен байланыса тсуші трлі этностарды арасында некеге отырушы жастарды жас шамасы атарлас. ыздар 18-24 жас, ал ерлер 20-29 жас аралыында некеге отырады.

2. Отстік азастан збекстан, ырызстан мемлекеттерімен шектесіп жатандытан жне моноэтникалы аудандармен бірге полиэтникалы боландытан азатарды баса этностармен некеге труы кездеседі. Біра, оларды лесі 3-5 %-дан аспайды.

3. Неке тратылыына салт-дстр, дет-рып, отбасы рамы, ішкі отбасылы атынас, рухани жадай, леуметтік-экономикалы факторлар ыпал етеді.

4. Неке трасыздыына негізінен леуметтік-экономикалы, психологиялы жне физиологиялы факторлар сер етеді. Ажырасуды е жоары крсеткіштері алаларда, ірі полиэтникалы елді-мекендерде, ал е тменгі крсеткіші ауылда, сіресе жергілікті трындарды арасында кездеседі.

Жмысты талылануы. Диссертациялы жмысты негізгі тжырымдары мен аидалары 13 ылыми маалада, оны 5-уі Р Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті бекіткен тізімдегі басылымдарда, ал оны 8-і халыаралы конференция жинатарында жарияланан.

Жмысты рылымы кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне осымшадан трады.

НЕГІЗГІ БЛІМ

Кіріспе блімінде таырыпты зектілігі негізделіп, мселені зерттелу дегейі, деректік негіздері жне ылыми жаалытары, зерттеуді теориялы-дістемелік негізі, масат-міндеттері, мерзімдік шегі жне орауа сынылатын тжырымдары айындалан.

«Отстік азастандаы бірлтты жне лтаралас некелер» деп аталатын бірінші тарауда некеге отыру трлері, аталан айма бойынша некедегілер саны, неке руа сер ететін факторлар жазылан. Аталан факторлар Отстік азастан мысалында крінеді. Бл ір туелсіз республикамызды тарихи, мдени, этносаяси аймаы ретінде ерекше орын алады. Отстік азастана Алматы, Жамбыл, Отстік азастан, ызылорда облыстары кіреді. Отстік азастан збекстан, ырызстан сияты Орталы Азия мемлекеттерімен шектеседі. Бл осы мемлекеттерде дстрлі мдени-трмысты параметрларды саталуымен ерекшеленеді. Отстік азастан ірінде республикамызды баса айматарына араанда халымызды дет-рпы, мдениеті, отбасылы дстрі жасы саталан. Олар кешегі кеестік тоталитарлы, зорлы-зомбылы кезеде де кшін жоймаан. Бан сер еткен жадай – осы аймата аза халыны кп шоырлануы. Отстік азастан халы саны жаынан да республикадаы е ірі айма.

Туелсіздік аланнан кейін неке-отбасылы атынастар згеріске тсе бастады. Неке жне отбасы мселесін анытауда алымдар мынадай негізгі сратарды: неке отбасылы атынастардаы отбасы ызметі, неке сапасы, отбасындаы билік рылымына байланысты пікірлер ай баыта згергендігін білуге тырысты. Осы масатта р трлі леуметтік топтардан (й шаруасындаы йелдер, дрігерлер, студенттер т.б.) тратын 300 алматылы йелдерден сауалнама алды. Алынан жауаптара талдау жасау некелесуді негізгі себептерін анытауа ммкіндік берді: зін тсінетін жне мірді кез келген жадайында олдау крсететін адамны немі асында болуы, зін біреуге керекпін деп сезіну, біреуге аморлы жасау тілегі, тымды жаластыру, сйген адамнан ажырамау шін, жалыз болмау шін, жабдыталан й болуы шін.

Респонденттерді жауабы отбасы мен неке ндылыыны халыты барлы трындары шін з маызын жоймаанын крсетті. Социолог алым З.Ж. Жаназарова з монографиясында некеге труа байланысты мынадай трт кзарасты атап крсетеді: 1) некеге деген жаман кзарас, оны ажетсіздігі, 2) болаша жарын тадаудаы жоары талап, яни адам з ойындаы адамды таппаса мір бойы жалыз туге дайын, 3) тадауды орташа трі, адам натан жарын кездестірсе неке руа даяр, 4) тадауды тменгі трі, адама некеден баса ешнрсе керегі жо, некені зіндік баалаудан жоары ояды [18].

Некеге отыру масаттарын есепке ала отырып, Отстік азастан ірі бойынша некедегілер санын анытаймыз. 1999 жылы сана орытындылары бойынша 1989 жылмен салыстыранда некеге трушыларды саныны азайандыын креміз. Некедегілер бойынша е жоары крсеткішке Отстік азастан облысы ие – 58,9 %, ызылорда облысы – 57,2 %, Алматы облысы – 56,6 %, Жамбыл облысы – 55,8 %. Келесі кезекте некедегі ер адамдарды крсеткішін анытаса, бл жерде жоары орында Отстік азастан облысы – 62,9 %, одан кейін Алматы облысы – 61,5 %, Жамбыл облысы – 61,3 %, ызылорда облысы – 58,8 % орын алады [19].

Егер брын жастар кбіне 20-24 жаста неке рса, азіргі жастарды арасында 24-29 жас аралыында йлену рдіске айналып келеді. Оан оса неке ру жасыны біршама скендігі байалады. Ауылды жерде тратын жергілікті лт кілдері алаа араанда некеге ерте отырады. аладаы жастар отбасын руа асыпайды. Себебі, жоары оу орнына тсу, жасы жмыса орналасу, материалды жадайды амтамасыз ету бірінші кезекте трады. Сонымен атар, алада птерді жотыы немесе ата-анасымен бір птерде тру некеге отыруа кедергі келтіреді. алалы жерде жастарды бір-бірімен танысуына крші тру, бірге ызметтес болу, оу, демалыс орындары, іссапарлар жне т.б. себептер сер етеді.

Келесі кезекте некедегілерді жас алшатыын анытаймыз. Жоары буын кілдеріні жас айырмашылыы 5 жастан 6-10 жаса, кейде 11 жастан жоарыа ктеріледі. азатарда 60 жне одан жоары жастаыларда жбайларды жас айырмашылыы 6-10 жас шамасында. Кейбір жадайларда азатарда ерлерінен 6-10 жаса лкен болуы, екінші рет некеге отыруына байланысты. Жас жне орта буында жбайларды жас айырмашылыы 1-5 жастан аспайды. Келесі кезек йелдеріні ерлерден жасыны лкен болуы, жоары буында сирек болса да орын алан.

