ОЖ 94(574).084(092) олжазба ыында
БАКИРОВА ЖАНАТ СЕРИКБАЕВНА
К. Аймановты мірі, оамды-саяси, ылыми ызметі
07.00.02 – Отан тарихы
(азастан Республикасыны тарихы)
Тарих ылымдарыны кандидатыылыми дрежесін алу шін
дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2010
Жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні Отан тарихы кафедрасында орындалды.
ылыми жетекшісі: тарих ылымдарыны
докторы, профессор
Халидуллин .Х.
Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,
профессор Есмаамбетов К. Л.
тарих ылымдарыны кандидаты,
доцент абдшев Б. Ж.
Жетекші йым: Л.Н. Гумилев атындаы
Еуразия лтты университеті
Диссертация 2010 жылы «30» маусым кні саат 14.00-де Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні жанындаы тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі Д 14.15.09 Диссертациялы кеес мжілісінде оралады.
Мекен жайы: 050010, Алматы аласы, Жамбыл кшесі, 25, мжіліс залы.
Диссертациямен Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні кітапханасында танысуа болады.
Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, азыбек би кшесі, 30
Автореферат 2010 жылы «29» мамырда таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы, тарих
ылымдарыны докторы,
профессор М.К. Тулекова
КІРІСПЕ
Жмысты жалпы сипаттамасы. Зерттеу жмысында ХХ асырды
20-70 жж. аралыында мір сріп, республикамызды жоары билік орнында ызмет істеген Кенжлі Балтрелы Аймановты мір жолы арастырылады. Мраат деректері мен мерзімді баспасзге жарияланан оны материалдарын дереккзі ретінде олдана отырып, айраткерді оу-аарту саласын дамытуа осан лесі, ылыми-йымдастырушылы ызметі сараланады.
Таырыпты зектілігі. Соы жиырма жылды ішінде азастан тарихнамасында тлатану мселесі ола алынып, 70 жыл бойы кеестік жйе идеологиясымен брмаланып, аты халы арасына белгісіз болып келген лт зиялыларыны мірі, оамды ызметі жааша дістемемен зерттеліне бастады. Бл ретте ХХ асыр басында оамды-саяси ызметімен аза халыны арасында танымал болан лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Міржаып Дулатов, Мстафа Шоаев сияты аза зиялыларын атауымыза болады. аза халыны тарихында зіндік тере із алдыран айраткерлерді мырнамасын жасауда трлі орлар рылып, оларды жеке басы, халыны алдындаы ызметін зерделеу ола алынды.
мырнама жанрын зерттеу мселесін птаан академик М.. озыбаев 90-жылды бас кезінде «аза тарихшылары, ата тарихымызда ерте есейген тарихи жанр - мырнаманы жандандырып, дамытар кез келді», - деп жаза отырып, андай адам болса да оны тласын жазу барысында оны басыны ерекшеліктерімен атар жалпыа орта проблемалар диалектикалы бірлік, ттасты аясында араландыын жн санады [1, 9-10 бб.]. Елімізді тарихында елеулі із алдыран айраткерлерді жеке мірі мен оамды-саяси ызметін, шыармашылы мрасын зерттеу – бл келешек рпа шін де, тарих шін де аса ажет. Туелсіз мемлекет боланнан бері азастанны ылым, білім, мдениет салаларын ктеруге белсене араласып, оларды дамуына талантымен лес осан мемлекет жне оам айраткерлеріні тлалы тарихын зерттеу ола алынып, ебектер жазыла бастады. Тыш Президентіміз Н.. Назарбаев ел тлаларыны тарихтан алар орнын былайша крсетіп берген еді: «лы тлаларын білмейінше, бірде-бір дуірді дрыстап тану ммкін емес. Адам тадырыны айнасынан бір тарих кшіні жрісін ана адап оймаймыз, оны рухын, тынысын сезінеміз. Сондытан да халы мен еліні алдындаы здеріні перзенттік парызын айын да аны тсінген, андай иын-ыстау жадайда да оны адал орындаудан жалтармаан адамдар ай дуірде мір срсе де, дйім з жртыны наыз азаматы болып ала берген» [2].
Кеес кіметі орнамай дниеге келген, біра 20-30-жылдарды тауыметін крген, жаа буын зиялы ауым кілдері осылып, елімізді ркениетті ел болып рлеуіне, аза лтыны асатауына барлы кш-жігерін салан айраткерлерді бірі - Кенжлі Балтрелы Айманов. айраткер, алымны мір жолы 20-30-жылдардаы саяси жадай, жымдастыру, байларды тркілеу, уын-сргін, лы Отан соысы, ты жне тыайан жерлерді игеру, елімізді техника, білім, ылым салаларын ктерумен тспа-тс келді. Ол осы кезедерде трлі ызметтерді атара отырып, аза оамыны ілгері басып, кемелденуіне ат салысты.
К. Айманов айраткер ретінде кеестік жйе жадайында алыптасып, халына іскерлікпен ызмет етіп, лтты дегейдегі оамны дамуына зіндік лес осан азаматтарды бірі. Ебек жолын бала оытудан бастаан ол лкен иындытардан тіп, мемлекет айраткері дрежесіне дейін ктерілді. Ол оамды-саяси жне мемлекеттік ызметінде тла ретінде республикаа ана танылып оймай, Ода клемінде де лкен беделге ие болды. з дуіріні даму задылытарын тере мегерген К. Айманов тек ызметке ана мойынснбай, ылым жолында да келелі ебек етті.
алым С. Кенжебаев К. Айманов туралы: «зіні жасампазды абілетін лт келешегі – оны тарихын жасаушылара, жас буынды оыту, трбиелеу, оларды бойында асыл асиеттерді алыптастыруа жмсады. лтты рухани байлыыны айнар кзі – білім, ылымды дамытуды з міріні зегі етті. иян-кескі Отан соысыны майданынан ораланнан бастап міріні соы саатына дейін здіксіз, ауырлыы мен абзалдыы араласан, нтиже-орытындысына бірдей ол жете оймайтын оу-трбие жмыстарымен шылданды. Келешек жас мамандарды дайындау сапасын арттыруда одаты, дниежзілік алып талаптарына сйкес келтіруге, республиканы ндіріс, мдениет ажеттерін шыл теуге керекті жаа ксіби мамандытар бойынша кадр дайындауда, оу орындарын жан-жаты жабдытау, стаздар, студенттерді трмыс жадайын жасартуа орасан зор ебек атарды», - деп жазан болатын [3].
К. Аймановты оама сіірген ебектері, ылыми зерттеулеріні маызы зор. Оны оамды, ылыми-йымдастырушылы ызметі партиялы-ктемдік басару мен міршіл-кімшіл жйені глденген, шарытау шегіне жеткен тспен сйкес келсе де, педагогика ылымыны алыптасып, дамуына зіндік лесін осты. Оу министрлігін басаран жылдары орта жне жоары оу орындарындаы оыту жйесіне жаа дістер мен техниканы егізе отырып, оларды кадрлы потенциалы ныайтылды, ылыми-зерттеу дрежесі ктерілді.
Оны тікелей басшылыымен 60-70-жылдары азастана аса ажетті мамандарды даярлау ісі арын алып, алыс шетелдермен байланыс орнатылып, тікелей тжірибе алмасуыны нтижесінде білім саласыны олы тстары жойылды.
К. Айманов білім, идеология саласын йымдастырушы ана емес, ылым саласына зіндік лес осан, осы жолда шкірт даярлаан стаз да, трбиеші де бола білді. ылым жолына тскен жастара жол сілтеп, аморлыына алып, олшын берді. Ол аламы арымды сыншы да, публицист де болып, зіні ой-пайымдауларын, тжырымдарын ашы трде кпшілікке жеткізе білген азамат. Мемлекеттік жне оамды ызметте жріп, аыл-парасаттылыымен ерекшеленуі, з мддесін лт мддесімен штастыруы сол заман тудыран тарихи тла екендігін крсетеді.
К. Айманов 50-70-жылдар аралыында бкіл ода клеміне танылып білім, ылым, мдениет, нер айраткерлерімен тыыз байланыста болды. сіресе, республиканы жетекші айраткерлерімен арым-атынаста болып, ылым, білім саласын дамытуды жолдарын ктеруде бастамашыл басшы екендігін танытты. Шет мемлекеттер мен одатас республикаларды білім жйесімен кеестік білім жйесі арасындаы айырмашылытарды, ерекшеліктерді саралай білді. Ол елімізді жалпы білім мен мдени-техникалы дрежесін одан рі арттыруа кш салуды кздеп, осы жолда ыруар жмыстар жргізді. Республиканы материалды-техникалы базасын жасайтын жас рпаты трбиелеуді жолдарын сынды.
Міне, кріп отыранымыздай К. Аймановты ылыми, стазды, мемлекеттік ызметі азастанны саяси-экономикалы, леуметтік, мдени дамуыны оиаларымен ттасып жатыр. Ендеше, К.Б. Аймановты мір жолын жеке тла ретінде зерттеуге барлы ммкіншіліктер бар. Тарихшы-алымны отанды тарих ылымын дамытуа сіірген ебегін, мемлекеттік жне оамды ызметін жне оны ылыми шыармашылыына талдау жасау, баалау таырыпты маыздылыы мен зектілігін крсетеді.
Таырыпты зерттелу дегейі. К.Б. Аймановты мір жолы, оамды-саяси ызметі мен ылыми мрасы отанды тарих ылымында арнайы зерттеу нысаны ретінде арастырылан жо. Дегенмен айраткерге атысты партиялы, оамды-саяси, мемлекеттік ызметіні негізгі кезедерін амтитын ылыми, публицистикалы естелікке рылан жарияланымдар, схбаттар республикалы, одаты, шетелдік басылымдарда жары крді. Оны оамды саяси ызметіне талдау жасап, оам айраткері ретінде тласын ашуа арналды.
