АЗЯРБАЙCАН МИЛЛИ ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ
ИГТИСАДИЙЙАТ ИНСТИТУТУ
Ялйазмасы щцгугунда
ВАЩИД ЩАCЫБЯЙ оьлу АББАСОВ
АГРАР-СЯНАЙЕ КОМПЛЕКСИ СИСТЕМИНДЯ САЩЯЛЯРАРАСЫ ЯЛАГЯЛЯРИН ТЯНЗИМЛЯНМЯСИНИН ИГТИСАДИ ПРОБЛЕМЛЯРИ
08.00.05 – Халг тясяррцфатынын игтисадиййаты вя идаря
едилмяси (кянд тясяррцфаты)
Игтисад елмляри доктору елми дяряжяси алмаг цчцн
тягдим едилмиш диссертасийанын
А В Т О Р Е Ф Е Р АТ Ы
БАКЫ - 2012
НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА
ИНСТИТУТ ЭКОНОМИКИ
На правах рукописи
ВАХИД ГАДЖЫБЕК оглы АББАСОВ
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ РЕГУЛИРОВАНИЯ МЕЖОТРАСЛЕВЫХ СВЯЗЕЙ В СИСТЕМЕ АГРОПРОМЫШЛЕННОГО КОМПЛЕКСА
08.00.05 – «Экономика и управление народным
хозяйством (сельское хозяйство)»
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т
диссертации на соискание ученой степени
доктора экономических наук
БАКУ - 2012
Диссертасийа иши Азярбайъан Елми-Тядгигат Кянд Тясяррцфатынын Игтисадиййаты вя Тяшкили Институтунда йериня йетирилмишдир.
Елми мяслящятчи: игтисад елмляри доктору, профессор
Рамиз Камал оьлу Исэяндяров
Рясми оппонентляр: АМЕА-нын мцхбир цзвц,
игтисад елмляри доктору, профессор
Яли Худу оьлу Нурийев
игтисад елмляри доктору, профессор
Эянъяли Язиз оьлу Эянъийев
игтисад елмляри доктору, профессор
Рамил Бяйляр оьлу Ялийев
Апарыъы тяшкилат: Азярбайъан Дювлят Аграр Университети
Мцдафия «____»” _____________ 2012-ъи илдя саат ______-да Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Игтисадиййат Институту няздиндяки Д.01.181 Диссертасийа Шурасынын иъласында кечириляъякдир.
Цнван: Аз 1143 Бакы шящяри, Щ.Ъавид проспекти 31, ЫЫ мяртябя, АМЕА Игтисадиййат Институту
Диссертасийа иши иля АМЕА-нын Мяркязи китабханасында таныш олмаг олар.
Автореферат «____»” ___________ 2012-ъи илдя эюндярилмишдир.
Д.01.181 Диссертасийа Шурасынын
елми катиби, игтисад елмляри намизяди, досент Э.С.Щаъыйева
ИШИN ЦMUMИ XARAKTERИSTИKASЫ
Тядгигатын актуаллыьы. Сон заманлар юлкя игтисадиййатында мягсядйюнлц тядбирлярин щяйата кечирилмяси аграр сащянин игтисадиййатында бир сыра уьурларын ялдя олунмасына, сащибкарлыг фяалиййятляри цчцн ялверишли шяраитлярин йарадылмасына, соиsал-игтисади инкишафын бцтцн истигамятляриня даир щцгуги базанын йарадылмасына, аграр-сянайе комплексинин истещсал, емал, мадди-техники тяжщизат, хидмят вя с. инфраструктурларынын йарадылмасына тякан вермишдир. Кянд тясяррцфаты вя сянайе истещсалында стабил артым тенденсийалары йаранмагла, ярзаг вя хаммаллар базарынын тянзимлянмясиня доьру атылан аддымлар юз бящрясини вермякдядир. Реэионларын сосиал-игтисади инкишаф програмларынын гябул олунмасы иля башланан тядбирляр реэионал инкишаф принсипляриня уйьун олараг милли аграр базарын формалашмасына, реэионал ямяк бюлэцсцнцн дяринляшмясиня, аграр-сянайе комплексинин сащя структурларынын тякмилляшдирилмясиня реал зямин йаратмышдыр. Юлкямизин Жянуби Гафгаз реэионунда малик олдуьу жоьрафи-тарихи яняняляри, гоншу юлкялярля апардыьы сцлщсевяр сийасяти вя бейнялхалг енеръи лайищяляриндя узунмцддятли стартеэийалара ясасланан игтисади сийасяти аграр-сянайе комплекси sistemind дя базар iqtisadiyyat принсипляринин реаллашмасына зямин йаратмышдыр.
Анжаг ХХ ясрин ахырларында юлкямиздя игтисади уьуrсузлугларымыз зямининдя башланан йенидянгурма ишляри, Ермянистан Республикасынын узун илляр бизя гаршы апардыьы эизли dmnilik сийасяти ачыг-ашкаржасына ярази иддиасына чевриляряк, Азярбайжанын суверен милли игтисадиййатынын дцнйавиляшмясиня гаршы хяйаняти иля цст-цстя дцшмякля, базар игтисадиййатына кечид кими талейцклц мясяляляря сюйкянян игтисади проблемляри даща да кяскинляшдирди. Бир тяряфдян Азярбайжана qar елан олунмамыш мцщарибяйя ряваж верilмяси, диэяр бir тяряфдян дя советляр бирлийинин даьылмасы иля юлкяни бцрцйян ижтимаи-сийаси бющранын дяринляшмяси милли идарячилик институтларынын формалашмасына вя фяалиййятиня юз мянфи тясирлярини эюстяряряк, кечмишдян мирас галмыш тясяррцфат инфраструктурларынын даьылмасыны даща да сцрятляндирди. Банк вя малиййя системиндя йаранмыш бющран игтисадиййатын бцтцн сащяляриня, хцсусиля дя истещсал-сянайе комплексляриня даьыдыжы зярбя вурду. Мцряккяб дахили вя харижи игтисади ялагяляря малик олан аграр-сянайе комплекси ися, юзцнямяхсус дювлят щимайядарлыьы вя гайьыкешлийинин азалмасы ужбатындан башга сащялярля мцгайисядя даща дярин проблемлярля гаршылашмаьа башлады. Кянд тясяррцфатына вя емал сянайесиня йюнялдилян мадди-техники вя малиййя ресурслары реэионал базарларын итирилмяси нятижясиндя эялир ялдя едиля билмямяси цзцндян дайандырылды, аграр-сянайе комплексиндя сащялярарасы игтисади вя истещсал ялагяляри позулмаьа башлады.
Аграр сащядя ислащатлара башланма яряфясиндя сащялярарасы ялагялярин позулмасы биткичилик вя щейвандарлыгда бир сыра мящсулларын, хцсусиля дя памбыг, тцтцн, цзцм, барама вя с. техники биткилярин истещсал вя емалынын айры-айры сащялярдя 5-8 дяфяйя гядяр азалмасына сябяб олмушду. Аграр сащя кичик вя орта сащибкарлыьын, мяшьуллуьун, мадди-техники ресурсларын жялб олундуьу ян бюйцк сащялярдян бири олдуьундан, мцвафиг фяалиййят сащяляринин зяифлямяси цзцндян кянд ящалисинин эялирляриня, хидмят вя сосиал инфраструктурлара вя тядавцл сферасына эцжлц зийан дяймишди. Мювжуд проблемляр сащялярарасы ялагяляря дя юз тясирини эюстярмякля емал сянайесини хаммалсыз галмаг тящлцкяси иля цзбяцз гоймушду. Игтисади вя сийаси фяалиййят сащясиндя бюйцк тяжрцбяси вя бажарыьы олан цмуммилли лидер Щейдяр Ялийевин игтисади инкишафда ортайа гойдуьу гятиййятли ислащат програмы вя ишэцзар ирадяси нятижясиндя игтисади сабитлийин йаранмасына наил олунду. Кянд тясяррцфаты истещсалынын бир чох сащяляриндя, о жцмлядян тахылчылыгда, щейвандарлыгда, тярявязчиликдя, мейвячилик вя бостанчылыгда йцксяк инкишаф темпляриня наил олунду. Бу эцн дя апарылан ардыжыл игтисади сийасят ялдя олунан наилиййятлярин даща да мющкямлянмясиня доьру инамы артырыр. Кянд тясяррцфаты истещсалында йени емал вя хидмят сащяляринин йарадылмасы истигамятиндя щяйата кечирилян гуружулуг ишляри ят, сцд, мейвя, тярявяз, памбыг, тцтцн вя с. мящсулларын сянайе емалынын артмасында да мцшащидя олунмагдадыр.
Бцтцн бу гейд олунан мцсбят дяйишикликляр щяля дя аграр-сянайе истещсалында мювжуд потенсиалдан там истифадя олунмасы цчцн кифайят дейилдир. Кянд тясяррцфаты истещсалынын бир чох сащяляриндя мящсулдарлыг сявиййяси щяля дя ашаьы олараг, бцтювлцкдя аграр-сянайе истещсалында ямяк мящсулдарлыьынын йцксялдилмясиня имкан вермир. Сащялярарасы ялагялярин гаршылыглы мараг вя игтисади мянафе принсипляри ясасында гурулмамасы, техники биткилярин емалы ilя mяшьul olan сянайе mцяssisяlяrindя хаммал чатышмазлыьы иля нятижялянмишдир.Ярзаг мящсуллары истещсалынda ися qida mяhsullarыnыn емалолунма сявиййясинин зяифлямяси вя емал мцяссисяляринин истещсал эцжляриндян истифадянин ашаьы дцшмясиня сябяб олмушдур. Юзцнцмалиййяляшдирмя имканлары зяифлядийиндян биткичилик вя щейвандарлыг сащяляринин мадди-техники ресурсларла тяминатында нисби эерилямяляр мцшащидя олунмагдадыр ки, бу да реэионда кянд тясяррцфаты истещсалчыларынын рягабят габилиййятлилийиня юз мянфи тясирини эюстярмякдядир.
Хцсусиля гейд етмяк лазымдыр ки, сащялярарасы ялагялярдя йаранмыш дезинтеграсийа просесляри кянд тясяррцфаты истещсалында сащядахили сфералара да юз мянфи тясирини эюстярмишдир. Тясяррцфатларда торпаг вя ямлак пайларынын бюлцшдцрцлмяси тясяррцфатларын хырда мцлкиййятчиляря парчаланмасы иля нятижяляняряк, тямяркцзляшмянин позулмасына эятириб чыхармышдыр. Истещсалын ихтисаслашмасы, кооперасийалашмасы vя тямяркцзляшмяси фярди korporativ мараглара гурбан вериляряк истещсалын сон нятижяляриня йюнялдилян тясяррцфатчылыг принсипляри позулмушдур. Юзялляшдирилдикдян сонра ачыг типли сящмдар жямиййятляриня чеврилян емал мцяссисяляринин бир чоху тясяррцфат ялагяляринин позулмасы цзцндян юз фяалиййятини дайандырмаьа мяжбур олмуш, диэярляри ися макроигтисади шяраитляри дцзэцн дяйярляндиря билмямяляри ужбатындан яняняви истещсал-тясяррцфат ялагяляри гура билмямишляр. Бир сюзля, рegiонал сявиййядя фяалиййят эюстярян аграр-сянайе комплекси бирэя истещсалын вя сон нятижялярин сямярялилийинин артмасына йюнялдилмиш бцтюв ярази тякрар истещсал системи кими фяалиййят эюстярмяк имканларындан мящрум олмушдур. Бцтцн бу гейд олунанлар аграр-сянайе комплексиндя сащялярарасы интеграсийа системляринин формалашмасы вя фяалиййятинин тяшкилати-игтисади ясасларыны тямин едян, нязяри вя практики консептуал принсипляря даир щяртяряфли, комрлекс тядгигатларын апарылмасы зярурятини ортайа гойур. Мящз бу сащядя узун иллярдян бяри апардыьымыз елми-тядгигат ишляринин нятижяляри цмумиляшдириляряк, диссертасийа ишинин мювзусунун мцяййянляшдирилмяси сащялярарасы ялагялярин тянзимилянмясиндя игтисади проблемлярин даима актуал олмасы зярурятиндян ортайа чыхмышдыр.