Отстік азастанда азатарды шоырлануына байланысты е кп тараланы бірлтты неке. Зерттеп отыран азатарды йлену дет-рыптарыны барлыын трт кезеге блуге болады: 1) да тсу; 2) ыз зату; 3) йлену тойы; 4) йлену тойынан кейінгі рсімдер. азатар АХАЖ арылы неке июмен атар мешітте мсылманды жолмен неке ияды. Отстік азастан ірінде бл рып Кеес кіметі тсында да орын алан. Белгілі этнограф. Тлеубаев: «аза халыны некелік-жанялы атынастарындаы басты кезе йленуге байланысты дет-рыптарды зіні барлы кезедерінде мсылмандыа дейінгі ертедегі белгілерін сатап аланын» атап крсетеді.

Отстік азастан ірінде бірлтты некелермен атар, лтаралас некелер де орын алан. Біра бірлтты некемен салыстыранда оны крсеткіші 3-5% дан аспайды. Себебі, біріншіден, Отстік азастан азатарды кп шоырланан аймаы боландытан олар кбіне з лттарыны кілдерін алайды. Екіншіден, салт-дстр факторыны сер етуіне байланысты аза ыздарыны з лтымен некеге труы ата адааланады. Зерттеу жмыстарыны нтижесінде лтаралас некеге азатар орыстармен, збектермен, татарлармен, ырыздармен тратындытары аныталды.

лт саясаты негізінде лттар арасындаы траты арым-атынас ныаюда. Мндай досты нтижесінде лтаралас отбасын ру азіргі тада ке анат жайып отыр. Себебі, азіргі жастар арасында неке ру шін оларды лты, нсілі, ай дінде екені бгет бола алмайды. Отбасын рудаы шешуші жадай – жастарды бірі-бірін натып, араларында шынайы махаббат сезіміні болуы. лтаралас некеге этностарды біразы кбінесе орыстармен отырады. Оны себебі Кеес Одаы кезінде орыстарды титулды этнос болуына байланысты. Оны украин, неміс, татар, поляк, еврейлерді орыстармен некеге отыруа мтылуынан круге болады. азатар кбінесе орыстармен, сосын татар, йыр, туысан тркітектес этностарды кілдерімен некеге отырады. Біріншіден, орыстарды лес салмаыны баса этностара араанда кп болуы. Екіншіден, туелсіздік аланнан бері азатарды титулды этноса айналуы.

р буын кілдеріні лтаралас отбасына деген кзарасы ралай. Мысалы жоары буын кілдеріні кзарастары тмендегідей:

• этномдени параметрлері жаынан (аза ожа мен збек ожа жне керісінше) жаын болса бейтарапты атынас;
• тркі тілдес этностарына (збек, йыр, татар, ырыз жне т.б.) онша білдірмейді;
• ислам дініндегі этностара (тжік, крд, шешен жне т.б.) онша арсылы білдірмейді;
• баса діндегі европалы этностармен некеге труа арсы;
• Африка, Америка, Европадан шыан негроидты расаа млдем арсы.

Келесі туындайтын мселе лтаралас некені андай себептерге байланысты аламайтындыын анытау. азатарды, оны ішінде ауылдаыларды 32,1%, аладаыларды 25,4% здерін сыйламауа байланысты лтаралас некені аламайды. Ауылдаы збектерді крсеткіші – 11,8%. аладаы азатарды 25 %, аладаы збектерді 23,9 % баса лтты арасында тру иына соатындытан лтаралас некені птамайды. Барлы этностар бойынша баса этносты тілін, салт-дстрін, дет-рпын білмеу неке тратылыын сатауа кері сер ететіндігін крсетті. Біз зерттеп отыран мселеге тікелей атысты келесі сра «андай неке траты: бірлтты немесе лтаралас па?». Тек орыс этносынан басасыны барлыы бірауыздан бірлтты некені олдады. ала азатарыны 67,6 %, ауыл азатарыны 74,8 %, аладаы збектерді 58,4 %, ауыл збектеріні 63,3 % бірлтты неке лтаралас некеге араанда траты деп жауап берді. Орыс лты кілдеріні 51,8 % некені траты болуы лтына байланысты емес, жбайларды тікелей здеріне байланыстылыын крсетті.

«Отстік азастандаы неке тратылыына сер етуші факторлар» деп аталатын екінші тарауда неке тратылыына сер ететін отбасы рамы, ішкі отбасылы атынас, жбайларды білім дрежесі, леуметтік-экономикалы жадай, бос уаытты тиімді пайдалану, рухани жадайларды ыпал етуі арастырылады. азіргі тада шаыра руды мазмны, масаты, саны кез келген адамды ойландырады. Зерттеу нысанымыз болан Отстік азастанда, жалпы республика бойынша отбасылар саны 1989 жылмен салыстыранда азайан. Дегенмен, азастанны баса аймаымен салыстыранда халы саны кп шоырланандытан, ірдегі отбасы саны да басым.

Отбасыны 1989 жылмен салыстыранда жне зерттеп отыран айматаы облыстарды ішінде е жоары крсеткіші Отстік азастан облысында – 370473. Себебі, бірінші тарауда айтанымыздай, бл облыста некеге ерте отырады жне жиі отырады. Келесі кезек Алматы облысы – 347877, Жамбыл облысы – 211885, ызылорда облысы – 109896. р облыс бойынша отбасыны орташа саны да трліше. 1989 жылмен салыстыранда 1999 жылы сана крсеткендей отбасы мшелеріні саны кбейген. Республика бойынша орташа отбасындаы адам саны – 4,0. Отбасы саны аз болса да, отбасы мшелері саны жнінен ызылорда облысы е жоары крсеткішке ие. Онда отбасындаы адамдарды орташа саны – 5,3. Келесі кезек Отстік азастан облысында – 5,2. Жамбыл облысында – 4,5. Алматы облысында – 4,3. Отбасы рамын талдау нтижесінде, алаа жаын орталытарда, сіресе аладаы отбасыларда жмыс істеуге, оуа, баспанаа байланысты отбасы мшелері саны аз. Бл баыт баса да этностара тн. Тек ызылорда жне Отстік азастан облыстары бойынша отбасы мшелері саны кбірек, олар 4,3 жне 5 адамды райды [19]. Ауылды жердегі отбасындаы адам саны барлы облыстар, тіпті республика бойынша алаа араанда кбірек. сіресе бл моноэтникалы аудандарда басымыра екенін аарамыз. Отбасы рылымыны орта саны Алматы облысында – 4,6; Жамбыл облысында – 5; ызылорда облысында – 5,9; Отстік азастан облысында – 5,8.

Отстік азастанда, тіпті республикамызды баса да айматарында е кп тарааны р трлі нсалардаы нуклеарлы отбасы. Кбіне ол екі рпатан трады: ата-ана немесе екеуіні біреуі жне йленбеген балалары. Нуклеарлы отбасы тек аза отбасылары емес, орыс, татар, неміс, украин жне т.б. этностар арасында да ке тараан. рпа буынына арай отбасындаы мшелерді саны да трліше болады. Этникалы аспектіде лкен ерекшелік байалады. Мысалы: азатарда отбасы мшелеріні санына байланысты орташа крсеткіш моноэтникалы аудандарда те жоары, ал полиэтникалы аудандарда тмен. Бл крсеткіш баса этностара араанда басымыра.

