ОЖ 821.512.122 (574) (092) олжазба ыында
МЕНТЕБАЕВА АЙМАН ЕРТАЙЫЗЫ
Ш..Стбаеваны ылыми мрасы
10.01.02 – аза дебиеті
филология ылымдарыныкандидаты ылыми дрежесін
алу шін дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2007
Жмыс М.О.уезов атындаы дебиет жне нер институтыны
лем дебиеті жне халыаралы байланыстар блімінде орындалды.
ылыми жетекшілер: филология ылымдарыны докторы,
профессор М.Х.Маданова
филология ылымдарыны
кандидаты, доцент С.орабай
Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,
профессор Ж.Тілепов
филология ылымдарыны
кандидаты Н.Аыш
Жетекші йым: Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті
орау 2007 жылы «19» азанда саат 15.00-де азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым Комитеті М.О.уезов атындаы дебиет жне нер институты жанындаы филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі Д 53.34.01 Диссертациялы кеесті мжілісінде теді (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).
Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні Орталы ылыми кітапханасында танысуа болады (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28).
Автореферат 2007 жылды « » ______________ таратылды.
Диссертациялы кеесті алым хатшысы
міндетін атарушы, филология ылымдарыны
докторы Ісімаова А.С.
Жмысты жалпы сипаттамасы
азастан Республикасы лтты ылым Академиясыны корреспондент-мшесі, аза КСР А Ш.Улиханов атындаы 1-ші дрежелі сыйлыыны лауреаты6 филология ылымдарыны докторы, профессор Шмшиябану анышызы Стбаева – аза дебиеттану ылымына лкен лес осан, лем деби байланыстарыны зекті проблемаларын, аза дебиетіні тарихы мселелерін зерттеген аса баалы ебектерімен республиканы, ТМД елдеріні ылыми ауымына кеінен млім крнекті тла.
Бл диссертациялы жмыс Ш..Стбаеваны аза дебиеттану ылымы мен сынын дамытуа осан елеулі лесін саралауды, алым ебектеріні зерттеушілік жне дістемелік ырларын ашуды кздейді. Диссертация авторы з жмысында оамды ылымдарда ке олданылып жрген тарихи тлатану (персоналистика) принциптерін басшылыа алды. Тлатану ылымы жеке адам мірі мен шыармашылыын ошау трде емес, оны зі мір срген оам аясында арастыратыны млім. Ш.Стбаева шыармашылыы алымны жеке тласын зерттеудегі дебиеттану ылымыны сындарлы жйесінде арастырылады.
Соы жылдарда дебиеттану айраткерлеріні ебектерін зерттеу ке ріс алуда. “З.А.Ахметов как теоретик и исследователь казахской литературы”, “С.ирабаев – дебиеттанушы”, “ХХ асыр басындаы аза дебиетіні зерттелуі жне Т.Ккішлы шыармашылыы” сынды бгінгі аза дебиеттануыны аа буын кілдеріні ылыми мрасы негізінде бірнеше кандидатты диссертациялар оралды. Мндай ебектер аза дебиеттану проблемаларыны зерттелу сапасын, баыт-бадарын айындауа да кмектеседі.
Шмшиябану Стбаеваны ылыми мрасы жекелеген ылыми маалаларды есептемегенде толы ылыми тексерістен ткен жо. дебиет тарихы мен деби байланыстар саласында зор ебек етіп, з ндылыын жоймай келе жатан іргелі ебектер алдыран алымны ылыми мрасы жан-жаты талдап, зерттеуді ажет етеді.
Зерттеуді зектілігі. аза дебиеттануындаы дебиет тарихы мен ХХ асырды екінші жартысынан бастап дамыан, бгінгі кнде филология ылымдарыны маызды, перспективасы жоары саласыны бірі болып отыран деби байланыстар мселесі бойынша жетекші рл атаран алымдарымызды бірі – Шмшиябану анышызы Стбаева болды.
Ш..Стбаева зіні аза дебиетіні тарихы жне деби байланыстар мселелеріне арналан алашы маалаларын ткен асырды 50-60 жылдарынан бастап жариялай бастады. “Француздар азатар жайында”, “ХІІІ-ХІХ. аза жеріндегі еуропалы саяхатшылар”, “аза фольклорыны шетел деби сынында баалануы” атты т.б. ебектері бірден ылыми жртшылы назарын аударды. алым “аза дебиетіні лтаралы байланысы” (Алматы, 1970), “дебиеттер достыы” (Алматы, 1986) жне т.б. жинатарды, сондай-а, “аза дебиеті тарихыны” шінші томын шыару ісіне белсене ат салысты. 1971 жылы “аза дебиетіні шетел деби сынында баалануы” атты жина Ш..Стбаеваны растыруымен рі клемді алысзімен жары крді. Мнда шетелдік авторларды деректері мен жолжазбаларындаы нды мліметтер орыс тіліне аударылып, тыш рет ылыми айналыма енгізілді.
алымны зерттеушілік аясы баран сайын кеейе берді. Фирдоусиді “Шахнамасыны” аза тіліндегі нсасы, шыысты сюжетке рылан аза дастандары, Абай шыармаларындаы шыысты сюжеттерді олданысы, кеестік кезе аламгерлеріні шыармаларындаы шетелдік Шыыс таырыбы, аза аламгерлеріні Азия жне Африка елдері жазушыларыны ынтыматастыы озалысындаы деби байланыстар мселесі жайлы айтан ой-пікірлері мселелері де ке трыда арастырылан. Осындай нды мліметтерді атарына Байронны сйіктісі Клер Клермонтты атынан жары крген неміс аыны Герман Гамбсты аза елі жайлы жазылан “Владимир жне Зара” атты романтикалы поэмасын жатызуа болады. Ш..Стбаева поэманы 1836 жары кргенін ескере отырып, аза халы туралы шетелде жазылан тыш поэмаа ерекше мн беріп, оан ылыми тере талдау жасады. Ш.Стбаеваны ылыми-зерттеу ебектері осылайша деби байланыстар саласын жаа сатыа ктерді.
Зерттеушіні ерекше ызытыран мселелерді бірі – деби сапарнама мселесі. алымны кп жылдар бойы ізденісіні нтижесінде “ХІХ – ХХ. шетелдік саяхатшылар азастан туралы” атты олжазба зірленді. Орта Азияда, аза даласында болан еуропалы саяхатшылар Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, Марко Поло жне таы баса батыс саяхатшыларыны аза халыны тарихы, мдениеті, дстрі мен салт-санасы жайлы пікірлері жинаталды. Сондай-а, лем дебиетіні классиктері Даниэль Дефо, Джакомо Леопарди, Жюль Верн, Адам Мицкевич, Александр Дюма т.б. аза еліне атысты жолжазба, естеліктерін тапты. Тек европалы саяхатшыларды аза елі жайлы жазан жолжазбаларын талдаумен ана шектелмей, аза аартушылары Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, А.нанбаев сынды ойшылдарды батыс ркениеті жайлы айтан ой-пікірлерін орытуа ерекше мн берді. Ш..Стбаева Шыыс жне Батыс Европа, Азия елдері жайлы жазан жолжазбалары мен кнделіктері арылы зі де деби саяхаттарды озы лгілерін жасап берді. Зерттеушіні барлы ылыми ебектері з уаытында лтты салыстырмалы дебиеттану ылымына арналан алашы ылыми зерттеулер ретінде осы саладаы алымдар мен оамды ортаны жоары баалауына ие болан еді.
аза тарихында, мдениеті мен дебиетінде “атадатарды” ашылуы, тариха бір топ талантты аын-жазушылар мрасыны осылуы ылыми зерттеулер баытын да толытыра тскені млім. Ш..Стбаева Ш.дайберділы, А.Байтрсынлы, М.Дулатлы, Ж.Аймауытлы, М.Жмабайлыны шыармашылы мрасын зерттеу комиссиясыны рамында болып, кейін Ш.дайберділы, А.Байтрсынлыны шыармаларын жйелеп бастыру ісіне атысты, оларды мірі мен шыармашылыы туралы зерттеулер жазды.
Шмшиябану анышызы зіні ылыми-теориялы зерттеулеріні бір саласын халы аарту ісіне арнады. Ол орыс мектептеріні 9-10 сыныптарына жне азастан жоары оу орындарыны филология факультеттеріні орыс блімдеріне арнап жазылан “аза дебиеті” оулыыны, “аза дебиеті” оулыына арналан методикалы ралды авторларыны бірі болды. Сондай-а, алымны екі асыр бойы аза еліні ркендеуіне ебек еткен Стбаевтар улеті туралы кітаптары да нды ебектер.
