ОЖ 94+622.788.36+325.1] (574) олжазба ыында

Слейменова ымбат асымызы

Алматы агломерациясы: этнодемографиялы жне миграциялы даму ерекшеліктері мен динамикасы

(1991-2007 ж.ж.)

07.00.02 - Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2009

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны азастанны тарихи демографиясы жне азіргі леуметтік процестер блімінде орындалды.

ылыми жетекші:	тарих ылымдарыны докторы али.
Ресми оппоненттер:	тарих ылымдарыны докторы, профессор Омарбеков Т.О.
	тарих ылымдарыны кандидаты Аынжанов М.А.
Жетекші йым:	Л.Н. Гумилев атындаы Еуразия университеті

Диссертация 2009 жылы « 30 » суір кні саат 14-30 – да азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты жанындаы тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі БД 53.33.01 Диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050100, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады.

Автореферат 2009 жылы « » наурызда таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы,

тарих ылымдарыны докторы А.Т. апаева

Кіріспе

Таырыпты зектілігі. азастан зіні туелсіздігіне ол жеткізіп, есесін ктерген шата бкіл Еуразия аумаына, тіпті алама танылып, беделі артып, дамып келеді. Егемен мемлекет дамуды жаа сатысына ктеріліп, толаулы, тйінді, маызды мселелерді шешуді стратегиялы масаттара сйкес кезегімен кн тртібіне оюда. Сондай кемелді проблемаларды ішіндегі негізгілеріні бірі - туелсіз Отанымызды тарихын тану. Туелсіз дамуды тарихи кезедерін біліп ана оймай, сонымен атар оны бгінгі тыныс-тіршілігін, рухани-адамгершілік ндылытарын, рпатан-рпаа жеткен дстрлі игі істерді жаласын крсету. Осындай ндылытар арылы тарихымызды мн-маынасын тсіну.

Елімізді тере тамырлы тарихында Алматы аласыны орны ерекше. зіні пайда болып, алыптасу тарихында аза еліні астанасы ретінде мртебеге ие болан Алматы ірі мегаполис ана емес, аржы орталыы трінде бірнеше баытта дамып келе жатан республикадаы е лкен ала. азіргі кезеде Алматы з дамуыны даылына тскен. Елбасыны елді ертеі, мемлекетті болашаы туралы сз озаанда Алматыны айналып тпейтіні де зінен-зі тсінікті. йткені Алматы елді экономикалы, леуметтік жне мдени мірінде басты рл атарады.

сіресе оны лемдік инвестициялы компаниялар мен орларды, аржы институттарыны, сондай-а Алматы айматы аржы орталыыны ызметін баылау жніндегі орны ерекше.

Алматы мен оны маы алалы агломерация ретіндегі мні жаандаы агломерациялара пара-пар. алалы агломерация зіндік сипата ие болып, республиканы зге айматарынан дараланып отыр. Агломерацияны ішінде соан сйкес процестер жреді. Сол рдістерді оып-йрену, зерттеу отанды тарих ылымындаы зекті мселелерді бірі болып табылады. Бгінде алалы агломерацияны пайда болу тарихын, оны леуметтік-экономикалы, мдени жадайын, демографиялы ахуалын жне этникалы рамын, ондаы миграциялы, маятниктік процестерді, оларды себеп-салдарын, тарихи мнін білуді ылыми-тжірибелік маызы зор. Алматы агломерациясыны даму тарихын талдау, оны болашаын болжауа леуметтік, шаруашылы тйіткілдерді шешуге ммкіндік береді. Е бастысы осы уаыта дейін тек экономикалы география ылымы трысында стірт айтылып келген мселені тарихи таным трысында зерттеуге ылыми негіз алыптастырады.

ала агломерациясы - (латын сзінен aggqlomero – осамын) - мдени, транспортты байланыстары жне ндірісі жоары дамыан крделі кпрамды динамикалы жйесіне біріктірілген, негізінен алалы трын орындарымен алыптасан халыты трын орындарыны жиынтыы [1 ].

Елімізді леуметтік-демографиялы тарихында Алматы агломерациясыны орны ерекше. Мемлекетті саяси кімшілік орталыы Астана аласына кшірілгенімен, Алматы аласы аржы орталыы деген мртебеге ие болды.

алада елімізді бкіл банктеріні 70 пайызы орналасан, сонымен атар 30 пайыза жуы сатандыру компаниялары, тауар жне ор биржалары бар. АШ пен Еуропа елдеріні 20 банк кілдіктері де осы алада орналасан, аржылы операциялар жоары дегейлерде жргізіледі. Мемлекетті несие рыногыны 80 пайызы отстік астанада шоырланан. Жне де Алматы аласы жалпы мемлекетті салы тсімдеріні оматы блігін амтамасыз етеді. Біра Алматы аласынан ірі ксіпорындар мен ндіріс орындарын ала сыртына шыару саясатын жаластыру ажет, себебі мегаполисті жанындаы елді мекендер де арынды дамуы керек. Ол шін ірі ала жанындаы жаын орналасан аудандарда ндірістік зоналарды ру дістерін жетілдіру ажет. Егер де демограф зімбай алиді сынан тжырымы бойынша, ауылды жерлерде тбінде халыты небрі 3-4% жеткілікті десек, оларды стіне 10-15% ндеуші салаларда ана жмыс істейтін болса, сонда ана оптималды ала-ауыл атынасы орнайды. азаты басым кпшілігі алалы жерлерде тратанып алуы ытимал [2].

азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты агронерксіптік кешен мселелері бойынша республикалы кеестегі орытынды сзінде: «ала мен ауыл арасындаы арым-атынаста жіктелу айын крінді. Мнда жіктелуді тере процесі жріп жатыр жне бл ретте алшаты немі лая тсуде. Біз ауылдаы жмыс кшіні кптеп босауына, ауыл трындарыны алаа кшуді лайып, урбанизация процестеріні дамуына зір болуа жне ауыл мен аланы арасындаы мір сапасы дегейіндегі лкен айырмашылыты ысартуа тиіспіз. йтпесек, біз з масатымыза - бсекеге абілетті болуа ол жеткізе алмаймыз» [3]. Сол шін айматаы демографиялы рдістерді, оларды даму ерекшеліктерін зерттеуді маызы зор, йткені Алматы агломерациясы ттастай азастан Республикасы трізді полиэтникалы, поликонфессиялы сипатта.