Толы отбасыларды, яни ата-аналары мен балалардан тратын отбасыларды крсеткіші 75,9-81,9%. Жалыз басты ер адам не жесір йел балаларымен бірге тратын жадайлар да кездеседі. Осындай толы емес отбасыны лесі – 20,1-11,7 %. Орыс, неміс лтында бір рпаты отбасы ке тараан. Негізінен оан жоары рпа кілі, балалары з беттерінше баса жаа кшіп кеткен, ата-ана ана тратын отбасы жатады. Зейнеткерлерден тратын бір рпаты отбасы европалы этностарда, оны ішінде орыстарда жиі боланымен, азатар мен збектерде сирек кездеседі. Отбасыны бл тріне баласы жо жас жне орта буынды жатызуа болады. Біз зерттеген аймата бндай отбасыны лес салмаы 4,7-8,9 %.

аза отбасында екінші орында ш рпаты отбасы трады. Отстік азастанда ол 16,8-25,2% лес салмаын алады. Бл отбасыларда жас буын мен орта буын толы, ал жоары буын толы емес, ата немесе жені ана болуы. ш рпаты отбасы полиэтникалы аудандара араанда моноэтникалы аудандарда басымыра. Бндай отбасылар 20,4 % клемінде. Кей жадайда ата-ана йленген екі лымен де тратын отбасылар кездеседі. Тртрпаты отбасы салыстырмалы трде 0,3-1,5 % ана алады. Тртрпаты отбасы тркі тілдес этностарда, сіресе ауылды жерлердегі азатар мен збектерде ке тараан. Отбасы рамына этникалы, леуметтік факторлармен атар отбасындаы балаларды саны сер етеді. Кп балалы отбасы азатарда ке тараан. Шаыра баытыны, ерлі-зайыптыларды рухани, мдени рісіні лкен крсеткіші – кп бала трбиелеп сіру. аза баланы кп боланын баыттылыты белгісіне санаан. атарынан бірнеше л тапан келіндер аайын ішінде беделді, асиетті аналар атанан. Отстік азастан іріні барлы облыстары бойынша ауылды жердегі отбасыларда бала саны басым. Этнографиялы мліметтер крсеткендей, кп баланы болуы жоары буыны бар отбасыларда жне жмысшыларды отбасында кбірек кездеседі. Бндай кп балалы отбасынан шыан жасспірім ебекор, лкенді сыйлайтын, рметтейтін болады. Ал, ызметкерлерді, сіресе интеллигенция отбасыларында 2-4 баламен шектеледі.

лтаралас некені ерекшелігі отбасындаы бала саныны аз болуы. Тркі халытарынан ралан лтаралас отбасыларда (аза пен збек, збек пен йыр, трік пен зірбайжан) бала саны басым. Аталан этностар европалы этностармен лтаралас неке рып, з этникалы орталарында немесе ауылды жерде тран жадайда баланы кп боланын алайды. Бл шыыс халытарына тн менталитет, яни орташа крсеткіш 2,8 бала. Керісінше лтаралас отбасыларда йелдері европалы этнос болса, тркі этностарына араанда балаларды саны аз болып келеді. Сонымен атар полиэтникалы аудандар мен алалардаы отбасыларда да осындай баыт ке ріс алан.

Осыан байланысты Алматы аласындаы 300 шаты р трлі топты кілдеріне жататын респонденттерге социологтар «Бгінде р отбасында анша бала боланы дрыс?» деген сра ойды. Респонденттерді 50% екеу десе, 41% біреу, 7% шеу, 2% трт не одан да кп баланы боланы жасы деді. Зерттеу барысында отбасындаы баланы тууын жоспарлауа ммкіндік бермейтін негізгі себептер аныталды: а) материалды жадайды ммкіндік бермеуі – 26,4%; ) некеде трмайтына – 15,6%; б) денсаулыыны ктермейтіндігі – 15,4%; в) трын йді жотыы – 42,6%. 1990 жылдардан бастап орын алан тууды тмен крсеткіші азастанны барлы аймаында алыптасты. Осы жадайды орын алуына факторлар: йелдерді р трлі жмыстармен айналысуы, ауылдаы мірге урбанизация сері, бала трбиесіндегі сапаны артуы, нарыты атынаса кшуі, материалды жадайды тмендеуі, трын й мселесіні иындауы, кп балалы отбасылара кмекті аз крсетілуі.

Ішкі отбасылы атынасты неке тратылыына сері мол. Бл атынасты анытау шін й басшысыны орнын білу ажет. Сол масатта 1999 жылы Тркістан ауданында 1443 аза, збек, орыс лты кілдеріне сауалнама жргізілді. Респонденттерге «Отбасындаы маызды мселелерді кім шешеді?» деген сра ойылды. Нтижесінде азатар мен збектерде ер адамны билігі крсетілді. Оны ішінде аладаы азатарды 38,4 %, ауылдаы азатарды 53,6 %, аладаы збектерді 46,7 %, ауылдаы збектерді 54,3 % маызды мселелерді ер адамны шешетіндігін анытады. Бл шыыс халытарына тн менталитет. Орыс этносыны 47,8 % отбасы мшелеріні маызды мселелерді бірігіп шешетіндігін крсетті. Орыс, украин, белорус, неміс лттарында йел билігі азатара араанда жоары. Кйеуі тірі болса да орыс жне неміс лттарында рбір шінші некеде, украиндерде рбір бесінші некеде йел билігі орын алан.

Авторитарлы отбасы моноэтникалы азатар немесе збектер басты тратын аудандарда кеінен орын алан. Ерлі-зайыптыларды білім дрежесі скен сайын тедік атынас та ктеріледі. Бл крсеткіш тмендеген сайын ерлерді леуметтік мртебесі жоарылайды. азіргі жадайда авторитарлы отбасында да аржы мселесін шешуде брыныа араанда згерістер бар. Респонденттерге: «Отбасыны аржысын кім реттейді?» деген сра ойылды. ала азатарыны 36 % отбасыны аржысын йел реттейді десе, 33,4 % отбасыны барлы мшелеріні атсалысатындыын крсетті. Ауыл азатарыны 38,4 % отбасыны бюджетін йел адамны шешетіндігін анытады. збектерде аржы мселесі ер адамны олында. Оны ішінде аладаы збектерді 33,9 %, ауылдаы збектерді 45,5 % ер адамны билігін крсетті. Керісінше орыстарды 45 % йелдерді аржы мселесіндегі басшылыын длелдеді. Кбіне ауылды жерде отбасыны тгел мшелері млікке орта иелік еткенімен ке басшылы етеді. Ебек блінісінде лі де ескі дстр саталан. сіресе ауылды жерде. йел й, ер адам тз жмысын атарады. Мала, бау-башаа арау ерді міндетінде. Оан оса дкеннен азы-тлік келуге жрдемдесу, отын даярлауда, су тасуда, й жндеуде, балаларын балабашаа апаруда, саба оытуда ерлерді кмегі мол. йелді міндеті: йді тазалыына арау, тама жасау, киім тігу, кір жуу, бала трбиесі т.б. йел адам й ебегімен оса оамды жмыса барынша атсалысады.