Ш.Стбаева аза дебиетіні ежелгі дуірі мен ХV-ХVІІІ асырлардаы тарихын игеру жоспарлары мен проспектісін жасап, лкен текстологиялы жмыс жргізді. Мнда VІІ-ІХ асырлардаы ежелгі жазбалар, Жсіп Баласанны “таду білігі”, ожа Ахмет Иасауиді “Диуани хикмет”, А.Игнекиді “Хибат-ул-хакаих” таы баса жалпы тркілік орта ескерткіштерді аза дебиетіні дамуына сері зерттелді.
алым ауыз дебиетінен бастап кейінгі кезе дебиетін зерделеп, зерттеді, ылыми рісіні кедігіні зі алымны кпырлылыын крсетеді.
Жмысты масаты мен міндеті. Диссертациялы жмысты басты масаты Ш.Стбаеваны аза дебиеті тарихы мен оны халыаралы деби байланыстары жайлы жазан ебектеріні дебиеттанудаы орны мен рлін анытау болып табылады. Осы ретте алдымыза мынадай мселелерді міндет етіп ойды:
– деби байланыс ымыны мнін, оны дебиеттану ылымындаы рлін, аза дебиеттануындаы деби байланыстар мселесіні тарихи негізін анытау;
– алымны деби байланыстар мселесін зерттеуді жола оюдаы атаран істерін зерделеу;
– деби байланыстарды зерттеуші ебектерінде сз болан ішкі салаларын ашып крсету;
– Ш.Стбаева зерттеулеріндегі аза дебиеті тарихы мселелеріні зерттелу дегейін анытау жне алымны ылыми ой-тжырымдарыны азіргі мн-маызын ашу;
– алым зерттеулеріні шоантану іліміне осан лесін баамдау;
Зерттеушіні Шкрім шыармашылыына арналан алашы монографиялы ебектеріні ылыми мні мен маызын ашып крсету;
Совет дебиетіні алым зерттеулерінде алатын орнын айындау жне бл зерттеулерді бгінгі кн талабына сйкестілігін крсету.
Таырыпты зерттелу дегейі. Ш.Стбаеваны ылыми мрасы бгінге дейін аза дебиеттануында арнайы ылыми нысана алынан жо. алым ебектері жайлы жекелеген ылыми маалалар мен рецензиялар кездескенімен осыан дейін клемді зерттеу жмысы жазылан емес. Жекелеген ылыми маалалар мен рецензиялар атарында М.уезов, З.Ахметов, С.асабасов, Ш.Елеукенов, Ж.Ысмалов, Т.Ккішев, М.Жармхамедлы,.Нарымбетов, Ж.Тілепов, Б.Мамыраев, А.Ісімаова, М.Маданова, Г.Елеукенова, А.Ананьева, А.Тсіпова жне т.б. алымдарды Ш.Стбаева мірі мен зерттеулеріне атысты ылыми жне ылыми-танымды маалаларын атауа болады.
деби байланыстар мселесі В.Жирмунский, А.Веселовский, Н.Конрад, Д.Дюришин, А.Дюма, Г.Белинский, М.Бахтин, В.Шкловский жне т.б. шетелдік алымдарды, ал аза дебиетіні шыыс жне батысеуропалы дебиеттермен байланысы Ш.Улиханов, М.уезов, С.Манов, З.Ахметов, Б.Ысаов, С.Сейітов, З.Кедрина, С.ирабаев, Ш.Елеукенов, М.Базарбаев, Р.Бердібаев,.оыратбаев, А.ыраубаева, С.асабасов, Р.Нрали, Ж.Ысмалов,.Дербіслі, Е.Лизунова,.Кмісбаев, Б.зібаева, А.Жасылыов, Б.Мамраев, К.Ш.Кереева-Канафиева, С.Дуітов, М.Маданова, А.Тсіпова, С.Алтыбаева, С.Ананьева жне т.б. отанды алымдарымызды ебектерінде жан-жаты арастырылан.
Ал аза дебиетіні тарихы, соны ішінде Ш.Улиханов, Ш.дайберділы, А.Байтрсынлы, М.Дулатов, М.уезов жне т.б. аза дебиетіні крнекті кілдеріні мірі мен шыармашылыы жан-жаты сз болан С.ирабаев, М.Базарбаев, Р.Нрали, Ш.Елеукенов, Т.Ккішев, М.Жармхамедлы,.Нарымбетов, А.Жасылыов, А.Ісімаова, Б.бдіазиев, Т.Тебегенов, С.Дуітов, Б.Омаров, Г.Пірлиева жне т.б. кптеген жетекші алымдарды ебетері диссертациялы жмысына арау болды.
Батыс жне шыыс дебиеттану ылымындаы алыптасан жйе негізінде Ш..Стбаева аза деби байланыстарды жйелі трде зерттеуді жола ойан зерттеуші. Осы салада мектеп алыптастырып, шкірттер трбиелеп шыаран. Бгінде алымны кптеген шкірттері стазыны ізін басып, аза дебиетіні тарихы мен деби байланыстары саласында жемісті ебек атаруда. Оларды атарында отанды дебиеттануды дамуына з лесін осып жрген – Ж.Тілепов (“ХІХ-ХХ. басындаы аза поэзиясыны тарихилыы”), Б.Мамыраев (“Основные тенденции развития казахской литературы 1-й четверти ХХ века”), М.Маданова (“Казахско-французские литературные связи ХХ века проблемы сравнительного литературоведения”), А.Тсіпова (“Казахско-английские литературные связи ХІХ в.”), С.орабай (“Развитие сатиры в казахской литературе начала ХХ века”), Н.Жармаанбет (“Поэтическая трансформация сюжетов “Тысяча и одной ночи”, “Калилы и Димны” в казахской дореволюционной литературе”) жне т.б. кптеген алымдар мен зерттеушілерді атауа болады. Бл ебектер де аза дебиетіні деби байланыстары мен тарихын зерделеуде лкен рл атарады, аза дебиеттану орына осылан елеулі лес деуге толы негіз бар.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар. Ш.Стбаева шыармашылыын зерттей келе, біз мынадай негізгі тжырымдарды анытады:
– Ш..Стбаева азастанда деби байланыстар мселесін зерттеу ісіні басында трып, осы баытта мектеп алыптастыран алымдарымызды бірі.
– Стбаеваны Шоан мрасын орыс дебиетімен байланыстыра зерттеуі аза дебиетіні зге лттар дебиетімен деби байланысын зерделеу масатында жасалан алашы ылыми ебектерді бірі.
– деби байланыстар мселесін сз ете отырып алым аза дебиетіні жалпы лемдік дебиетпен байланысын жасы ашып крсеткен. Соны негізінде аза дебиеті лгілері мен кейбір авторларды шыармалары жете зерттелген.
– Шыысты сюжетке рылан дастандар, ондаы кркем мотивтер мселесі, имагология проблемасын аза дебиетінде алашыларды бірі болып сз еткен Ш.Стбаева.
– Ш..Стбаеваны саяси уынны рбаны болан Ш.дайберділы, А.Байтрсынлы, М.Дулатлы шыармаларыны з оырманымен айта ауышуына ебек сіірген алашы алымдар атарынан табылып, орасан зор лес осандыы аныталды. Стбаеваны аталан авторларды деби мралары жайлы айтан ой-пікірлері кейінгі зерттеу ебектеріне бірден-бір негіз болып отыр.
– аза дебиеттануындаы Стбаеваны Шкрім шыармашылыына арнаан тыш монографиялы ебегінде авторды барлы мрасы амтылан жне аынны енді ана аталып жатанына арамастан те мол материалдар ылыми айналыма енген. Мраат ойнауларындаы кптеген деректер мен олжазбаларды осы ебектен табуа болады. Бл ебекте Шкрім шыармашылыы толыанды зерттеліп, оны р шыармасы зіні о баалауын алып, аза дебиетіні кркем мрасына айналды.
– Ш.Стбаеваны Шоан Улиханов шыармашылыы жайлы ебектері дебиеттану саласындаы шоантануа осылан бірден-бір ылыми мні зор зерттеулер.
– аза дебиетінде совет дуірінде алыптасан ндірістік таырыпа жазылан шыармаларды кейінгі кезде кркемдігі тмен, дебиетте жасанды образдарды тууына себеп болды деген біржаты баалау айтылан-ды. Стбаева ебектерін арастыру негізінде бл таырыптаы шыармаларды тууыны тарихи жне саяси себептері аныталып, мндай туындыларды барлыыны бірдей шынайылыы тмен, кркемдік дегейі лсіз еместігі длелденді.
Зерттеуді нысаны. Негізгі зерттеу нысаны ретінде Ш.Стбаеваны мынадай ылыми-зерттеу ебектері алынды: “Казахско-европейские литературные связи ХІХ и первой половины ХХ вв.” (1972); “деби байланыстар” (1974); “рнекті ріс” (1977); “Л.Толстой в Казахстане” (1979); “дебиет мерейі” (1981); “Казахская литература и Восток” (1982); “Досты дастандары” (1983); “Шоан Улиханов – филолог” (1987); “Чокан Валиханов и русская литература” (1987); “Шакарим Кудайбердиев” (1993); “Уаыт шуаы”, “Веяние времени” 2 томды маалалар жинаы (2000); “р жылдардан” (2002).