Алматы агломерациясыны туелсіздік кезеіндегі жай-кйін арастыру барысында оны экономикалы жне адами ресурстарыны, оларды азіргі кездегі сипатын айындауа жол ашады. ала мен оны маыны даму задылытарын, зіне тн ерекшеліктерін тарихи талдау арылы тсінуге септігін тигізеді.

Зерттеу жмысыны нысаны. Туелсіздік жылдарындаы Алматы агломерациясыны шаруашылы, леуметтік, этнодемографиялы, этномиграциялы дамуы болып табылады.

Таырыпты зерттелу дегейі. ала агломерацияларын зерттеу негізінен экономикалы география трысынан жргізілді. Аталмыш ылым саласыны мамандары оны зерделеуде оматы тжірибе жинатады. Агломерациялы мселелерді р ырынан арастыран ресейлік алымдар Н.Н. Баранскийді, Г.М. Лаппоны, Ф.М. Листенгуртты, Ю.Л. Пивоваровты, О.С. Пчелинцевті, Г.Н. Фоминні, Д.Г. Ходжаевты, Б.С. Хоревті жне т.б. ебектері зерттеушілерге кеінен танымал. Бл ебектер агломерациялы, урбандалу проблемаларын зерттеуге мрынды болады. Мселен, Г.М. Лаппоны «Развитие городских агломераций в СССР» атты ебегі алалы агломерацияларды заманауи кенттену рдісіндегі орны мен рлін тануда аса маызды. Кеестік кезеде марксистік-лениндік методология шеберінде жазыландыына арамастан ебек агломерацияны теориялы негіздерін тсінуге кеінен ммкіндік береді. йткені іргелі зерттеуде алалы агломерацияларды дамуына сер ететін факторлар, ала маыны алыптасуыны алы шарттары, ірі агломерация жне оны серіктес зонасы, т.б. мселелер шешімін тапан. Г.М. Лаппоны ебегі агломерацияны теориялы-методологиялы негіздері крсететін бірегей зерттеу болып табылады [4].

Біз зерттеп отыран мселені мнін ашуда ресейлік белгілі алым Ю.Г. Саушкинні В.Г. Глушковамен бірлесіп жариялаан ебегіні «Московская и некоторые другие агломерации городов» деген тарауыны мазмны нды болып табылады. Авторлар Мскеу агломерациясыны туліктік маятниктік миграциясын, ала маына орналасуын, Мскеу аласыны облыс елді мекендеріні мдени-трмысты байланыстарын, мскеуліктерді ыса мерзімді демалыса ала маына шыуын, агломерация трындарыны орналасу тыыздыын, ірі мегаполис маыны экономикалы жадайын аламдаы ірі агломерациялармен салыстыра отырып крсетеді [5].

Алматы аласы мен оны айналасындаы маятниктік миграцияны сипаты мен салдарын зерделеуге «Маятниковая миграция сельского населения» атты топтама септігін тигізеді. Жина маятниктік миграция деген не, маятниктік мигранттара кімдер жатады, оларды жас млшері, леуметтік жадайы андай, маятниктік миграция аланы ебек ресурстарына алай сер етеді, маятниктік миграцияны болашаы андай деген сауалдара жауап береді. Сйтіп, маятниктік миграция туралы толы тсінік беріп, осы мселе бойынша зерттеушілерге жол сілтейді. Осы трыдан аланда топтама мнді болып табылады [6].

Ірі мегаполистер, оларды жай-кйі мен болашаы кез-келген мемлекетті ойландыратын крделі проблемаларды бірі. ала лайан сайын крмеуі иын мселелерді атары кбейетіндігі тсінікті. Сондытан да ірі алалар ашан да кімет назарында болып, жиі тілге тиек етіледі. Осы орайда Б.С. Хоревті «Проблемы городов» деп аталатын ебегін атаан жн. йткені зерттеу ірі алаларды алдында тратын тйіткілдерді на басып крсетуімен ерекшеленеді [7]. Алматы агломерациясыны болашаын болжауда, оны азіргі кездегі орын алан проблемаларды шешімін табуда бл ебек маызды болып табылады.

Алматы агломерациясы жне оны дамуы проблемалары отанды тарих ылымында зерттелуге тиіс мселелерді атарына енетіндіктен аталмыш таырыпа атысты тарихи зерттеулер жоты асы. Дегенмен агломерациядаы трындарды санын, этникалы рамын, кші-он мселелерін зерттеуге М.Х. Асылбеков мен.Б. алиды іргелі ебегі мрынды болды. Бл сбелі зерттеуде азастан халыны демографиялы даму мселелері жаа ырынан арастырылып, кші-он рдістері тарихи демографиялы баытта крініс тапан [8]. Бдан зге М.Х. Асылбековты В.В. Козинамен бірлесіп жариялаан ебектерінде XX асырды 80-90 жылдарындаы азастандаы демографиялы згерістер наты статистикалы мліметтерді негізінде крсетілген. Тарихи демографиялы зерттеу таырыбыны жаласы ретінде М.Х. Асылбеков пен В.В. Козинаны «Казахи» (демографические тенденции 80-90-х годов) [9] атты монографиялы зерттеулерінде туелсіз азастанны лтты рамын зерттеп, азатар саныны зге лт кілдерімен салыстырандаы лесіне тотала отырып мемлекетте жргізілген экономикалы згерістерді аза халына тигізіп отыран серіне тоталан. Біз зерттеп отыран мселені, соны ішінде атап айтар болса, Алматы агломерациясындаы этнодемографиялы жне этномиграциялы рдістерді айындауда.С. Алдажманов пен Е.. Алдажмановты салиалы ебегі з лесін осты [10]. Аталмыш зерттеуде азастандаы уын-сргінге шыраан халытарды депортациялану мселелері кптеген ты деректер негізінде з шешімін тапан. Алматы аласы мен оны маында мір сріп жатан неміс, крд, трік, корей, т.б. диаспора кілдеріні осы ірге келуіні тарихи себептері ашылан. «Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы»,-деп аталатын жымды зерттеуде Алматы агломерациясыны этнодемографиялы дамуын, трлі лт жне конфессия кілдеріні ала маына оныстануын крсетуге септігін тигізді. Корей, неміс, поляк жне т.б. диаспора кілдеріні ірі мегаполис пен оны тірегіне шоырлану себептерін айындауда бл ебектегі деректер оматы лес осты.