К. Аймановты ортасы, оамды-саяси ызметі жайындаы маалалар ол мірден ткеннен кейін алыптаса бастады. Оны айылы азасына байланысты азнамада крнекті айраткерлігіне, адамгершілік, білікті басшылы асиеттеріне, адами тласына баа берілген еді. «Социалистік азастан», «Лениншіл жас», «Казахстанская правда» газеттерінде оны жауапты ызмет атарып, республикада халыа білім беру жйесін, жоары мектепті жне педагогика ылымын дамытып, жетілдіруге кп ебек сііргенін, ізгі кішіпейіл жан боландыы атап тсе [4], ал «Мектептегі физика» деген журналда оны белгілі алым, педагогика тарихы мен физиканы оытуды методикасы саласында келелі зерттеулер жргізіп, физика саласына ылыми жаалытар енгізгендігін, оны ылыми мрасын шкірттері жаластыратындыы айтылды [5, с.106.].
Осы журнала Мскеу алымы Е.Н. Соколованы айраткерді айтыс боланына айыра кіл айтан азнамасы жарияланып, оны педагогика ылымындаы тжырымдары, пайымдауларыны маыздылыы, парасатты, кішіпейілділік сияты асиеттерімен дараланан жан боландыы айтылды. Сонымен атар К. Аймановты республиканы глденуіне зіндік лес осандыын да келтірді [6, с.106.].
айраткерді азастан педагогика ылымын дамыту барысына атысты тжырымдары, пайымдаулары И.Б. Мадинны «История развития педагогической мысли в Казахстане в советской период» деп аталан ебегінде толытай болмаса да аталып тілді [7, с. 66-67].
К.Б. Аймановты оамды-саяси жне айраткерлік ызметі жайында ысаша млімет 1988 ж. шыан «аза ССР-ны ысаша энциклопедиясыны» 3 томында жарияланды. Бл деректе айраткер міріні барлы кезедерін хронологиялы негізде тгел амтыан. Мнда айраткерді мір жолы мен оу министр ызметін атаран тсындаы йымдастырушылы, басшылы ызметі мен ылыми зерттеу жмыстары жайында деректер келтірілді [8, 62-б. ].
айраткерді балалы шаы мен азамат болып алыптасуын зерделеу барысында елімізді сол кездердегі саяси, леуметтік-экономикалы міріне атысты М.. озыбаев, К. Нрпейісов, Т. Омарбеков жне т.б. тарихшы алымдарды ебектеріне сйендік [9]. Себебі Кенжлі Балтрелыны мір жолы аталмыш алымдар зерттеу жргізген 20-30-жылдармен тыыз байланысты болды. Атап айтса, К. Аймановты азамат соысы, 1921-1922, 1931-1933 жж. ашаршылы тсында жне кеестендіру, ірі байларды тркілеу, жымдастыру жргізілген жылдары балалы шаы тті.
1941-1945 жылдар аралыындаы К. Аймановты лы Отан соысында атысуы мен азастан халыны соыса осан лесін айындауда С.Н. Покровскийді басшылыымен шыан «Казахстан в Великой Отечественной войне» атты очерктер жинаы пайдаланылды [10].
К.Б. Аймановты мірі, ылыми-шыармашылы жне оамды ызметі энциклопедиялы, академиялы, библиографиялы басылымдарда, естелік-эсселерде талдана келтіріліп, оны жеткен белестерін, ылыми табыстарын объективті трде баяндай отырып, ылыми ебектеріні мні мен маыздылыы жоары бааланды [11].
айраткер, алымны мір жолы жнінде 90-ж. соы мен 2000 жылды басында бірен-саран ана маалалар жары крді. Бл маалаларда тланы мытылып бара жатан есімін айта жаыртып, оны зиялылы, адамгершілік асиеттерін жоары ктерді. Бл ретте М. Маштегіні «Алматы ашамы» газетіне жариялаан мааласын атауымыза болады. Автор айраткерді лы Отан соысына атысуынан бастап, оу министрлігіне дейінгі мір жолын тізіп крсете отырып, оны бірінші ретте парасатты йымдастырушы басшы, екіншіден, замандастарына жолдас, шкірттеріне стаз, балаларына аморшы ке, немерелеріне мейірімді ата бола білгендігін айын крсетіп берді [12].
2002 жылы «Арыс» баспасынан шыан «Батыс азастан облысы» энциклопедиясында Кенжлі Аймановты ыса мірбаяны басылды. Осы энциклопедия шыысымен Брлі ауданыны «Брлі жаршысы» деп аталатын газетіне азастан журналистер одаыны мшесі. смановты «Брліден шыан министр» деп аталан шаын мааласы жарияланып, К. Айманов дниеге келген ір туралы, айраткерді жемісті ебегі жнінде малматтар берді [13]. Алайда бл аталан маалалар айраткерді оамды-саяси, мемлекеттік ызметін толы аша алмады.
Кенжлі Аймановты мір жолын, білікті алым ретінде алыптасуын, стаздыын, мемлекеттік айраткерлігін танытан естелік кітап 2005 жылы «Лйлік» баспасынан басылып шыты. Бл кітапа айраткерді ріптестері, замандастары, шкірттері мен туан-туысандарыны естеліктері мен фотожаттары, мерзімді басылым беттеріне жарияланан ол туралы кейбір маалалар енді. Мселен, 1970-1984 жылдар аралыында аза КСР Министрлер Кеесіні траасы болан Б. шімов, алымдар мен айраткерлер С. Кенжебаев, С. ирабаев, К. Балахметов, Р. Есенжолова, Я. убкіров, З. абдолов, С. Негімов, К. Саадиев,. Слтаназин, Т. Садыов,. Лпанов, шкірттері К. Нрпейіс, Х. Омаров, Т. Мсаалиев, Ж. Трікпенлы жне т.б. К. Аймановты ылымдаы сара жолына тоталып, алымны лтты мдени мраларды жаыртып, оны насихаттауда жргізген ылыми ызметіне баа беріп, лтты руханията осан лесін, ылыми ойлары мен идеяларыны маыздылыын айындаан [3].
2004 жылы К. Аймановты дниеден айтанына 20 жыл толуына орай Ю. Алексеевті «Мысль» журналына «Остаются совесть и память» деп аталан мааласы жарияланып, онда Кенжлі Аймановты мір жолына ысаша тоталып, министр кезінде онымен ызметтес болан К. Балахметов, С. ирабаев, Р. Есенжолованы естеліктерін де келтіріп теді [14].
айраткер К.Б. Аймановты оамды-саяси ызметін ашып крсетуде М. Михайлованы мааласын атауымыза болады. Онда алымны ылым жолындаы жрген жолын, оны физика саласындаы шыармашылы ізденістерін, ебектеріні маыздылыын талдай, биік белестерден крінгендігіне баа беріп, айраткерлік ызметін саралайды [16].
Мемлекет айраткері, алым К. Аймановты мір жолдары мен оны оамды-саяси ызметін, ылыми зерттеу ебектері мен оу-аарту саласына атысты пайымдауларын оны монографиялы ебектері мен мерзімді басылым беттеріне жарияланан материалдар арылы саралауымыза болады [15].
Кріп отыранымыздай, крнекті оам жне мемлекет айраткері, алым К.Б. Аймановты ылыми-йымдастырушылы жне шыармашылы ызметіне жасалан шолу одан рі оны айраткер алым, ксіпой маман екендігін, ол алдыран мралара талдау жргізу ажеттігін ажет етеді.
Зерттеуді масаты мен міндеттері. Жмысты басты масаты ылыми айналыма алаш рет енгізіліп отыран мраат материалдарын саралай отырып, белгілі айраткер, алым К.А. Аймановты мыр жолын, оамды-саяси ызметін, ылыми ызметін, шыармашылы мрасын ттастай крсету болып табылады. Осы масата сай мынадай міндеттерді шешу кзделінді:
- К.Б. Аймановты шыан тегі, тлім-трбие, білім алан ортасы мен азаматты кзарасыны алыптасуына ыпал еткен факторларды ашып крсету;
- К. Аймановты лы Отан соысына атысуы мен соыстан кейінгі жылдардаы ызметіне талдау жасау;
- К. Аймановты мемлекет жне оам айраткері дегейіне дейін су жолын айындау;
- айраткерді аза КСР Оу министрі ретінде білім саласын дамытуда тигізген оамды ызметіні маыздылыын крсету жне йымдастырушылы рлін анытау;
- К.Б. Аймановты алым ретінде алыптасуына сер еткен факторларды анытау жне оны ылыми ебектеріне баа беру;
- алымны жоары оу орындарыны тарихына атысты тарихи ебектеріні ылыми ндылыын, маыздылыын ашып крсету;
- К.Б. Аймановты оам жне мемлекет айраткері ретіндегі мемлекет тарапынан баалануын айындап крсету.
Зерттеу жмысыны хронологиялы ауымы алымны туан 1917 жылдан бастап міріні соына дейінгі, яни 1974 жылдар аралыын амтиды. Осы жылдардаы оны 30-жылдарда аартушылы ызметі, 1941-1945 жж. фашистік Германияа арсы лы Отан соысына атысуы, одан кейінгі жылдардаы оамды-саяси ызметі амтылады.
Зерттеу жмысыны нысаны. оам айраткері К.Б. Аймановты оу-аарту саласын дамытудаы оамды-саяси, мемлекеттік ызметі мен ылыми зерттеу ебектеріне талдау жасау.
Зерттеу жмысыны пні. ХХ асырды 30-70 жылдардар аралыындаы К.Б. Аймановты оама тигізген ызметін айындай отырып, азастан тарихындаы рлін натылау болып табылады.
Зерттеуді деректік негізі. Диссертациялы жмысты жазу барысында азастан Республикасы мрааттарыны орларында саталан жаттар мен кітапхана орында саталан мерзімді баспасздегі материалдар, ылыми зерттеулер, К.Б. Аймановты мір жолына жне ызметке араласан 30-жылдарды соынан бастап 70-жылдарды ортасына дейінгі аралытаы жне осы кезеге атысты туелсіздігімізді аланнан кейін жары крген ебектер кеінен олданылды.