Зерттеуді ылыми жаалыы. Диссертациялы жмыста дебиеттанушы алым Ш..Стбаеваны ылыми мрасы тыш рет диссертациялы зерттеу нысанына алынып отыр. Зерттеуде аза дебиеті тарихы мен деби байланыстар мселесі зара сабатастыта арастырылды.
Бгінгі жаандану дуірінде зекті мселеге айналып отыран дебиеттер мен мдениеттер арасындаы деби байланыс, мдениеттер диалогы, жатлтты сюжетке рылан аза исса-дастандары, дебиеттанудаы кркем мотивтер мселесі, аза дебиетіні орыс, батысеуропа дебиеттерімен байланысы жне т.б. мселелер жайы арастырылан алым зерттеулері бгінгі дебиеттану ылымыны талаптары трысынан арастырылды.
Сондай-а, алымны аза дебиетінде саяси-леуметтік згерістер негізінде 20-30 жылдары алыптасан ндірістік таырыпты кркем дебиеттегі крінісін зерделеудегі ылыми тжырымдары жааша кзараста талданды. алымны атадатар дебиетін зерттеуге осан лесі оны алымды бейнесін натылай тсетіндігі длелденді. Ш.Стбаеваны Ш.дайберділы, А.Байтрсынлы, М.Дулатлы, сонымен атар, Ы.Алтынсарин, С.Торайыров сынды аза аын-жазушыларымен атар Л.Тостой, Т.Шевченко, Н.Тургенев, А.Горький, Г.Плеханов сынды аламгерлерді мірі мен шыармашылыы жайлы айтан пайымдаулары з ндылыын жоймаандыы аныталды.
Зерттеуді теориялы жне практикалы маызы. аза дебиетіндегі кркем сарындарды сюжет рудаы рлін айындау, деби байланыстарды тарихи жне теориялы негізін анытау, аза дебиетіндегі деби сапарнама жанры, Стбаева зерттеулеріндегі аза дебиетіні шыыс жне батысеуропалы дебиеттермен зара байланысы мселелерін тарихи жне теориялы трыда баамдау жмысты теориялы маызын танытады.
Зерттеу жмысыны негізгі тжырымдары мен орытындыларын арнаулы орта мектептерде, жоары оу орындарындаы филология, шыыстану факультеттерінде, “аза дебиетіні тарихы” пні мен арнаулы курстарды оытуда пайдалануа болады. Сонымен атар аза дебиетіні зге шетелдік дебиеттермен байланысы жайындаы ылыми-зерттеу жмыстары мен деби байланыстар мселесіне атысты оулытар мен оу ралдарын жазуда кмекші рал ретінде пайдалануа болады.
Зерттеуді дістері. Диссертациялы жмыста жйелі-кешенді, типологиялы, салыстырмалы-тарихи, тарихи-деби, объективті талдау дістері пайдаланылды.
Зерттеу жмысыны сыннан туі мен сарапталуы. Диссертациялы жмысты негізгі мазмны мен тжырымдары жалпы саны 17 басылымда жары крді. 3 ылыми маала азастан Республикасы Білім жне ылым саласындаы адаалау жне аттестаттау комитеті бекіткен отанды ылыми журналдарда жары крді. Сондай-а диссертация тжырымдары халыаралы жне республикалы ылыми-теориялы конференциялар мен халыаралы симпозиумдарда жасалан ылыми баяндамаларда амтылды.
Жмысты рылымы. Диссертациялы жмыс кіріспеден, негізгі екі блімнен, орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.
НЕГІЗГІ БЛІМ
Кіріспеде таырыпты зектілігі, зерттеу нысандары, масаты мен міндеттері, жмысты дереккздері, зерттеуді теориялы, методологиялы негіздері, зерттеу дістері, ылыми жаалыы, теориялы-практикалы маызы, сарапталуы жне рылымы жнінде толы млімет берілген.
Диссертациялы жмыс екі блімнен трады. Бірінші блім “Ш..Стбаева зерттеулеріндегі Батыс жне Шыыс деби байланыстары” деп аталады. Мны зі іштей “деби байланыстарды тарихи жне теориялы негізі”, “Ш..Стбаева зерттеулеріндегі шыысты сюжетке рылан аза дастандары жне ондаы кркем мотивтер жйесі”, “аза дебиетіні батысеуропалы дебиетпен байланысыны зерттелуі” деген ш тарауа блінеді.
“деби байланыстарды тарихи жне теориялы негізі” атты бірінші тарауда “салыстырмалы дебиеттану”, “деби байланыстар” терминіне атысты “энтропиялы былыс”, “жаандану”, “мдениеттер диалогы”, “лем дебиеті” (Гете), “деби алмасулар”, “зарарекет”, “сер беруші дебиет”, “абылдаушы дебиет”, “типологиялы байланыс”, “аналогия”, “рецепция теориясы”, “антропологиялы теория”, “имагология”, жне т.б. теориялы ымдар жете талданан. Оларды терминдік мнімен атар пайда болу тарихы, дебиеттанудаы олданысы жан-жаты сз болады.
Бл терминдер арылы деби байланыстарды аншалыты жедел дамып келе жатандыын, оны аншалыты жаа терминдік ымдармен байыандыын, соан орай жаа былыстар, жаа сипаттар пайда боландыын байауа болады. Халытар мірі мен тарихы, мдениеті мен дебиеті жайындаы дебиетті кпырлы саласы – деби алмасулар мен байланыстарды зерттеу ісі ашанда зекті, айтары кп сала. сіресе туелсіздік кезеінде ХХ-ХХІ жылдар тоысында аза дебиетіні халыаралы байланыстарыны жандана тсуі бл мселені зектілігін айындайды.
“Байланыс”, “зара арым-атынас”, “зарасер” ымдары лемдік былыс болып табылады. Оны бастау аларлы алашы нктесін жне аяталу стін (егер аяталар болса) дл айындау ммкін емес. Бл адамзат баласыны тіршілігіні андай да бір саналы мір сатысынан басталана сайды. Жне оамды даму барысында зіндік жаа ндылытармен байып, жетіліп отыран. Кейін келе территориялы даралытара байланысты андай да бір шектеулер ойылып, ерекшеліктер айындала бастаан.
Байланыс немесе зара арым-атынас байланыс екі немесе бірнеше объектілер арасындаы процесс. Осы негізде пайда болан Батыс пен Шыыс ымдары адамзатты сананы лем мдениетін е алаш типологиялы трыда жіктеуінен туындаан. Батыс пен Шыыс – бірін-бірі толытырушы категориялар, сондай-а бір-біріне антоним ымдар. Батыс пен Шыыс арасындаы байланыс лем ттастыын, лемдік кшті территориялы немесе ымды бірлігін бейнелейді. Тарихта болан барлы империяларды Батыс пен Шыыс парадигматикасына ерекше кіл блуі де осыны айаы (Кне ытай, эллинистикалы Грекия, Рим империясы, Византия, Шыыс хан басаран кшпенділер империясы, СССР жне т.б.). Сондай-а мдени-маыналы шекараны трасыздыын ескерсек, Батыс пен Шыыс арым-атынасыны одан рі крделене тскендігін аарамыз. Мселен, Солтстік Африка эллинистикалы кезеде Батысты блінбес бір блшегі болып саналатын. Араб басыншылыынан кейін ол мсылманды Шыысты рамдас блігіне айналды. Кавказ халытарыны Ресейге осылуы менталитеті мен мдениеті шыысты болып саналатын бл елдерді еуропалануына себеп болды.
Міне осы трыдан келгенде, Ш.Стбаева ебектеріндегі аза дебиетіні Шыыс жне Батыс дебиеттерімен байланысын зерттеу - аза дебиетіні лем дебиетіндегі орнын айындауа, зіндік дара ндылытарын анытауа ммкіндік береді. Трлі халытар дебиетін зара салыстыра, саластыра, байланыстыра отырып арастыру - дебиеттерді зара арым-атынасын, генетикалы, типологиялы байланысын, зара бірін-бірі байытуын баамдауа септігін тигізеді.
Ш..Стбаеваны ылыми мрасын жйелі зерттеу барысында деби байланыстарды тууы мен дамуыны мынадай алышарттары аныталды:
1. Сауда-сатты арым-атынасы. Еуропалытар ытаймен сауда атынасына тсу масатында Шыыса арай жол салды. Бл жайлы Ш.Стбаева мынадай дерек келтіреді: “Быстрое развитие торгового капитала в некоторых европейских странах привело к поискам новых рынков. Стремление предпринимателей найти кратчайший путь в Китай обратило их взоры на Русь и сопредельные ей земли” [1, с.22].