азастана Кеестік уын-сргін саясатыны нтижесінде жер аударылан ырым, Кавказ жне Еділ бойы халытарына кштеп кшіруді трлі дістері, депортация себептері Т. Омарбековты зерттеулерінде жан-жаты талданып, дйекті мліметтермен длелденген [11]. Депортацияа шырап, Жетісу жерінде тратанып алан корей лты кілдеріні халы шаруашылыына, лкені мдени дамуына осан зіндік лестері Г.В. Кан, Г. Хан, Г.Н. Ким жне Д. Мен ебектерінде крсетілген.

Алматы агломерациясындаы халыты санын, кші-он мселелерді, оралмандарды оныстануын, т.б. талдауда М.Б. Ттімовті ебектерін басшылыа алды. алымны ебектерінде отанды тарихи демографияны зекті мселелері жан-жаты зерттелген. Республикаа танымал алым, демограф М. Ттімов лтты урбандалуды демографиялы ахуала серін жне оны тымды тстарын арастырып, арнайы зерттеу жргізді. Бл ебегінде автор республикадаы урбандалу процесін сз ете отырып, Алматы аласыны леуметтік-демографиялы жетістіктеріне тоталады, оны біратар шешімін табуа тиісті мселелерін атап крсетеді [12].

Алматы агломерациясындаы трындар динамикасын арастыруда Т.Ж. Жмаслтановты салиалы зерттеуі елеулі рл атарды. Автор зіні ебегінде туелсіз азастан кезеіндегі республика халыны санын, оны ртрлі айматарда оныстануын кптеген статистикалы мліметтерді пайдаланып, орытып, талдай отырып дйекті трде баяндаан. М.А. Акынжановты республикадаы лтаралы атынастарды даму мселесіне арналан зерттеулерінен Алматы мегаполисіндегі трындарды этникалы динамикасын салыстырмалы трде крсетуге пайдаланды [13]. алымдар Н.В. Алексеенко жне А.Н. Алексеенконы 1897-1997 ж.ж. аралыындаы еліміздегі демографиялы згерістерін зерттеген біратар ебектері азастанны ала халыны демографиялы даму тарихын зерттеуде маызды болып саналады [14]. Республикадаы халытарды леуметтік-демографиялы даму тарихына арналан біратар диссертациялар оралды. Атап айтанда, Н.З. Ткіжбаеваны «Изменение социальной и национальной структуры сельского населения Казахстана (1946-1992 г.г.)», С. Айымбетовты «1926-1939 жылдар аралыындаы азастан халыны этнодемографиялы жне леуметтік рамындаы згерістер»,.К ожаханованы «азастана жер аударан халытар жне оларды Республиканы халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесі (1946-1960 жылдар)», А.И. дайбергенованы «азастан халыны леуметтік жне лтты рамындаы згерістер (1939-1959 ж.ж.)» атты жмыстарды атап туге болады. А.И. дайбергенованы зерттеу жмысында 1939-1959 ж.ж. аралыындаы республикадаы этнодемографиялы процестер, халыты жасты, жынысты, лтты жне леуметтік рамындаы згерістер тарихы арастырылан. Зерттеуде аза даласындаы кплттылыты алыптастыран кші-он процестеріні табиаты ашылан.

Жеке айматы этнодемографиялы жадайы, халы саныны су динамикасы азастан халыны алыптасуы мен дамуына тигізетін сері сзсіз, сондытан М.Н. Сдыовты «Изменения национального и социального состава населения Западного Казахстана (конец XIX в.-1989 г.)» докторлы диссертациясыны орны ерекше. лкен экономикалы айматы даму тарихы мраатты жаттар мен статистикалы халы санаыны материалдары, зге де демографиялы дйектер арылы жан-жаты аралан. Шыыс азастан халы туралы статистикалы мліметтер беретін Н.В. Алексеенконы ебектері, О.Д. Табылдиеваны XX асырдаы Маыстау халыны тарихы, Солтстік азастан аймаындаы халыны динамикасы туралы.А. Какенованы ебектерінде талданды. Елімізді баса айматарына арналан ылыми зерттеулерді ішінде Г.К. адырлованы «Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-демографические аспекты)» жне М.К. Тлекованы «Жетісу ірі халыны леуметтік-демографиялы дамуы (1897-1999 ж.ж.)» атты ебектерін атап туге болады [15]. Зерттеу жмыстарында Жетісу іріні этнодемографиялы жадайы мият арастырылып, кешенді трде талданан. Біра Алматы агломерациясындаы этнодемографиялы жне миграциялы згерістер арнайы зерттеу нысаны болмаан. Осы ірді азастандаы зге айматары сияты леуметтік-экономикалы дамуындаы ерекшеліктері мол. Бл еліміздегі полиэтникалы, поликонфессиялы айматарды бірі боланын мытпауымыз керек. ірді этнодемографиялы жадайы оамны даму кезеіне атысты немі згеріп отырды. Осыан орай халыты саны, этникалы рамы, жынысы мен жасы жне білім дегейі алыпты згеріп отырды. Ол саяси, экономикалы жне леуметтік жадайларына байланысты згеріп отырды. Бл айматы этнодемографиялы рылымына оматы сер еткен кп факторларды бірі - р трлі лттарды кші-оны. Жетісу ірін мекендеген халытар немі озалыста болды, яни халыты табии жне механикалы жолмен суі тотамай, арынды жргізілді. Ол осы жерді табии жадайыны ел оныстануы шін те олайлы болуынан туындайды. Алматы аласы трындарыны этнодемографиялы жне этномиграциялы хал-ахуалын айындауда аталмыш зерттеулер елеулі трде септеседі.