Ішкі отбасылы атынас мселесінде азіргі аза отбасындаы туысанды байланысты айтпау ммкін емес. Туысанды байланыс ата-ана мен бала арасында ана емес, яни екінші, шінші, тіпті, жетінші атаа дейінгі туыстармен жаласады. Аталан байланыс Отстік азастанны барлы облыстарында саталан. рашан туысандармен тыыз байланысып, бір-біріне зара кмек крсетіп жретін отбасылар крініс берді. Оан мысал: Туыстара материалды жне рухани кмек крсету міндет болып саналады. Егер кмек крсетпесе кпті талысына алады. Туысанды байланыс ауылды жерлермен атар алада да саталан. лтаралас некеде туысанды байланысты ауымы тар келеді. Орыстарда туысты байланыс аасы, пкесімен ана шектеледі.

Неке тратылыына келесі сер ететін фактор – жбайларды біліми жне мдени дрежесіні р трлі болуы. Соан байланысты ішкі отбасылы атынас та згеріп отырады. Отбасы мшелеріні рухани дрежесі кптеген жадайда отбасында алыптасан дет-рыптара, салт-дстрлерге де байланысты болып келетіні аиат. Отстік азастанны р облысы бойынша жбайларды білім дрежесі де трліше. 1999 жылы сана крсетуі бойынша Отстік азастанда екі жыныс бойынша да жоары жне арнайы білімі бар азаматтарды саны скен. Отбасы тратылыын анытауда ішкі отбасылы атынаспен атар, бос уаытты тиімді пайдалану да маызды. Біріншіден, бос уаытын дрыс ткізу жбайларды арым-атынасыны алыптасып, дамуына сер етеді. Махаббат, досты, жолдасты – орта кзарасты, таламны, мдени трмысты рыпты барысында алыптасады. Бос уаытын тиімді пайдаланан жбайларды кнделікті трмысты бейнеті аз да болса мытылады. Бны «психологиялы демалыс» деп атаса болады. Екіншіден, демалыс жбайларды мдени дамуына сер етеді. Мдени жне адамгершілік ндылытарды саталуы, дамуы отбасындаы жне отбасынан тыс атынаса негізделеді. Отбасы мшелеріні бос уаытын ызыты, мнді ткізуі объективті жадайлара (отбасыны мір сру кезеі, трі, балалар саны мен жасы, материалды игілігі, леуметтік-демографиялы сипаты) жне отбасындаы психологиялы ахуала байланысты. Бл жерде кршілік, жолдасты, ріптестік арым-атынасты да маызы ерекше.

«Отбасындаы арама-айшылы жне ажырасу» деп аталатын шінші тарауда ажырасу себептері, одан шыуды жолдары, ажырасан отбасылардаы балаларды жадайы арастырылады. Демографиялы кзарас бойынша некені басты масаты – тратылы, яни адамзатты саталуын амтамасыз ету. Ажырасуды азіргі тада орын алуыны бірнеше себептері бар. Біріншіден, Кеес дуірінде азан ткерісіне дейін дінні дмін татан иманды арт аналар мен аталар ажырасуды масара санап, жастарды тиып отырды. Екіншіден, ажырасуа Кеес кезеінде де «моральды азындау» деген кзарас алыптасан. Дстрге байланысты аза халы ешуаытта ажырасуды птамаан. Ислам дінінде ажырасуа жеіл трде арауа тиым салынан.

Заманны згеруіне байланысты азіргі тада бізді елімізде ажырасу кбейіп отыр. В.И. Лавриненко ажырасуа сер ететін факторларды екі топа бледі: некеге тру нтижесіндегі сер ететін факторлар, неке рмай тран кездегі сер ететін факторлар. Неке рмай трып ажырасу аупі бар факторлара мыналарды жатызамыз: неке ратын жбайларды жас алшатыы мен білім дегейлеріні р трлі болуы, жбайларды біреуіні маскнемдікті жасы круі, некеге жастай отыру, некеге трмай трып бала ктеріп алу, танысан уаытты аздыы, бірін-бірі аз білуі, некеге ата-аналарыны келіспеуі, з келісімінсіз некеге отыру [18].

Сонымен атар, А.И. Кочетов неке раннан кейін алашы жылдардаы неке тратылыына сер ететін факторларды былай крсетеді:

1. Ерлі-зайыптыларды арасында арым-атынасыны бзылуы (кзіне шп салу, ызаншаты).
2. Биологиялы сйкессіздік (баласызды, жынысты дисгармония)
3. Жбайларды біреуіні баса адамдармен тіл табыса алмауы (туысандармен, таныстармен, ріптестермен).
4. ызыушылытарыны р трлі болуы.
5. Балаа трбие беруде кзарасты екі жаа блінуі.
6. Жеке бастарында кемшілікті кп болуы [18].

Орыс жне шетел алымдары ебектерінде неке-отбасылы атынаса байланысты «сапалы неке» термині олданылады. Белгілі поляк социологі Я. Щепанский некені жетістікке жетуін былай крсетеді:

1. Неке тратылыы.
2. Жбайларды субъективті трде баытты болуы.
3. Некеге труда з масаттарына жету.
4. Ерлі-зайыптыларды жеке тла ретіндегі шыармашылыыны дамуы, белсенділікті артуы, жасы бала трбиелеу.
5. Ерлі-зайыптылар арасында дадарысты, рыс-жанжалды болмауы [18].

А.Г. Харчев пен М.С. Мацковский неке-отбасылы атынасты жетістігіне мынадай компоненттер сер етеді деп крсетеді:

1. леуметтік функцияларды орындау сипаты.
2. Жеке тлалы функцияларды орындау.
3. Ерлі-зайыптыларды некемен анааттануы.
4. Неке тратылыы дегейі.
5. Отбасыны ересек мшелеріні дамуына отбасыны сері [18].

Келесі кезекте ажырасуды жас ерекшелігін анытаймыз. Зерттеп отыран мселені шешу масатында р облыс бойынша белгілі жас млшеріндегі ажырасан ерлер мен йелдерді бліп арастырамыз. 16-19 жас аралыында некеге аз отыратындытан, ажырасу да кп емес. Соан арамастан 16-19 жас аралыында ажырасу ерлерге араанда йелдерде кбірек. Бл жас аралыындаы ажырасуа жастарды неке мен отбасына млдем дайындытарыны жотыы, некесіз тым ертерек екіабат болуы, мінездеріні сйкес келмеуі, кейін таы йленем деген міт жне т.б. себептер сер етеді.