Проблемин юйрянилмя вязиййяти. Аграр-сянайе комплексиндя сащялярарасы ялагялярин айры-айры аспектляринин тянзимлянмяси иля ялагядар игтисади проблемляр, щям харижи юлкялярин аграр-игтисадчы алимляринин, щям дя Азярбайжан аграр-игтисадчы алимляринин тядгигат ишляринин мювзу предметиня чеврилмишдир. Макроигтисади вя микроигтисади сявиййялярдя сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясинин идаряетмя проблемляри Я.Я.Мащмудов, А.А.Надиров, З.Я.Сямядзадя, И.Щ.Алыйев, Щ.Б.Аллащвердийев, Я.Ч.Вердийев, Т.С.Вялийев, Ш.Я.Жябрайылов, Л.И.Абалкин, Г.И.Будылкин, В.Г.Боев, В.А.Добрынин, А.М.Гатаулин, И.Г.Ушачов, У.А.Тихонов вя диэяр алимляр тяряфиндян тядгиг олунараг юйрянилмишдир. Макроигтисади вя мезоигтисади сявиййялярдя сащялярарасы ялагялярин юйрянилмяси проблемляри А.К.Ялясэяров, И.Ш.Гарайев, С.В.Салащов, А.И.Мяммядов, М.Х.Мейбуллайев, И.Щ.Ибращимов, И.В.Ящмядов, Б.Х.Аташов, Р.М.Жябийев, А.Б.Аббасов, Е.Н.Крылатых, V.Й.Узун, А.И.Панченко, И.Ф.Хыков, К.К.Кумехов, П.Е.Гасийев, Ф.К.Шакиров, Р.Я.Балайев вя башгалары тяряфиндян нязяри вя практики тядгигатлар ясасында юйрянилмишдир. Мезоигтисади вя микроигтисади сявиййялярдя реэионал игтисади инкишафын сащялярарасы проблемляри Р.Макконелл, Я.Х.Нурийев, М.Фридман, А.Ш.Шякярялийев, Щ.А.Хялилов, Э.Я.Эянжийев А.Ф.Мусайев, А.Т.Ящмядов, Р.К.Исэяндяров, Р.Б.Ялийев, А.И.Ширялийев, А.М.Мящяррямов вя башгалары тяряфиндян тядгиг едиляряк юйрянилмишдир.
Аграр-сянайе комплексинин сащя проблемляринин айры-айры реэионларда вя юлкялярдя мцхтялиф идаряетмя сявиййяляриндя юйрянилмяси, щяр бир реэионда тябии-иглим вя игтисади шяраитлярин спесификлийиндян асылы олараг, бу проблемин базар игтисадиййаты шяраитиндя кифайят гядяр дяриндян юйрянилмямяси аграр-сянайе комплексинин реэионал системляриндя сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясинин бирбаша вя долайы цсулларына даир елми-нязяри ясасландырмалара, практики тяклиф вя тювсийялярин щазырланмасына йени-йени зярурятляр йаратмагдадыр. Сон иллярдя аграр-сянайе комплекси сащяляриндя сащялярарасы ялагялярин тякмилляшдирилмясиня даир ялдя олунмуш елми-нязяри вя методики база индики шяраитдя бу мювзунун даща дяриндян юйрянилмясиня имкан йаратса да, базар игтисадиййаты шяраитиндя сащялярарасы ялагялярин стратеэийа вя тактикасына даир ясасландырылмыш гярарлар цчцн там кифайят дейилдир. Бу вахта кими апарылан тядгигатларын чохунда сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясинин игтисади проблемляри ващид бир систем щалында тядгигат ишляринин предметиня чеврилмямишдир. Мящз бу зярурят диссертасийа ишиндя сащялярарасы ялагяляр системинин бирбаша вя долайы тянзимлянмясинин игтисади проблемляриниn тядгигат обйекти кими сечилмясини шяртляндирмиш, елми йениликлярин ялдя олунмасына имкан верян мягсяд вя vязифялri мцяййян етмишдир.
Тядгигатын мягсяд вя вязифяляри. Тядгигатынын мягсяди аграр-сянайе комплексиндя сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясинин нязяри-методолоъи ясасларыны мцяййянляшдиряряк, бу ялагялярин мювжуд вязиййятини тящлил етмякдян, сащялярарасы ялагяляр системинин тяшкилати-игтисади вя дювлят тянзимлянмяси механизмлярини арашдырмагдан, сащялярарасы ялагялярин тякмилляшдирилмясиндян, аграр-сянайе комплекси сащяляринин вя мцяссисяляринин йаранмыш бющран вязиййятиндян чыхмалары истигамятиндя елми жящятдян ясасландырылмыш тяклифлярин щазырланмасындан ибарятдир. Гаршыйа гойулан мягсядя наил олмаг цчцн ашаьыдакы вязифялярин йериня йетирилмяси зярури щесаб едилмишдир:
- базар игтисадиййаты шяраитиндя системли тядгигат обйекти кими, сащялярарасы ялагялярин игтисади мащиййятини юйрянмяк;
- аграр-сянайе тякрар истещсал просесляринин инкишаф хцсусиййятлярини юйрянмяк вя сащялярарасы ялагялярин тяснифатыны щазырламаг;
- базар игтисадиййаты шяраитиндя аграр-сянайе комплекси сащяляринин истещсал вя игтисади ялагяляринин тянзимлянмясинин нязяри вя методики ясасларыны тядгиг етмяк;
- сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясинин мейарлыг принсипляри вя эюстярижиляр системини тящлил етмяк;
- аграр-сянайе комплексинин сащя идаряетмя системиндя баш верян игтисади инкишаф тязащцрлярини вя мейллярини мцяййянляшдирмяк;
- аграр сащядя хаммал истещсалы сащяляринин инкишафы вя игтисади сямярялилийинин мювжуд вязиййятини арашдырмаг;
- аграр сащядя емал сянайеси сащяляринин мцасир инкишаф сявиййяси вя игтисади сямярялилийинин мювжуд вязиййятини тядгиг етмяк;
- аграр-сянайе комплекси системиндя сащялярарасы ялагялярин идаря едилмясинин вя прогнозлашдырылмасынын ясас истигамятлярини мцяййянляшдирмяк;
- базар игтисадиййаты шяраитиндя аграр-сянайе комплексиндя кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин инкишаф истигамятлярини мцяййянляшдирмяк;
- сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясиндя мцлкиййят мцнасибятляринин ролуну вя характерик жящятлярини тядгиг етмяк;
- сащялярарасы ялагялярдя инщисарчылыьын баш вермя сябяблярини вя кянд тясяррцфаты истещсалында йаратдыьы проблемляри арашдырмаг;
- аграр-сянайе комплекси системиндя сащялярарасы ялагяляря тясир едян игтисади механизмляри мцяййянляшдирмяк вя тящлил етмяк.
Тядгигатын обйектини гаршыйа гойулан мягсядя мцвафиг олараг, кянд тясяррцфаты истещсал сащяляри, емал сянайеси сащяляри, аграр сащянин тянзимлянмяси иля ялагядар фяалиййят эюстярян идаряетмя структурлары тяшкил едир.
Тядгигатын предметини макро, микро, мезо вя мего сявиййялярдя сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясинин игтисади proseslri вя механизмляри тяшкил едир.
Тядгигатын нязяри вя методолоъи ясасыны игтисади нязяри биликляр, классик игтисадчыларын ясярляри, мцасир харижи вя юлкя игтисадчыларынын проблемля баьлы елми ясярляри вя тядгигатлары, елми-тядгигат институтларынын елми щесабатлары, ганунверижилик вя ижра органларынын аграр-сянайе комплекси сащяляринин инкишаф проблемляри цзря мцвафиг ганунлары вя норматив-щцгуги сянядляри, юлкя Президенти тяряфиндян тясдиг едилмиш милли инкишаф програмлары тяшкил едир.
Тядгигатын йериня йетирилмяси просесиндя цмуми тядгигат методу кими диалектиk вя хцсуси игтисади тядгигат методлары олан аналитик, монографик, абстракт мянтиги, игтисади-статистик, рийази-статистик, конструктив щесаблама вя диэяр методлардан истифадя едлмишдир.
Тядгигатын информасийа базасыны Кянд Тясяррцфаты Назирлийинин, Дювлят Статистика Комитясинин, кянд тясяррцфаты вя емал сянайеси мцяссисяляринин статистик эюстярижиляри, бейнялхалг конфранс вя форумларын, елми-тядгигат институтларынын, о жцмлядян Азярбайжан Елми-Тядгигат Кянд Тясяррцфатынын Игтисадиййаты вя Тяшкили Институтунун материаллары тяшкил едир.
Тядгигатын елми йенилийи елми жящятдян ясасландырылмыш ашаьыдакы мцддяалардан ибарятдир:
- базар игтисадиййаты шяраитиндя сащялярарасы ялагялярин системлилийини мцяййян едян игтисади ганун вя категорийаларын елми-нязяри принсипляри цмумиляшдириляряк, сащялярарасы сявиййядя щяйата кечирилян мадди истещсалын обйектив шяртляри мцяййянляшдирилмишдир;
- сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясиндя базар игтисадиййаты ганунларынын истифадя олунмасынын консептуал ясаслары мцяййян едилмишдир;
- сащядахили вя сащялярарасы кооперасийанын формалашмасынын цмуми игтисади ганунауйьунлугларынын вя принсипляринин елми-нязяри ясаслары мцяййянляшдирилмишдир;
- аграр сащядя кооперасийа щярякатынын тарихи-игтисади аспектляри тящлил олунараг, базар игтисадиййаты шяраитиндя кооперасийанын елми-нязяри ганунауйьунлугларыны мцяййян едян игтисади механизмляр ясасландырылмышдыр;
- кянд тясяррцфаты истещсалы иля истещлак сфералары арасында истещсал-технолоъи системлярин ардыжыллыьы вя гаршылыглы мянафелярини якс етдирян, сащялярарасы ялагя типлярини мцяййян едян функсионал моделляр мцяййянляшдирилмишдир;
- аграр-сянайе комплексинин сащя идаряетмя сиsтеминдя баш верян игтисади инкишаф мейлляри тядгиг олунараг, функсионал сащя структурунун тякмилляшдирилмясиня даир тяклифляр ишлянмишдир;
- сащялярарасы ялагялярин инкишафынын функсионал прогнозлашдырма модели ишлянмишдир;
- сон мящсулун артырылмасыны мцяййян едян мягсядляр системи формалашдырылараг, сон мящсулун артырылмасынын маркетинг стратеэийасы ишлянмишдир;
- аграр-сянайе комплекси системиндя кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин инкишаф моделляринин тякмилляшдирилмясиня даир тяклифляр ишлянмишдир;
- сащялярарасы ялагялярин тякмилляшдирилмясиндя мцлкиййят мцнасибятляринин ролу ясасландырылараг, бунун тякмилляшдирилмя истигамятляри мцяййян едилмишдир;
- сащялярарасы ялагялярдя инщисарчылыьын ролу ясасландырылмагла, бунун арадан галдырылмасынын ясас истигамятляри мцяййянляшдирилмишдир;
- сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясиндя игтисади механизмлярин тякмилляшдирилмясиня даир тяклифляр ишлянмишдир.
Тядгигатын практики ящямиййяти базар игтисадиййаты шяраитиндя сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясинин консептуал мясяляляринин вя методики ясасларынын ишлянмясиня, сащялярарасы ялагялярин мювжуд вязиййятини мцяййян едян эюстярижиляр системинин мцяййянляшдирилмясиня, аграр-сянайе комплексинин сащя идаряетмя системиндя баш верянмейллярин гиймятляндирилмясиня, кянд тясяррцфаты вя сянайе истещсалынын игтисади сямярялилийинин йцксялдилмясиня, сащялярарасы ялагялярин идаря едилмясинин комплекс системинин тякмилляшдирилмясиня, сащялярарасы ялагялярин инкишафынын прогнозлашдырылмасына, истещсал вя емал сфераларында кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин эцжляндирилмясиня, сащялярарасы системлярдя мцлкиййятдян сямяряли истифадя едилмясиня, инщисарчылыг мейлляринин арадан галдырылмасына, сащялярарасы ялагялярдя гиймят вя эюмрцк механизмляринин тякмилляшдирилмясиня даир елми жящятдян ясасландырылмыш тяклифлярин щазырланмасындан ибарятдир.
Тядгигат ишинин нятижяляриндян истифадя олунмасы. Тядгигат заманы ялдя олунан нятижяляр вя тяклифляр Азярбайжан Елми-Тядгигат Кянд Тясяррцфатынын Игтисадиййаты вя Тяшкили Институтунун елми-тядгигат ишляри планларына дахил едиляряк аграр сянайе комплекси системиндя кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин инкишаф истигамятляринин мцяййянляшдирилмясиндя, емал сянайесинин игтисади инкишаф проблемляринин щялл едилмясиндя истифадя олунмаг цчцн Кянд Тясяррцфаты Назирлийинин мцвафиг бюлмяляриня тягдим олунмушдур. Аграр-сянайе комплексиндя кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин тякмилляшдирилмясиня, емал сянайесинин инкишаф проблемляриня даир апарылан елми-тядгигат ишляринин нятижяляри «Аграр ислащатын ясаслары щаггында», «Колхоз вя совхозларын ислащаты щаггында» Азярбайжан Республикасынын ганунларынын щазырланмасы заманы истифадя олунмушдур. Истещлакда вя ярзаг тящлцкясизлийиндя йыьымдан сонракы технолоэийаларын инкишаф тенденсийалары вя ролуна даир, Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын ФАО тяшкилатынын ЭФАР – Кянд Тясяррцфаты Тядгигатынын Глобал Форумунда «Йыьымдан сонракы технолоэийаларын вязиййяти вя инкишаф перспективляриня» даир тяклифляр vя tюvsiyяlяr глобал ярзаг тящлцкясизлийи цзря тяшяббцсляря даир тювсийялярин щазырланмасында истифадя олунмушдур.