Осылайша, таырыпты зерттелу дегейін талдаудан Алматы агломерациясыны леуметтік-экономикалы жне этнодемографиялы мселелеріні тарихи трыда зерделенбегені аны байалады. Осыан орай біз тадап алан таырыпты отанды тарихнамада брын-соды зерттелмеген зекті, жеке талдауды ажет ететін мселелерді бірінен саналатынын атап крсетеміз. Сондытан диссертациялы жмыс 1991-2007 ж.ж. аралыындаы Алматы агломерациясыны тарихи, леуметтік-экономикалы жне этнодемографиялы, этномиграциялы процестерін зерттеуге арналады.

Зерттеуді масаты мен міндеттері. Зерттеу жмысыны масаты 1991-2007 жылдар аралыындаы Алматы агломерациясыны леуметтік-экономикалы жне демографиялы дамуын жан-жаты рі кешенді зерттеу. Осындай масата ол жеткізуде мынадай міндеттер ойылады:

- Алматы агломерациясыны пайда болуы мен дамуын, маызын айындау;

- Агломерация халыны этнодемографиялы дамуы мен миграциялы процестердегі ерекшеліктерін айындау.

- ала маына оныстануды этнодемографиялы ерекшеліктерін анытау;

- Агломерацияны леуметтік-экономикалы дамуын талдау;

- ала мен ала маындаы этномиграциялы рдістерді ашу;

- арастырылып отыран ауматаы этнодемографиялы рдістерді динамикасына оралмандарды серін крсету;

- Агломерациядаы маятниктік миграцияны ерекшеліктері мен оны леуметтік – экономикалы процестерге ыпалын арастыру.

Зерттеу жмысыны деректік негізі. 1989, 1999 ж.ж. халы санатарыны материалдары мен мраат жаттары, статистикалы мліметтер, мерзімді басылым материалдары райды. Зерттеу жмысында пайдаланылан деректерді мраат жаттары, статистикалы материалдар жне анытамалар, мерзімді басылым материалдары деп ш топа блуге болады.

Бірінші топа азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік жне Алматы облысты, Алматы аласыны, арасай, Іле, Талар аудандары кімшіліктеріні аымдаы мрааттарыны орларындаы жаттар жатады.

Зерттеу таырыбына атысты р трлі материалдар азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік Мраатыны 3 «Областное правление Оренбургскими киргизами Министерства Внутренних дел.», 39 «Воисковое правление Семиреченского казачьего войска.Омского военного округа (1854-1918.) г. Верный, 48 «Верненская городская управа» орларында жинаталан. Мраат жаттарыны басым блігін Алматы Облысты Мемлекеттік Мраатыны 685 «Алматинский областной Совет народных депутатов и его исполнительный комитет 07.10.77-12.02.92, с 12.02.92. Алматинский областной маслихат», 972, 389, 1078 «Алматинский областной маслихат», 350 «Семиреченский областной революционный комитет 1918-1923 гг.», 448-ор «Управление сельского хозяйства исполнительного комитета Алма-Атинского областного Совета депутатов трудящихся. 1932-1996 гг.» орларындаы жне оны зынааш, Талар, апшаай филиалдарыны 193 «Аппарат акима Карасайского района», 210 «Аппарат акима Илийского района», 18 «Талгарская районная администрация» орларындаы материалдар рады. Сонымен атар Алматы аласыны Мемлекеттік Мраатыны 174 орында «Алматинский городской совет народных депутатов и его исполнительный комитет. Горсовет и его исполком»., арасай, Талар, Іле ауданы кімшіліктеріні аымдаы мрааттарында таырыпты мазмнын ашуа байланысты кптеген материалдар жинаталан. Бл жаттар мен материалдарда Алматы агломерациясыны экономикалы жадайы, леуметтік рылымы, трындарыны динамикасы кші-он рдістері, миграциялы процестерге атысан этникалы топтар, оралмандар, т.б. туралы нды мліметтер жазылан. Осы трыдан аланда агломерацияа кіретін аудан кімшіліктеріні аымдаы мрааттарындаы жаттар аса маызды болып табылды.

Деректерді екінші тобын азастанны статистикалы жне демографиялы жинатар рады. Бл жинатарда Алматы аласы трындарыны саны, табии сімі, кші-оны жнінде біратар ажетті мліметтер орын алан. Алматы облысыны леуметтік-экономикалы дамуы жайында апаратты бойына сатаан статистикалы жината агломерацияны шаруашылы жадайына байланысты деректер алынды. алалы агломерацияа кіретін аудандарды 1996-2007 ж.ж. леуметтік-экономикалы паспорты деп аталатын статистикалы топтамалар зерттеу таырыбы бойынша баалы дерек кздері болып табылады.

зіміз шартты трде жіктеген деректерді шінші тобына мерзімді басылым материалдары енді. Соларды ішінде «Жетісу», «Заман жаршысы», «Талар», «Іле таы» трізді алалы агломерация аумаындаы аудандарды оамды-саяси газеттері біз зерттеп отыран мселе тірегінде біратар мліметтерді жариялап отыран. Блардан зге «Егемен азастан», «Казахстанская правда», «Мегаполис», «Алматы ашамы», «Вечерняя Алматы» басылымдарыны беттерінде бірлі-жарым маалалар, ажетті мліметтер крініс тапан.

«Ведомости Парламента Республики Казахстан», «Собрание актов Президента Республики Казахстан и Правительства Республики Казахстан» атты жатты сипаттаы мерзімді басылымдар да Алматы агломерациясына тарихи талдау жасауа дерек кздері ретіне септігін тигізді.