Деректік негіз ретінде мраат материалдары, атап айтанда, азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мраатыны (Р ОММ), аза АКСР-ні Орталы Атару комитеті (5-.), аза КСР Аарту министрлігіні (1692-.), аза АКСР Халы Аарту комиссариаты (81-.) орларыны жне азастан Республикасы Президентіні мраатыны (Р ПМ) азастан Коммунистік партиясы Орталы комитетіні (708-.) орыны, жаттары талдау нысанына айналды. Осы жатты материалдары кеінен пайдалана отырып, К.Б. Аймановты оамды-саяси ызметі мен шыармашылы мрасы айындалды.
алымны алашы педагогтік ызметін айындауда Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті мрааты орындаы саталан жатты материалдар пайдаланылды.
алымны ызметі мен ылыми ебектеріне атысты басты деректерге энциклопедиялы басылымдар мен оны мерейтойына байланысты шыан биобиблиографиялы басылымдарды жатызуымыза болады.
Зерттеу жмысына К.Б. Аймановты жне ол туралы маалалар жарияланан «Социалистік азастан», «Казахстанская правда», «азастан мектебі», «Учитель Казахстана», «азастан малімі», «Мысль», «Алматы ашамы», «Мдениет жне трмыс» жне таы баса мезімді баспасз беттеріне жарияланан маалалар тізбегі мен хабарламалар пайдаланылды.
Осы газет-журналдара жары крген К.Б. Аймановты маалаларын, есепті баяндамаларын, тезистерін басшылыа ала отырып, олара тере ылыми талдау жасалынды.
Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. сынылып отыран жмысты жаалыы Кенжлі Балтрелы Аймановты мірі мен оамды-саяси, мемлекеттік ызметін, ылыми мрасын жаа деректер мен жаттар негізінде бірттас клемде арастыру болып табылады. Наты деректер негізінде К. Аймановты мір белестері ттастай натыланып, ылыми ебектері мен кзарас, пікірлері тере де объективті трде талдауа алынды.
Зерттеуді осы негізгі ылыми жаалыы арасында тмендегідей тарихи жаа нтижелерге ол жеткізуге мтылды:
- К.Б. Аймановты балалы, студенттік шатары сол кездердегі саяси жадайлар мен оиалармен байланыстырыла алаш рет мраат жаттары, естеліктер негізінде жан-жаты талдана арастырылды;
- К. Аймановты неміс-фашист басыншыларына арсы, атап айтанда Брест амалын ораудаы ер жрек, табандылыы мен соыстан кейінгі жылдардаы азастанны мдени мірін ктерудегі ызметі сараланды;
- К. Аймановты елімізді оам жне мемлекет айраткері дегейіне ктерілуіні жолдары айындалып, оны ызметіне баа берілді;
- Оу министрі ызметі барысында оу-аарту саласында жоары жне орта білім беру жйесін арынды трде дамытудаы ызметіні маыздылыы ты мраат жаттары негізінде аныталды;
- К. Аймановты лтты басылымдарда жары крген аартушылы баыттаы маалалары мен ылым саласына осан лесі айындалып, шыармашылы мрасы объективті трде бааланды;
- алымны оу орындарыны тарихына атысты жазан ебектеріні Отан тарихындаы ндылыы айындалып, баа берілді;
- Кенжлі Балтрелыны оама сіірген мемлекеттік, ылыми-йымдастырушылы, аартушылы ызметі мен ылыми мраларыны кімет тарапынан баалануы айындалып, елімізді мдени дамына осан лесі натыланды.
Зерттеу жмысыны методологиялы жне теориялы негізі. Зерттеу жмысы жан-жаты тексерілген объективті ылыми жйелік негізінде орындалды. Соы жылдары тарих ылымында крнекті тлаларды мірі мен ызметін зерттеуде алыптасан жаа тжырымдамалар мен ой-пікірлер, станымдар есепке алынды. Зерттеуші бл ретте кеестік жйеге, коммунистік идеологияа атысты соы уаытта алыптасып лгерген ылыми тжырымдарды ескере отырып, К.Б. Айманов мір срген жне айраткерлік арымы танылан крделі тарихи кезеді амытуа тырысты.
ылыми жмысты зерттеу барысында тарихилы, жйелілік, жинатау, талдау, салыстырмалы трде орыту діс-тсілдеріне негізделді.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар.
- Азамат соысы, ашаршылы, тркілеу, жымдастыру жне т.б. саяси науандар айраткерді крнекті тла ретінде алыптасуында рухани сері болды;
- К. Айманов 1941-1945 жж. фашистік Германияны жеуде жне соыстан кейінгі жылдары оу-аарту жйесін ктеруде елеулі лес осты;
- К. Аймановты ірі айраткер болып суіне оны оршаан ортасы сер етті;
- Оу министрі болан жылдары білікті басшы, йымдастырушы екендігін крсетіп, педагог мамандарды даярлауда жне кеестік мектеп жйесін ныайтуда жаа шараларды жргізе білді;
- К.Б. Аймановты белгілі алым болуы - збей жргізген ылыми ізденістеріні нтижесі екендігі аныталды жне оны ылыми ебектеріні кеестік ылым саласындаы маыздылыы бааланды;
- алым кеестік оу жйесіне атысты ндылыы зор ылыми маалалар жазып, еліміздегі жоары жне орта мектептерді тарихын крсете білді;
- К. Аймановты мемлекеттік жне ылыми ызметі кімет тарапынан бааланып, трлі марапаттара ие болды.
Зерттеу жмысыны олданбалы маызы. Диссертациялы жмыс Кенжлі Балтрелы Аймановты мірі мен тарихи шыармашылы мрасы мысалында физика, педагогика салаларыны проблемалы мселелерін, азастанны оамды-саяси рлысына ебек еткен саяси тлаларды мемлекет пен оамдаы орны мен рлін баалауа септігін тигізеді. мырнамалы зерттеу жмысы болып табыландытан оны нтижелері мен негізгі тжырымдарын жоары оу орындарында лекция курстары мен арнаулы семинар сабатарын жргізу барсында осымша материал ретінде олдануа болады.
Жмысты сыннан туі. Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні Отан тарихы кафедрасында орындалып, талылаудан тіп, орауа сынылды. Зерттеуді жалпы мазмны Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті бекіткен тізімдегі 3 ылыми басылымдарда жарияланды. Халыаралы ылыми – практикалы, ылыми – теориялы конференцияларда 6 баяндама ретінде ылыми кпшілік назарына сынылып, жинатарда жарияланды.
Диссертацияны рылымы. Жмыс ысартылан сздерден, кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімі жне осымшалардан трады.
ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ
Кіріспеде диссертациялы жмыса жалпы сипаттама беріліп, таырыпты зектілігі негізделіп, жмысты зерттеу нысаны, масаты мен міндеттері, ылыми жаалыы, методологиялы негіздері, хронологиялы ауымы, практикалы маызы жне орауа сынылатын негізгі тжырымдар крсетілген.
«К. Аймановты скен ортасы жне оамды ызметі» деп аталан тарауда айраткер-алым К.Б. Аймановты мір жолы мен кеестік дуірді 30-70-жылдарындаы оамды-саяси ызметі жан-жаты арастырылады.
Кенжлі Балтрелы Айманов 1917 жылды 1 атарында Орал губерниясына арасты Брлі болысында орта дулетті отбасында дниеге келген. Мектеп абырасында оып жргенде алыр да зерек бала ретінде кзге тсіп, оу-білімге айрыша штарлыын танытты. 1928 жылы Кенжліні анасы айтыс боланнан кейін аасы ділгерейді олында трбиеленеді. 1930 жылы Брлідегі орыс семинариясыны 4 сыныбын аятааннан кейін аасымен бірге Алматыа кшіп келіп, келесі жылы Іле стансасында 5 сыныпты бітіріп, Семейдегі н тарту-элеватор техникумыны дайынды бліміне тседі. 1933 жылы осы техникумны бірінші курсын бітіргеннен кейін жаз бойы дайындалып Алматы пединститутындаы физика-математика факультетіні 1-ші курсына жат тапсырады. Стті емтихан тапсыран ол институт табалдырыын аттап, студент атанып, аза Мемлекеттік педагогикалы институтында оыан жылдары ол 26 пн бойынша дріс тыдап, семинарлы, практикалы сабатара атысты. Оларды ішінде атап айтанда электронды математика, аналитикалы геометрия, математикалы анализ, жоары алгебра, теоретикалы механика, математика дістемесі, физика, педагогика, сызу, педагогика тарихы, психология, диалектикалы материализм, тарихи материализм, орыс тілі, аылшын тілі, ленинизм, астраномия, химия, скер ісі, денешынытыру жне т.б. пндерді оыды. Ол оуа тскен жылы факультетті деканды ызметін С.Х. Бааев атаран болатын. К. Айманов аталан оу орнын 1936 жылы 23 маусымда 1 дрежелі дипломмен аятап, орта оу орындарындаы математика пніні малімі мамандыын иеленді [17]. Осы жылы азКСР аарту министрлігіні жолдамасымен ызылорда облысындаы азалы аза орта мектебіне жіберілді.
К. Балтрелы оамды жмыстара белсене араласуы оны саяси кзарасыны алыптасып, кейін жетекшілік тжірибесіні артуына жне азаматты станымыны айындалуына лкен септігін тигізді. Ол азалыдаы мектепті оамды міріне араласуымен кзге тсіп, стаздар ауымы мен оушылар арасында беделге ие болды. 1939 жылды мамыр айына дейін оу бліміні мегерушісі рі 8-10 сыныптара физика, математика пндеріні оытушысы болады. Сол мамыр айынан бастап, Кеес скеріні атарына алынана дейін мектеп директорыны ызметін атарады.