1989 жылмен салыстыранда 20-24 жас аралыындаы ажырасу 1999 жылы сана крсетуі бойынша скен. р облысты жеке талдау барысында ерлер ішінде Алматы облысы мен Жамбыл облысында – 1,1 %, ызылорда облысында – 0,8 %, Отстік азастан облысында – 0,6 %. Енді йелдер бойынша Алматы облысы мен Жамбыл облысында – 5,4 %, ызылорда облысында – 4,3 %, Отстік азастан облысында – 3,7 % [19]. 20-24 жас аралыындаы ажырасудан йелдер ерлерден асып тседі. Бл йелдерді ерлерге араанда некеге ерте отыруына жне ерлі-зайыптыларды жас алшатыына, яни ерлерді йелдерден 1-5 жаса лкен болуына байланысты. Отстік азастан мен ызылорда облыстарында ажырасуды аз болу себебі, азатарды кп шоырлануына байланысты. Екіншіден, жоары рпа кілдеріні жбайлара сер етуі.

25-29 жас шамасына сйкес ажырасу крсеткішін анытаймыз. Ерлер ішіндегі ажырасудан Алматы облысы – 4,6%, Жамбыл облысы – 4,1%, ызылорда облысы – 3,5%, Отстік азастан облысы – 2,9% райды. Енді йелдер бойынша Жамбыл облысында – 10,8%, Алматы облысында – 10,6%, ызылорда облысында – 8,9%, Отстік азастан облысында – 27,8% [19]. 25-29 жас аралыында ажырасуды негізгі себептері физиологиялы, психологиялы жне леуметтік-экономикалы жадай. Сонымен атар ерлі-зайыптыларды лі де жас болуына байланысты, болашата жаа отбасын руа ммкіндікті болуы. Оны стіне жастарды кейбірінде бала болса, кейбірінде болмайды.

30-34 жас аралыында да ажырасу кездеседі. Таы да ызылорда жне Отстік азастан облыстарында ажырасу екі жыныс бойынша тмен дрежеде болуы, бл ірде азаы дстрді басым саталуымен байланысты. Крсетілген жас аралыындаы ажырасуды негізгі себептері жоарыда атап крсеткендей физиологиялы, психологиялы жне леуметтік-экономикалы жадай. Таы бір айта кететін жайт, 30-34 жас аралыында ажырасуа тікелей сер ететін ішкі отбасылы атынас. й басшысы болуа талас, білім дрежелеріні р трлі болуы, біреуіні мінезін екіншісіні ктере алмауы, йел парызы мен еркек парызын тсінбеулері, ата-ене мен туан-туыстарыны сері, некеге кеш отыру.

Сонымен атар 35-39 жас шамасындаыларды арасында да ажырасу кп кездеседі. Бан себеп – сезімні жойылуы, материалды жадайды жасаруы, балалары сіп, брыныдай ерлі-зайыптыларды біріктіре алмауы, олар шін бірге труды ажетсіздігі, оны стіне жбайларды біреуіні баса адамда кіліні болуы.

Отстік азастан бойынша ажырасу крсеткіштерін талдай отырып, ажырасу себептеріне тоталамыз. Ажырасуды негізгі себептері мыналар: маскнемдік, мінездеріні сйкес келмеуі, неке сенімділігін бзу, жбайларды біреуіні ауруа шалдыуы, отбасында баланы болмауы, жбайыны збір крсетуі, махаббатты болмауы, ызаныш, мір жне трмыспен анааттанбау, жбайлы міндеттерді салматы абылдамау, физиологиялы арама-айшылы. Жалпы жоарыда крсетілген ажырасу себептерін былай топтастыруа болады: леуметтік-экономикалы, психологиялы, физиологиялы сипат, алан себептер.

Неке тратылыын сатап алу жбайларды здеріне тікелей байланысты. Кбіне жасы жмыс, жалаы уан ерлі-зайыптылар отбасын мытып жмыса беріледі. Отбасын бірінші орына ойандар оны сатап алу шін бар ммкіндіктерін олданады. р отбасыны зіндік неке-отбасылы ерекшелігі болады. Оан махаббат, досты, аморлы, ата-ана парызы, балалар парызы, сенімділікті беріктігі, рухани жне идеялы кзарасты ортатыы т.б. жатады. Е лкен рлді йел мен еркек парызы алады. йел парызына біз мыналарды жатызамыз: мейірімділік, сезімні демілігі, нзіктік, дрыс ой, аналы сезім, зиялылы, трбиелік, кйеуіне деген беріктік, рашан еркекті моральды олдау, зін жне еркекті сыйлау. Ал, еркек парызына біз зиялылы-трбиелілік, йелді рашан орау, саналылы, салматылы, жинаылы, зіне сенімділік, мірге деген оптимистік кзарас, иындыа тзімділік, йелі мен балаларын сыйлауды кіргіземіз.

1989 жылы Алматы жне 1998 жылы Тркістан алаларында этносоциологиялы зерттеу жмыстары жргізілді. Респонденттерге неке тратылыына, ажырасан отбасылардаы балаларды жадайына байланысты бірнеше сратар ойылды. Жоары жне орта буын кілдері неке тратылыын бзу немесе бзбау ісі ерлі-зайыптыларды жеке бастарыны ісі деп крсетті. Оан р трлі себептерді болуы ммкін деп ашы айтты. Керісінше жастар жаы неке тратылыын бзуа арсы екендіктерін білдірді. Зерттеулерді мліметтері бойынша ажырасан отбасылардаы балаларды 45% бл процесті жеіл тсе, 41% стресс жне психологиялы шокпен ткереді [20]. Ажырасан отбасылардаы жадайды ата-ана балаларына дрыс тсіндіріп бере алмайды. Соны нтижесінде бала мінезі, психологиясы згеріске шырайды. Мндай згерістер мен игерулерді жалпы жадайы млшермен тмендегідей сипатта болуы ммкін:

1. Баланы міндетті трде трбиелеу ажет. Баланы келешегіне керек ендігі трбие, лкен тазалыты талап етеді.
2. Ешандай кш крсету тлімін жргізуге болмайды. Бл – баланы келешегін сындыру мен рту деген сз.
3. лкендерді атадыы мен атыгездігі арылы баланы жасытып жндеймін деу, барып тран наданды. Тек ана мейірімділік пен сйіспеншілік екі жаты да адамды сипата жеткізетінін бірден ан жн.
4. Психологиялы тзету жргізетін кезедерді брінде де, басынан бастап, тек ана тзімділік керек.