Зерттеуді территориялы шебері. Алматы аласы мен оны тірегіндегі елді мекендер тобыны жйесін амтиды. Басты аласы - Алматы. Алматы агломерациясыны территориясына шартты трде отстігінде Іле Алатауымен, солтстік-батысында аскеле зеніні сол жаасымен, Сорбла клі жне арой стіртімен, солтстігінде апшаай бгеніні сол жаасымен шектесетін Алматы аласы мен Алматы облысыны Талар, Іле, арасай аудандарыны кімшілік территориялары кіреді. Алматы агломерациясы шамамен 20, 34 мы шаырым ауматы амтиды.

Зерттеуді мерзімдік шебері. 1991-2007 жылдар аралыын амтиды, яни туелсіз азастан кезеіндегі Алматы агломерациясы аумаындаы леуметтік-экономикалы жне этнодемографиялы, миграциялы процестер зерттеледі.

Зерттеу жмысыны теориялы-методологиялы негіздері. Таырыпты мазмнын ылыми трыда ашып крсетуде алалы агломерацияны теориялы мселелерін арастыран ебектер басшылыа алынды. Алматы агломерацияны крсетілген кезедегі даму баыттарын, этнодемографиялы, этномиграциялы рдістерін айындауда ылымны тарихилы, шынайылылы трізді жалпы дістемелік принциптері пайдаланылды. Зерттеуде ылыми айналыма тскен деректерді талдауда жйелеу, салыстыру, орыту, т.б. дістері олданылды. Диссертациялы жмыс тарих ылымындаы зерттеуді диалектикалы-материалистік, жйелілік-рылымды, салыстырмалы-тарихи, сабатасты, теория мен тжірибені бірлігі, трбиелілік талаптара сйкес жргізілді.

Зерттеу жмысында методологиялы негіз ретінде мселені ркениеттілік ндылытар трысынан пайымдау кзделді. Сондай-а зерттеуді статистикалы жне математикалы-статистикалы дістері кеінен олданылды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Мраат жаттары мен статистикалы, мерзімді басылым материалдары негізінде Алматы агломерациясыны леуметтік-экономикалы жне демографиялы дамуын зерттеуді тарихи трыда отанды тарих ылымында тныш рет арнайы диссертациялы дегейде жзеге асырылуымен аныталады. ылыми жаалыты негізі кптеген жаа деректер, мраат материалдары болды. Зерттеуде алынан жаалыты мына тмендегідей етіп топтауа болады:

• Алматы агломерациясыны даму тарихына атысты ты мраат жаттары талданып, статистикалы, мерзімді басылым материалдары тыш рет ылыми айналыма енгізілді;
• Алматы агломерациясыны алыптасу жне даму тарихы, маызы жне болашаы алаш рет дербес мселе ретінде ктеріліп, ылыми трыда арастырылды;
• ала мен ала маыны леуметтік-экономикалы дамуы ты деректер негізінде тарихилы принцип трысында зерттелді;
• алалы агломерацияны этнодемографиялы жне этномиграциялы рдістеріні соы деректер арылы дйектелді.
• ала маына оныстануды этнодемографиялы ерекшеліктері аымдаы мраат жне статистикалы мліметтерді кмегімен айындалды;
• Алматы агломерациясындаы этнодемографиялы динамикасына оралмандарды сері лтты кзарас трысынан сипатталды;
• Агломерациядаы маятниктік миграцияны ерекшеліктері жне оны леуметтік-экономикалы процестерге ыпалы салыстырмалы талдаулар негізінде баяндалды.

орауа сынылан негізгі тжырымдар:

• Алматы агломерациясыны алыптасуы за уаыттара созылан урбандалу процесіне байланысты пайда болып, дамып келеді. Оны азіргі кезедегі леуметтік-экономикалы, мдени жадайы жалпы агломерацияны талаптарына сйкес келеді. Шамамен 20,34 мы шаырым ауматы амтитын, ал Алматы агломерациясы халы 2 миллионнан асады. Осы трыдан келгенде Алматы агломерациясыны болашаы зор рі айын. Оны келешекте жетілдіріп, дамытуды мынадай факторлары бар: бай табии ресурстары; тиімді демографиялы жадайы; байланыс жйелері мен клік жолдарыны жетілдіруі; экономикасыны дамуы; республикадаы саяси тратылы.
• алалы агломерацияда барлыы 446725 адам мір среді. Соларды 243961-і азатар- 54,6 %-ы, 115298-і орыс, 22458- йыр, 5365-і крд, 15036-ы трік, 3421-і зірбайжан, 3090-ы украиндар, 2688-і неміс, 2357-і татар, 2070-ы кріс лтыны кілдері болып табылады. Аталан лт кілдері ислам, православие, протестантты, католиктік, т.б. діни конфессияларды станады. Агломерациядаы трындарды этникалы рамы крделі, демографиялы жадайы республикадаы ахуалмен салыстыранда анарлым жаымды рі даму стінде. Дегенмен орталы аланы маындаы этникалы, конфессиялы жне демографиялы процестер немі згеріп отырды. Ірі ала маына тартылу рдісі леуметтік-экономикалы жадайа, халыты трмыс-тіршілігінен туындайтын ажеттілік боландытан бл процесс немі жреді. Сондытан да агломерациядаы халыты орналасу тыыздыы, саны зге ірлермен салыстыранда жоары. Сондай-а мір сруге, шаруашылы жргізуге олайлы ала маына шоырланан трындарды басым кпшілігі мекен-жайларын згертпеуге мдделі.
• Агломерацияны леуметтік-экономикалы дамуы орталы Алматы аласымен зара тыыз байланысты жреді. Агломерацияны зіндік ішкі задылытарына сйкес орталы немі ала маына орналасан елді мекендерге ыпалын тигізіп, тек шаруашылы жргізу дстріне ана емес леуметтік - мдени жадайына, тіпті кнделікті трмыс-салтына тікелей сер етеді. алалы агломерацияда, соны Алматы аласында 23652 ксіп орындары, 22373 шаын, 1771 орта ксіпшіліктер, 208 ірі ндіріс орындары шоырланан. Ал ала маында барлыы 1859 шаын ксіпкерлік тіркелген, оларда 18200 адам жмыс істейді. Сонымен атар 131 шаруа ожалытары мал сірумен шылданады. ала маы аланы жмысшылармен амтамасыз етсе, ала - ала маына ажетті мамандарды алыптастырады. аланы азы-тлікпен жабдытап, ауыл шаруашылыы німдерін деумен айналысады. Сондай-а, орталы аланы экономикалы, леуметтік- мдени ммкіндіктерін пайдаланады.
• Алматы агломерациясындаы этномиграциялы рдістер 1991-2007 ж.ж. аралыында кшіп-онушыларды материалды жне рухани талап- тілектеріні суіне байланысты жиіледі. Мндаы аталмыш процестер азастанны саяси, леуметтік жне экономикалы жадайына байланысты жрді. Кеес Одаыны ыдырап, республиканы туелсіздік алуы бір жаынан алыс жне жаын шет елдерге аттанан диаспоралар кілдерін кбейтсе, екінші жаынан лемні 40-тан астам елдеріне тараан азатарды атамекенге оралуына жол ашты. 1990 ж.ж. орта кезіне дейінгі тере экономикалы дадарыс мигранттарды кбеюіне ыпал етті. Республикадаы саяси жне экономикалы тратылы сырты миграцияны бседетіп, кшіп кетушілерді кбейтті. Ал кшейіп келе жатан урбандалу процесі ішкі миграцияда трындарды Алматы аласы мен оны маына шоырлануа игі серін тигізді.
• Алматы агломерациясына 1991-2007 ж.ж. аралыында 87260 оралман кшіп келген. алалы агломерациядаы оралмандар легі жыл ткен сайын кбеюде, соны салдарынан олар ала маына жиі оныстануда. Алматы агломерациясында оралмандарды басым кпшілігі арасай ауданында оныс тепкен. Оралмандар агломерациядаы леуметтік-экономикалы, мдени мірді барлы салаларына белсене атысып, жергілікті трындармен оян-олты араласып, оны кркеюіне з лестерін осуда.
• Кейінгі жылдары агломерациядаы маятниктік миграцияларды рісі кеейіп, оны леуметтік-экономикалы дамуына тікелей ыпал етіп, аланы ебек ресурстарымен немі толытыруа кмегін тигізуде. Маятниктік миграциялар урбандалу рдістерін ілгері жылжытып, халыты оныстандырылуына сер етеді. 1990 ж.ж. соынан бастап алалы агломерациядаы маятниктік миграциялар арынды трде рістеді.