К. Аймановты алашы ебек жолында оамды жмыстара белсене араласуы арылы алыптасан оамды-саяси кзарасыны шыдалуы осы дниежзілік соыса тап келді. Ол 1940 жылы апан айынан скер атарына шаырылды. Оны саяси кзарасыны кееюіне скери саяси басару жне йымдастыру жмыстары лкен ыпал етті. Алашы скери ызметтерін Кенжлі де, Жмаш та 1941 жылды маусымына дейін Брест аласындаы 12 жеке зенитті артиллерия дивизионында атарды. 1941 жылды мамыр айында блар офицерлікке емтихан тапсырады. Кенжлі зебірек командирі, батареядаы комсомол йымыны хатшысы болады. Осы жылды мамыр айында партия атарына теді. Неміс-фашист басыншылыын Брест аласында арсы алады [17, 66-б.].
1941 жылды араша айында ызыл скер Брянск орманыны аумаында жауды оршауында алып, Воронеж аласына шыады. Кежлі йымдастырушылы абылетімен кзге тскендіктен оан ртрлі жауапкершілігі бар жмыстарды зебірек командирі, взвод командиріні кмекшісі, старшина, дивизион комсомол йымы хатшысыны сияты міндеттерді жктелінді. Атап айтанда 1941 жылы ол Белоруссияны Брест аласында зенит-артиллерия дивизиясыны 12-ші жеке блімін кіші командир ретінде басарса, ал 1942 жылды араша айынан 1942 жылды тамызына дейін 317 зенит-артиллерия полкінде взвод командиріні кмекшісі, дивизионны комсомол йымы хатшысы, батареяны партия йымыны хатшысы ызметтерін атарды. Ал 1942 жылды тамыз айынан 1945 ж. азаны аралыында 1077 зенит-артиллерия полкінде комсомол жне партия йымдарыны хатшысы болады.
Кенжлі Айманов Сталинград шін болан рыстара атысты. 1944 жылды атарынан бастап 1-нші Приморье Армиясыны рамында жріп, Керчь пен ырымды азат етуге ат салысты. рыс барысында крсеткен ерліктері шін бірнеше скери орден, медальдармен марапатталады. Оларды ішінде «Сталинградты орааны шін», «Германияны жегені шін» сияты медальдар болды.
1945 жылды азанында Жоары Кеес Президиумыны Жарлыы бойынша скер атарынан босатылан. Соыстан айтан Кенжліні бкіл ауылы рметпен арсы алады. Бл турада лкен аасыны ызы Шолпан былайша еске алады: «Естен кетпес 1945 жылы майданнан айтан жолында Кенжлі аа бізді йге соты. Ол кезде біз Орал облысындаы поселкелерді бірінде тратынбыз. Мен 7 жаста едім. Біра соан арамастан ол кісіні бкіл ауыл алай рметтеп арсы аланы есімде алыпты. Ааны бкіл омырауы ордендерге толы болатын. рине мен ол кезде бала боландытан соыс жайлы гімелерді кбін есте сатай алмадым. Дегенмен де ааны барлауа жиі шыандыы туралы айтанын мытпаппым. Кенжлі Айманов бірден Алматыа келді. Осы жылды желтосанында оан Алматы алалы комсомол комитетіні бірінші хатшысы міндетін атару жктелінді. Алайда оны басты масаты оытушылы боландытан білім саласына оралып, 1947 жылды тамызынан Алматыдаы ыздар пединститутыны физика кафедрасыны оытушы ызметіне кіріседі [18, 58-б.].
1949 жылды суірінен бастап №18 мектепті директоры болды, сонымен бірге Абай атындаы аза педагогикалы институтыны физика кафедрасында саба бере бастады. Жамбыл атындаы №18 мектеп 1935 жылы ашылып, онда алыс аудандарда тратын ебекшілерді балалары мен ке-шешесінен айырылан жетім балалар оитын. Осы мектепті директорлы ызметін ол 1952 жыла дейін атарады. Ал аза ыздар педагогикалы жне Абай атындаы педагогикалы институттарындаы ызметі К. Айманов шін лкен ылым жолына бет бруа бел буан жылдар болды.
1952 жылдан бастап Кенжлі Айманов аза Педагогикалы институтына оытушылыа тбегейлі ауысты. Ол бастапы кезде «нерксіп ндірісіні негізі жне физика дістемесі (методикасы)» кафедрасында атардаы оытушысы болса, біршама уаыттан кейін аа оытушы ызметті атарады. стазды ызметтен баса аталан институтты партия йымыны бірінші хатшысы міндетін де алып жрді.
Кенжлі Айманов ылым саласына да мойын брып, зі тадаан физика саласы бойынша зерттеулер жргізе бастады. Кп ебектенуді нтижесінде аза жне орыс тілдерінде монографиялы ебегі, мектепте физика пнін оыту, автоматика мен телемеханика мселелеріне арналан 20-дан астам ылыми маалалары жарияланды [19]. Сонымен атар азастан мектептері тарихына арнап «Школы Казахстана за 50 лет» жне 1917-1967 жылдардаы КСРО-даы халы аарту саласыны тарихына арнап А.М. Арсеньев пен Ч.А. Атаевпен бірлесе жазан «Народное образование в СССР» деген кітаптары жары крді.
1957 жылы Мскеуде ашылан Педагогика ылымдарыны академиясына емтихан тапсырып, оны азастанннан келген тыш аспиранты болады. Екі жыл ткен со, яни 1960 жылы «Автоматика мен телемеханика мселелеріні орта мектепті физика курсында баяндалуы» атты кандидатты диссертация орайды. Осы жылы Абай атындаы аза педагогикалы институтында «нерксіп ндірісіні негізі жне физика дістемесі (методикасы)» кафедрасыны мегерушісі болады.
1961 жылы Кенжлі Балтрелы ылым мен оам саласындаы белсенді ызметі шін ызыл Ту орденімен марапатталды. Ал 1962 жылы оан доцент атаы беріледі. Оу министрі М. Байтуринні ол оюымен берілген мінездемеде оны саяси сауатты, стамды, андай адаммен арым-атынаста болса да сыпайы сйлесетіндігі айтылды [20].
К. Айманов республиканы оамды саяси міріне белсене араласты. 1963 жылы ол аза КСР-ні білім министрі болып сайланып, азастан мектептерінде РКФСР Оу министрлігі бадарлама-дістемелік басармасыны дайындаан аылшын, неміс, француз тілдерін шет тілдері пндері ретінде енгізу туралы бйрыына ол ойып, осы пндерді оыту шаралары бірінші ыркйектен бастап оу жйесіне енгізді. Ал осы жылды 26-28 араша айында аза мектептеріндегі орыс тілі малімдеріне арнап республикалы ылыми-практикалы конференцияа басшылы жасап, малімдерді орыс тілі пнін оытуды дістемелік ырлары жайында ой алмасуына ммкіндік жасады.
К. Айманов республикада халы саныны суіне байланысты мектептеріндегі оу-материалды базасы мен мектеп жасына дейінгі мекемелерді кеейтуді ола алды. Сонымен бірге оамды-саяси жне педагогикалы насихат жмыстарын да жргізіп, немі саяси жне педагогикалы таырыптарда баяндамалар жасап, жоары оу орындарында лекциялар оыды. Ты жне тыайан жерлерді игеруде салынан совхоздар ауылды пункттердегі мектептерді малім мамандармен амтамасыз етуде ол бірталай жмыстарды жзеге асырды.
1963 жылы Женевада ЮНЕСКО-ны халы аарту мселесі бойынша ткізген конференцияа атысуа жіберілген Кеестер Одаы делегациясыны рамында К. Айманов та болды. Ол 1965 жылы Бангокта (Тайланд) ткен Азия елдеріні аарту мселесі бойынша конференцияа да делегат болып атысады. Министрлік ызметі кезінде КСРО-ны аарту саласы ызметкерлері делегациясын шет мемлекеттерге бастап апарды. Мселен, ол 1969 жылы Алжирге КСР делегациясын бастап апарса, ал келесі 1970 жылы Жапонияа баран КСРО делегаттарына да басшылы жасаан.
К. Айманов мемлекеттік жне ылыми-педагогикалы ызметін оамды-саяси ызметімен штастыра білді. Ол 1966 жылы азастан Коммунистік партиясы Орталы Комитетіні мшесі, 1967 жылы аза КСР Жоары Кеесіні депутаты болып сайланады. Оу рдісі барысын дамытуа атысты ойын, сыныстарын, тжырымдарын радио жйесі арылы сйлеген сздері мен мерзімді баспасзге берген схбатында айын білдірді. 1966 жылды мамырында Кенжлі Балтрелы Балтрелы азастан Жазушыларыны V съезіне атысып, педагогикаа атысты жазылан дебиеттер мселесінде баяндама жасап, жастарды трбиелеуде кркем шыармаларды рліні зорлыын атап тті.
1971 жылы К. Айманов республиканы орта жне жоары оу орындарыны министрі болып таайындалып, бл ызметті 1974 жыла дейін атарды. Осы жылды 26 апанында КСРО Педагогика ылымдары Академиясыны мше-корреспонденттігіне сайланады. 1971 жылы КОКП-ті ХХІV съезіне делегат болып атысады. 6-8 сайлауларда аз КСР-ні Жоары Кеесіні депутаты. Ленин орденімен, Ебек ызыл Ту орденімен жне медальдармен марапатталды. Оны екі кітап, ш кітапша (брошюра) жне 60-тай маалалары жары крді. Алайда 57 жаса жеткен шаында, яни 1974 жылы 26 тамызда дниеден тті.
Кенжлі Айманов келген жылы республикада оу-аарту ісі ілгері адам басып, малім кадрларыны санын жне ксіптік дрежесін арттыруда іс-шаралар жргізіліп, оларды материалды базасы ныайтылды. Оны стазды болымысы, шеберлігі, ылыма деген талпынысы осы институт абырасында шыдалды. Жоары ксіби біліктілігі, физиканы пия былыстарын тере зерделеу, байыпты, жетік тсіндіру, оушыларды шыармашылы жне логикалы абілетін ояту, дниетанымын рістету, ылыми-дістемелік жаалытарды тжірибеде олдану стазды ісіндегі зекті, ккейтесті дадылы істері еді.