Осылайша психикалы зардап шеккен, ажырасан отбасындаы балаа психологиялы тзетулер жасауды жолдары кп. Біздер келтірген дістерден баса да жолдары болуы ммкін. Батыс елдеріне араанда ТМД мемлекеттерінде ажырасуа кзарас басаша. Соан арамастан жер шары баланы орауа алып отыр. Оан 1924 жылы Женева Декларациясы, 1959 жылы 20 арашадаы Б-ны Бас Ассамблеясыны бала ыы, 1989 жылы 20 арашадаы Б-ны Бас Ассамблеясыны бала ыына байланысты толытырулары длел. Мемлекет пен оам толы емес отбасылардаы балалар мен жасспірімдерді азамат болып суіне атсалысады. Ата-ана, туысандары, бкіл оамны міндеті балаа дрыс трбие беру, мір сру ажеттілігін тсіндіру.

ОРЫТЫНДЫ

Отстік азастанда, тіпті республика бойынша азір 1989 жылмен салыстыранда некеге трушыларды саныны азайандыын креміз. Оан оса неке ру жасыны біршама скендігі байалады. ыздар кбіне 18-24 жас, ал ерлерді басым блігі 20-29 жас аралыында некеге отырады. Зерттеу мліметтеріні негізінде неке тратылыына сер ететін мынадай факторларды анытады. Біріншіден, некені траты болуына этникалы ндылытар, оны ішінде ата-анаа, лкендерге, отбасы мшелеріне деген рмет сер етеді. Аталан баыт барлы ндылытарды сатаан жоары рпа кілдері бар ш-трт рпаты отбасыларда ке тараан. Екіншіден, бізді субъективті кзарасымыз бойынша неке ндылыы жбайларды скен этникалы ортасында алыптасады. Мысалы, азатар шоырланан аудан жне ауылды жерлердегі отбасыны траты болуына туысандары, тіпті оам сер етеді. Жоары буын кілдері бар ортадаы этникалы тртіп отбасыны траты болуын адаалайды. Бл ережелерден бас тартан жбайлар сырты ортаны сгісіне алады.

Неке тратылыына леуметтік, экономикалы-материалды, шаруашылы-трмысты, білімдік жне мдени, кршілік, досты, ксіпкерлік байланыстар сер етеді. Аталан факторларды ішінде 1980 жылдарды екінші жартысынан, яни «айта рудан» басталан экономикалы факторды орны ерекше. Бл ауыр баыт 1990 жылдарды басынан бастап нарыты атынаса кшкен республика, сіресе ауыл трындары шін ауыр тиді. Біз зерттеп отыран Отстік азастан ірінде траты жмыспен ер адам айналысып, йел адам й шаруашылыы, бала баумен йде отырды. Нарыты экономика салдарынан ауылды жерлерде отбасын асыраушы ер адамдарды біразы траты жмысынан айрылды. Нтижесінде неке тратылыыны бзылуына жол ашылды. Осы кезедердегі барлы иыншылытар отбасыны жадайына, оны ішінде неке тратылыына кері серін тигізді. Біріншіден, бл отбасыларды объективті жне субъективті иыншылытара арсы труына иын болды. Екіншіден, отбасындаы дадарыс леуметтік-аралас жптарды да амтыды. Жбайларды алыптасан статустары згеріске шырады. тпелі кезеде р трлі иыншылытара тап болды. Сондытан оны барлыы дрыс алып жре алмады. Бл оларды арасындаы арым-атынаса сер етті.

Отстік азастан ірі бойынша біз траты некемен атар, трасыз отбасыларды кездестіреміз. Наты длелсіз бірлтты немесе лтаралас траты деп айта алмаймыз. Бл жерде объективті сипат ажет. Біз зерттеген Отстік азастандаы этностарды мысалында мынадай баыттарды крсетуге болады. Бл айматаы жергілікті аза этносы шін зерттеу мліметтері негізінде бірлтты неке траты. рі арай тратылыа байланысты тркі этностарынан – збек, татар, йыр, ырыз, азербайжан, трік, башрттан тратын лтаралас неке траты. Еуропалы этностар – орыс, украин, белорус, поляк, неміс, еврейден тратын лтаралас неке трасыз. Бл этномдени арама-айшылыпен атар, ата-ана, туысандарыны лтаралас отбасына арсы болуыны нтижесі.

лтаралас некеге отыру объективті жне субъективті факторлара байланысты тсіндіріледі. Біріншіден, республикамызды тарихи, этномдени дамуыны нтижесі. Бл жылдар, асырлар бойы азастан халыны кплтты мемлекетке айналуы. Ол трлі этникалы, антропологиялы, мдени-трмысты крсеткіштерді бойына сіірген кптеген этностарды араласу орталыына айналды. Бл шыу тегі, діні, мдениеті жаын этностарды (шыыссловян халытары орыс, украин, белорус немесе тркі тілдес халытарды арасындаы аза, збек, татар, йыр арасындаы) лтаралас отбасын руына келді. Этномдени крсеткіштері арама-айшы европалы этноспен тркі этносынан ралан отбасыларды траты неке руы иын. Себебі, жбайларды отбасылы трбиесі, мдени ндылытары екі блек. Керісінше, туысан этностармен ран лтаралас отбасыны траты болуы бден ммкін. Екіншіден, саны жаынан аз этностарды неке руда з этносыны кілінен екінші жбын тадаудаы шектеулік. Кеестік саясат негізінде кшпен азастана кшірілген баса лт кілдері саны аз боландытан баса лт кілдерімен некеге отырады. шіншіден, махаббат, рухани ажеттілік сияты субъективті факторларды болуы. Егер Кеес кіметі кезінде кптеген этностарды арасында титулды этнос орыстармен некеге отыру жиі крініс берсе, XX асырды 90 жылдарынан бері арай керісінше баыт орын алды. азастан туелсіздігін аланнан бері біз зерттеп отыран Отстік азастан ірі бойынша жергілікті титулды аза этносымен некеге отыру кбейді.