Зерттеу жмысыны нысаны Алматы агломерациясыны шаруашылы, леуметтік, этнодемографиялы, этномиграциялы дамуы болып табылады.

Зерттеу жмысыны пні Диссертациялы жмыста Алматы агломерациясыны алыптасуы мен дамуындаы этнодемографиялы, этномиграциялы рдістеріні ерекшеліктері жан-жаты арастырылады.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Диссертация Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны азастанны тарихи демографиясы жне азіргі леуметтік процестер блімінде талыланып, орауа сынылды. Диссертацияны негізгі мазмны Р Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті бекіткен тізімге сйкес 5 жарияланымда ылыми маалалар трінде жары крді. р трлі дегейдегі 4 халыаралы жне республикалы конференцияларда баяндамалар жасалып, талыланып, топтамаларда басылды.

Диссертацияны рылымы. Зерттеу жмысы кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан, пайдаланан деректер мен дебиеттер тізімінен жне осымшалардан трады.осымшада зерттеу таырыбына байланысты Алматы облысыны жне Алматы аласында АААЖ картасы.

Жмысты негізгі мазмны

Жмысты «Кіріспе» блімінде ылыми зерттеуді жалпы сипаттамасы, таырыпты зектілігі крсетіледі, зерттелу дегейі арастырылып, масаты мен міндеттері айындалады. Диссертациялы зерттеу барысында айындалан ылыми жаалытары, орауа сынылатын ылыми тжырымдар крсетіліп, зерттеуді теориялы жне методологиялы негіздері талданып, оны практикалы маыздылыы мен рылымы баяндалады.

Диссертацияны «Алматы маыны тарихи жне леуметтік-шаруашылы жадайы» атты тарауындаы бірінші параграф «Алматы агломерациясыны шыу тарихы мен маызы жне келешегі» деп аталады. лем елдеріні тарихынан айын крінетіндей алып алаларды айналасында р трлі тарихи кезедерде ірі агломерациялар рылып отыран. Алматы агломерациясындаы орталы ядросы - Алматы аласы жне сырты зоналары - ала маы аймаынан тысары орналасан серік-алалар мен елді мекендер тобынан трады. Бл агломерацияны орталыы – 2008 ж. есеп бойынша 1247896 адамы бар Алматы аласы. Ірі аланы аймаында: апшаай, аскеле, Талар алалары жне 4 ала типтес - Боролдай, теген батыр, Покровка, Первомайский поселкелері бар. Алматы агломерациясына кіретін аудандар: Іле, арасай жне Талар. Аудандар рамындаы кейбір ауылды мекендер Алматы облысыны аумаы есебінен Алматы аласына осылан, олар Кктбе, Трксіб [16] жне Алатау ауылды аймаындаы 503 гектар жер. 1998 ж. Шегелді ауылды аймаындаы Шола ауылы апшаай аласыны кімшілік билігіне берілді [17] Агломерацияны транспортты рылымы дамыан темір жол, автоклік жйесімен шектелмейді, Алматы аласындаы жне Боролдай аэропорты мен апшаайдаы су жолдары арылы сипатталады.