Педагогигкалы білім беруді ыр-сырын тсіндіретін жне халыа білім беруді жетілдіруге жн сілтейтін аза оу-педагогикалы баспасы рылды. Соыстан кейін лдырап кеткен шаруашылы пен мдениетті айта алпына келтіруде сан-салалы жмыстар жргізіліп, халыа білім беру жолдарына атысты арнайы жобалар аралып, талдау жасалынды. стаздара тленетін жалаы млшері артты. 1984 жылы «аза ССР тарихы» кітабінде 50-ші жылдардаы республика мектептеріні малім кадрлармен амтамасыз етілуіні сапалы жне санды жаынан ілгерілеу боландыын келтіре отырып, екі жылды малімдер институты жойылып, оны орнына педагогикалы жоары оу орындарыны кбейгендігі жне малімдерді білімін жетілдіру институттарыны жйесі кеейгендігін айтылды.
Институтты материалды-техникалы базасын ныайтуа барынша ат салысан педагог-стаз барлы тжірибелі істерді теория жзінде ана емес, практика жзінде жзеге асуын талап етті.
Кенжлі Балтрелы стаз ана емес, трбиеші де бола білген. Оны шкірттері тілеуін тілеп, ірі мемлекет айраткер дегейіне жеткен стаздарын матан ттатын. айраткерді стазды еткен жылдарында оны мектебінен шыан шкірттері кейін республикамызды білім жне ылым саласына елеулі лестерін осты. Бларды атарынан академик, тарихшы К. Нрпейіс, азастан Республикасы Дипломатия ызметіні ебек сіірген ызметкері Х.Р. Омаров, профессорлар Т. Мсаалиев, Ж. Трікпенлы азастанны ебек сіірген ызметкері Сара Баешева жне т.б. атауымыза болады.
Жалпы ол министр болып келген кезде республикадаы 9717 мектепті 4973-і бастауыш, 3397-і сегіз жылды, 1347 толы орта мектептер болып, онда 2 миллион 150 мы оушы оыды. Жоары сыныптарды 100 мынан астам оушысы ндіріске баули оытылды. Оушыларды басым кпшілігі – 90 пайыза жуыы – материалды ндіріс саласында жмыс істеу шін ксіптік даярлы алды. Жаа оу-трбие орныны лгілі трлі ретінде мектеп-интернаттарды саны кбейіп, 1963 ж. оларды саны 155 болып, 48 мы бала трбиеленді. Халыа білім беру жйесін айта ру ісін абылдау арсаында азастанда 88 мы малім болды. Оларды арасында М.И. Попик, Б.Б. Байтоаев, Т.Ф. Рекина,.З. Зарипов, О.В. Малер, З.П. Наурызбаева, С.. азыбаев жне т.б. білім саласына ебегі сіген наыз стаздар бар еді.
Оны тікелей басшылыымен азастан алымдары білікті діскерлермен жне тжірибелі стаздармен тыыз байланыста бола отырып, мектептер шін жаа оу бадарламасы мен жоспарлар, кітаптар шыаруда ірі жетістікке жетті. аза жне йыр орта мектептеріне арналып арнайы бадарламалар жасалынды, оулытар жазылды. 1 сыныптан бастап балалара математиканы оыту ола алынды. Бастауыш мектеп шжылды, онбіржылды оу онжылды болып ауыстырылды.
Ол мектепаралы олимпиадалар ткізу, оны жеімпаздарын республикалы олимпиадалара тартуда бірден-бір йымдастырушы бола білді. Профессор Серік Негімов бл турада: «О.А. Жутіков атындаы республикалы физика-математика мектебіні, оушыларды Кіші Академиясыны, ртрлі пндер бойынша оушы, студент жастарды республикалы олимпиадасыны бірден-бір йымдастырушысы болды. Жне де оны жетекшілігімен 1969 жылы физика пні бойынша бкілодаты олимпиада ткізілді. Осындай іс-шараларды басы-асында жрген мемлекет адамы ділазылар аласыны траасы болды. Олимпиадаа мемлекеттік мн берілді. Яни оушыларды білім сайысына ділдік пен тазалы мнарасынан арауды ындырды», -деп жазан болатын [3, 35-б.].
Ебек трбиесіне осы оу жылында 5400 оу шеберханалары мен 4500 оу-тжірибе телімдері берілетіндігін, мектептерді ірі ксіпорындармен штастыра жргізуді лі де жаласын табатындыын айта отырып, тыайан жерлердегі село мектептеріне оушыларды тарту жмысын рістетуді ктерді.
1965 жыла дейін республикада 130 мыа жуы малім жас спірімдерге білім, трбие берген. К. Айманов тжірибелі стаздарды ынталандырып, оларды ебегіне сай баалай білді. Оны олымен 723 малім «аза КСР-ні ебек сіірген мектеп малімі» деген рметті атаа ие болса, 11 мы малім «Халы аарту ісіні озы ызметкерлері» значогімен марапатталды. 27 стаза аза КСР Жоары Кеесіні Президиумы «аза КСР-ні ебек сіірген мектеп малімі» атаын алса, 125 малім «Халы аарту ісіні озы ызметкерлері» значогімен марапатталды. 11 педагог аза КСР Жоары Кеесіні депутаты болып сайланды.
К. Айманов кеестік оу жйесін шет мемлекеттерді оу жйесімен салыстыруа тырысан. 1960-1970 жылдар аралыында республикада мектептерді ныайту ісі аз кешенді бастауыш мектептерді жою есебінен жргізіліп, нтижесінде орта мектептерді саны сті. Оны басшылыы тсында аталмыш жылдар аралыында 226 бастауыш мектептер ысартылып, оны есесіне 132 орта мектептер ашылан. Сонымен атар бл мектептердегі оушыларды саны да артты. Егер 1968 жылы бір орта мектептегі оушыларды саны 543 болса, 1969-1970 оу жылында оларды саны 786-а скен. 1969 жылмен салыстыранда мектеп-интернаттарда трып оитындарды саны 123 мыа жетіп, оларды 80 мыы мемлекет аражатымен амтамасыз етілген [21, с. 442].
Кенжлі Айманов республиканы білім беру жйесіні шарытап дамуы мен кемелденіп жетілуіне салиалы, салматы лес осты. Оны басшылыымен 60-жылдарды ішінде республика мектептері жетіжылды жне орта мектепке кшірілді. Ауыл мектептеріні балалары шін мектеп-интернаттар, бала-башалар кбейді, лт мектептеріні саны артты, профессоналды-техникалы училищелер ке клемде жмыс істей бастады. Мектепті оу-трбие дерісіне ндірістік оу енгізілді. Жоары оу орындарында уаыт ажеттігіне орай мнай, газ, транспорт, байланыс мамандытары мірге келді. Мектепке дейінгі трбие, музыка, дене трбиесі бойынша жоары дрежелі мамандар даярлау ола алынып, жола ойылды. Оу орындарыны материалды-техникалы базасын ныайтуа, оу сапасын арттыруа кш салды.
«К. Аймановты ылыми-педагогикалы ызметі» деп аталатын екінші блімде айраткер-алымны ылыми-педагогикалы ызметі жан-жаты талдана аралады.
Кенжлі Балтрелы министрлікке келгенге дейін азастанда 33 жоары оу орындары болып, онда 100 мынан аса студенттер оып жатан еді. 1962/63 оу жылында рібр 10 мы адамны 90-ны жоары оу орнында оыды. Бл жылдары азастанда 6 индустриялы- техникалы жоары оу орны мен оларды 5 филиалы жне 8 жалпы техникалы факультеттер болып, бларда 15 мыа жуы студенттер дріс алды. Жоары оу орындарда педагог кадрларды даярлау, малімдерді шеберлігін арттыруда білікті стаздарды дріс беруін, оларды оу орындарынан саяси саналы маман болып шыуы трбиелік, патриотты мні зор конференциялар, трлі кездесу кештерін йымдастыру, факультеттерде теориялы, оамды-саяси таырыптарда лекциялар оып, лабораториялы жне практикалы сабатар ткізуді бірінші кезекке оюды міндет санады [22].
Республика мектептерінде физика, математика, орыс тілі мен дебиеті, шетел тілі, музыка мен н, дене трбиесі малімдеріні кп жетіспейтіні ескеріліп, 1962 жылы Целиноград, Павлодар, Ккшетау алаларында, 1966 жылы Атбеде, 1967 жылы Жамбылда педагогты институт ашылды. 1967 жылы республикада 16 педагогикалы институт пен 26 педагогикалы жне музыкалы-педагогикалы училищелер болып, оларда ылыми ататары бар оытушы мамандар жмыс істеді.
азастанны педагогты жоары оу орындарыны 1964 жылы 12 мыа жуы студент абылданан болса, 1970 жылы 13,5 мынан аса адам абылдануды кздеді. Орыс тілі мен дебиеті, шетел тілі, математика, физика мамандытары бойынша студенттер абылдау жоспары крт лайтылып отырды. Оан республикаа р трлі лт кілдеріні оныс аударуы, яни халы рылымыны згеруі жне орыс тілі мектептеріні кптеп ашылуы себеп болды.
Педагогикалы институттарда оитын студенттер педагогикалы практикаларын малімдерге аса зру ты жне тыайан жерлерге жіберілді. Сонымен атар 1964-1965 оу жылында бл лкеге 1597 жас мамандарды, оны ішінде 989 жоары білімді мамандарды жібері кзделінді. Алайда К. Айманов осы ты лкесіндегі компартия хатшысы мен ебекші депутаттар кеесіні траасына жіберген хатында ш жыл аралыында жіберілген мамандарды 4786-ы тратын тратарыны болмауынан кері айтандыын келтіріп, жас мамандара бар жадайларды жасау керектігін, осы мселені тез арада жергілікті йымдармен бірлесе арастырып, шешуді сраан [23].
Кеес мектебіні алдында тран зор міндеттер малімдерді педагогты іскерлігін немі жетілдіре беруді талап етті. Осыан орай республикамызда малімдерді мамандыы мен дістемелік мекемелер: Педагогикалы ылымдарыны ылыми-зерттеу институты, Малімдер беретін жетілдіру жніндегі орталы институт, 15 облысты жне Алматы алалы малімдер білімін жетілдіру институттары, 208 ауданды педагогикалы кабинет, 2 педагогикалы газет пен 1 журнал, 17 пединститут пен 17 педучилище болды. Бдан баса оамды негізде жмыс істейтін тірек мектептері мен озат тжірибе мектептері де осы масата арналды.