Сащялярарасы ялагялярин сямярялилийинин йцксялдилмясиня, аграр сащядя кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин, мцлкиййят мцнасибятляринин тякмилляшдирилмясиня, аграр-сянайе комплексиндя инщисарчылыьын арадан галдырылмасына даир тяклифляр эяляжякдя аграр сащядя милли инкишаф програмларынын щазырланмасы заманы истифадя олуна биляр.
Тядгигатын нятижяляринин апробасийасы. Тядгигат ишинин нятижяляри Азярбайжан Елми-Тядгигат Кянд Тясяррцфатынын Игтисадиййаты вя Тяшкили Институтунун мцвафиг шюбяляриндя вя елми семинарларында мцзакиря едиляряк бяйянилмиш вя монографийа кими дярж олунмасы тювсийя едилмишдир. Диссертасийа тядгигатынын нятижяляри 35-дян чох бейнялхалг вя республика елми-практики конфрансларда, о жцмлядян, «Аграр-сянайе комплексиндя базар мцнасибятляринин мювжуд вязиййяти вя перспeктивляри» мювзусунда кечирилян Бейнялхалг елми-практики конфрансда, Москва ш., 1997-жи ил; Бакы Дювлят Университетинин 80 иллийиня щяср олунмуш елми конфрансда, Бакы ш., 1999-жу ил; ”Кооперасийа вя ямякдашлыг” мювзусунда кечирилян Бейнялхалг форумда, Москва 2000-жи ил; БМТ-нин ФАО тяшкилатынын Мяркязи Асийа вя Загафгазийа юлкяляринин «Йыьымдан сонракы технолоэийаларын мювжуд вязиййяти вя инкишаф перспективляри» мювзусунда кечирилян реэионал семинарында, Алматы ш., 2002-жи ил; Аграр ислащатларын 10 иллийиня щяср олунмуш елми-практики конфрансда, Бакы ш., 2005-жи ил; АМЕА-нын Игтисадиййат Институтунда Щ.Ялийевин язиз хатирясиня щяср олунмуш «Азярбайжан игтисадиййаты йени инкишаф мярщялясиндя: уьурлар, проблемляр, тяклифляр» мювзусунда кечирилн елми-практики конфрансда, Бакы ш., 2006-жы ил; «Аграр ислащатларын нятижяляри вя дайыныглы инкишаф проблемляри» мювзусунда кечирилян елми-практики конфрансда, Бакы ш, 2006-жы ил; Гафгаз Университетиндя кечирилян ЫЫ Бейнялхалг конфрансда, Бакы ш. 2007-жи ил; «Маркетинг вя жямиййят» мювзусунда кечирилян бейнялхалг елми-практики конфрансда, Казан ш., 2008-жи ил; Щ.Ялийевин 85 иллийиня щяср едилмиш елми-практики конфрансда, Бакы ш., 2008-жи ил; Бакы Дювлят Университетинин 90 иллийиня щяср олунмуш Бейнялхалг елми конфрансда, Бакы ш., 2009-жу ил; «Милли инкишаф моделинин формалашмасы проблемляри» мювзусунда кечирилян республика елми-практик конфрансында, Бакы ш., 2010-жу ил; «Инновасийалы кянд тясяррцфаты истещсалынын формалашдырылмасы проблемляри» мювзусунда бейнялхалг елми-пактики конфрансnда, Бакы ш., 2010-жу ил; «Ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмясинин сосиал-игтисади проблемляри» мювзусунда бейнялхалг елми-практики конфрансда, Бакы ш, 2011-жи ил; «Аграр игтисадиййат: мцстягиллийин 20 илиндя» мювзусунда бейнялхалг елми-практики конфрансда, Бакы ш, 2011-жи ил; «Мцасир бейнялхалг мцнасибятлярин формалашмасынын Mилли игтисадиййата тясир механизмляри» мювзусунда елми-практики конфрансда, Бакы ш, 2011-жи ил; «Глобаллашма мцщитиндя игтисади тящлцкясизлийин тямин олунмасында эюмрцк тянзимлянмясинин ролу» мювзусунда бейнялхалг елми-практики конфрансда, Бакы ш, 2011-жи ил мярузя едилмишдир.
Тядгигатын нятижяляри цзря дярж едилмиш ясярляр. Диссертасийа мювзусу цзря цмуми щяжми 49 чап вяряги олан 2 монографийа, 90-дан чох мягаля вя 15 тезис, о жцмлядян 7-и Москва, 1-и Махачгала, 1-и Алматы, 1-и Казан, 1-и Тамбов, 1-и Тиблиси шящярляриндя дярж олунмушдур.
Диссертасийа ишинин щяжми вя гурулушу. Диссертасийа иши эириш, дюрд фясил, нятижя вя 155 адда истифадя олунмуш ядябиййат сийащысындан ибарят олуб 287 сящифядир. Бурада 32 жядвял, 9 схем вя 2 шякил верилмишдир.
ИШИН ГЫСА МЯЗМУНУ
Giriшdя tяdqiq olunan problemin aktuallыьы яsaslandыrыlaraq, онун юyrяnilmя vziyyti шяrh olunур, тядгигатын mяqsяd vя vяzifяlяri, obyekti vя predmeti gюstяrilир, dissertasiyada istifadя olunmuш tяdqiqat metodlarыna vя informasiya mяnbяlяrinя dair mяlumatlar verilmiшdir.Tяdqiqat nяticяsindя яldя olunan yeniliklяr, praktiki яhяmiyyяt kяsb edяn nяticя vя tяkliflяr, tяdqiqatын nяticяlяrindяn istifadя olunmasы вя aprobasiyasыna dair mяlumatlar шярщ олунур.
Dissertasiya iшinin birinci fяslindя bazar iqtisadiyyatы шяraitindя aqrar-sяnaye kompleksi sistemindя sahяlяrarasы яlaqяlяrin tяnzimlяnmяsinin nяzяri-metodoloji яsaslarы mцяyyяnlяшdirilmiшdir. Sahяlяrarasы яlaqяlяrin sistemliliyi vя iqtisadi tяnzimlяnmяsinin konseptual mяsяlяlяri шяrh olunaraq bazar iqtisadiyyatы шяraitindя sahяlяrarasы яlaqяlяrin tяnzimlяnmяsinin nяzяri vя metodiki яsaslarы tяdqiq olunmuшdur. Aqrar-sяnaye kompleksindя sahяlяrarasы яlaqяlяrin tяnzimlяnmяsinin optimallыq prinsiplяri vя gюstяricilяri mцяyyяnlяшdirilmiшdir.
Бир сыра ярзаг вя гейри-ярзаг мящсулларынын истещлакына олан тялябатларын эцндян-эцня артмасы, базар игтисадиййаты шяраитиндя аграр-сянайе комплексинин системли фяалиййятини мцяййян едян ясас елементлярдян бири кими, сащялярарасы ялагяляриn inkiшaf etdirilmяsini бу комплекся дахил олан тясяррцфат субйектляри гаршысында йени вязифя кими ортайа гойур. Аграр-сянайе мцяссисяляриндя истещсал олунан ярзаг мящсулларыныn вя кянд тясяррцфаты мяншяли сянайе хаммалларынын халг тясяррцфатынын башга сащяляриндя щеч бир явязедижиляринin олмамасы кими шяртляндирижи амилляр, бу сащянин даими сащибкарлыг обйекти кими инкишаф етдирилмясини вя макроигтисади сявиййядя тянзимлянмясини тяляб едир.
Ярзаьын, кянд тясяррцфаты мяншяли сянайе хаммалларынын вя диэяр ямтяя мящсулларынын истещлака дахил олмасындан яввял баш верян истещсал, мцбадиля вя бюлэц кими мцряккяб просесляр, сащялярарасы ялагялярин диггят мяркязиндя сахланмасыны тяляб едир. Бцтцн бу мящсулларын ялдя едилмяси жямиййят тяряфиндян истещлак олунан мадди немятлярин истещсал олунмасына йюнялдилян ижтимаи ямяйин вя мадди ресурсларын мцхтялиф комбинасийаларла истифадясини тяляб етдийи цчцн, бунларын да сямяряли тяшкилини сосиал-игтисади вя мадди-техники характерли амилляр комплексиндян кянарда щяйата кечирмяк мцмкцн дейилдир.
Аграр-сянайе комплекси системиндя йени мцлкиййят мцнасибятляринин формалашмасы иля ялагядар олараг сосиал-игтисади вя мадди-техники амиллярин тясириндян сащялярарасы ялагяляр системиндя дя бир сыра принсипиал дяйишикликляр баш вермишдир. Баш верян дяйишикликляр хцсуси мцлкиййят формаларынын йарадылмасы иля ялагядар олараг, истещсал мцнасибятляринин тамамиля йени принсипляриня ясасланыр. Бу принсиплярин щяйата кечирилмяси илк нювбядя республиканын кянд тясяррцфатынын юзцнямяхсус жоьрафи, технолоъи, биолоъи, сосиал-игтисади вя башга амилляринин нязяря алынмасы бахымындан, сащялярарасы ялагяляри юзцндя якс етдирян аграр-сянайе интеграсийасында йени мярщялядир.
Сон йарымясрлик бир дювр ярзиндя кянд тясяррцфаты истещсалынын сянайе технолоэийасы ясасында инкишафы мцвафиг сащядя игтисади ялагялярин йаранмасына имкан вермишдир. Айры-айры тарихи инкишаф мярщяляляриндя ися игтисади ялагяляр якс етдирдикляри мювжуд истещсал мцнасибятляри кими даим дяйишикликляря мяруз галыр вя юзцнцн бу конкрет тарихи шяраитя уйьун сурятдя ялагяляндирилмясини тяляб едир. Бу эцн хцсуси мцлкиййятя кечидля баьлы олан обйектив зярурят ися буна уйьун дцзэцн игтисади сийасят вя тясяррцфатчылыг методларынын сечилмясини юн плана чякир.
Азярбайжанда сийаси вя игтисади мцстягиллик ялдя едилдийи дювря гядяр олан сон бир нечя илляр ярзиндя республикамызын аграр-сянайе комплексинин инкишафында ялдя едилян бязи мцсбят жящятлярля йанашы бир сыра хошаэялмяз мейлляр вя обйектив мянтиги ардыжыллыьа уйьун олмайан тяшкилатi-идаряетмя формаларынын йарадылмасыna тясадцф олунду ки, бунларын да фяалиййяти позитв дяйишикликляря шяраит йаратмады.
Аграр-сянайе интеграсийасы ясасында йаранан iqtisadi fяaliyyяtляр аграр-сянайе комплекси системиндя сащялярарасы ялагялярин вящдятлилийини мцяййян едян башлыжа амиллярдяндир. Бу fяaliyyяtlяr игтисади инкишафын мцяййян мярщялясиндян кечмиш ихтисаслашма, тямяркцзляшмя, кооперасийалашма вя интеграсийалашманын бцтцн имканларындан максимум дяряжядя бящрялянмяк имканларына малик олсалар да, мцлкиййят мцнасибятляри иля мящдудлашан игтисади проблемлярля гаршылашырлар. Апаrылаn елми тядгигатлар нятижясиндя мялум олмушдур ки, истещсалын сонракы тяшкили формаларында мейдана чыхан интеграсийа принсипляри гейд олунан тяшкилати-игтисади просеслярля сых гаршылыглы ялагядардыр вя онлара sasl тяшкилати база йарадыр.
Мцстягил игтисади сийасятин апарылдыьы индики дюврдя сащялярарасы ялагялярин тякмилляшдирилмяси милли игтисадиййатын системли инкишафынын ясас принсипляриндян биридир. Аграр-сянайе комплекси системи милли игтисадиййатда кямиййят вя кейфиййят мигйасына эюря, сащялярарасы ялагялярин ян бюйцк алт системляриндян бирини тяшкил едир. Сащялярарасы ялагяляр системиндя бу фяалиййятляр комплексинин мягсядлилийи, аграр базарын формалашмасы вя жямиййятин чохсащяли истещлак тялябатларынын юдянилмясиндя мювжуд ресурслардан сямяряли истифадя едилмясиндян ибарятдир.