азіргі Алматы мен оны іргесінде тран аудандар аумаы ертедегі б.з.д. VI–III асырларда кшпелі тайпаларды трылыты жері болан. Теіз жолдары ашыланына байланысты «Жібек Жолы» зіні маыздылыын жоалтты, сонымен оса оны бойындаы алалы оныстар да лдырай бастады. Дегенмен, Алматы аймаында отырышылы трмыс толы тотаан жо, бл жерде 1855 ж. дейін аза халыны отырышы жне жартылай отырышы ауылдары болды. Іле алабында орныуы шін Ресей империясы скери бекіністер салуа кірісті. 1853 ж. шілде айында Батыс-Сібір генерал–губернаторлыыны скери кімшілігі майор М.Д. Перемышльскийді арнайы жасаымен Іле сыртына жіберді. Ондаы негізгі масаты: «Отыскать за рекой Или удобное место для возведения укрепления, чтобы овладеть кочевьями Большой Киргизской Орды, между рек Или и Чу, равно и путей ведущих оттуда в Китай, необходимо утвердить и упрочить преданность Российскому престолу Заилийских ордынцев» [18]. Кіші Алматы зеніні сол жаалауында ежелгі Алматыны ескі орнына жаын жерде майор Перемышельскийді жасаы Іле сырты бекінісін сала бастады: «Обозрев с вершины Алматы, осмотрясь в Илийской долине нашли по удобству добывания большому количеству прекрасной, изрезанной арыками хлебопахотной земли, пажитей и сенокосных мест, далеко превосходящие урочища на Иссыке и Талгаре» [19]. Бл орынны тадалуы барысында ресейліктер ежелгі Алматыны трындары сияты бл жерді тоыз жолды торабында орналасаны шін, яни Сібір, ытай, Орта Азия мемлекеттеріне баытталан жолдарыны тиімділігі шін тадады. лы жзді Ресейге осылан аудандарын басару шін Іле сырты лкесінде рылан «лкен Орда» приставы Алатау округіне айналды, орталыы Верныйа кшті. Жетісу Ресейге осыланан кейін Верный бекінісі ала статусын алды. Жетісу облысыны бірінші губернаторы жне казак скеріні бірінші атаманы генерал Г.А. Колпаковскийді 1867 ж. 19 азанында шыарылан бйрыына сйкес Верный аласын басару комитеті рылды. Комитет аланы трмыс-тіршілігіне, леуметтік дамуына толы жауапты болды. Жер мселесіне атысты Верный аласын басару комитеті жерді тиімді жала беру жолдарын немі адаалап отырды, оан длел абылданан шешімі: «Из торгового делопроизводства изволили усмотреть, что за самые плохие участки, как например, на предгорьях, совершенно не орошаемые земли, цены выданы из 50 рублей за десятину, такие же участки, которые могут иметь полив пошли за 200-300 рублей за десятину, находя выданную арендную плату выгодной для городской кассы» [20]. аланы атауын згерту туралы шешім 1921 ж. 5 апанында Верный калалы комитетіні салтанатты жиынында абылданды.

алаа зіні тарихи атауы, орналасан жеріне байланысты «Алматы» айтарылып, біра тек ол енді «Алма-Ата» - деп згертілді. (Орта Азиядаы ежелгі ала атауларына сас). аз АКСР-ны VI Кеестер съезіні шешімі бойынша елді астанасы ызылордадан Алматы аласына 1929 ж. 19 шілдесінде кшірілді. 1930-1935 ж.ж. аралыында темір-бетон, кйген кірпіш сияты жер сілкінісіне тзімді материалдардан салынан ірі имараттар бой ктерді [21]. аладаы социалистік рылыса, кп салалы шаруашылы жне мдени трмысына нерлым кеінен, наты басшылы жргізу шін аудандастыру трт рет, яни, 1936, 1938, 1972, 1980 ж.ж. жргізілді. Алашыда алада – Ленин, Сталин, Фрунзе; кейін Ленин, Сталин, Фрунзе, Каганович, соысында уезов, Калинин, Ленин, Октябрь, Совет, Фрунзе аудандары болды. 1982 ж. - Алатау, уезов, Калинин, Ленин, Москва, Октябрь, Совет, Фрунзе аудандарына блінген. Алматы аласындаы сегіз кімшілік аудандарына Алатау поселкелік кімшілігін осанда трылыты территориясы 22850 гектара жетті, ал халыты саны 1172,4 мы адамды рады [22]. 1995 ж. 23 наурызында Елбасыны «Амола аласына азастан Республикасыны астанасын кшіру туралы» Жарлыы шыты. Астананы кшіру – ол тарихтаы ерекше былыс. Кп шоырланан орыс тілді халытарыны аза тілді халытарымен тиімді кімшілік – территориялы згерістер арылы біріктіріп осу, бл мемлекетті саяси жне территориялы ттастыыны ны саталуы жолдарыны бірі, астананы географиялы орталыа кшіру, ытай шекарасынан алыстату масаты да ескерілді. Енді кш басын халы тыыз орналасан отстіктен ке байта солтстіктегі азаты жазы даласына баыттады. 1995 ж. 12 желтосанында Алматы аласыны кейбір аудандарына жаа атаулар берілді: Совет ауданы – Алмалы, Калинин ауданы – Бостанды, Ленин ауданы – Жетісу, Октябрь ауданы - Трксіб, Фрунзе ауданы - Медеу аудандары болып згертілді. 1997 ж. 28 атарда Алатау жне Москва аудандары таратылды. Медеу ауданыны кімшілік арамаында болан Алатау поселкесі 503 гектар жер клемімен алалы жер рамына осылды [23].

2008 ж. Алматы тірегіндегі ауылдарды бір аудан аумаына біріктіріп, аумаы 7190 гектар жерді райтын жаадан ірі мегаполисті жетінші Алатау ауданы ашылды. Ол туралы Алматы алалы мслихатыны 2008 ж. 2 шілдедегі IV сайланан XI сессиясы шешім абылдады. 1998 ж. 18 шілдесінде азастан Республикасыны «Об особом статусе города Алматы» Заы абылданды. Алматы дамыан интеллектуалды-ылыми базасымен ерекшеленеді. Бан длел, оны аумаындаы 66 жоары оу орны мен 700 ылыми-зерттеулермен айналысатын мекемелерді болуы. Мнда ядролы медицина, азіргі кезегі арышты технологияларды дамыту, заманауи бадарламалармен амтамасыз ету, орды сатап алу технологияларын дамыту жне т.б. салалар бойынша зерттеулер жргізіледі.