1967 жылы азастанда 312 алалы жне ауылды ксіптік-техникалы училищелері болып, ондаы студенттер мамандытары бойынша оу мерзімі бір жылдан ш жыла дейін оыды. Бл оу орындарында 120 мыдай жігіттер мен ыздар білім алса, ал 154 техникумдар мен училищелерде 127 мыдай студенттер оыды.
К. Аймановты крсетуінше, республикада жыл сайын жоары оу орындарын 6-дай, орта педагогтік оу орындарын 2,5 мыдай жастар бітіріп шыан. 1970 жылды зінде азастанда 170 мыдай малімдер стазды еткен. Оларды 53,3%-і жоары немесе аяталмаан жоары оу орындарыны білім аландар болан. Жалпы, 170 мы стаздарды 60 мыы аза лт кілдерінен болды.
Ол педагогика саласындаы ылыми-зерттеу жмысын Жапонияда университеттерді педагогикалы факультеттерді, малімдерді білімін жетілдіру институттары жне арнаулы мемлекеттік педагогикалы зерттеу институты жргізетіндігін, соы аталан института барлы координация мселесі жктелетіндігін білді. Шетелді оу орындары мен республикамызды жоары оу орындарындаы айырмашылытарды кре отырып, оларды жасы жатарыны бізді оу орындарына енгізуді ажеттілігін де ойластырды.
Кенжлі Балтрелы министрлікті басаран жылдары оу орындарында оу рдісінен баса ылыми зерттеу жмыстары да арынды жрген. Республикамыздаы рбір мы адамны 152-сі студент болса да, алайда одатас республикамен салыстыранда он шінші орында трандытан, е басты проблема студенттер санын кбейту, е болмаанда Одатаы дрежемен теестіру ажеттігін сынды. Оны жоары орындара жазан млімдемесінде 1968-1972 жылдар аралыында республиканы аталмыш жоары жне орта оу орындарына конкурстан тыс 8192, процентпен шаанда 89,8 талапкер абылданан. Оны ішінде 3322-і педагогикалы, 995-і техникалы, 1791-і медициналы, 2084-і ауылшаруашылы оу орындарына студент болан.
Кенжлі Балтрелы елді экономикалы жадайы, жмысшыларды ынталандыру мселесінде оу министрлігімен тыыз байланысты екендігін тере тсініп, осы баытта трлі іс-шаралар жргізіп отырды. Сонымен атар
студенттерге трбие беруде кркемнерпаздар йірмелерін йымдастыруды маыздылыын да ашып берді. Сол кездерде кркемнерпаздар жымдарына 11 мыа жуы студенттерді атысатындытарын айта келе, жастар арасында танымал «Досмасан» (аза политехникалы институты), «Айгл» (аза мемлекеттік ыздар педагогикалы институты), «Алатау» (Жамбыл технология институты) ансамбльі, сонымен атар С.М. Киров атындаы аза мемлекеттік университетіні эстрадалы би жымы, Абай атындаы аза педагогика институтыны драма жне би жымы, аза ауыл шаруашылы институтыны домбыра оркестрі болды. Студенттерді кркемнерпаздар йірмелеріне тарту оларды жасы дем алуларына олайлы жадайлар жасап ана оймай, нерге абілеттері мен драныдарын анытап, дамытуа да жол ашады, кркем шеберлікті, шыармаларыны идеялы мні мен трбиелік маызын тсінуге баулыандыын растады.
Кенжлі Балтрелыны мір жолы ылыммен тыыз байланысты болды. Себебі ол 50-жылдарды соында Москвадаы Педагогикалы ылым Академиясына аспирантураа тсіп, физика саласы бойынша зерттеу жмыстарын жргізді. Ол РКФСР Педагогикалы ылым академиясына кандидатты диссертация аятау шін бір жыла аспирантураа жіберіліп, 1960 жылы К. Айманов «Автоматика мен телемеханика мселелеріні орта мектеп курсында» атты кандидатты диссертациясын стті орап шыып, ылым кандидаты атанды. Осы жылы ол Абай атындаы аза педагогикалы институтында «нерксіп ндірісіні негізі жне физика дістемесі (методикасы)» кафедрасыны мегерушісі болады. 1961 жылы ол ылыми жне оамды ызметі шін Ебек ызыл Туымен марапатталады. Ал 1962 жылы ол ЖАК шешімі бойынша доцент атаын алады.
Кенжлі Аймановты физика, педагогика ылымы саласына елеулі лес осты. Ол 150-ден аса ылыми маалалар мен бірнеше кітапты авторы. Оны ебектеріні кпшілігі 60-70-жылдар аралыында жары крді. Жазан монографиялы ебектері мен маалалары оу-арту саласына арналып, білім жйесін дамытуды ырлары, жргізіліп жатан бадарламаларды нтижелерін саралап отырды. Ол «Орта мектеп физика курсында автоматика мен телемеханиканы элементтерін оыту» туралы кітап жазып, оны 1963 жылы Москвада РКФСР педагогикалы ылымдар академиясы басып шыарды [24].
алым политехникалы білім беруді бадарламасын да айындады. 20-30-жылдардаы политехниклы білім беру мен одан кейінгі жылдарды салыстыра отырып, оны ерекшеліктерін наытылап, математика, физика, химия курсы бойынша жасалан жаа бадарламаларды маыздылыын крсетіп берді. Педагогика ылымыны арыштап сіп келе жатандыын ірі жетістікке жатызды. Оу жйесіне арналып трлі бадарламалар, оу дістемелік ралдарды жазылуы, р салалар бойынша конкурстар жарияланып, оан ондаан ірі жобалар атысуы білім жйесіні соы жылдары арышты дамуынан екендігін крсетті. Сонымен атар педагогика ылымы мен психология ылымыны бір-бірімен тыыз байланыстылыын длелдей отырып, оыту мен трбиені бірттастыын, шкірттерді мінез-лы, жасы, даму дрежесі, психологиялы ерекшелігі, іскерлік абылеті лі де болса ескерілмей отырандыын айта келе, ылыми тжірибелер, зерттеулер жргізу арылы оны саралап крсету ажеттігіне ндеген [25].
Педагогикалы ылым саласын дамыту барысы дамыту, оан жоары оу орындарын бітірген жеткіншектерді тартуды о санап, олара жетекшілік етіп, ылым саласында жол ашып берді. зі де осы ылым саласында жаалыы мол ебектер жазды.
Кенжлі Айманов тарихшы болмаса да деректік негіздерге сйене отырып, лы азан социалистік революциясынан кейінгі хат танымаан аза жастарына жастарыны олы оу-аартуа жетіп, ала арай мтылысты пайда боландыын мерзімді басылым беттеріне жариялаан маалаларында айын жазан болатын. Ол азастанда халы аарту салысыны патша билігі мен азан ткерісінен кейін андай дегейде боландыын длелді мысалдармен айындап беруге тырысты.
алым педагогика саласы ана емес, тарих ылымына да елеулі лес осты. азастандаы педагогикалы орта жне жоары білім беру ісіні тарихын арастыруа арналан бірнеше маалалар жариялаан. Оны ішінен «Славный путь», «Развитие школьного образование и педагогической мысли в Казахской ССР», «Аарту ісіні жарын жолдары», «азастанда педагогикалы жоары білім беру ісі», «аза совет мектебі 50 жылда» жне т.б. маалаларын атауымыза болады.
айраткер оу орны тарихына арналан маалаларында аза АКСР-і кіметі мен Халы аарту комиссариаты (ХАК) рыланнан кейін ОК жйесіне енген згерістерді де ашып береді. Онда е уелі елдегі аарту саласындаы згерістерге 1921 жылы 11-18 маусымда ткен халы аарту мселесі бойынша болан Бірінші бкілазастанды конференцияны сері боландыын ашып крсетеді. Онда бірыай ебек мектебіні оу мазмны мен йымдастыруды теориялы негіздері, рылымы, бадарлама-методикалы жаттар мен оу-педагогикалы кмекші ралдар жасау шаралары талыланан болатын. Бл конференция елдегі мдениетті ктеру шін алты трлі міндетті шешу ажеттігін айындап берді. Конференция саяси-аарту жмыстарын жргізіп, халыты сауатсыздыын жою, ол шін мектептер мен оу орындарына арналан оулытар мен саяси дебиеттерді шыаруды ола алуды аса маыздылыын айындады. Осы конференция тісімен кімет партия комитеттеріне бірінші кезекте газеттерде оу-аартуа арналан арнайы айдар ашып, гіт-насихат ісін йымдастыру мселесін ола алуды жктеді.
К. Айманов азастандаы жоары оу орындарыны жадайын брыны жылдармен салыстыра арастыран. А. Колмаковпен бірлесе жазан «азастанда педагогикалы жоары білім беру ісі» деп аталан мааласында революцияа дейінгі азастанда жоары дрежелі педагогикалы білім беру орындарыны Апан ткерісіне дейінгі жне одан кейінгі жылдарыдаы жалпы жадайыны андай боландыын талдап береді [26].
Кенжлі Аймановты ылыми зерттеулерінде ктерген таырыптарыны бірі – бл тіл мселесі, яни араб ліпбиін аза тіліні орфографикасына оайлата йлестіру мселесі. Ол жалпы ліпби мселесінде жаа графикаа кшу мселесі жайында мысалдар да келтірді. Мселен, 20-30 жж. араб графикасынан латына кшу, 40 жылдары латыннан орыс ліпбиіне кшу барысын да саралап берді [27, 10-б.]. Оны жазуынша, ХХ. 20-40 жылдарында азастанда жазуды згертуге байланысты екі реформа іске асырылан еді. Араб ріпінен латын ріпіне кшу шарасын іске асыруда кімет тарапынан арнайы дайынды жмыстары жргізілгені белгілі. Латын ліпбиіне кшпес брын осы мселе тірегінде мерзімді басылымдарда арнайы айдармен пікір-таластар ткізіліп, аза оыандары з ойларын ортаа салды. Дегенмен, К. Айманов 20-жылдарды басында тіл ылымыны бір топ мамандары араб ліпбиін аза тіліні орфографиясына ыайлап, бірыай ебек мектептеріні І жне ІІ сатылары шін бадарламалар, оу жоспарларын, оулытар жасауды ола аландыын ашып крсетеді.