Аграр ислащатларын апарылмасы просесиндя сащялярарасы ялагялярин йениляшдирилмясиндя апарылан мцшащидя вя арашдырмалар эюстярир ки, щеч дя бу просес игтисадиййатын ясас фазасы щесаб олунан илкин истещсал сащяляринин игтисади мараг вя мянафеляриня уйьун олараг щяйата кечирилмямишдир. Бунун бир сыра обйектив вя субйектив сябябляри вардыр. Обйектив сябябляри ондан ибарятдир ки, кянд тясяррцфаты юзц-юзлцйцндя чох елм вя ресурстутумлу сащя олдуьундан, бурайа фасилясиз малиййяляшмя програмлары иля йанашы, дювлятин мцвафиг субсидийалары вя субвенсийалары да йюнялдилмялидир. Щяр шейдян яввял кянд тясяррцфаты мювсцми истещсал характериня малик олдуьундан бурада даими эцзяштли кредитляшмя сийасяти щяйата кечирилмялидир. Чох вахт ися бу сийасят компанийа характери дашыдыьындан ардыжыл апарылмамыш вя сон щесабда эюзлянилян нятижяляр ялдя олунмамышдыр.
Сащялярарасы ялагялярин йенидян гурулмасы дахили имканлар щесабына мювжуд олан вя кянардан жялб олуна билян минимал малиййя вясаитляринин дцзэцн баланслашдырылмасыны вя игтисади васитялярля тянзимлянмясини тяляб едир. Аграр-сянайе комплекси системиндя сащялярарасы ялагялярин йени принсипляр ясасында инкишаф етдирилмяси щяр шейдян яввял торпаг вя ямлак цзяриндя хцсуси мцлкиййятин мейдана эялмяси иля ялагядар олараг, баш верян мцнасибятляр цзяриндя гурулмалыдыр. Бу, ашаьыдакы принсипляри юн плана чякир:
- кянд тясяррцфаты истещсалынын йерли вя харижи базарын тялябляриня уйьун йени параметрляринин мцяййянляшдирилмяси;
- кянд тясяррцфаты вя емал сянайеси мцяссисяляри арасында йени мцлкиййят мцнасибятляринин формалашмасындан иряли эялян кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин формалашдырылмасы;
- кянд тясяррцфатыныn истещсал, хидмят вя тижарят фяалиййятлярини якс етдирян кооперасийаларда иштиракыныn вя маркетинг фяалиййятинин эенишляндирилмяси;
- кянд яразиляриндя мцвафиг сосиал инфраструктур сащяляринин йарадылмасы;
- дювлятин аграр сийасятинин щяйата кечирилмясиня уйьун олараг сащялярарасы ялагялярин дювлят тянзимлянмяси принсипляринин мцяййянляшдирилмяси;
- аграр сащянин бейнялхалг игтисади системя интеграсийасына имкан верян милли вя цмуми мянафелярин сярщядляринин дягигляшдирилмяси.
Бир сыра игтисади ядябиййатларда, елми-нязяри мянбялярдя, мятбуат сящифяляриндя вя бязи информасийа васитяляриндя игтисадиййатын дювлят тянзимлянмси вя сярбяст базар игтисадиййаты анлайышларына мцnasibяtdя мцяллифляр бир-бириня барышмазлыг mюvqeyi gюstяrяrяk, бу мясяляляри зиддиййятли проблемляр сявиййясиня галдырмaьa чalышыrлар. Игтисадиййатын идаря олунмасында дювлят тянзимлянмяси вя сярбяст базар механизмляриндян истифадя мясяляляри айры-айрылыгда мцхтялиф игтисади фикирли алимляр вя елми жяряйанлар тяряфиндян дястякляняряк, жямиййятин мцхтялиф тарихи инкишаф мярщяляляриндя юзляринин доьрулуьуну сцбут етмяйя чалышмышлар. Бу эцн игтисадиййатымызын йенидян гурулмасында даща чох цстцнлцк верилян “сярбяст базар игтисадиййаты” анлайышы бязи игтисадчылар тяряфиндян XЫX ясрин сонраларыndakы elmi tяfяkkцr сявиййясиня ендириляряк, чох бясит формада тягдим едилмяйя башламышдыр. Щал-щазырда ися сющбят дцнйанын инкишаф етмиш вя инкишаф етмякдя олан юлкяляринин игтисади инкишаф истигамятиндя йеэаня чыхыш йолу щесаб олунан о базар игтисадиййатындан эедир ки, орада илкин капиталист мцнасибятляри там трансформасийа олунараг, инкишаф етмиш базар тясяррцфатчылыьына гядяр йцксялмишдир.
Аграр-сянайе комплексинин тянзимлянмяси макроигтисади сявиййядя стратеъи мягсядляря ясасланмагла цмумиляшяряк кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалында сямяряли истещсалы, бюлэцнц, мцбадиляни вя истещлакы тямин етмяйя йюнялмямишдир. Цмуми мягсядляр чохсащяли тясяррцфат структурларында якс олундуьу кими фярди мянафеляря вя конкрет мягсядляря шахяляндийи цчцн мцряккяб бир системи тяшкил едир. Марксист идеологларынын ады иля баьладыьымыз игтисади системимиз йетмиш илдян артыг олан бир дюврц ящатя ется дя, обйектив игтисади инкишаф ганунауйьунлугларына ясасланмадыьына эюря тяняззцля уьрамалы олду. Классик игтисади нязяриййянин радикал истигамятляринин инкишафында юзцнямяхсус йер тутан марксист жяряйанын ящямиййяти, бирбаша мцшащидя вя фактларын ясасында баш верян диалектика ганунларынын игтисади нязяриййяйя тятбиг едилмяк бажарыьы иля мцяййян олунараг гябул едилир. Игтисадиййат елминя тарихи ардыжыллыгларын юйрянилмяси ганунауйьунлугларындан йанашылараг, истещсал просесиндя, бюлэцдя, мцбадилядя вя истещлакда инсанлар арасында формалашан игтисади мцнасибятлярин щяртяряфли юйрянилмясиня бахмайараг, онун эяляжяк инкишафла дцзэцн ялагяляндирилмямяси, тарихи инкишафда мцщцм рол ойнайан игтисади системин жямиййятдя юзцнц сосиал базадан мящрум етмяк сявиййясиня гядяр олан сон щяддя чатдырмасына шяраит йаратды.
Тябиидир ки, щяр бир игтисади фяалиййятин сон мягсяди, инсанларын тялябатларынын сямяряли шякилдя юдянилмясиня йюнялдилмиш бир сыра програмлы фяалиййятлярля мцяййян едилир. Мцяййян мягсядляря йюнялдилян програм характерли фяалиййятляри щяйата кечирмяк цчцн, йахын дюврляри ящатя едян тактики мясяляляри мцяййянляшдирмяк вя щялл етмяк тяляб олунур. Игтисадиййатын инкишаф етмиш мярщяляляриня йахынлашдыгжа фяалиййят програмларына дахил олан сон мягсядляр нисби дяйишкянликляря малик олараг, даими дяйишян игтисади шяраитлярин, елми-техники тяряггинин, мцбадиля вя бюлэцнцн шяртляндирижи истигамятляри иля щяйата кечмяйя башлайыр. Игтисадиййатын инкишафында тактики амилляр кими мювжуд олан дювлят тянзимлянмяси вя планлашдырма тяжрцбясинин юзц демяк олар ки, инкар олунмаг сявиййясиня галдырылараг, яслиндя бизим жямиййятимизя Гярби Авропа вя Америка корпорасийаларынын фяалиййятляриндя, дювлят монополист тянзимлямя ганунларындан бящрялянмякля дахил олмушдур.
Мяшщур няшрляря дейил, щяйат тяжрцбясиня эюря планлашма, тянзимлямя вя азад базар арасында мцряккяб гаршылыглы ялагяляр мювжуддур. Бу гаршылыглы ялагялярин юзцнямяхсус хцсусиййятляри аграр сащядя даща чох бцрузя вермяйя башлайыр ки, бурада да цмуми игтисади ганунауйьунлуглардан вя принсиплярдян башга, юзцнцн сащяви xsusiyytlri дя z tsirini эюстярир. Американ игтисадчысы М.Фридман гызыла гиймят веряркян, ону пул системинин мяркязи елементи адландыранлары интелlектуалын зяифлийи кими гиймятляндиряряк, она буьданын, йахуд диэяр кянд тясяррцфаты мящсулларынын гиймятляндирилмяси принсипляриндян йанашылмасыны мяслящят эюрцр.
Айры-айры сащяляр цзря цмуми ижтимаи мящсулун тяркибини мцгайися едяркян ашкар олур ки, кянд тясяррцфатында йарадылан йени дяйярин хцсуси чякиси башга мадди истещсал сащяляриндян хейли йцксякдир (Жядвял 1).
Мясялян, игтисадиййатын бцтцн сащяляри цзря йени йарадылан дяйярин хцсуси чякиси 2007-жи илдя 19,9% тяшкил едирся, кянд тясяррцфатынын цмуми мящсулунда йарадылан йени дяйярин хцсуси чякиси бундан 2,4 дяфя чох, емал сянайесиндян ися 2,1 дяфя чох олмушдур. Кянд тясяррцфатында сон иллярдя ян чох наращатчылыг доьуран амилляр ондан ибарятдир ки, яэяр 1990-жы иля жями йени дяйярин 68,0 %-и йалныз ямяк щаггына, 32,0%-и ися цмуми мянфяятин пайына дцшцрдцся, 2007-жи илдя йени дяйярин 82,8%-и ямяк щаггынын, 17,2%-и ися цмуми мянфяятин пайына дцшмцшдцр вя 2009-жу илдя бу эюстярижилярдя азалма мцшащидя олунмушдур.
Аграр-сянайе комплекси системиндя сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмяси юзцнцн бир сыра технолоъи мцряккябликляри вя истещсалын тяшкилати проблемляри бахымындан бязи методолоъи ясасларын вя идаряетмянин тякмилляшдирилмясини тяляб едир. Бизим фикримизжя, мювжуд проблемин ясас методолоъи жящятляринин тядгиги мцасир елмдя мювжуд олан макропроблемлярин системли ясасландырылмасы иля йанашы, сащялярарасы ялагялярин оператив, тактики вя стратеъи мясяляляри аграр игтисадиййатын илкин алт системляринин эениш тядгигиня истинадян цмумиляшдирилмялидир.
Аграр-сянайе комплекси системиндя базар структурларынын ясас мягсяди, сащялярарасы ялагялярин оптимал инкишафына шяраит йаратмагдыр. Бу ялагяляр кянд тясяррцфаты иля емал мцяссисяляринин, хидмят, няглиййат, тижарят сащяляринин йени юзял гурумларда иштиракына ясасланмагла актив дювлят тянзимлянмясиня сюйкянмялидир. Бунун тянзимлянмяси бцтюв аграр сийасят чярчивясиндя щяйата кечирилмялидир. Харижи дювлятлярин тяжрцбясиня эюря дя, аграр сийасятин дювлят бцджясиня бирбаша эялир эятирмямяси вя яксиня дювлят бцджясинин даими хярж елементляриня чеврилмясиня бахмайараг, мцхтялиф сябяблярин тясириндян бу сийасят цмуми дювлят сийасятинин цстцн истигамятляриня аид едилир. О фяалиййятляр ки, дювлятин актив игтисади сийасят сащяляриня чеврилир вя мцяййян инвестисийалара ясасланыр, демяли бу сащянин оптимал инкишаф програмлары щазырланмалыдыр. Беля програмларын щазырланмасынын вя онун оптималлыьынын тямин едилмясинин ашаьыдакы глобал игтисади ясаслары мювжуддур:
- тябии-игтисади raitin тялябиня уйьун олараг, ящалинин саьламлыьынын мцщафизяси цчцн лазыми сявиййядя ярзаг мящсулларынын, йейинти вя йцнэцл сянайесинин мцвафиг сянайе мяншяли кянд тясяррцфаты хаммаллары иля тяминатынын милли игтисадиййатын инкишафындакы важиблийи;
- республика игтисадиййатында сащялярарасы ялагялярин харижи амиллярдян асылылыьынын минимума ендирилмяси;
- кянд тясяррцфатында мяшьул олан ишчилярин сайынын азалма темпиnin ямяк мящсулдарлыьынын артым темпиндян чох йцксяк олмасы иля сащялярарасы пропорсийаларын даща да эцжлянмяси;
- кянд тясяррцфаты сащяляринин тябии-иглим шяраитляриндян йцксяк асылылыг сявиййяси вя стабил артан тялябат шяраитиндя кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын сявиййясинин даима дяйишмясидир.
Сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмяси реэионларарасы игтисади проблемлярля мцяййян дяряжядя баьлы олдуьундан мцасир инкишаф мярщяляси узунмцддятли програмларын щазырланмасына мязмунжа ашаьыдакы тялябляри гойур:
- бцтцн сащяляр цзря елми-техники тяряггинин мадди тяминатынын щяйата кечирилмясинин нязяря алынмасы;
- истещсалын тямяркцзляшмяси вя ихтисаслашмасы просесляринин, кооперасийа вя интеграсийа ялагяляринин дяринляшмясиня, ихтисаслы кадрларын щазырланмасы вя с. просеслярин лайищяляшдирилмясин ynlдилмяси;
- сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмяси мягсяди иля прогнозлашма просесинин вя цсулларынын даими олараг тякмилляшдирилмяси вя ишлянмя технолоэийасынын йениляшдирилмясинин тямин едилмяси;
- istehsal resurslarndan istifadni mhdudladrmaqla, оптимал инкишаф йолларынын ахтарылмасы вя optimallna наил олунма цсулларына марагларын артмасы;
- республикада ихраж имканларынын даима артырылмасы вя идхал тялябатларынын ашаьы салынмасыны щяйата кечирян тядбирлярин реаллашдырmaсы.
Сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмяси системиндя оптималлашма мясяляляринин щялл едилмясиндя гаршыйа гойулан вязифяляр ашаьыдакылардан ибарят олмалыдыр:
- жямиййятин истещлакы цчцн тяляб олунан кянд тясяррцфаты хаммалларынын вя ярзаг мящсулларынын щяжминин вя тяркибинин тяйин едилмяси цчцн дювлят тянзимлянмяси цзря игтисади фяалиййятлярин мцяййянляшдирилмяси;
- кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалынын тяркибинин ящалинин расионал гидаланма, харижи тижарятин вя истещсал шяраитляринин тялябляриня уйьун олараг щяйата кечирилмясиня наил олунмасы;
- кянд тясяррцфатына йарарлы торпаглардан, материал вя ямяк ресурсларындан еля истифадя едилмялидир ки, истещсал олунан мящсулларын щяжми максимума чатсын, чякилян хяржляр ися нисбятян минимум щяддя ендирилсин;
- тякрар истещсал просесиндя важиб ялагя вя пропорсийаларын тямин едилмяси;
- елми-техники тяряггинин тятбиг едилмяси иля истещсал вя идаряетмя системляринин даима тякмилляшдирилмясини тямин етмякля кадрларын ихтисас сявиййясинин даима артырылмасына наил олмаг.
Dissertasiya iшinin ikinci fяslindя aqrar-sяnaye kompleksindя sahяlяrarasы яlaqяlяrin inkiшafы vя istehsalыn iqtisadi sяmяrяliliyinin mюvcud vяziyyяti tяdqiq olunmuшdur. Sahя idarяetmя sistemindя baш verяn iqtisadi inkiшaf tяzahцrlяri vя meyllяri araшdыrыlaraq, aqrar-sяnaye kompleksi sistemindя xammal istehsalы vя emal sяnayesi sahяlяrinin inkiшaf sяviyyяsi, iqtisadi sяmяrяliliyinin mюvcud vяziyyяti qiymяtlяndirilmiшdir.
Щяйата кечирилян системли ислащатлар чярчивясиндя дювлят мцлкиййятинин юзялляшдирилмяси вя азад сащибкарлыьын инкишафы игтисадиййатын бцтцн сащяляриндя олдуьу кими, кянд тясяррцфатында да сцрятля инкишафа, ящалинин эцзяранынын йахшылашдырылмасына зямин йаратмаьа башламышдыр.
Бязи яразилярдя щейвандарлыьын баш сайынын артмасына бахмайараг мящсулдарлыг эюстяриcиляринин а шаьы олмасы бязи щейвандарлыг мящсулларынын истещсалында адекват дяйишикликлярин йаранмасына имкан вермямишдир. Беля ки, ирибуйнузлу мал-гаранын баш сайы 1990-cы илля мцгайисядя сон иллярдя 37,1 %-я гядяр артса да, ят истещсалы мцвафиг дюврдя 1,4 %-я гядяр артмышдыр. Ят истещсалынын азалмасы юлкядя вахтиля фяалиййят эюстярян ири щейвандарлыг комплексляринин даьылмасы вя cинс мал-гаранын учотунун апарылмамасы иля ялагядар, дамазлыг ишляринин зяифлямяси нятиcясиндя баш вермишдир. Ят истещсалынын азалмасы ян чох Абшерон, Даьлыг Ширван, Шяки-Загатала вя ясасян дя ишьал олунмуш игтисади районларда мцшащидя олунур. Тякжя Абшерон игтисади району цзря ят истещсалы 13,3 мин тондан 3,5 мин тона гядяр азалмышдыр ки, бу да мцгайися олунан дюврдян 3,8 дяфяйя гядяр ашаьыдыр. Юзял тясяррцфатчылыг формаларынын инкишафы нятижясиндя Губа-Хачмаз, Аран вя Лянкяран игтисади районларында ят истещсалы 1995-жи иля нисбятян 2009-жу илдя мцвафиг олараг 4,4 дяфя, 2,5 дяфя вя 2,6 дяфя артмышдыр. Щейвандарлыгда апарылан ислащатларын даща сямяряли вя еркян щяйата кечирилмяси нятижясиндя Нахчыван МР-да ят истещсалы 67 %-я гядяр артмышдыр. Нятижядя республика цзря ят истещсалында бу игтисади районун хцсуси чякиси сон он доггуз илдя 3,0 %-дян 5,3 %-я гядяр артмышдыр ки, бу да блокада шяраитиндя йашайан бюлэя ящалисинин сосиал-игтисади вязиййятинин йахшылашдырылмасында мцщцм ящямиййят кясб едир.
Республикада щейвандарлыьын инкишаф етдирилмяси ятчилик щейвандарлыьы иля йанашы, сцдчцлцк щейвандарлыьында да бир сыра мцсбят дяйишикликляря сябяб олмушдур. Беля ки, мцстягиллик ялдя етдийимиз дюврдян башлайараг бу эцня кими баш верян трансформасийа нятижясиндя сцдчцлцк малдарлыьынын баш сайы 77,8 %-я гядяр артараг, сцд истещсалында мцвафиг ирялиляйишляря шяраит йаратмышдыр. Юлкя цзря сцд истещсалы 1990-жы илдяки 970,4 мин тондан щал-щазырда 1433,1 мин тона гядяр артмышдыр ки, бу да 47,7% артым демякдир. Анжаг гейд етмяк лазымдыр ки, сцд истещсалынын артымы интенсив амиллярин щесабына дейил, екстенсив амилляр щесабына артмышдыр. Мцгайися олунан дюврдя орта щесабла щяр инякдян саьылан сцдцн щяжми 1365,4 килограмдан 1130 килограма гядяр азалмышдыр ки, бу да базар игтисадиййаты шяраитиндя мягбул сайыла билмяз.
Арашдырмалар эюстярир ки, бцтювлцкдя юлкя цзря тахыл истещсалыны артырмаг цчцн истифадя олунмамыш имканлар чохдур. Якинчилийин интенсивляшмя сявиййясини йцксялтмяк цчцн торпаглара цзви вя минерал эцбрялярин верилмясини, хястялик вя зярярверижиляря гаршы комплекс мцбаризя тядбирляринин апарылмасыны, суварма системляринин эенишляндирилмясини вя мелиоратив тядбирлярин йахшылашдырылмасыны, мящсулдар тохум сортларынын районлашдырылмасыны эенишляндирмякля юлкядя тахыл истещсалынын артырылмасына ялверишли шяраит йаратмаг мцмкцндцр. Бцтцн бу агротехники тядбирлярин щяйата кечирилмяси иля йанашы тахыл истещсалынын артырылмасыны тямин етмяк цчцн игтисади тянзимлянмя цсулларындан истифадя едилмясиня диггяти артырмаг важиб шяртлярдян сайыла биляр. Бу тянзимлянмя заманы дювлятин долайы игтисади вя бирбаша тянзимлямя васитяляриндян истифадяйя лазыми шяраитлярдян вя конкрет дюврлярдян асылы олараг цстцнлцк верилмялидир.
Тахылчылыьын инкишафы вя юлкя ящалисинин бу гябилдян олан мящсуллара тялябатынын юдянилмясиндя дювлят тянзимлянмяси тядбирляринин ясас мягсяди дахили базарын горунмасы вя ярзаг тящлцкясизлийинин тямин едилмясиндян ибарятдир. Бунун юлкя цчцн ящямиййятини нязяря алараг дювлят tяrяfindяn тахылчылыьын инкишафына даим гайьы эюстяриlmidiр. Бу истещсал сащясинин даща да эенишляндирилмяси иля йанашы юлкядя тахыл ещтийаты фондунун йарадылмасына даир xцsusi tяdbirlяr sistemi hяyata keirilmяkdяdir.Ящалинин ярзаг мящсуллары иля тяминатынын ясас щиссяси тахыл мящсулларынын щесабынадыр. Щейвандарлыьын мящсулдарлыьынын артырылмасы билаваситя тахылчылыьын инкишаф етдирилмясиля баьлыдыр. Ящалинин зярури ярзаг мящсуллары иля тямин едилмяси сон заманлар дювлятин игтисади сийасятиндя мяркязи йердя дурур. Бу мясялянин важиблийиндян иряли эяляряк ярзаг истещсалы сащясиндя, хцсусиля дя аграр бюлмядя базар мцнасибятляринин даща да дяринляшдирилмяси мягсяди иля ислащатларын икинжи мярщялясиня башланмышдыр. Бу истигамятлярдя апарылан комплекс тядбирляр аграр сащянин даща сцрятля инкишафына ялверишли зямин йаратмышдыр. Азярбайжан Республикасы Президентинин 2001-жи ил 2 март тарихли 640 нюмряли сярянжамы иля тясдиг едилмиш «Азярбайжан Республикасынын ярзаг тящлцкясизлийи Програмы»нда нязярдя тутулмуш тядбирлярин щяйата кечирилмяси юлкядя ярзаг тяминаты иля баьлы ишлярин даща сямяряли апарылмасына тякан вермишдир. Щазырда дювлят тяряфиндян кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалына, о жцмлядян тахыл истещсалына бирдяфялик малиййя йардымлары эюстярилир. Емал мцяссисяляриня эениш техники вя малиййя дястяйи иля баьлы бейнялхалг малиййя тяшкилатлары иля бирликдя реэионларда лайищяляр щяйата кечирилир.
Сащяляaras яlaqяlярин инкишафында вя сосиал-игтисади инкишафын тямин едилмясиндя памбыгчылыг стратеъи ящямиййят кясб едир. Кянд тясяррцфатында ямяк тутумлу сащялярдян бири олараг памбыгчылыьын инкишаф етдирилмяси щям кянд ящалисинин, щям дя шящяр ящалисинин ил бойу мяшьуллуг сявиййясинин артырылмасында, илкин емал сащяляринин вя йцнэцл сянайенин хаммалларла вя йарымфабрикатларла тямин едилмясиндя важиб рол ойнайыр.
Сон заманларда памбыгчылыьын инкишаф етдирилмяси цчцн дювлят тяряфиндян диггят вя гайьы артырылмышдыр. Йерлярдя якин вя сяпин ишляринин вахты-вахтында апарылмасы цчцн мадди-техники тяжщизат йахшылашдырылыр, техникадан вя машынлардан сямяряли истифадя олунмасы цчцн лизинг фяалиййятляри эенишляндирилир. Чийид сяпининин вя агротехники тядбирлярин
оптимал мцддятлярдя апарылмасы цчцн памбыгтямизлямя мцяссисяляринин дястяйи иля малиййяляшмя програмлары щазырланыр вя щяйата кечирилир. Памбыг истещсалчыларындан мящсулун alnmas n илкин сатыш гиймятляри мцяййянляшдириляряк, яввялжядян аванс формасында онлара мадди вя малиййя йардымлар эюстярилир.
Бцтцн бу гейд олунанлара бахмайараг юлкя цзря памбыьын мящсулдарлыьы 13,2 с/ща-йа бярабярдир ки, бу да 1990-cы илляря гядяр олан мящсулдарлыг эюстяриcиляриндян хейли ашаьыдыр. Юлкя цзря памбыьын ян йцксяк мящсулдарлыг эюстяриcиси 1979-cу илдя гейдя алынмышдыр ки, бу да щяр щектардан орта щесабла 30,8 с тяшкил етмишдир. Гейд олунан мящсулдарлыг сявиййяси иля гиймятляндирился иди, мювcуд якин сащясиндян 345,5 мин тон памбыг хамmалы ялдя етмяйя имкан верярди ки, бу да фактики истещсалдан 1,8 дяфя чох мящсул демякдир. Дяйяр ифадясиндя ялдя олуна биlяcяк пул эялири 44,7 млн. манат тяшкил едя билярди ки, бу да биткичилик цзря цмуми мящслун 4,5 %-ня бярабярдир.