Бл деректі длелдейтін мліметтер Шоан Улиханов ебектерінде де кездеседі: “В середине века оседлость здесь сильно распространилась, особенно в Илийской долине. Города Алмалык (а ныне Туркестанское селение), Хонакай и Кайнак (существующие и теперь) и Алатау (где ныне укрепление Верное) были известны по своей торговле и служили станциями на большой дороге, по которой ходили генуэзские купцы в Китай и кипчакские послы к великому хану” [2, с.94].
2. Монолдарды лем халытарын жаулап алуа деген мтылысынан орыан батыс елдері миссионерлер мен саяхатшылар, алымдарды елшілікке жіберіп, кшпелі елдерді георграфиясы, трмыс салты, тіршілігін тануа тырысты. Стбаева бл жайлы былай дейді: “Западная Европа, обеспокоенная стремительными завоеваниями монголов и установлением на пространстве от желтого моря до Карпат монгольской империи, решила завязать сношения с ней и послать туда с разведывательными целями специальные миссии” [1, с.15].
3. Батыс пен Шыыс аралыындаы сауда жолы стіндегі лан-байта аза жері Ресей патшалыы назарына ертеден-а ілінді. Бірінші Петр: «ырыз-айса даласы азиялы бкіл елдер мен жерлерді кілтін ашып кірер апасы»,- деп бекер айтпаан. азастан Ресейге осылмас брын да, сіресе осыланнан кейінгі алашы жылдарда байта елді мн-жайы, табии байлытары, трмыс-ксіп жадайларын танып білу, зерттеу шін аза-жеріні ткпір-ткпіріне ылыми, скери экспедициялар жіберілген. ХVІІІ асырда лы алым М.Ломоносов Ресейді Шыыс халытарымен экономикалы жне мдени байланыстарда болуын олдап, Ориенталды Академия жне Петербург университетінде шыыс тілдері кафедрасын ашуды сынан.
Міне трлі елдер арасында саяси жне экономикалы масаттар негізінде алыптасан арым-атынастар уаыт те келе деби жне мдени байланыстара мрынды болды.
Диссератцияны “Ш..Стбаева зерттеулеріндегі шыысты сюжетке рылан аза дастандары жне ондаы кркем мотивтер жйесі” атты екінші тарауы аза дебиетіні Шыыс дебиетімен байланысы зерттелген. аза дебиетіні Шыыс дебиетімен байланысы ауымды дние, келелі таырып. Оны бір диссертациялы жмысты клеміне сыйызу сте ммкін емес. Сондытан бл жмыста зерттеушіні “Казахская литература и Восток” деп аталатын монографиялы ебегінде талданан шыыс дебиеті мен аза дебиетін днекерлеуші – шыысты сюжетке рылан дастандар, жне ондаы кркем мотивтер жйесі зерттеу нысанына алынан. Бл тарауда раннан, шыысты лы туындылар – “Мы бір тн”, “Шах-нама”, “Панчатантра”, “Калила мен Димна” жне т.б. шыармалардан бастау алатын “Бозжігіт”, “Сейфлмлік”, “Тахир-Зухра”, “Млы-Зарлы”, “Иранайып шах аббас” жне “Жсіп-Зылиха” дастандары арастырылды. Бл шыармалардаы шыысты мотивтерді кркемдік жне композициялы мні айындалды.
Жалпы аланда, трлі халытар дебиетінде кездесетін сас сюжеттер мен мотивтерді алыптасуыны екі жолы байалады. Бірі – деби байланыстар негізінде, екіншісі – ешандай деби, мдени байланысы жо елдер дебиетіндегі мотивтік айталауларды кездесуі. Алашысы, яни деби байланыс арылы енген сюжеттер мен мотивтерді болуы рине, халытар арасындаы туысты, бір негізден тараушылы, болмаса тікелей зара байланыстар мен алмасулардан туындааны сзсіз. Ал еш байланысы жо, территориялы жаынан алыс жатан, тарихи туыстыы жо елдерді дебиетінде кездесетін сатытар, рине, тааларлы жайт. Бл жайлы орыс алымы В.Шкловский былай деген екен: “Слишком много, иногда слишком подробно говорили мы о бродячих сюжетах. Но оказалось, что сюжеты бродят не только по дорогам. Они переплывают моря и обитают на тех островах, куда еще не пришли корабли. Что же бродит и что повторяется и почему сюжеты оказываются там, куда не доехать, не доплыть, не долететь?” [3, с.156].
Мндай сюжеттер немесе мотивтер р халы дебиетінде кездеседі. Ал оны туындау себептері мен састыы адамзат санасыны болмысты бірлігінде жатана сайды. оамды, танымды, трмысты тіршілігі сас халытар дебиетінде мндай таырыпты жне композициялы бірліктегі мотивтерді кездесеуі зады. Себебі, сюжет те, кейіпкер де, идея да мірден алынады. мірдегі трмыс-тіршілігі сас халытарды дниетанымы да сас, сол лтты дниетаным трысынан алыптасатын дебиеті де, мдениеті де сас болып келеді. Бл табиат задылыы іспетті.
Зерттеуші Ш.Стбаеваны зерттеулеріндегі аза дастандарындаы кркем мотивтер осы шыармаларды жетекші компоненттері ретінде арастырылды. Оларды шыармадаы атарып тран кркемдік ызметін жоары бааланады. алым зерттеулеріндегі аталан туындыларда мынадай мотивтерді даралап крсетуге болады:
– Перзентсіздік мотиві.
– Таажайып туу мотиві немесе таажайып балалар мотиві.
– Аян тс мотиві.
– Естен тана ашы болу мотиві.
– Кйеуіні з йеліні тойына айтып оралу мотиві.
Жалпы дастан жанры, ондаы кркем мотивтер мселесіні аза дебиеттану ылымында біршама зерттелгендегі аиат. Соны ішінде дастан жанрын алаш монографиялы дегейде зерттеуші фольклортанушы-алым Б.зібаеваны ебектерін ерекше атап ту ажет. Ал зерттеуші Ш..Стбаева болса бл мселені деби байланыстар трысынан арастырады. алым зерттеулеріндегі кркем мотивтерді бір ізге сала арастыранда белгілі бір жйелілікті ааруа болады. Мселен, перзентсіздік мотиві аза дебиетінде кнеден келе жатыр. Оны алашы крінісі Х-ХІ. кне тркі жазба ескерткіші “орыт ата кітабында” кездеседі. Сондай-а, “Таир-Зухра”, “Млы - Зарлы”, “Сейфлмлік”, “Шкір – Шкірат”, “Лйлі – Мжнн” жне т.б. батырлы, лиро-эпикалы туындыларда кездеседі. Бл мотив, Ш.Стбаеваны атап крсеткеніндей, тркі тілдес халытарды кпшілігіне орта жне жалпы сюжеттік желіні бастауы болып табылады. Бл ертегілерде де кп кездесетін мотив. Мыды айдаан бай адам бір перзентке зар болады. мірден баз кешіп, улие аралап, бала тілейді. Оырманды бірден баурап алып, адамгершілік, жанашырлы сезімдеріне озау салатын бл мотив тірегінде леуметтік мселелер де сз болып отырады. Кп жадайда шыарма осы мотивтен басталып, оиа осы мотив тірегінде рбиді.
алым Ш.Стбаева з зерттеулерінде мынадай ерекше бір жайа кіл аударады. Зерттеушіні айтуынша азаты шыысты сюжетке рылан шыармаларыны ешбірінде перзентсіз ата-ана кпшілікті мазаына алмайды. Ал кейбір зге шыыс халытарында мндай салт бар екен. Мселен, оыз батырлы эпосы “Ддм орыт” кітабыны Баш жырында: “Хандарды ханы Баюндур аспан астына ала шатыр тіктіріп, алы кілем тсетіп, жылдаы детінше тірекке ат шаптырып, той жасайды. Хан тойды бір шетіне а ту, бір шетіне ара ту, бір шетіне ызыл ту ктеріп:
– Перзенті жо у басты ара туды, лы барды а туды, ызы барды ызыл туды астына жайастырыдар,- деп мір етеді.
Дерсехан деген бекті лы да, ызы да жо еді. Баюндур ауылыны жігіттері астына ара киіз жайып, алдына ара ойды етін тартып, Дерсеханды ара туды тбіне отырызады.
- Перзентсіз адам – дайды арысы атан жаны. Оны орны ара ту деп мір еткен Баюндур ханны зі”,- дейді жігіттер [4, 115-б.].