Диссертациялы жмыстаы бл жне т.б. мселелерді крсетудегі масатымыз неке тратылыын анытап ана оймай, толы емес отбасылардан шыан балаларды жан-жаты дамып, суіне жадай жасауа кмектесу, жастарды халыа деген сйіспеншілік асиеттерін бойларына сііруге лес осу. Соан байланысты елбасымыз Н.. Назарбаев: «Жаа жалпыазастанды патриотизмні іргетасын алап, бізді Отанымызды кплтты жне кпконфессиялы оамымызды, балаларымызды тамаша келешегі бар екеніне сенімдімін. Біз бірлесіп ойа аланды орындап шыамыз» – дейді [21]. Егеменді елімізді азаматтарына лтты рух, Отан сйгіштік тілейміз.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Арынбаев Х.А. аза отбасы. – Алматы: айнар, 1996. – 288 б.
2. Байсаал Н. Отбасыны бтіндігі – бгінні зекті мселесі: Алматы аласы Отбасы жне йелдер ісі жніндегі комиссиясы жргізген леуметтік зерттеулер орытындысы // Алматы ашамы. – 2006. – 17 атар.
3. Диваев.А. Сырдария облысы азатарыны йлену рсімі туралы бірнеше сз // аза халыны дстрлері мен дет-рыптары. – Алматы: Арыс, 2006. – Т. 2. – 202-208-бб.
4. Сабитов Н.С. Общественная жизнь и семейный быт казахов-колхозников (По материалам Алма-Атинской и Джамбульской областей) // Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР. – 1956. – Т. 3. Этнография. – С. 190-230.
5. Чебоксаров Н.Н. Комплексная антрополого-этнографическая экспедиция в Казахстане // Краткие сообщения Ин-та этнографии АН СССР. – 1949. – Т. 6. – С. 9-19.
6. Корбе О.А. Программа этнографического изучения казахского колхозного аула // Краткие сообщения Ин-та этнографии АН СССР. – 1949. –
   Т. 6. – С. 37-46.
7. Кармышева Д.Х. Семья и семейный быт // Культура и быт казахского колхозного аула. – Алма-Ата, – 1967. – С. 173-242.
8. Шлекенов У.Х. Казахи низовьев Амударьи. К истории взамоотношений народов Каракалпакии в 18-20 вв. – Ташкент: Фан, 1966. – 336 с.
9. Евстигнеев Ю.А. Межэтнические браки в сельских районах северного Казахстана // Вопр. истории СССР. – М., 1972. – С. 466-474.
10. Жакипова А. Развитие семейно-брачных отношений в Казахстане. – Алматы: Наука, 1971. – 232 с.
11. Асанканов А.А. Социально-культурное развитие современного киргизского сельского населения. – Фрунзе: Илим, 1989. – 212 с.
12. Кауанова Х.А. Образ жизни и быт рабочих семей. – Алматы: Наука, 1982. – 168 с.
13. Кондратьев В.С., Калышев А.Б. Этносоциологическое исследование в Казахской ССР (методика и инструментарий) // Всесоюз. науч. сессия по итогам полевых этнограф. и антрополог. исслед. 1988-1989 гг.: тез. докл. – Алма-Ата, 1990. – Ч. 1. – С. 37-38.
14. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. – Алматы: ылым, 1991. – 231 с.
15. жіали С., Байабатова Н. Жетісу азатарыны салт-дстрлері мен дет-рыптары // аза халыны дстрлері мен дет-рыптары. – Алматы: Арыс, 2005. – 175-200-бб.
16. Калыш А.Б. Межнациональные браки в г. Алматы // Казахстан: этнография современности. – Алматы, 1995. – С. 23-31.
17. Гриценко В.В. Факторы устойчивости национально-смешанных и однонациональных браков: Автореф. дисс.... канд. ист. наук. – М., 1998. – С. 6-9.
18. Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы. – Алматы: аза университеті, 2004. – 257 с.
19. Краткие итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан: статист. сб. – Алматы: Гос РК по стат., 1999. – 211 с.
20. Калыш А.Б. Дети и подростки в разведенных семьях // Вестн. КазГУ. – Серия историческая. – 2002. – № 2 (25). – С. 65-67.
21. азастан Республикасы президенті Н.. Назарбаевты азастан халына жолдауы // Егеменді азастан. – 2007. – 1 наурыз.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША

ЖАРИЯЛАНАН МААЛАЛАР ТІЗІМІ

1 Отстік азастандаы лтаралас отбасы тратылыына сер ететін факторлар // азУ Хабаршысы. – Тарих сериясы. – 2003. – № 1 (28). – 151-153-бб.

2 Отстік азастандаы ауыл трындарыны отбасы рамы // азастан халытарыны мдени мраларын насихаттау мен зерттеуді зекті мселелері: Республикалы ылыми конференция материалдары. – Алматы, 2004. – 61-66-бб.

3 лтаралас некедегі ажырасу себептері жне ондаы балаларды лтын тадауы // азастан жне азіргі лем мселесі: Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. – Алматы, 2005. – 16-20-бб.

4 Неке тратылыына ішкі отбасылы факторды сері // азастан жалпы адамзатты тарихи ойлау аясында: Халыаралы Бекмаханов оуларыны материалдары, 25-26 мамыр 2005 жыл. – Алматы, 2005. – 480-484-бб.

5 Неке тратылыын анытау тсілдері // азУ Хабаршысы. – Тарих сериясы. – 2005. – № 1 (36). – 129-132-бб.

6 Отстік азастандаы неке жне отбасыны жадайы // Жас алымдарды азіргі кездегі ылыми ебектері: Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары, 23 желтосан 2005 жыл. – Астана, 2006. – 145-147-бб.

7 Отстік азастан азатарыны йлену тойына байланысты дет-рыптарындаы ерекшелік // Отанды жне лемдік тарихты маызды мселелерін азіргі кзарас трысынан талдау: Халыаралы Бекмаханов оуларыны материалдары, 25-26 мамыр 2006 жыл. – Алматы, 2006. – 585-589-бб.

8 Бала трбиесі жне ажырасан отбасылардаы жасспірімдерді жадайы // Гуманитарлы ылымдар саласындаы жас алымдарды инновациялы идеялары: Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары, 11 араша 2006 жыл. – Астана, 2006. – 66-69-бб.

9 Отстік азастандаы лтаралас неке // азУ Хабаршысы. – Тарих сериясы. – 2007. – № 1 (44). – 134-136-бб.

10 Ажырасуа сер ететін факторлар жне одан шыуды жолдары // Жаа лемдегі жаа азастан: Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары, 26 мамыр 2007 жыл. – Астана, 2007. – 73-77-бб.

11 Неке тратылыына отбасындаы леуметтік-экономикалы жне рухани жадайларды ыпалы // Отан тарихы. – 2007. – № 1. – 205-217-бб.

12 Неке тратылыына ислам дініні сері // Отан жне лем тарихы XXI асырда: Халыаралы Бекмаханов оуларыны материалдары, 22-23 араша 2007 жыл. – Алматы, 2007. – 358-360-бб.

13 Отстік азастан бойынша ажырасуды статистикалы крсеткіші // МызПИ Хабаршысы. – Тарих сериясы. – 2008. – № 2. – 135-139-бб.

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание ученой степени

кандидата исторических наук по специальности

07.00.07 – этнография, этнология и антропология

БАУДИЯРОВА КУРАЛАЙ БАТЫРБЕКОВНА

Факторы устойчивости и стабильности однонациональных и национально-смешанных браков в Южном Казахстане

Цели и задачи исследования. Фактический историографический анализ показал, что научные работы, посвященные раскрытию особенностей семейно-брачных отношений в Южном Казахстане, не смогли в полной мере охватить все аспекты данного вопроса. Это, в первую очередь, связано с факторами, влияющими на стабильность однонациональных и национально-смешанных браков в моноэтнических и полиэтнических районах. Опираясь на историко-этнологические, этносоциологические материалы и сведения, собранные в исследуемом регионе, нами была предпринята попытка определить стабильность брака. Поднятая в работе проблема рассматривается с социально-исторической точки зрения. Для достижения цели были поставлены следующие задачи:

- подвергнуть анализу основные обязанности семьи, определить характерные национальные и современные связи, раскрыть содержание современной семьи;

- показать новые направления в межнациональных отношениях и межнациональном развитии брака;

- подвергнув анализу фактические статистические данные, подробно остановиться на особенностях национально-смешанных браков;

- определить возраст, виды заключения и стабильность брака в брачных отношениях;

- рассмотреть психологическое состояние детей в неполных семьях.