К. Айманов 50-жылдардаы жоары оу орындарыны арынды ала жылжуы еліміздегі маман кадрларды суіне жне ылым саласыны дамуына сер еткендігін айындап берді.
К. Аймановты оу орындарына атысты тарихи ебектеріні маызы зор. Ол тарихшы болмаса да тарихи деректерге, ылыми ебектерге сйене елімізді революциядан брыны жне одан кейінгі кезіндегі оу жйесіні тарихын саралай отырып, 50-70 жылдармен салыстыра білді. Патша саясаты тсындаы оу жйесі мен кеестік жйе тсындаы оу-аарту саласыны ерекшеліктерін крсетіп берді.
орытынды блімде диссертацияда алынан нтижелер натыланып, арастырылып отыран мселелер бойынша тжырымдар жасалды.
К. Аймановты мдениетін ркендету баытында атаран ызметіні мол тжірибесі кейінгі буына лгі болуа тиіс. Кеестік кезені ылыми жетістіктері мен озы тжірибесіне сйеніп, оу министрі болан жылдары елімізді оу-аарту саласын ныайтуа, мдени-леуметтік дамуын жеделдетуге, экономикалы уатын арттыруа ерекше назар аударып, оны іс жзіне асыруда зіні басару шеберлігін танытан айраткер.
К. Айманов 60-70-жылдары республикада оамды саяси жне мемлекеттік ызметінде ірі тла ретінде танылды. Оны саналы мыры еліні ттастыы мен халыны игілігіне арнады. Туан халына ызмет етуді тамаша лгісі оны шыармашылы, оамды ызметінен айын крінді. лаатты жолы зі тлім-трбие беріп сірген ізбасарлары арылы жаласын тауып елімізді оамды міріне лайыты лесін осып келеді.
К. Аймановты оамды-мемлекеттік ызметіне талдау жасай отырып оны айраткер ретінде туан еліні дамуына осан лесін тмендегіше крсетуге болады:
- Республикамызды аарту саласын ркендету ісі арылы елімізді мдени дамуына зор лес осты.
- Елді мдени-леуметтік дегейін ктерумен атар физика ылымы саласына ылыми зерттеулерімен жаалытар енгізді.
- зі басаран жылдары азастанда ауыл мектептеріні кптеп ашылуына йыты болды.
- Соына алдыран мрасы келешек рпа шін маызы бар дниелер болып табылады.
- К. Аймановты оамды-мемлекеттік ызметіндегі жауапкершілігі, принципшілдігі, отансйгіштігі секілді асиеттері мемлекет ызметіндегі жас мамандар шін лгі болары аны. Осы аталан іс-рекеттері арылы айраткер ретінде танылан К. Аймановты оам жне лт мддесі шін атаран ызметі лшеусіз деп айта аламыз.
Туелсіз ел болуымызбен бірге ылым, білім, мдениет салаларын ктеруде елеулі лес осан Кенжлі Аймановтай лт тлаларыны мырнамалы тласын тарихи трде зерттеу бл келешек рпатарды ткен тариха деген ызыушылыын туызу болып табылады.
Міне, осы жаынан аланда Кенжлі Балтрелы халына барлы ажыр-айратын аямай ызмет етуді лгісін крсеткен тырлы тла деп батыл айта аламыз. Сондытан айраткерді з заманында тере білімділігімен, аыл-парасатымен, табандылыымен, ебекорлыымен ірі жетістіктерге жетіп, республикамызды ірі тласыны болуы, оны мір жолдары мен туан халына сіірген ызметі, ылыми мрасы болаша рпа кдесіне асары сзсіз.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 озыбаев М.. Тарих зердесі (Арыстар тыры). 2 кітап. – Алматы: ылым, 1998. – 280 б.
2 Назарбаев Н.. Жасай бер, Туелсіз азастан. // Егемен азастан. –1998. – 16 желтосан.
3 Ардан туан Айманов Кенжлі. – Алматы: аза телевидео: «Лйлек» баспасы, 2005. –160 б. 11- б.
4 Кенжлі Айманов // Социалистік азастан. 1974. 27 август. Кенжлі Айманов // Лениншіл жас. – 1974. – 27 август; Кенжалы Айманов // Казахстанская правда. – 1974. – 27 августа; Кенжалы Айманов // Учитель Казахстана. – 1974. – 27 августа; Кенжалы Айманов // Учительская газета. –1974. – 27 августа.
5 К. Айманов // Физика в школе. – 1974. – № 6. С.30
6 Соколова Е.Н. К. Айманов // Физика в школе. – 1974. – № 6. С.24
7 Мадин И.Б. История развития педагогической мысли в Казахстане в советский период. Алма-Ата: Мектеп, 1979. С.52.
8 тожин Х.. Кенжлі Айманов // аза ССР ысаша энциклопедиясы. – Алматы, 1988. – 3-том. – 60-б.; Айманов К. // Казахская ССР. Краткая энциклопедия. – Алма-Ата, 1988. – Т. 3. – С.60
9 озыбаев М.. Тарих зердесі (Арыстар тыры). 2 кітап. – Алматы: ылым, 1998. – 280 б.; озыбаев М. Атадатар аиаты. – Алматы: «аза университеті», 1992. – 272 б.; Нрпейісов К. Алаш м Алашорда. – Алматы «Ататек», 1995. – 256 б.; Омарбеков Т. 20-30-жылдардаы азастан асіреті. Кмекші оу ралы. – Алматы: Санат, 1997. – 320 б.; Ттімов М. Демографиялы деректерге сйенсек // Нубет. Публицистикалы ой-толаулар. – Алматы «Жалын», 1990. – 448 б.
10 Совет Одаыны лы Отан соысы. ысаша тарих. – Алматы: «азастан», 1972. – 692 б.
11 Айманов Кенжалы // Высшая школа Казахстана в лицах. – Алматы, 1998. – С. 28-29.; Батырбеков М. Высшая школа Казахстана в лицах. – Алматы, 2000. – Книга 2. – С. 15-16.; Айманов Кенжалы // Библиография обществоведов Казахстана. – Алма-Ата, 1986. – С.16.
12 Маштегі М. Асыл адам // Алматы ашамы. – 1998. – №1. – 2 б.
13 Батыс азастан облысы. Энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 592 б. (105-106-бб.); сманов К. Брліден шыан министр // Брлі жаршысы. – 2002. – 4 ыркйек.
14 Алекссев Ю. Остаются совесть и память...// Мысль. – 2004. – №10.С.16
15 Михайлова М. В память о Кенжалы // Казахстанская правда. – 2005. №11. С.2
16 Айманов К. Атомная энергия и ее использование. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1959. – С.68.; Универсальное реле для демонстрации опытов по автоматике и телемеханике // Школа и производство. – 1960. – №8. – С. 80-82.; Элементы автоманитки и телемеханики в курсе физики средней школы // Пособие для учителей. – Алма-Ата, Казгосизат, 1963. – С. 172.; Трбиені бір дкені мектеп // Социалистік азастан. – 1963. – 6 август. – № 181.; Школы Казахстана за 50 лет. – Алма-Ата, 1967. – С. 17.; Развитие народного образования в годы Советской власти // Советская педагогика. – 1967. – № 5. – С.25-32. Народное образование в СССР. 1917-1967. – М.: Просвещение, 1967. – С. 543. (Совместно с А.М. Арсеньевым, Ч.А. Атаевым); Славный путь // От сплошной неграмотности к вершинам просвещения. – Алма-Ата: Мектеп, 1968. - 267. – С.1-42. (Гл. Ред.). Развитие школьного образования и педагогической мысли в Казахской СССР // Советская педагогика. – 1970. – № 8. С. 103-110.; Развитие школьного образования и педагогической мысли в Казахской ССР // Антология педагогической мысли Казахстана. – Алматы, 1995. – С. 441-442.
17 Совет Одаыны лы Отан соысы. ысаша тарих. –Алматы: «азастан», 1972. – 692 б.
18 аза ыздарыны парасат мектебі: Фотоальбом. – Алматы: нер, 2004. – 160 б.
19 Айманов К.Б. // Р ПМ. 718-., 69- т., 67-іс. 2-п.
20 Айманов К.Б. // Р ПМ. 718-., 69- т., 67-іс. 3-п.
21 Айманов К. Малышам – заботу и ласку // Учитель Казахстана. – 1967. – 20 апреля.
22 Айманов К. Коллектив – негізгі трбиеші // азастан малімі. – 1964. – 25 июнь.
23 РОММ. 1692-., 2- т., 944-іс. 1-2-пп.
24 Айманов К.А. Элементы автоматики и телемеханики в курсе физики средней школы. Пособие для учителей. – Москва, Изд-во АПН РСФСР, 1963.
25 Р ПМ. 708-., 51-т., 1961-іс. 8-9-пп.
26 Айманов К. Колмаков А. азастанда педагогикалы жоары білім беру ісі // Халы малімі. – 1957. № 12. – 68-74 бб.
27 Айманов К. аза совет мектебі 50 жылда // азастан мектебі. – 1970. – №7. 30 б.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН
ЕБЕКТЕРДІ ТІЗІМІ
- Мемлекет айраткері, педагог – Кенжелі Аймановты скен ортасы мен білім алу жолдары. // Айматар тарихы лемдік тарихи рдістер контекстінде. Халыаралы ылыми-практикалы конференциясыны материалдары. ІІ асымбаев оулары. – Семей, 2006. – 435-436 бб.