Мндай салтты бір сипаты аза ертегісі “Батыр лібекте” де кездеседі. Мнда трт тлігі сай бай бір кні перзент тілеп дала кезіп келе жатанда бір лкен тойа жолыады. Мнда оны:
лдылара орын бар,
ыздылара ымыз бар,
лы-ызы жотарды,
Бл жиында несі бар
– деп арсы алады.
Тркмендерді Жман басы жырлаан “Хурлиха-Хамире” дастаныны бір нсасында узір Раушанай лды боланына орай лкен той ылады. Сол кезде алыптасан дстр бойынша лы бара – ат, ызы бара – лын сыйа тартылып, ал лы да, ызы да жо адамны белбеуіне сйек ыстыру салты болан екен. Халы осы салтты перзентсіз Хысроу патшаа атысты да орындалуын талап етеді [5, 53-б.].
Мндай дстр халытарды кне тайпалы-рулы атынастары кезеінен алан трізді. Себебі, ол кезде баланы тууы руды ары арай жаласатындыын білдірген. Сол себепті баласы жо жандарды тегі жаласпайды деп саналан, бан сол адамны жеке басыны кемшілігі іспетті араан.
Таажайып туу немесе таажайып балалар мотиві аза ертегілеріні біршамасында кездеседі. Зерттеуші Ш.Стбаева бл мотивті кшпелі деп атап крсетеді. Мнда перзентсіздік зары ткен хан жас ыза йленеді немесе улие-мбиелерді кезіп бала тілейді (кейбір туындыларда а мен сты (жыланны, арыстаны т.б.) етін жейді). Кндерді кнінде йелі жкті болып, кйеуі йде жо кезде дниеге сби келеді. Мны кре алмаан арам ойлы кндестері немесе дшпандары сбилерді аны немесе хайуанатты балаларымен алмастырып ояды. Бл жайта ашуланан хан йелін йден уып жібереді. Ал балалар мейірбан кмекшілер арасында тірі алады жне олар таажайып кейіпте болып келеді (мселен, алтын айдарлы, кміс тлымды). Дл осындай мотивті амтыан ертегіні Ы.Алтынсарин шыармаларынан кездестіруге болады (“Алтын айдар” ертегісі). Мселен “Бозжігіт” дастанындаы басты аарман Бозжігіт те “басында алтын айдар тлымы бар, халыны лпештеген ланы”. Бл мотив, детте, сюжеттік байланыса негіз болып табылады. Осы мотив арылы сюжеттік желі рбіп, жаа оиаларды рістеуіне жол ашылады.
Тркі тілдес халытарды, сондай-а, жалпы лем халытарыны дебиетінде кеінен таралан мотивтерді бірі – аян тс мотиві. Мнда жас ханзада сипаты жаннан асан слу ызды тсінде кріп ашы болады. ыз да оны сйеді жне жолына арайлап жр екен (мселен, “Бозжігіт” дастаны). Осы сезім жан-дниесін жаулаан жас жігіт бден азап шегеді. Аталан мотив шыармаа фантастикалы элементтерді кірігуіне жне сюжетті ширыа тсуіне себепші болады. Аян тс тек сйіспеншілік сезімін жеткізуде ана емес, тніп келе жатан ауіп-атер немесе жасы оиаларды да хабаршысы іспетті. Осы арылы кейіпкерді болаша оиаа психологиялы трыда дайындап алу ісі жзеге асады. Болмаса кп сзділік, за баяндаудан грі кейіпкерді осы аян тсі арылы маызды мселелерді, ктпеген, тосын жайларды шаын эпизодпен жеткізу тсілінде олданылады.
Жне бір ерекше мотивтерді бірі – естен тана ашы болу мотиві. Ш.Стбаева зге мотивтерге араанда бл мотивті шыысты сипаты басым екендігін атап теді. Мнда сйген адам ашыын кргенде-а естен тана лайды немесе фни дние з мнін жоалтады. Мселен, “Лйлі-Мжнн” дастанында айыс Лйліге деген шексіз махаббаттан “аылсыз” атанан (Мжнн деген есім осыны айаы). “Сейфлмлік” жне “Бозжігіт” дастандарында басты аарман сйгеніне деген саынышты айыдан сараяды немесе боп-боз болып кетеді. Мндай мотивтер шыарманы шиеленісін кшейте тседі жне туындыа тере сезімдік иірім, лирикалы рек беріп трады. Естен тана ашы болу мотивті шынды сипатынан грі романтикалы, фантастикалы сипаты басым. Сйіспеншілік сезімін ерекше рмет ттып, асиетін жоары баалааннан туындаан мотив кез-келген дастанны кркін кіргізіп, мгілік таырып – махабатты зінше жырлаан шыыс халытарыны табии танымындаы бір ерекшелікті байатып трандай. Мнда тек жасандылы, сезімді асыра баалаушылы жатпаса керек. Адамны ашытытан андай да бір згеше кй кешуіні пиялы сыры аарылатындай.
Зерттеуші Ш.Стбаеваны жне ерекше атап тер мотивтеріні бірі – кйеуіні з йеліні немесе алыдыыны тойына айтып оралу мотиві. Бл мотив азаты тл шыармасы батырлы жыры “Алпамыс” пен кне грек эпосы “Одиссейде” де кездеседі. Біріншіден, бл шыармалар бір-бірінен территориялы алшатыта жатан елдерде дниеге келген. Бл кезде екі елді арасында ешандай деби, мдени, экономикалы байланыстарды болмааны тарихтан аян. Екіншіден, екі туындыны дниеге келу уаыты да алша. “Алпамыс” жыры бір алымдарды пікірі бойынша Тркі аанаты тсында, бізді дуірімізді 6-8. дниеге келген болса, енді бір топ алымдар жырды ХІV-ХVІІ., Дешті ыпша дуіріне тиесілі деп біледі [6, 429-б.]. Ал кне грек аыны Гомерді “Одиссейі” болса бізді дуірімізге дейінгі VІІІ-VІІ асырларда туан.
Ал осы екі туындыдаы аталмыш мотивті зара сас келуін тсіндіру те иын. Бл жайлы алым В.Жирмунский былай дейді: “Сюжет “возвращения мужа” (“муж на свадьбе своей жены”)” имеет чрезвычайно широкое распростанение в фольклоре и средневековой литературе европейских народов, но в форме, в значительной мере модернизованной, утратившей черты богатырской сказки, столь очевидные в “Алпамыше” [7, с.276]. Дл осы мотив шыысты сюжетке рылан “Тахир-Зухра” дастанында да кездеседі. Мнда да жоарыдаы екі эпостаыдай бас аарман бтен адам сипатында келсе де ашыы оны музыкалы аспапта мды ле айтуынан танып ояды. Бл мотивті Ш.Стбаева фольклорды ртрлі жанрларына тн екендігін атап теді. Аталан мотив, кп жадайда, сюжеттік шешімге себеп болады.
Ш.Стбаева зерттеулерінде талданан бл деби мотивтерді атарып тран ызметі жоары. Сюжет бірнеше мотивтерді тізбегінен трады деген пікірге жгінетін алымдар кзарасын птаса, аталан деби мотивтерді белгілі бір жйеге тізбектеп оюа болады. Бірінші орында перзентсіздік мотиві, одан со таажайып туу немесе таажайып балалар мотиві, мнан со аян тс жне естен тана ашы болу мотиві, е соында кйеуіні з йеліні немесе алыдыыны тойына айтып оралу мотиві орналасады.
Сонда осы мотивтерден сюжет рап крсек, бір перзентке зар болан адам тірден сби срайды. Тір оны кз жасын кріп бала береді. Ол бала арапайым бала емес, ажайып бала болып туады. Осы бала ер жете келе аян тс кріп, зіні болаша жарына ашы болады. Бл ашыты алыпты жадайда емес, аарманны естен танып лай сюіне, ауруа шалдыуына немесе са болуына дейін апарады. Осы ашыты сезіміне бой алдырып, сол арманын орындау масатында немесе зге де трлі себептермен елінен кетіп, талай иындытармен, дшпандарымен кресе жріп бас кейіпкер еліне айтып оралып (немесе алыдыыны еліне келіп), зіні алыдыыны тойыны стінен шыады.
Сондай-а бл тарауда дастан жанры туралы тсінік, ол жайлы алымдар пікірі, дебиеттанудаы мотив термині, оны алыптасу тарихы мен шыармада атарар кркемдік ызметі жете сз болады.