Сатылан мящсулун рентабеллик сявиййясиня эялинcя ися памбыьын рентабеллийи, истещсалын яняняви сявиййясинин йцксяк олдуьу дюврлярля мцгайисядя нисбятян ашаьыдыр. Яэяр 2005-cи илдя бу эюстяриcи knd tsrrfat mssislrind 26,3 % тяшкил етмишдирся, 2009-cu илдя 4,2 %-я гядяр азалмышдыр. Бу эюстяриcи 1985-1990-cы иллярин орта рентабеллик сявиййясиндян ися 10 dяфяйя гядяр ашаьыдыр, frdi kndli tsrrfatlarnda is zrrl baa glmidir. Памбыьын рентабелилк сявиййясинин ашаьы олмасы щяр сентнеря дцшян ямяк мясряфляринин кяскин артмасы иля изащ олуна биляр. Беля ки, 1985-1990-cы иллярин орта иллик эюстяриcисиня эюря щяр сентнер памбыьа чякилян ямяк мясrяфляри artaraq щал-щазырда 61,2 саата чатмышдыр ки, бу да мцгайися олунан дюврlя mцqayisяdя 81 % oxдuр. Ямяк мясряфляринин артмасы ися истещсалын тямяркцзляшмя сявиййясинин ашаьы дцшмяси иля, машынла йыьым технолоэийаларындан аз истифадя олунмасы иля ялагядардыр.
Статистик мялуматларын тящлилиндян эюрцндцйц кими юлкядя тцтцн истещсалы 1990-жы илля мцгайисядя 2009-жу илдя 20,3 дяфяйя гядяр азалмышдыр ки, бу да ясасян тцтцн якини сащяляринин 13,4 дяфяйя гядяр азалмасы иля мцшайият олунмушдур. Тцтцн истещсалынын азалмасында мящсулдарлыг да ясас рол ойнамышдыр. Щал-щазырда мящсулдарлыг щяр щектардан 21,7 сентнеря чатмышдыр ки, бу да мцгайися олунан дюврдян 1,5 дяфя, йахуд да 34,0% ашаьыдыр. Сон заманлар тцтцнчцлцйцн инкишафына диггятин артырылмасы истещсалын интенсивляшдирилмяси иля нятижялянмишдир ки, бу да мящсулдарлыьын 1995-жи илдяки 14,9 сентнердян 21,7 сентнеря, йахуд да 45,6 % атмасына имкан вермишдир.
Щал-щазырда тцтцн истещсалынын 99,9%-я гядяри Шяки-Загатала игтисади районунун пайына дцшцр. Бурада истещсал олунан мящсуллар адятян ири йарпаглы Трапензод вя Вирдъинийа ботаники тцтцн сортларыдыр ки, бунлар да ясасян йерли тцтцн сянайесинин тялябатnn bir qismini юдяйир. Тцтцн сянайесиндя истифадя олунан ароматлашдырылмыш тцтцн хаммалларына аид олан Самсун вя Дйцбек ботаники сортлары ися яняняви олараг харижи юлкялярдян идхал олунур. Сон цч илин орта статистик эюстярижиляриня ясасян юлкяйя илдя 4,1 мин тона гядяр тцтцн хаммалы идхал олунмушдур. Тцтцн идхалында хцсуси чякиси йцксяк олан юлкяляр Франса, Бразилийа вя Русийадыр. Идхалда бу юлкялярин хцсуси чякиси 42,1 % тяшкил едир. Идхал олунан бу мящсуллар адятян мцхтялиф нюв сигаретлярин истещсалында истифадя олунмагла технолоъи тялябляря уйьун олараг кейфиййятли мящсуллар ялдя етмяк цчцн зяруридир.
Памбыг вя тцтцнчцлцкля йанашы юлкямиздя техники биткиляр истещсалында вя сащялярарасы ялагялярин инкишаф етдирилмясиндя цзцмчцлцк дя юзцнямяхсус йер тутур. Щяля 1990-жы иля гядяр цзцм якини сащяляри 156,4 мин щектара чатырды ки, бу да щяр ил 1,2 милйон тона гядяр цзцм истещсалына имкан верирди. Цзцм истещсалынын ашаьы дцшмясиня сябяб олан мяняви зярбя илк дяфя 1982-жи илдя щяйата кечирилмяйя башалйан сярхошлуьа гаршы мцбаризя тядбирляри олса да, сонрадан юлкядя жяряйан едян гейри-обйектив siyasi vя iqtisadi просесляр дя аз рол ойнамамышдыр. Щал-щазырда юлкядя цзцм баьларынын якин сащяси мцвафиг дюврля мцгайисядя 10,5 дяфяйя гядяр азалараг 14,9 мин щектар тяшкил етмишдир. Цзцм истещсалы ися мящсулдарлыьын ашаьы дцшмяси щесабына 13,9 дяфяйя гядяр азалмышдыр. Истещсалын ашаьы дцшмясинин диэяр сябябляриндян бири бар верян баьларын сащясинин ашаьы олмасы иля изащ олунур. Цзцм истещсалынын ян чох щиссяси Эянжя-Газах игтисади районунун пайына дцшцр. Юлкядя итещсал олунан цзцмцн 29,4 %-и бу бюлэянин, 23,8 %-и Аран игтисади районунун, 10,7 %-и ися Нахчыван МР-нын пайына дцшцр. Вахтиля ися цзцм истещсалында Эянжя-Газах бюлэясинин хцсуси чякиси 50,3 %-я чатырды ки, бу да яразинин сосиал-игтисади инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.
Ири тясяррцфатларын парчаланмасы иля баш верян хырда тясяррцфатчылыгларын мейдана эялмя просеси дайанса да, бу тясяррцфатларын илкин емал мцяссисяляри иля игтисади вя технолоъи ялагяляри щяля дя гянаятбяхш сявиййядя дейилдир. Емал мцяссисяляринин инщисарчылыг мювгеляри галмагда давам едир. Кянд тясяррцфаты хаммалларынын тядарцк вя сатыш гиймятляри арасында кяскин диференсиаллашма галмагдадыр. Кяндли тясяррцфатларынын пяракяндялийи вя тямяркцзляшмя просесляринин чох лянэ эетмяси, цфиги вя шагули кооперасийаларын йаранмасыны лянэидир. Илкин мярщялялярдя тясяррцфатларын юлчцляринин кичилмяси фярди сащибкарлыьа хас олан бир просес олса да, мадди-техники тяжщизатын зяиф олдуьу шяраитдя истещсал ресурсларындан сямяряли истифадя едилмясинин хейриня дейилдир. Тясадцфи дейилдир ки, мящз малиййя чятинликляри цзцндян дохсанынжы иллярдян бяри кянд тясяррцфаты мцяссисяляринин тракторларла, йанажагла, минерал эцбрялярля, ещтийат щиссяляри вя с. иля тяжщизатында жидди эерилямяляр мцшащидя олунмушдур.
Апарылан тядгигатлар эюстярир ки, емал сянайеси аграр сащянин игтисадиййатынын мадди-техники базасынын йаранмасында апарыжы рол ойнамышдыр. Бу онунла ялагяляндирилир ки, кянд тясяррцфатында истещсал олунан мцхтялиф нюв биткичилик вя щейвандарлыг мящсуллары емал сянайесинин мцвафиг сащяляриндя илкин вя дярин емалдан кечяряк йцксяк истещлак дяйяриня малик олан ямтяяляря чевриляряк щям истещсалчылара, щям дя ону емал едянляря эялир ялдя етмяк имканлары йарадыр. Емал сянайеси диэяр сянайе сащяляри иля бярабяр кянд тясяррцфаты истещсалчыларыны тякжя мцхтялиф нюв техника вя технолоэийаларла тямин етмякля кифайятлянмяйиб, щям дя кянд тясяррцфаты сащяляри арасында мцлкиййят мцнасибятляринин вя тяшкилати-игтисади мцнасибятлярин формалашмасында щярякятверижи гцввя кими аграр-сянайе истещсалында ямяк мящсулдарлыьынын йцксялдилмяси цчцн мадди зямин йаратмагла юзцнямяхсус йер тутмушдур.
Яэяр нязяря алсаг ки, емал сянайесинин сатыш щяжмляри бцтцн сянайе цзря сатыш щяжмляринин 21,4 %-я гядярини вя бунун да 37,5 %-и тякжя кянд тясяррцфаты хаммалларыны емал едян сянайе мцяссисяляринин пайына дцшцр, онда эяляжякдя бу сянайе сащясинин инкишаф етдирилмясинин ня дяряжядя ящямиййят кясб етмясини тясяввцр етмяк щеч дя о гядяр чятин дейилдир. Кянд тясяррцфаты хаммалларыны емал едян сянайе мцяссисяляринин сатыш щяжмляриндя гида сянайеси мящсулларынын сатышы 94,1 % тяшкил едир, йердя галан 5,9 %-и ися тцтцн мямулатлары, памбыг емалы, эейим, дяри мямулатлары вя айаггабы сянайесинин пайына дцшцр. Анжаг бунлара бахмайараг емал сянайеси мящсулларынын щяжминдя кянд тясяррцфаты хаммалларыны емал едян сянайе мящсулларынын хцсуси чякиси 1999-жу илля мцгайисядя 2004-жц илдя 52,7 %-дян 41,9 %-я, 2009-жу илдя ися 36,7 %-я гядяр азалмышдыр. Яэяр нязяря алсаг ки, натура ифадясиндя кянд тясяррцфаты хаммалларынын емал щяжмляри артмышдыр, онда бу азалманын сябябини емал сянайеси мящсуллары ичярисиндя гейри кянд тясяррцфаты хаммалларынын гиймят индексляриндяки йцксяк артымларла изащ етмяк олар. (Cяdvяl 2)
Жядвял 2
Азярбайжан Республикасында сянайе мящсулунун щяжми,
фактики гиймятлярля, млн. манат
Mялумдур ки, ящалинин гида мящсулларына олан тялябатында ят вя сцд мящсуллары мцщцм ящямиййят кясб едир вя бу мящсулларын сянайе истещсалы да сон иллярдя артмагда давам едир. Бу важиб щейвандарлыг мящсулларынын истещсалында йем базасынын хцсуси ролу вардыр. Анжаг юлкядя гарышыг йем истещсал едян сянайе мцяссисяляринин гейри гянаятбяхш фяалиййяти нятижясиндя сон иллярдя мящсул истещсалы 26,5 мин тондан 0,04 мин тона гядяр азалмышдыр ки, бу да мцгайися олунан дюврля мцгайисядя 662,5 дяфя ашаьыдыр. Гарышыг йемлярин истещсалынын артырылмасы щям сцдчцлцк, щям дя ятчилик щейвандарлыьынын инкишафында юнямли амиллярдян биридир. Сон иллярдя юлкядя эениш инкишафа наил олунмуш гушчулуьун инкишафында да гарышыг йем истещсалы мцщцм ящямийят кясб едир. Якс щалда гарышыг йемляря олан тялябатлар идхал мящсуллары щесабына щяйата кечирилмяк зяруряти иля цзляшир ки, бу щейванлар вя гушлар арасында кцтляви олараг мцхтялиф йолухужу хястяликлярин йайылма рисклярини артырыр.
Емал сянайесинин инкишафы тякжя истещсалын сащя структурунун дяйишмясиндян ибарят олмайыб, айры-айры сащялярин истещсал-технолоъи хцсусиййятляриня уйьун олараг мцаsir технолоъи йениляшмяляря ясасланмалыдыр. Йейинти вя йцнэцл сянайенин эяляжяк инкишафы дахили вя xarici инвестисийалар щесабына, йени вя мцасир базар конйуктуруна жаваб верян мящсулдар технолоэийалара ясасланан ири вя ортаhcmli ilkin v tkrar emal sahlrinin yaradlmas sasnda yenidn гурулмалыдыр.
Емал сянайесиндя истещсалын тяшкили йени мцлкиййят принсипляри ясасында мцхтялиф сащибкарлыг сащяляринин кооперасийасы вя тяшкилатi бирлийиня ясасланараг формалашдырыла биляр.