Актуальность темы. Исследование казахской семьи и брачных отношений с точки зрения этнографии имеет важное значение как для науки, так и для повседневной жизни. Переживший сложный переходный период рыночных отношений в Казахстане брак и семейное положение нуждаются в историко-этнографическом и этносоциологическом рассмотрении и изучении. Для будущего устойчивого развития Казахстана брак и семейные отношения в нем должны быть стабильными.

Объектом исследования является стабильность брака в Южном Казахстане. Это связано, во-первых, с тем, что в данном регионе в значительной степени соблюдаются обряды, обычаи и традиции казахского народа. Во-вторых, в нем наряду с казахами проживают представители других национальностей (узбеки, русские, курды, таджики и пр.). Стабильность брака и вопросы улучшения формирования брака, связанные с рождением ребенка, то есть демографией, имеют важное государственное значение. Формирование брака, внутрисемейные отношения, семейный состав, динамика развития исследуемого населения рассматриваются с точки зрения этнических особенностей. В процессе исследования национально-смешанного брака можно охватить в широком понимании как этнодемографические, так и этносоциологические процессы. Межнациональные процессы и этнокультурный характер, определение его динамики, места семейно-брачных отношений в развитии современного общества свидетельствуют об актуальности темы.

Научная новизна диссертации заключается:

- во-первых, в том, что в ней всесторонне рассматриваются место и особенности современной однонациональной и национально-смешанной семьи Южного Казахстана;

- во-вторых, исследованы факторы, влияющие на стабильность брака в Южно-Казахстанской, Жамбылской и сравнительно в Алматинской и Кзылординской областях названного региона;

- в-третьих, с учетом социально-демографических и территориальных показателей в определении факторов, влияющих на устойчивость, определена стабильность брака в Южном Казахстане;

- в-четвертых, изучены семейные расхождения в убеждениях и развод на примере Южного Казахстана.

Результаты исследования.

1. Мы видим, что в 1999 году по сравнению с 1989 годом количество вступивших в брак, уменьшилось. Девушки вступают в брак в 18-24 года, а юноши – в 20-29 лет.

2. В Южно-Казахстанской области часто встречаются национально-смешанные браки, что составляет 3-5% от общего числа зарегистрированных браков.

3. На стабильность брака влияют обычаи, традиции, состав семьи, внутрисемейные отношения, духовные запросы, социально-экономические и другие факторы.

4. На нестабильность брака в основном влияют социально-экономические, психологические и физиологические факторы. Высокие показатели развода встречаются в городах, крупных полиэтнических поселениях, а низкие – в сельской местности, особенно – в моноэтнических населенных пунктах, а также среди коренного казахского населения.

Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, списка использованной литературы и приложений.

RESUME

abstract of dissertation in search for the science degree

of the candidate of historical science, i.e.: specialty-

07.00.07 – ethnography, ethnology and anthropology.

Baudiyarova Kuralay Batyrbekovna

Factors of firmness and stability of mono-national and

mixed-nationality marriages in Southern Kazakhstan

Aims and objectives for the research. Factual historiography analysis showed that the scientific studies dedicated to the disclosure of the features of family-marriage relations in Southern Kazakhstan could not cover in full all the aspects of this issue. This is primarily due to the factors which affect the stability of mono-national and mixed-nationality marriages in the mono-ethnic and poly-ethnic regions. Relying on historic-ethnological, ethnosociological materials and information gathered in the explored region we undertook the attempt to determine the stability of marriage. The problem raised in this work is considered from a social history point of view. To achieve our purposes were set the following tasks:

• to analyze the basic responsibilities of a family, to determine distinctive national and contemporary connections, to disclose the content of contemporary family;
• to show new trends of the interethnic relations and interethnic development of marriage institution;
• upon the analysis of factual statistical data, to thoroughly consider the details of mixed-nationality marriages;
• to determine the age, forms of conclusion and stability of marriage in marital relations;
• to examine psychological state of children in the incomplete families.

Actuality of the project. The study of a Kazakh family and marital relations, from the ethnographic point of view, is of great importance to both the science and to the daily life. Marriage institution and marital status in Kazakhstan has survived a difficult transitional period of market relations in and in great need of historic-ethnographical and ethnosociological consideration and research. Marriage and family relations must be stable for the future steady development in Kazakhstan.

The subject of this study is the stability of marriage in Southern Kazakhstan. First of all this is due to the fact that in this region customs, rituals and traditions of Kazakh people are held to a great degree. Secondly, in the region, next to Kazakhs dwell the representatives of other nationalities (Uzbeks, Russians, Kurds, Tajiks etc.) The stability of marriage and the issues of its improvement of marriage formation are connected to the birth of a child (demography) and of great priority. Marriage formation, intra-family relations, family composition, dynamics of the development of population studied are considered inclusive of ethnic aspects. It is possible to cover ethnodemographical and ethnosociological processes as a result of studying of mixed-nationality marriage. Interethnic process and ethnocultural character, determination of its dynamics, place of family-marriage relations in the development of contemporary society all are indicative of actuality of this project.

The scientific novelty of dissertation consists of:

• 1st in it details, examined the place and the peculiarity of contemporary mono-national and mixed-nationality family of Southern Kazakhstan;
• secondly, the factors investigated, which have influence on stability of marriage in Southern Kazakhstanean and Zhambylskoy compared to Almatinskie and Kzylordinskie regions of the named area;
• thirdly, taking into account social-demographic and territorial indicators for the determination of the factors which influence stability of marriage in Southern Kazakhstan;
• fourthly, on the example of Southern Kazakhstan, family conflicts followed by divorce are studied.

Results of study:

1. We see that in 1999 compared to 1989 quantity of the married decreased. Girls get married when they are 18-24 years old and males in their 20-29‘s.
2. In the Southern Kazakhstan nation-mixed-nationality marriages are often encountered. Their portion comprises 3-5% of the total number of registered marriages.
3. Customs, traditions, composition of family, intra-family relations, spiritual demands, social and economic and other factors have influence on the stability of marriage.
4. Social economic, psychological and physiological factors have a great influence on the instability of marriage. The high values of divorce are encountered in the cities, the large poly-ethnic settlements while the low ones are in the rural districts, especially in the mono-ethnic populated areas as well as amongst the native Kazakhs.

Dissertation consists of introduction, three chapters, conclusion, references used and addendum documents.