Бірінші блімні шінші тарауы “аза дебиетіні орыс жне батысеуропалы дебиетпен байланысыны зерттелуі” деп аталады. Мнда Ш..Стбаеваны “Казахско-европейские литературные связи ХІХ и первой половины ХХ вв., “деби байланыстар”, “Л.Толстой в Казахстане”, “Досты дастандары”, “Уаыт шуаы”, “Веяние времени” 2 томды маалалар жинаында амтылан зерттеулеріне талдау жасалан. Соны ішінде Л.Толстой, А.С.Пушкин, М.Горький, Т.Г.Шевченко сынды аламгерлерді шыармашылыы жайлы жазылан сын-зерттеу маалалары, Ш..Стбаеваны тыылыты ізденісіні нтижесінде табылып, алымны зерттеулері арылы аза оырманына танылан француз аыны Клер Клермонтты “Владимир мен Зара немесе ырыздар” деп аталатын поэманы тууы тарихы жне оны авторы жайлы толы малмат беріліп, туындыа кркемдік талдау жасалан.
алым Ш..Стбаеваны ХІХ асырда аза дебиетіні лгілерін жинап, зерттеп, бастыру ісімен айналысан орыс мемлекет айраткері А.И.Левшин, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, А.Е.Алекторов сынды зерттеуші, алымдарды ебектері жайлы айтан ой-пікірлері, пайымдаулары талданды. В.В.Радловты аза ауыз дебиеті лгілерін жіктеуі, аза ертегілері, батырлы жырлары туралы айтандары, Г.Н.Потанинні фольклорлы шыармаларды жинастыруы, оларды зге халытар дебиеті лгілерімен салыстыра зерттеуі, А.Е.Алекторовты аза мірі жайлы жазан ебектері, ол дайындаан «ырыздар туралы кітаптар, журналдар мен газеттердегі маалдар мен хабарларды крсеткіші» сз болады.
Жмысты екінші блімі “Ш..Стбаева зерттеулеріндегі дебиет тарихы мселелері” деп аталады. Бл блім іштей “алымны шоантануа осан лесі”, “Ш..Стбаева – шкрімтануды негізін алаушыларды бірі” жне “Ш..Стбаева зерттеулеріндегі деби процесс” деген ш тараудан трады.
“алымны шоантануа осан лесі” атты тарауда Ш.Стбаеваны Ш.Улиханов шыармашылыына арнаан “Шоан Улиханов – филолог” (1987) жне “Чокан Валиханов и русская литература” (1987) атты монографиялы ебектеріне талдау жасалан. М.уезов, С.Манов,.Жмалиев, Н.Смирнова, М.аратаев, З.Ахметов, А.Нратов, Р.Бердібаев, Х.Сйіншалиев, М.Жолдасбеков жне т.б. кптеген крнекті алымдар Ш.Улихановты дебиеттану, публицистика саласындаы зерттеу ебектерін жоары баалаан..Х.Марлан алымны мір жолы мен ебектерін, ол туралы естеліктерді баспаа даярлаан еді. Соны ішінде дебиет пен тіл саласындаы зерттеулерін де жете зерделеген. Авторды “Шоан жне “Манас” атты монографиялы ебегі осыны айаы [8].
Ш.Стбаева зерттеулерінде азаты тыш алымы Шоанны “аза халы поэзиясыны трлері жнінде”, “Тірі”, “Отстік Сібір тайпаларыны тарихынан”, “Жоария очерктері”, “аза шежіресі”, “азатардаы шамандыты алдыы”, “Профессор И.Н.Березинге хат”, “Профессор И.Н.Березинні “Хан жарлытары” атты кітабын оыанда”, “Жами-ат тауарихтан”, “Тарихи-Рашидиден”, “ХVІІІ асырды батырлары жайындаы тарихи аыздар”, “лы жз азатарыны аыздары” деп аталатын зерттеулері мен маалаларын амтылан. алым Шоанны филолог ретіндегі биік ой-тжырымдарын, тере білімдарлыы мен халыны кркем сз азынасын, тілін ерекше сйгендігіні, жне баса халытарды рухани орынан еш кем тспейтін адір-асиетін жоары баалаандыыны айаы деп таниды. Зерттеушіні осы аталан зерттеулер мен маалалардаы аза дебиетіне атысты материалдар мен ой-тжырымдарды екшелей отырып, лтты сз неріні басты-басты былыстары мен дуірлері, проблемалары мен мселелері жніндегі пікірлері зерделенді.
Улихановты мірі мен шыармашылыы жайлы жазылан ебектер баршылы, біра алымны филологияа атысты ыры, орыс дебиетімен, мдениетімен, лемдік халытар дебиетімен байланыстылыы жайын сз етуімен де бл ебектер згелерден ерекшеленеді. Осы екі ебегі шін Стбаеваа ылым академиясыны Ш.Ш.Улиханов атындаы бірінші дрежелі сыйлыты берілуі де алым зерттеулеріні ылыми дрежесін танытады.
Ш.Стбаева ебектеріндегі Шоанны аза дебиеті туралы зерттеулеріні мынадай баытта ріс аландыын атап туге болады:
1. аза ауыз дебиеті, оны маызы; эпосты жырларды тууы, оны тарихи шындыпен байланыстылыы мен ерекшеліктері; аза халы поэзиясыны жанрлы трлері мен згешеліктері; аыздар, ертегілер, айтыстар, маалдар, жне олардаы этнографиялы кріністер.
2. аза дебиетіні жекелеген кілдері – Асан айы, Бар жырау, Ттіара жырау, Шал аын, Жана, Шже, Орынбай, Нрымбай; ертедегі кптеген шыыс жазбаларындаы азатара, оларды аыз-гімелеріне байланысты деректер.
3. деби алмасуларды сыр-сипаты, деби салыстырулар.
Сондай-а, алым Ш.Стбаева ылыми-зерттеу ебектеріндегі Ш.Улихановты орыс дебиеті жайлы зерттеулеріні мынадай салалары айындалды:
- Ш.Ш.Улихановты орыс фольклоры мен жылнамаларындаы образдар жайлы пікірлері;
- алымны аза жне орыс ертегілеріндегі сюжеттерді састыы жайлы кзарасы;
- Орыс оамы дамуына византиялы кезені сері жне христиандыты зиянды жатарын зерделеуі;
- Улихановты Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Белинский шыармашылыы жайлы ой-пікірлері;
- Орыс жылнамаларын сенімді тарихи деректер ретінде пайдалануы;
- бірнеше халытар дебиетіндегі аыз-гімелерді мазмны, сюжеті, мотивтеріні састыы жайлы ылыми тжырымдары жне т.б.
Екінші блімні «Ш..Стбаева – шкрімтануды негізін алаушыларды бірі» атты екінші тарауда алымны Ш.дайберділыны мірі мен шыармашылыына арналан монографиялы ебегі, маалалары талданан.
аза дебиетіні біртуар алыптары Шкрім, Ахмет, Жсіпбек, Мажан, Міржаып есімдері 1980 жылдар аяында аза дебиетінен зіні зады орнын тауып, оырманымен ауышты. Бл аламгерлерді дебиетімізге айта оралуы лкен уаныш болды. аза дебиеті кркемдігі мен шеберлігі жаынан лем дебиетіні озы туындыларына есе бермес тамаша туындыларын атара ойды. Осы кезден бастап-а оларды мірі мен шыармашылыы жайлы жазылан С.ирабаев, З.абдолов, М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Т.Ккішев, Р.Нралиды алашы зерттеу ебектері де жары крді. Осы алымдарды атарында Ш.Стбаеваны да есімі аталуы орынды.
алым Ш..Стбаева Шкрімні 1989 жылы алаш баспа бетін крген шыармалар жинаына.Тжібаевпен бірігіп алысз жазан еді. Бл аын мрасына айтылан тыш пікірлерді бірі. Зерттеуші саяси уын-сргін рбандарыны аталаннан со оларды шыармашылыын халыа жеткізіп, жарыа шыаруда белсене ебек еткен жандарды бірі болды. Осы масатта зерттеуші “Шакарим Кудайбердиев” (1993) атты монография жазды. Жне аза тілінде шаын клемде бастырып шыарды.
Шкрім дайберділыны мірі мен шыармашылыы кейінгі кезеде ке зерттелгені аиат. Мселен, 90-шы жылдардан бері арай Б.бдіазилы, А.Амербаев, А.Тілеуханова, М.Кадралинова, Г.Аюпова, М.Оразбекова, Ж.Ахметова, А.сенова, С.Ізтілеуова, А.Сейсекенова жне т.б. кптеген зерттеуші, алымдарымызды ылыми зерттеу жмыстары осы баытта жасалан стті адамдар болды десек арты айтанды емес. Ал Ш.Стбаеваны бл ебегі осы саладаы алашы арлыаш, азаты біртуар азаматыны мірі мен шыармашылыын ылыми трыда зерделеудегі алашы монографиялы ебек болуымен нды.
Бл тарауда алым Ш.Стбаеваны Ш.дайберділыны скен ортасы, алан трбиесі, Абай мен Шкрім арасындаы стаз бен шкірт арым-атынасы, Шкрімні орыс дебиетімен, сол арылы батысеуропалы дебиетпен танысуы, аынны орыс достары, Ф.Достоевскиймен хат алысуы, лирикалы туындылары, аынны сопылы поэзияа атыстылыы, поэмалары туралы ой-тжырымдары жне т.б. мселелер талданан.