Dissertasiya iшinin цчцncц fяslindя aqrar-sяnaye kompleksi sistemindя sahяlяrarasы яlaqяlяrin tяшkilati-iqtisadi mexanizmlяrinin tяkmillяшdirilmяsi istiqamяtlяri mцяyyяnlяшdirilmiшdir. Sahяlяrarasы яlaqяlяrin idarя edilmяsinin яsas qanunauyьunluqlarы aшkar edilяrяk, texnoloji sistemlяrin xarakterik xцsusiyyяtlяri арашдырылараг, bu sistemlяrin idarя edilmяsi mexanizmlяri vя formalarы mцяyyяnlяшdirilmiшdir. Aqrar-sяnaye kompleksi sistemindя sahяlяrarasы яlaqяlяrin inkiшafыnыn proqnozlaшdыrыlma qaydalarы vя prinsiplяri mцяyyяnlяшdirilяrяk, sahяlяrarasы яlaqяlяrin proqnozlaшma modeli vя son mяhsulun artыrыlmasы strategiyasыnы mцяyyяn edяn mяqsяdlяr sisteminin funksional modeli iшlяnmiш, аqrar sahяdя kooperasiya vя inteqrasiya яlaqяlяrinin inkiшaf istiqamяtlяri mцяyyяnlяшdirilmiшdir.Юлкядя апарылан торпаг ислащаты иля ялагядар олараг торпаг мцлкиййятчиляринин сайынын артмасы фярди сащибкарлыгла мяшьул олмаг ниййятиндя олан вятяндашларын сайынын да артмасына юз тясирини эюстярмяйя билмязди. Бу да тябиидир ки, ири коллектив тясяррцфатларынын хырдаланмасы иля нятижялянмишдир. Баш верян дяйишикликляр нятижясиндя сащибкарлыг фяалиййяти иля мяшьул олан тясяррцфатларын щяр бириня дцшян кянд тясяррцфатына йараrлы торпаг сащяляринин щяжми орта щесабла 1990-жы илдяки 1423 щектардан 2008-жи илдяки 35,9 щектара, якин сащяляринин щяжми мцвафиг олараг 530 щектардан 18 щектара гядяр, орта иллик ишчилярин сайы ися 368 няфярдян 6 няфяря гядяр азалмышдыр. Сон иллярдя ися кяндли тясяррцфатларынын тямяркцзляшмя сявиййясиндя стабилляшмя мцшащидя олунмагдадыр (Жядвял 3).
Яксяр кянд тясяррцфаты мцяссисяляриндя юзцнцидаряетмя тяжрцбядя сынанмыш игтисади механизмляря ясасланмадыьындан, mцяssisяlяrin истещсал програмы анжаг йахын мягсядлярля мцяййянляшян фяалиййятляря йюнялмишдир. Буна ясас сябяб кими мцхтялиф тясяррцфатчылыг формаларындан щансынын даща сямяряли тяшкилат структуруна малик олмасына даир норматив базанын зяифлийини эюстярмяк олар. Щятта мцхтялиф сявиййялярдя фяалиййят эюстярян мцтяхяссисляр вя рящбярляри беля идаряетмянин ясас функсийалары барядя дцрцст билик вя бажарыглара малик дейилдирляр. Она эюря дя кюклц мцлкиййят дяйишикликляри апарылса да, идаряетмя системиндя эюзлянилян нятижяляря там наил олунмамышдыр.
Сащялярарасы ялагялярин идаря олунмасыны юзцндя якс етдирян мювжуд тясяррцфатчылыг формалары сящмдар жямиййятляриндян, агрокомбинатлардан, агрофирмалардан, елм-истещсалат бирликляриндян вя с. тяшкилат структурларындан ибарятдир. Бу тяшкилат структурлары иля йанашы кянд тясяррцфаты мящсулларынын тядарцкц, дашынмасы, сатышы вя айрылыгда эютцрцлдцкдя кянд тясяррцфатына мцхтялиф сервис, агрокимйяви, фитосанитар вя с. хидмятляри эюстярян фяалиййятляри дя нязяря алсаг кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсал мярщялясиндян истещсал истещлакына вя сон истещлака гядяр олан мцряккяб бир истещсал-игтисади технолоэийайа мяруз галдыьы мцшащидя олуnuр.
Мящз бу сащяляр арасында ялагялярин дцзэцн тянзимлянмямяси мящсул йыьымындан сонракы фяалиййятлярдян ялдя олунан эялирин бюлэцсцндя кяндли тясяррцфатларынын иштиракыны мящдудлашдырыр. Яксяр щалларда ися бцтювлцкдя эялирин формалашмасынын 70%-дян чохуну ящатя едян, мящсул йыьымындан сонракы технолоэийаларда кяндли тясяррцфатларынын игтисади марагларынын тямин олунмасы, базар игтисадиййаты принсипляриня уйьун апарылмыр. Щал-щазырда щям йыьыма гядярки, щям дя йыьымдан сонракы технолоэийаларда емал сянайеси сащялярарасы ялагялярин формалашмасына актив тясир эюстярир.Аграр сащядя емал сянайесинин инкишаф етдирилмяси эениш тякрар истещсалын ясасыны тяшкил едир v сащялярарасы интеграсийанын обйектив шяраитляри иля мцяййян олунур. Бу инкишаф хаммал истещсалы иля емал сянайеси арасында, аралыг мящсулларла сон мящсуллар арасында нисбятляря наил олунмасыны тяляб едир.
Щал-щазыркы дюврдя кянд тясяррцфаты сащяляри емал мцяссисяляри иля бир сыра технолоъи системлярдя бирэя фяалиййят эюстярирляр. Бу технолоъи системляр ися мящсулларын сахланмасы, нягл олунмасы вя щазыр мящсулларын сатыш сфералары иля интеграсийалашараг, ики тип технолоъи системи формалашдырыр. Биринжи тип технолоъи систем кянд тясяррцфаты истещсалыны, мящсулларын сахланмасыны, нягл олунмасыны, гисмян емалы вя сатышыны ящатя едир. Буну схематик формада ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олар (Схем 1).
Схем 1. Кянд тясяррцфаты мящсулларынын щярякятинин биринcи тип истещсал-истещлак технолоъи системи
Йаранмыш инщисарчылыг нятижясиндя кянд тясяррцфаты мящсулларынын тядарцк гиймятляри емал мярщялясини кечдикдян сонра сон истещлак гиймятляриндян дяфялярля ашаьы олур. Бизим апардыьымыз мцшаhидяляр нятижясиндя мялум олмушдур ки, сцд, тярявяз вя мейвянин емалындан алынмыш гида мящсулларынын гиймятляри кянд тясяррцфатындакы тядарцк гиймятляриндян 3-4 дяфяйя гядяр, айры-айры мювсцми дюврлярдя ися 10 дяфя йцксякдир. Беля шяраитдя тез хараб олан ярзаг мящсулларынын ири сащялярдя йашайан ящалинин истещлакына йюнялдилмясиндя щям обйектив, щям дя субйектив манеяляр мювжуддур ки, бу да кяндли тясяррцфатларынын эялир ялдя етмяк цчцн важиб мярщяля щесаб олунан тядавцл эялирляринин ялдя едилмяси имканларыны мящдудлашдырыр.
Йаранмыш шяраитлярин тясириндян сон он йедди ил ярзиндя юлкядя истещсал олунан ят вя ят мящсулларынын демяк олар ки, щамысы шяхси истещлака йюнялмишдир. Истещсал истещлакына ися сон илляр бир килограм да олсун ят мящсуллары дахил олмамышдыр. Бунун ясас сябябляриндян бири ящалинин ят мящсулларына олан тялябатынын ашаьы олмасыдырса, башга бир сябяби ят емалы мцяссисяляри иля кяндли тясяррцфатлары арасында истещсал-игтисади ялагяляринин зяиф олмасы иля ялагядардыр.Юлкядяки шяхси истещлакын 92,7%-и йерли истещсалын, 9,3 %-и идхал щесабына щяйата кечирилмишдир ки, бунун да щяжми 1995-жи илля мцгайисядя 2009-жу илдя 2,3 дяфяйя гядяр артмышдыр. Сон иллярдя юлкямиздя ят истещсалынын щяжминин 2,9 дяфяйя гядяр артмасы щесабына шяхси истещлакда идхалын щяжми 1995-жи илдяки 28,3%-дян хейли азалараг 2009-жу илдя 9,3 %-я дцшмцшдцр.
Статистик мялуматларын тящлили эюстярир ки, сон он дюрд илдя ят истещсалы 2,1 дяфя артса да, 2002-жи илдян башлайараг емал мцяссисяляриня ят мящсуллары дахил олмамышдыр. Тякжя 1995-2000-жи илляр ярзиндя орта щесабла емал мцяссисяляриня илдя 1500 тон ят эюндярилмишдир ки, 2001-жи илдя бу эюстярижи 500 тона гядяр азалмышдыр. Сонракы иллярдя ися емал мцяссисяляриня истещсал истещлакы мягсяди иля ят дахил олмамышдыр. Емал олунан ятин 90 %-я гядяри сянайе емалы цсулу иля дейил, примитив кясим сехляриндя щяйата кечирилмишдир (Жядвял 4).
Ъядвял 4
Азярбайъан Республикасында ят вя сцд мящсуллары ещтийатлары вя онларджан истифадя едилмяси (мин тон)
Бu емал мцяссисяляринин орта истещсал эцжц илдя 2,8 мин тон тяшкил едир ки, бу да ил ярзиндя 350 мин тон ят емал етмяйя имкан верир. Ят емалы мцяссисяляринин истещсал эцжляриндян истифадя сявиййясиня эялинжя бу эюстярижи 37,5 % тяшкил едир. Ят емалы мцяссисяляринин тямяркцзляшмя сявиййяси 1,05 мин тондур вя бу мцяссисялярин 90 %-дян чоху ят кясими сехляри сявиййясиндядир.
Республикада ят истещсалындан фяргли олараг сцд истещсалында артым темпляри йцксяк олмамышдыр. Сцд истещсалынын артым темпи сон он дюрд илдя 73,4% тяшкил етмишдир ки, бу да ят истещсалындакы артым темпиндян 2 дяфяйя гядяр эери галыр. Анжаг бцтцн бунлара бахмайараг юлкяйя сцд мящсулларынын идхалы 2007-жи илдя 24,2%-я гядяр азалса да, 2009-жу илдя 33% артмаьа башламышдыр. Сцд мящсулларынын истещсал истещлакына йюнялдилмясиндя стабиллик мцшащидя олунса да, яввялки иллярля мцгайисядя бу емал сянайесиндя истещсалын артым темпляри кянд тясяррцфатындакы сцд истещсалынын артым темпляриндян эеридя галыр. Республика цзря сцд емалы мцяссисяляринин сайы сон бир нечя илдя стабил сахланмагла орта иллик истещсал эцжц 2500 мин тона бярабяр олмушдур. Бир сцд емалы мцяссисясинин истещсал эцжц орта щесабла 20,8 мин тона бярабярдир ки, бу да суткада 56 тон сцд емалы демякдир. Сцд емалы мцяссисяляринин истещсал эцжцндян истифадя сявиййяси ися 23,6 %-я бярабярдир ки, бу да илдя тягрибян 600 мин тон сцд емалына имкан верир.
Республика цзря ят мящсуллары истещсал едян мцяссисялярин 50,4 %-и Абшерон игтисади районунда, 22,2%-и Аран вя Даьлыг Ширван игтисади районларында, галанлары ися диэяр бюлэялярдя йерляшмишдир. Абшерон игтисади району яразисиндя йерляшян ят вя ят мящсуллары истещсал едян мцяссисяlrин 88,1%-и Бакы шящяриндя, галанлары ися Xrdalan вя Сумгайыт шящярlrinдя йерляшмишдир. Ят вя ят мящсуллары цзря истещсал эцжляринин бюлэцляр цзря пропорсионал гайдада йерляшмяси истещсал олунан ят мящсулларынын кейфиййятинин йцксялдилмясиня, кяндли тясярруфатларынын эялирлилийинин йцксялдилмясиня, диэяр бир тяряфдян дя йерлярдя ящалинин мяшьуллуг сявиййясинин йцксялдилмясиня имкан йарадарды. Емал мцяссисяляринин ят истещсал олунан яразилярдя йерляшдирилмяси ят истещсалынын ямтяялик сявиййясинин дя йцксялдилмясиндя ясаслы рол ойнайар ки, бу да ярзаг тялябатынын юдянилмясиндя мцщцм ящямиййятя маликдир.
Арашдырмалар эюстярир ки, сцд истещсалындакы мювжуд вязиййят сон иллярдя йцксяк артым темпляри иля мцшайият олунса да, фактики истещлакын сявиййяси физиолоъи нормалардан ики дяфяйя гядяр ашаьыдыр. Сцд вя ят истещсалынын артырылмасы щейвандарльын йем базасынын йахшылашдырылмасы иля баьлы олдуьундан бу сащянин инкишафына хцсуси диггят йетирилмялидир. Щейвандарлыьын йемля тямин олунмасында тябии отлаг вя бичяняклярдян истифадя чох мцщцм ящямиййят кясб ется дя, бу имкандан лазыми сявиййядя истифадя олунмур. Тясадцфи дейилдир ки, кянд тясяррцфаты мящсуллары истещсалына чякилян материал мясряфляринин структурунда йемин хцсуси чякиси 1990-жы илля мцгайисядя 2009-жу илдя 44,1 %-дян 15,6%-я гядяр азалмышдыр. Бу азалманын бир сябяби сон иллярдя йемя олан тялябатларын тясяррцфатдахили тахыл ещтийатлары щесабына юдянилмясиня даща чох цстцнцлк верилмяси иля ялагяляндириля билирся, диэяр сябяби отлаг вя бичяняк сащяляринин азалмасы щесабына баш вердийи мцшащидя олунур.