- К.Аймановты азастандаы педагогикалы жоары білім беру ісі туралы кзарасы (1917-1957 жж.). // Отан жне лем тарихы ХХІ асырда: ылыми парадигмаларды ортатыы мен ерекшеліктері таырыбындаы Халыаралы Бекмаханов оуларыны ылыми конференция материалдары. – Алматы, 2007. – 300-301 бб.
- Оушыларды ксіби мамандыа дайындау – ебек трбиесіні негізі (ХХ. 60-70 жж. халыа білім беру тарихыны тжірибесінен). // Отан тарихыны келелі мселелері. Республикалы ылыми-теориялы конференция материалдары. – Атырау, 2008. 149-150 бб.
- Мемлекет айраткері, алым Кенжелі Аймановты мір жолы жне оны азастан оу аарту ісіне осан лесі. // Жоары білім мен ылымды модернизациялау: инновациялы дамуды жолдары мен перспективалары Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні рметті ректоры, азастан Республикасы лтты ылым академиясыны вице-президенті, оамды жне гуманитарлы ылымдар блімшесіні траасы, Р А академигі Т.С.Садыовты 70 жылдыына арналан Халыаралы ылыми конференция материалдары. - Алматы, 2008. 399-401 бб.
- Кенжелі Аймановты азастан халы аарту саласын онан рі дамытудаы озы тжірибесі туралы. // айнар университетіні Хабаршысы – Алматы, 2008. №4/2 – 11-13 бб.
- К.Аймановты мір жолдары жне оамды-саяси ызметі. // Абай атындаы азПУ. Хабаршы. «Тарих жне саяси-леуметтік ылымдар сериясы». - Алматы, 2009. №4(23) -80-84 бб.
- Трудовое воспитание – основа профессиональной подготовки учащихся (из опыта работы 60-70-х гг. ХХ века в Казахстане). // 50 лет РУДН: Интернациональный опыт подготовки специалистов для СССР, России и зарубежных стран. Материалы ХІ Всероссийская научно-практическая конференции. – Москва, 2009. -169-172 бб.
- азастан халы аарту саласын онан рі дамытудаы Кенжелі Аймановты жапония сапарыны тарихы хаында. // Абай атындаы азПУ-ды тарих факультеті жне оны педагогикалы ылыми кадрларды дайындаудаы рлі: тарихы мен бгіні. Университетаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. - Алматы, 2009. 166-169 бб.
- Аймановты оу-трбие беруді жетілдірудегі ызметі. // айнар университетіні Хабаршысы. - Алматы, 2010. №1/1 – 10-14 бб.
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история
(История Республики Казахстан)
БАКИРОВА ЖАНАТ СЕРИКБАЕВНА
Жизнь, общественно-политическая, научная деятельность К. Айманова
Актуальность темы исследования. К. Айманов, состоявшийся как общественный деятель в условиях советской системы, служил на благо народа, является личностью, внесшей свой вклад в развитие общества на национальном уровне. В годы руководства Министерством образования он ввел в систему высшего и среднего образования новые методы и технологии обучения, тем самым улучшив кадровый потенциал и повысив научно-исследовательский уровень. Под его руководством в Казахстане в 60-70-е годы ХХ века активизировалась подготовка необходимых специалистов и были устранены некоторые недочеты в сфере образования. Он внес посильный вклад в науку, и в этом направлении стал для своих учеников и учителем, и наставником.
Анализ и оценка научного творчества, государственной и общественной деятельности ученого, способствовавшего развитию образования и науки республики, обуславливает значимость и актуальность данной темы исследования.
Цели и задачи исследования. Основная цель исследования – отразить системно жизненный путь, общественно-политическую, научную деятельность, творческое наследие деятеля К. А. Айманова, анализируя материалы архивов, введенных впервые в научный оборот. В соответствии с данными целями предусматривается решение следующих задач:
- раскрыть факторы, повлиявшие на формирование мировоззрения посредством изучения происхождения, среды воспитания и образования К. А. Айманова;
- проанализировать деятельность К. Айманова в Великой Отечественной войне и его послевоенную деятельность;
- определить путь развития К. Айманова как государственного и общественного деятеля;
- показать значимость общественной деятельности в развитии образования в качестве министра образования КазССР и определить его роль организатора;
- определить факторы, повлиявшие на формирование К. Айманова как ученого, дать оценку его научным трудам.
- раскрыть научную ценность, значимость исторических трудов ученого по истории высших учебных заведений;
- определить значимость оценки со стороны государства К. Айманова как общественного и государственного деятеля.
Научная новизна диссертации:
- впервые рассматриваются детство и юность К. Айманова в связи с политическими ситуациями и событиями того периода на основе архивных материалов и воспоминаний;
- анализируется борьба с немецко-фашистскими оккупантами, героизм в обороне Брестской крепости, послевоенная деятельность К.Айманова, направленная на развитие культуры Казахстана;
- определяется оценка его деятельности, путь развития К. Айманова как государственного и общественного деятеля;
- на основе архивных материалов определяется значимость его деятельности в качестве Министра образования и его трудов, направленных на интенсивное развитие сферы высшего и среднего образования;
- дается объективная оценка его творческого наследия путем определения его вклада в развитие в науки, анализа статей, направленных на просветительскую деятельность и опубликованных в национальных изданиях;
- определена ценность трудов, посвященных истории учебных заведений и их место в истории Отечества;
- конкретизирован вклад в развитие культуры страны, определена значимость оценки со стороны государства организационной, просветительской деятельности Кенжеали Балтореевича, как общественного и государственного деятеля.
Результаты исследования:
- на его становление, на процесс его духовного роста как деятеля повлияли такие политические кампании, как Гражданская война, раскулачивание, голод, коллективизация и др.;
- К. Айманов внес свой вклад в разгром фашисткой Германии и в развитие учебно-просветительской системы нашей страны в послевоенные годы;
- на формирование К. Айманова как крупного деятеля повлияла окружающая его среда;
- на посту Министра образования, зарекомендовав себя как компетентного руководителя и организатора, он смог осуществить новые меры по подготовке педагогических кадров и в целом в развитии советской школьной системы;
- формирование К. Б. Айманова как известного ученого определяется результатами его научных исследований, установлена значимость его научных трудов в развитии советской науки;
- результатом особенно ценных научных статей ученого по проблемам образования стала возможность освещения истории высшей и средней школы в нашей стране;
- оценка государственной и научной деятельности К. Айманова проявилась в том, что он был отмечен различными наградами;
Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованных литератур.
SUMMARY
of the abstract for the competition of the scientific degree of candidate of
historical sciences
on the speciality 07.00.02 - Domestic history (History of the Republic of Kazakhstan)
BAKIROVA ZHANAT SERIKBAYEVNA
K.Aimanov's life, his political and scientific activity
Urgency of the theme of the research K.Aimanov, as a public figure, worked in the period of the Soviet system, served for the benefit of people. He brought in his contribution to the development of the society at the national level. Within his guidance over the Ministry of Education he introduced into the system of higher and secondary education new methods and technologies of training and technologies, thus having improved personnel potential and having increased research level. Under his guidance in Kazakhstan in the sixties-seventies training of necessary experts owing to established contacts with distant countries by means of direct exchange of experience was activated, some defects in the sphere of education were eliminated. He has brought in the feasible contribution to science, and became teacher and instructor in this course for his pupils.
The analysis and estimation of scientific creativity, state and public activity of the scientist promoting development of education and science of the republic, causes importance and an urgency of the given theme of the research.
Purposes and research problems. The basic purpose of the research is by analyzing materials of archives, brought in the scientific circulation for the first time, to reflect as a system course of life, political, scientific activity, creative heritage of K.A.Aimanov,. According to the given purposes the decision of the following problems is foreseen:
- To reveal the factors which have influenced formation of outlook of K.A.Aimanov's by means of studying his origin and education;
- To analyze K.Aimanov's activity in the Great Patriotic war and his post-war activity;
- To determine development of K.Aimanov as a state and public figure;
- To show the importance of his public work as Minister of Education of Kazakh SSR in the development of education and to determine his role of the organizer;
- To determine the factors which have influenced formation of K.Aimanov as a scientist, to appreciate his scientific works.
- To reveal scientific value, importance of historical works of the scientist on the history of higher educational institutions;
- To determine the importance of an estimation of K.Aimanov as a public man and statesman on the part of the state.
Scientific novelty of the dissertation.
- For the first time on the basis of archival materials and memoirs the childhood and youth of K.Aimanov are considered in connection with political situation and events of that period;
- Struggle against fascist invaders, heroism at the time of defense of the Brest fortress, and his post-war activity aimed at the development of culture of Kazakhstan are analyzed;
- An estimation of his activity, development of K.Aimanov as a state and public figure is determined;
- On the basis of archival materials the importance of his activity as the Minister of Education and his works aimed at intensive development of higher and secondary education are determined;
- The objective estimation of his creative heritage is given by definition of his contribution to the development of science, analysis of his articles on educational activity published in national editions;
- The value of his works devoted to the history of educational institutions and their place in the history of his Fatherland are determined;
- His contribution to the development of the culture of the country is concretized, on the part of the state the importance of an estimation of organizational, educational activity of Kenzhegali Baltoreevich, as public man and statesman is determined.
The results of the research:
- Such political campaigns, as Civil war, dispossession of kulaks, famine, collectivization and others have influenced his spiritual growth as a figure;
- K.Aimanov has brought in his contribution to the defeat of the fascist Germany and development of educational system of our country in post-war years;
- K.Aimanov as a great figure was formed owing to his environment;
- In the rank of the Minister of Education, as competent head and organizer, he could carry out new measures in training pedagogical staff and in development of the Soviet school system;
- K.B.Aimanov's formation as a known scientist is determined by the results of his scientific works, the importance of his works in the development of the Soviet science is established.
- the opportunity of interpretation the history of higher and secondary school in our country became the result of especially valuable scientific articles of the scientist on the problems of education.
- The estimation of the state and scientific activity of K.Aimanov showed itself in the fact that he was given various awards;
Structure of the dissertation. The dissertation consists of introduction, 2 Chapters, conclusion and the list of the used sources.