Шкрім аын мрасын зерделеуде бірінші мн беріп арайтын мселе – Шкрім шыармаларыны з бойына сол кезені крделі мселелері мен арама-айшылытарын жинатаандыы. Себебі Ш.дайберділы міріні клемді блігі крделі тарихи оиалармен сйкес келеді. Олар – 1905-1907 жылдардаы революция, столыпиндік реформа, бірінші дниежзілік соыс, азастандаы 1916 жылы лт азатты ктеріліс, Апан жне азан ткерістері, азамат соысы, Кеес кіметіні орнауы, жымдастыру. Міне, халы міріндегі осыншалыты айшылыты саяси-леуметтік згерістер аын шыармашылыына сер етпей алан жо.
алым Стбаеваны Шкрім шыармашылыы жайлы ебектері лкен тыылыты зерттеуді, тере білімні нтижесінде дниеге келгендегі даусыз. Бгінгі тада аын шыармашылыы р ырынан сз болып келеді. Біра соларды баршасыны зегінде Шкрім дайберділы мірі мен шыармашылыы жайлы жазылан Шмшиябану анышызы Стбаеваны ебектері жатыр. Себебі, бл алашы зерттеулерді айтары да кп, ылыми маызы да жоары. Сондай-а, аын шыармашылыыны сан салалы ырларына тоталып, жан-жаты жйелеген зерттеу болуымен де нды.
«Ш..Стбаева зерттеулеріндегі деби процесс» деп аталатын шінші тарауда Ш..Стбаеваны 20-90 жылдарда аза дебиетінде орын алан жетекші таырыптарды бірі – ндірістік таырыпа арнап жазан ебегі арастырылды. Теміртау мен араанды, Маыстау мен Майайы, Екібастз бен Кентау, аратау мен скен сияты ндіріс орындары аза дебиетінде бірнеше кркем туындыларды зегіне негіз болды. з кезінде оамды ажеттіліктен туындаан бл мселені трлі себептері бар. Сондай себептерді бірі 1929 жылы ода клемінде ктерілген «Жазушы, ндіріске аттан!» деген ран еді. Ал 1931 жылы «Жаа дебиет» журналыны 7 санында абит Мсіреповті “азАПП ндіріске аттанды” деген мааласы жарияланды.
Осындай себептерді негізінде туан аза совет прозасындаы индустрияландыру таырыбына жазылан туындыларлы зерттеу масатында Шмшиябану Стбаева 1954 жылы “аза кркем прозасындаы индустрияландыру таырыбы” атты кандидатты диссертация орады. Мнда алым назарына 30-50 жылдар басындаы кркем туындылар іліккен. Аталмыш таырыпты з заманында зекті боландыы жне партиялы талаптара байланысты туаны баршаа аян. Зерттеуші Ш.Стбаеваны “Бл факт – былыс кездейсо емес, жазушыларды назарын дебиетте жмысшы табы таырыбын ктеруге немі аударып отыран партияны тарихи аулыларыны жемісті нтижесі еді”,- деген пікірі осыны айын айаы [9, 14-б.]. Зерттеушіні бл жмысы М.В.Ломоносов атындаы Мскеу мемлекеттік университетінде орындалып, ылыми ортаны назарына сынылды. Ресми оппоненттерді бірі болан белгілі дебиеттанушы-алым, академик Мхтар уезов жас алым ізденісін жоары баалап, дебиеттанудаы орынды адамдарды бірі деп атап крсеткен-ді: “Диссертант г.Сатпаева Ш.К. обнаруживает свою способность к самостоятельной и достаточной степени зрелой исследовательской работе. Необходимо признать – диссертантом проделена огромная работа тщательного, старательного изучения почти всех, без исключения, произведений на избранную тему. Сюда входят не только романы, повести, рассказы, опубликованные отдельными изданиями или в журналах, но и очерки, новеллы, опубликованные в центральных и многочисленных местных газетах республики.
В целом работа г.Сатпаевой не оставляет сомнений в отношении своих ценных, отличительных качеств самостоятельного и серьезного исследования весьма интересных и важнейших фактов казахской советской литературы” [10, с.276]. Сондай-а Стбаева аспирантурада ои жріп, Мскеу университетіні филология факультетіні кафедра жымына араласып, “Орта Азия мен азастан халытары дебиеті” оулыыны аза дебиеті тарауларын дайындауа ат салысты.
азіргі лтты дебиеттану ылымы талаптары биігінен араанда дебиеттегі ндіріс таырыбы соншалыты маыза ие болмаанымен, кеестік кезедегі саясат трысынан халыты ебекке трбиелеуді озы лгісіндей лкен ндылы мні ретінде бааланан бл мселе жас алымны дебиеттану ылымындаы тырнаалды талпынысы болды. Аталмыш таырып кркем дебиетте, соан орай оны танып, білуге негіз болатын дебиеттану ылымында осы кезеде жандана тсті.
алым Ш.Стбаева зі арастырып отыран кезеде аа буын кілдері болып саналатын М.уезов, С.Манов сынды жазушыларды бл таырыпа бармаандыын, оларды тарихи таырыптар мен ауылды жымдастыру мселелерін озаандыын тілге тиек етеді. Сондаы зерттеушіні атап ткені – аза арасындаы жмысшы тапты алыптасуы, индустрализация таырыбы дебиетке енді ана келіп жатан жас жазушылар –.бішев, С.Ерубаев,.Мсірепов,.Сланов жне т.б. шыармаларында басым крінгендігі. Бл пікірді М.Атымовты зерттеу мааласынан да кездестіруге болады. Мнда алым «осы ндіріс таырыбына алам тартып келе жатан жазушыларымызды кпшілігі дерлік, лі де айрат кші айтпаан орта буын кілдері»,- деп жазады [11, 100-б.].
Бл пікірді зі мына бір жайды аартады. Кркем сзді ыр-сырын жете танып, оны оамдаы рлі мен тарихтаы орнын жасы білетін аа буын кілдері ндіріс таырыбын озауды олайсыздыын, кркемдігі тмен, образдары лсіз болып келетін шыармаларды тууына себеп болатындыын ына білгенге сайды. Сол себепті ол таырыптан бойларын аула стаан. Ал тжірибесі аздау, «лі айрат кші айтпаан орта буын кілдері» ты таырыпты р ырынан сз етуге кірісті.
Екінші атап тетін жайт, бл таырып прозаны шаын лгілерінде – очерк, гімелерде, кейінірек повестер мен романдарда крініс берген.
Алашы жазылан шыармаларда бл таырып бірден ашылып, оырман ойынан шыатын дегейде жазыла ойан жо. алым Ш.Стбаева тек отызыншы жылдарды соындаы С. Ерубаевты “Мені рдастарым” (1937),.Мстафинні “лім мен мір” романдарын ндіріс таырыбындаы осы саладаы стті туындылар атарында атайды.
Стбаева ебектерінде ндіріс мірін крсетуге арналан соыстан кейін жазылан очерк, гіме жне романдар отызыншы жылдардаы осы жанр лгілерімен салыстыра отырып талданан. Осындай салыстырулар негізінде бл туындыларды зіндік ерекшеліктері айындалан.
орытындыда жмыста жасалан тйіндер натыланып, негізгі нтижелер крсетілді.
аза дебиетіні жалпы тарихы, зге халытар дебиетімен деби байланыстары бгінгі жаандану дуірінде зекті, тарихи мні жоары проблемаа айналып отыр. Алдыы атарлы 50 елді атарына осылу шін аза еліні мдениеті, оу-аарту ісі жоары дегейде дамуы ажет. Елбасымыз Н.Назарбаевты 2007 жылы азастан халына жолдауында «Бізді еліміз тайталас туып кетуі ытимал жадайларда зара келісуге боларлы саяси шешім табу жолында халыаралы днекер міндеттерін де атара алар еді....Шыыс пен Батыс арасындаы тсіністікті жаындастыруа баытталан ірі халыаралы бастамалар жасау кезек кттірмейтін міндет» екендігін ерекше атап ткен [12].
Осы баытта рухани, деби байлыымызды рлі айырыша. деби байланыстар – аза дебиеттануыны зіндік тарихы, теориясы, методологиясы алыптасан маызды саласы. Диссертациялы жмыса зек болып отыран Ш..Стбаеваны ылыми мрасы осы айтулы проблеманы жете сз еткен оматы зерттеулерді атарынан табылады.