Бу бахымдан юлкядя тахыл вя тахыл мящсуллары ещтийатлары вя онлардан истифадя сявиййясиня нязяр салаг (Жядвял 5).
Жядвял 5
Азярбайжан Республикасында тахыл вя тахыл мящсуллары ещтийатлары вя онлардан истифадя едилмяси (мин тон)
Жядвялдян эюрцндцйц кими 2007-жи илдя юлкядя формалашан тахыл ещтийатларынын 43,7 %-я гядяри йерли истещсал щесабынадыр вя 1995-жи илля мцгайисядя бу эюстярижи 13 % ашаьы дцшмцшдцр. Йерли истещсалын хцсуси чякиси 2009-жу илдя 55,5 %-я гядяр йцксялмишдир. Идхалын щяжми ися жями ещтийатларын тяркибиндя мцгайися олунан дюврля 35,9 %-дян 25,3 %-я гядяр азалса да, идхалын артым темпи цмуми йыьымын артым темпиндян йцксяк олмушдур ки, бу да юлкянин ярзаг тящлцкясизлийинин йериня йетирилмясиня даир гаршыйа гойулан вязифяляря уйьун дейилдир. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, идхалын 97,4%-и илкин хаммал шяклиндя дахил олмушдур. 1995-жи тилдя ися идхалын 75,4% илкин хаммал кими, 24,6%-и ися ун шяклиндя дахил олмушдур. Сон иллярдя дяйирман тясяррцфатынын инкишаф етмяси нятижясиндя юлкямиздя ун истещсалынын щяжми сон он илдя 5 дяфядян чох артмышдыр. Мящз бунун нятижясидир ки, тахыл ещтийатларынын 14,8 %-и йем мягсядляри цчцн, 48,5%-и ися гида мящсулларынын iстещсалы цчцн емал сянайесиня дахил олмушдур. Наращатчылыг доьуран щаллардан бири дя ондан ибарятдир ки, яэяр 1995-жи илдя формалашан тахыл ещийатларынын 0,41%-и иткиляря эедирдися, 2009-жу илдя бу ещтийатларын 6,2%-и иткиляря мяруз галмышдыр. Бу иткилярин чох щиссяси ylma,danma вя сахланма мярщяляляриндя баш вермишдир.
Биринжи тип технолоъи системдян фяргли олараг, истещсал-игтисади ялагялярин йени бир формасы вя хцсусиййятляри иля фярглянян икинжи тип технолоъи системляр мейдана эялмишдир. Бу тип технолоъи системляр ясасян техники биткиляр истещсалыны ящатя едир. Памбыьын, тцтцнцн, техники цзцмцн, чайын вя с. кянд тясярруфаты биткиляринин истещсал вя емалынын ардыжыл технолоъи просеслярля шяртляшмяси бу ики сащя арасында ялагялярин ардыжыллыьына ясасландыьына эюря, бу ялагялярин даимилийини зярури едир. Диэяр кянд тясяррцфаты мящсулларынын бирбаша шяхси истещлака йюнялдилмяси имканларынын эениш олмасы вя анжаг зярури щалларда емала эюндярилмяси тяляб олунурса, йухарыда садаланан техники биткиляр йыьымдан сонра анжаг илкин емала дахил олмаг мяжбуриййятиндя галырлар. Чцнки бу мящсуллар кянд тясяррцфаты мяншяли сянайе хаммаллары щесаб олундуьундан, бунлар анжаг илкин емалдан кечяндян сонра юз биолоъи кейфиййятлярини дяйишдиряряк ямтяялик кейфиййятляриня наил олурлар. Мящз буна эюря дя сащялярарасы ялагялярин башга бир тяшкилати формасы мейдана эялмишдир. (Sxem 2).
Схем 2. Кянд тясяррцфаты мящсулларынын щярякятинин икинжи тип истещсал-истещлак технолоъи системи
Кянд тясяррцфаты истещсалчылары тясяррцфат субйектляри кими, мцстягил фяалиййят эюстярян физики вя щцгуги шяхс статусуна малик олсалар да, илкин емал технолоэийаларына малик олмадыгларындан емал мцяссисяляриндян щям технолоъи асылылыгда, щям дя емал мцяссисяляри иля бирэя игтисади фяалиййят эюстярмяк мяжбуриййятиндядирляр. Кянд тясяррцфаты цчцн эялирли вя сосиал-игтисади мащиййятиня эюря хцсуси мараг доьуран сащя кими, памбыгчылыг йарымкомплексиндя тясяррцфат субйектляри иля емал сянайеси мцяссисяляри арасында мювжуд олан интеграсийа ялагялярини нязярдян кечиряк. Щал-щазырда хам памбыг истещсалында цч щцгуги шяхс иштирак едир. Бунлардан биринжиси, хам-памбьын билаваситя итещсалчысы, йяни там йарадыжы ямяк, мадди вя малиййя вясаитляри сярф етмякля, истщесал просесини щяйата кечиряряк, цмуми истещсалда 70-80% йени дяйярин йарадылмасына наил олан тясяррцфатчылыг субйектляридирляр. Бу тясяррцфатчылыг субйектляриня физики вя щцгуги шяхс кими фяалиййят эюстярян кяндли тясяррцфатлары, кичик мцяссисяляр, истещсал кооперативляри вя с. мцяссисяляр дахилдирляр. Бу тясяррцфатлар цч тяряфли мцгавилядя иштирак етмякля истещсал просесиня башлайа билярляр.
Узун иллярдян бяри юлкямиздя истифадя олунан планлашма системи мязмунжа игтисадиййатын айры-айры сащяляринин плана уйьун вя пропорсионал инкишафынын тямин едилмясиня йюнялся дя, сон нятижядя директив тапшырыгларын йериня йетирилмяси мягсядляриня хидмят едяряк, реэионал сявиййялярдя сащялярарасы ялагя вя пропорсийаларын инкишафына шяраит йаратмамышдыр. Индики дюврдя сащялярарасы планлашманын вя прогнозлашманын ясас вязифяляриндян бири технолоъи планауйьунлугларын мцхтялиф варiaнтларынын щазырланмасындан, даща доьрусу ися аграр-сянайе комплекси системинин мцхтялиф идаряетмя сявиййяляриндя тясяррцфатчылыг системляринин ялагяляндирилмясиндян ибарят олмалыдыр. Bu яlaqяlяndirmя isя mцxtяlif proqnozlara яsaslanmaldr. Бунлар схематик олараг ашаьыда верилмишдир (Схем 3)
Сащялярарасы ялагялярин инкишафынын прогнозлашдырылмасы заманы цч ян важиб пропорсийалар групуна диггят йетирилмяси мягсядяуйьундур. Биринжи груп пропорсийалар кянд тясяррцфаты мящсулларына олан тялябатларла сон мящсулларын истещсалы вя истещлакы арасындакы пропорсийалардан ибарятдир. Бу пропорсийаларын тямин олунмасы харижи вя дахили базарларын имканларыnн сяфярбяр едилмяси, ясас истещсал сащяляринин зярури мадди-техники ресурсларла тяминаты, кянд тясяррцфаты мящсулларынын истещсалы вя сатышы иля баьлы мясялялярин тянзимлянмясиня ясасланыр. Бурада гаршыйа гойулан мягсядляр вя мцвафиг мягсядляря наил олмаг цчцн мейарлар дцзэцн мцяййянляшдирилмялидир.
Схем 3. Сащялярарасы ялагялярин funksional прогнозлашдырма модели
Аграр-сянайе истещсалынын бир сыра сащяляри харижи базар цчцн нязярдя тутулмуш хаммаллар истещсал етдийиндян вя бу истещсалларын бир чохунун сон мящсуллара чеврилмясини тямин етмяк цчцн бир сыра мадди-техники ресурсларын вя технолоъи аваданлыгларын алынмасында чевик дювлят сийасятинин щяйата кечирилмясиня хцсуси диггят йетирилмялидир. Бу заман харижи базарларын эюзлянилмяз тясирляриндян мейдана эялян рискляр нязяря алынмалы вя ортайа чыха биляжяк проблемлярин арадан галдырылмасына даир конкрет тядбирляр системи щазырланмалыдыр.
Сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясиндяки икинжи груп пропорсийалар ресурс вя инвестисийа нисбятляриндяки уйьунсузлугларын арадан галдырылмасына нязарят едир. Малиййяляшмя системиндя гысамцддятли вя узунмцддятли инвестисийалашма пропорсийалары елми вя кадр потенсиалынын мющкямляндирилмяси ясасында йени истещсал сащяляринин инкишафына шяраит йаратмалыдыр. Кянд тясяррцфатынын малиййя ещтийажлары щям дахили базардан ялдя олунан эялирляр щесабына, щям дя харижи базарларын сатыш имканларындан истифадя иля йанашы, бирэя инвестисийа лайищяляринин реаллашмасы васитяси иля щяйата кечириля биляр. Бурада щям бирбаша инвестисийалар, щям дя портфел инвестисийаларындан бящрялянмяк имканлары вардыр.
Сащялярарасы ялагялярин тянзимлянмясиндяки цчцнжц груп пропорсийалар ися аграр-сянайе комплекси системинин ясас сащяляри щесаб олунан кянд тясяррцфаты истещсалы, емал сянайеси, няглиййат, хидмятляр, тижарят вя с. фяалиййятляр арасында баш вермякля йанашы, сащядахили истещсал, тяшкилати вя сосиал структурлары да ящатя едир. Гейд олунан бцтцн бу цч пропорсийаларын щяр бириня ярази, сащя вя сащялярарасы сявиййядя бахыла биляр. Сащялярарасы ялагялярин инкишаф етдирилмясиндя ян важиб мясялялярдян бири сон мящсулун артырылма стратеэийаларынын щазырланмасыдыр. Бу стратеэийалар ясасян дюрд истигамятли мягсядляр системинин реаллашмасыны юзцндя якс етдирмялидир (схем 4). Бу стратеэийалар щям сащядахили, щям дя сащялярарасы кооперасийалашма вя интеграсийалашма стратеэийаларынын функсионал-тяшкилати системляринин ялагяляндирилмясиня, мянафе цмумилийинин эюзлянилмясиня хидмят едяжякдир.
Сащялярарасы интеграсийалашма стратеэийасынын щазырланмасына гойулан ясаслы тяляблярдян бири интеграсийа механизмляринин гурулмасына, инкишафына вя фяалиййятиня елми методолоэийалар ясасында йанашылмасындан ибарятдир. Аграр-сянайе интеграсийасы вя бунунла ялагяли олан проблемляря даир елми арашдырмалар вя методолоэийалар 1970-жи иллярин сонларындан башлайараг, бир чох харижи юлкя вя милли игтисадчыларын сон заманлара гядяр дярин елми арашдырмалары вя мягсядли инкишаф програмларынын
тядгигат предметляриня чеврилмишдир. Анжаг гейд олунан бу елми-методики арашдырмалар мцасир дюврдяки аграр-сянайе интеграсийасынын тактикасы вя стратеэийасынын щазырланмасы цчцн кифайят дейилдир. Бу ики ясас обйектив сябябля изащ олуна биляр.
Биринжиси, ислащатлар дюврцня гядяр мювжуд олан интеграсийа консепсийалары вя нязяри мцддяалар ващид дювлят мцлкиййят формасы вя ондан иряли эялян игтисади системлярин мяркязи планлашма вя идаряетмя цсулларына ясасланан, истещсал мцнасибятляриня уйьун шякилдя фяалиййят эюстярирди. Ислащатлар дюврцндя ися аграр-сянайе комплекси системиндя истифадя олунан интеграсийа моделляри ясасян инкишаф етмиш вя инкишаф етмякдя олан базар игтисадиййаты юлкяляринин тяжрцбясиня ясасландыьындан, кечид игтисадиййатынын хцсусиййятлярини юзцндя якс етдирмямишдир. Ян важиби ися тятбиг олунан интеграсийа моделляри сянайе сащяляринин марагларына уйьун олдуьундан, бунлар кянд тясяррцфатынын спесифик хцсусиййятлярини юзцндя якс етдирмямишдир. Инкишаф етмиш юлкялярин кянд тясяррцфаты тяжрцбясиндя интеграсийа формасы кими истифадя олунан сящмдар жямиййятляри юзлярини доьрултмадыьы щалда, бизим юлкямиздя мювжуд олан ачыг типли сящмдар жямиййятляри бу эцня кими щяля дя галмагдадыр. Постсосиалист юлкяляринин яксяриййятиндя ися кянд тясяррцфатында истифадя олунан интеграсийа формалары гапалы типли сящмдар жямиййятляриндян ибарятдир вя бир чохларынын нязарят сящм пакети кяндли тясяррцфатларына мяхсусдур.