деби байланыстар мен дебиет тарихыны кптеген мселелерін жйелі, дйекті зерделеуімен танылан бл ебектер бгінде де з нын жоймай, осы салада жасалан ылыми ізденістерге баыт-бадар беріп келеді. Ш..Стбаеваны зерттеушілік мрасыны ылыми ортаа кеінен танылып, диссертациялы жмыс дегейінде арастырылуы алым ебектеріні мн-маызыны жоарылыын, ылыми негізіні беріктілігін танытады.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі
Сатпаева Ш.К. Казахско-европейские литературные связи ХІХ и первой половины ХХ в. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 280 с.
Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. – Алма-Ата, 1958. – 347 с.
Шкловский В. О теории прозы. – Москва: Советский писатель, 1983. – 383 с.
орыт ата кітабы. Алматы, 1995. – 145 бет
Бахадырова С. Каракалпакский народный дастан “Хирлуха-Хамире”. Вариант Жуман бахсы. // Туркология, N5. 2005. – С. 52-56
Алпамыс батыр. – Алма-Ата: Изд. АН КазССР. 1961. – 567 с.
Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. – Москва, 1960. – 334 с.
Стбаева Ш.. Уаыт шуаы. – Алматы: ылым, 2000. – 656 бет
Марлан. Шоан жне “Манас”. – Алматы, 1971. – 164 бет
Асыл бейне – Светлый облик. – (Ш..Стбаева туралы естеліктер мен зерттеулер). – Алматы: ш иян, 2005. – 296 бет
Атымов М. ндірістік романдардаы жаашылды нышандары. /Кітапта: Кркемдік кілті – шеберлік. – Алматы: ылым, 1985. – Б. 79-101
Жаа лемдегі жаа азастан. Елбасы Нрслтан Назарбаевты азастан халына Жолдауы. http://www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/
Диссертация таырыбы бойынша жары крген маалалар тізімі:
Салыстырмалы дебиеттану ылымындаы кшпелі сюжеттер мселесі// Кітапта: Академик З.Ахметов жне руханият мселелері. – Алматы, 2003. – Б. 322-325.
Научное творчество Ш.К.Сатпаевой и сравнительное литературоведение. //Книголюб, 2003. – С. 20
лем аламгерлері М.уезов жайында //уезов оулары ІІ. Жас алымдарды халыаралы ылыми-теориялы конференциясы материалдары. – Алматы, 2003. – Б.128-130
Ш..Стбаева жне салыстырмалы дебиеттану ылымы //Р А Хабарлары. Тіл, дебиет сериясы. – Алматы, 2003. № 2. – Б. 22-25 (М.Х.Мадановамен бірге)
Ш..Стбаеваны био-библиографиялы крсеткіші. растырушыларды бірі: А.Ментебаева. Алматы, 2005. 96 б.
азатар жайлы тыш француз поэмасы // ІІІ уезов оулары жас алымдарды III халыаралы ылыми-теориялы конференциясыны материалдары. – Алматы, 2005. – Б. 142-148
Ш..Стбаеваны шоантануа осан лесі // ІV уезов оулары жас алымдарды ылыми-теориялы конференциясы. – Алматы, 2005. Б. 112-116
Ш..Стбаева – лтты деби компаративистиканы негізін алаушы //Кітапта: Асыл бейне – Светлый облик (Ш..Стбаева туралы естеліктер мен зерттеулер). – Алматы: ш иян, 2005. – Б. 168-172.
Шыысты сюжетке рылан аза дастандары // Орталы Азия аймаы: ткені мен бгіні. Халыаралы ылыми симпозиум. – Алматы, 2006. Б. 219-224.
Ш.Стбаева зерттеулеріндегі шыысты мотивтер // Жаа асыр. 2006, №3. – Б. 52-57
М.уезов жне аза деби байланыстары // «уезов оулары V» Жас алымдарды Халыаралы ылыми-теориялы конференциясы. – Алматы, 2006. Б. 112-116
Пушкин жне Абай. деби классика // Пушкин – Абай и казахская литература. Международная научная конференция. – Алматы, 2007. – Б. 211-213
Ш.Стбаева зерттеулеріндегі Шкрім шыармашылыы //Аиат. 2006, №6. – Б. 87-92
Тырлы дебиетті алып бйтерегі // ХХІ асыр жне Шкрімні рухани мрасы. Республикалы ылыми-теориялы конференция материалдары. – Семей, 2007. Б. 332-337
деби байланыстар мселесіні терминдік тсініктері // Р А Хабарлары. Тіл, дебиет сериясы. – Алматы, 2007. №3. – Б. 77-79
Батыс жне Шыыс ымдарыны араатынасы //Р А академигі С.С.ирабаевты 80 жылдыына арналан Халыаралы ылыми конференциясыны материалдары. – Алматы, 2007. – Б. 184-186
М.Базарбаевты Шкрімтануа осан лесі //алым М.Базарбаевты 80 жылды мерейтойына орай йымдастырылан респубилкалы ылыми-теориялы конференция материалдары. – Алматы, 2007. – Б. 121-125
Р Е З Ю М Е
автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата
филологических наук по специальности 10.01.02 – Казахская литература
Ментебаева Айман Ертаевна
Научное наследие Ш.К.Сатпаевой
Диссертационная работа посвящена научному наследию видного ученого-литературоведа, члена-корреспондента НАН РК, доктора филологических наук, профессора, лауреата премии им.Ч.Ч.Валиханова І степени и заслуженного деятеля науки Республики Казахстан Шамшиябану Канышевны Сатпаевой (1930-2002), внесшей значительный вклад в развитие национальной литературоведческой науки, особенно в историю казахской литературы (возвращение имен репрессированных писателей и поэтов) и ее межлитературные связи.
Объектом исследования являются монографии и научные статьи Ш.К.Сатпаевой “Казахско-европейские литературные связи ХІХ и первой половины ХХ вв.” (1972); “Литературные связи” (1974); “Грани темы” (1977); “Л.Толстой в Казахстане” (1979); “Свет литературы” (1981); “Казахская литература и Восток” (1982); “Песня дружбы” (1983); “Чокан Валиханов – филолог” (1987); “Чокан Валиханов и русская литература” (1987); “Шакарим Кудайбердиев” (1993); “Уаыт шуаы”, “Веяние времени”, сборник статьей в 2-х томах (2000); “Из разных лет” (2002).
Цель исследования. Основная цель работы – выявить место и роль творческого наследия Ш.К.Сатпаевой в истории казахской литературы и ее международных связей, показать его многообразие и уникальность. Научное наследие видного ученого-литературоведа, труды которого получили высокую оценку в ближнем и дальнем зарубежье, анализируется с учетом современных достижений мировой литературоведческой науки.
Методы исследования. В диссертации использованы системно-комплексный, типологический, сравнительно-исторический, историко-литературный методы и метод объективного анализа.
Научная новизна диссертации состоит в том, что настоящая работа представляет собой одну из первых попыток целостного рассмотрения научного наследия известного ученого-литературоведа Ш.К.Сатпаевой. Выявлена актуальность литературных связей в эпоху глобализации, определены роль и значимость диалога культур, теории рецепций, аналогий, интертекстуальных связей, реминисценций произведений казахской и русской литератур, литератур Востока и Запада; имагологии и антропологической теории. Определена научная значимость исследований Ш.К.Сатпаевой о Ч.Валиханове, Абае, Ш.Кудайбердыулы и других ярких представителях казахской литературы.
Структура работы. Диссертация состоит из Введения, двух основных разделов, Заключения, библиографии и Приложения.
Во Введении обосновываются актуальность и научная новизна работы; определяются ее основные цели и приоритетные задачи, объект и предмет исследования; раскрывается теоретическая и практическая значимость; характеризуются положения, выносимые на защиту.
В первом разделе «Литературные связи Востока и Запада в исследованиях Ш.К.Сатпаевой» рассматриваются соотношения концептов Восток и Запад; основные теоретические понятия и определения литературных связей формулируются с учетом современных достижений в мировой филологии; выявляется своеобразие литературных связей казахской литературы с русской, восточными и западноевропейскими литературами ХIХ-ХХ веков.
Во втором разделе диссертации анализируются труды ученого о казахской литературе, ее истории и поэтике; обобщается вклад Ш.К.Сатпаевой в изучение жизни и творчества Ч.Ч.Валиханова, Абая, Ш.Кудайбердиулы и т.д.
В Заключение работы сформулированы выводы и результаты, полученные в процессе проведенного исследования.
Степень внедрения. Основное содержание диссертации и результаты работы докладывались на 10 международных научно-теоретических и научно-практических конференциях и отражены в 3 статьях, опубликованных в изданиях, рекомендованных Комитетом по надзору и аттестации в сфере образования и науки РК.
Теоретическая и практическая значимость работы определяется тем, что результаты исследования и рассматриваемые в нем факты могут быть использованы при подготовке и чтении лекций по специальному курсу «История казахской литературы» и «Литературные связи» студентам и магистрантам филологических факультетов ведущих вузов Казахстана.