2007 ж. 3 арашасында IV шаырылан Алматы аласы Мслихатыны IV сессиясында «2015 жыла дейінгі азастан Республикасыны дамуы» ірлік-ауматы бадарламасы абылданан. Ол бойынша Алматы аласы-индустриалды кеістіктегі айма ретінде аржылы, инвестициялы, кліктік-логистикалы жне туристік орталы болып айындалан. Оны алыптасуы ш кезеге блінеді де, 2010 жыла арай мнда 1,5 миллион шаршы метр имараттар кешені бой ктереді. аржы орталыы лемдік бизнес-ауымдастыа аржы ызметін крсетудегі е жоары стандарттара жауап бере алатын жаа заманды кешенді сынып, азастан ор биржасы базасында Алматы аржы орталыыны арнайы алаы жмыса кірісті. Ірі мегаполис пен Алматы облысыны бірыай Алматы аймаы ретінде дамуы ммкіндіктері мол. Алматы облысыны экономикасы аграрлы-индустриалды баытта дамыандытан, ол ірі мегаполисті азы-тлік белдеуі, яни аланы азы-тлікпен амтамасыз ететін бірден-бір айма. Облысты ауыл шаруашылыы республика клемінде ауылшаруашылы німінні 13 пайызын райды, ауыл шаруашылы німдеріні 60-а жуы трлері ндіріледі. Агломерацияны келешекте жандандырып, жетілдіруді мынандай факторларын атауа болады: Алматы аласы мен маыны бай табии ресурстары; адами ресурстар, яни тиімді демографиялы жадайы; байланыс жйелері; клік жолдарыны жетілдірілуі; нерксіп мен ауыл шаруашылыыны экономикалы жаынан траты дамуы; еліміздегі саяси тратылы. Міне осындай мселелерді тпкілікті шешкенде ана Алматы аласы жне оны маыны агломерациялы жадайы жасара тспек.

Жмысты екінші «ала маына оныстануды этнодемогрфиялы ерекшеліктері» параграфында Алматы аласы трындарыны динамикасы туралы арастыралады. 1959 ж. халы санаыны орытындылары бойынша 457,7 мы адам мір срген. Бл крсеткіш 1979 ж. сана орытындылары бойынша 956,8 мы адам немесе 47 пайыза скен болса, 1989 ж. - 1071,9 мы адам, яни халыты 89 пайыза скенін крсетеді; 1999 ж. – 1122009 адама жетіп немесе 95 пайыза скен [24]. 2007 ж. ала трындарыны саны 87 пайыза сіп немесе 1287246 адам болса, оларды 488202 трыны ала халыны атарында болса, 1132494 ауыл трындары болды. ала халыны суіне, оны экономикасы мен мдениетіні дамуы сер еткені сзсіз.

2007 ж. туу мен лу туралы келтірілген мліметтерді 1991 ж. салыстырып крейік, 1991 ж. рбір 1000 адама шаанда туу - 16,5, ал лім-жітімі 11,8 болса, енді 2007 ж. бл крсеткіштер туу - 25,2 болса, яни 65 пайыза скен, ал лім-жітімі 4 пайыза азайды. ала бойынша табии сімні лес салмаы немі суде екені байалады.

1999 ж. агломерация трындарыны саны 422443 адам болса, оны 130000-ны Іле ауданында алалы жерде 47100 адам немесе 38%-ы. арасай ауданындаы 159800 трындарыны 37300 алалы жерді, яни жалпы трындарды 24 %-ы. Ал Талар ауданындаы 132643 трындарды 43400 адам, немесе 33% -ы алалы жерді трындары. Осы белгіленген жылдар арасында агломерацияда алалы трындарыны саны немі азайаны байалады. Бл агломерациядаы ауылды жерлердегі леуметтік-экономикалы жадайды жасараны айындап, ауыл мен аланы трмысы теестірілгенін крсетеді.

Ал 2003 ж. агломерацияда ала мен ауыл трындарыны санында айтарлытай айырмашылытары жо. Біра 2007 ж. 446725 трындарыны арасында Іле ауданыны 137687 трындарыны арасында 52000 адам немесе 37 %-ы алалы жерді мекендейді. арасай ауданыны 162495 трындарынан 34600, яни 22%-ы алалы жерді мекендегені аны. Ал Талар ауданы трындарынан 146543 адамнан 46700-і, немесе 32 %-ы ана алалы жерді мекендеген. Осы жылдар аралыында ала трындарыны саны крт тмендегені, ал ауыл трындарыны саны жоарлааны агломерациядаы ауыл айматарыны леуметтік-экономикалы жне трмыс жадайы аламен теестіріліп, ауылдаы мір дегейі ктерілді, біра халыты басым кпшілігі тіршілік кзін аладан тапса да, траты оныс орындарын агломерацияны ауылды жерлерінен тадааны сзсіз. Жоарыда айтанымыздай, 1991-2007 ж.ж. аралыында агломерация халы 12725 адама кбейген. Трындарды 37%-дан астамы алаларда, алан 63%-ы ауылдарда оныстанан. Халы саныны динамикасы негізінен табии сім жне оралмандарды есебінен артып отыр. рбір 1000 адама шаанда тууды орташа млшері 14, лім 9 адамды райды. Туу 1991-1999 ж.ж. аралыындаы крсеткіштен айтарлытай жоары болса, ал лім елеулі трде азайан.

Агломерациядаы трындарды этникалы рамы жнінде млімет беруді жн крдік. 1999 ж. агломерация трындарыны саны 422 443 болса, оны 127 577-і немесе 30%-ы азатар, орыстар 81 388 немесе 19%-ын крсетті, йырлар 16 051 немесе 4 %, крдтер 5 921 немесе 2%, тріктер 798 адам немесе 0,1%, зербайжан 4811 немесе жалпы трындарды 1%-ын крсетті, украин 3654 адам немесе 0,8%, неміс лты кілдері 4484 адам немесе 1 %-ын рады, татарлар 3307 адам немесе 0,7 %, крістер 1795 адам немесе жалпы трындарды 0,4%-ын рады.

Ал 2007 ж. жалпы трындарды саны 446725 адам болса,оларды 243961 немесе 55 %-ын азатар рады, ал орыстарды саны 115298 адам немесе 26%, йырлар 22458 адам немесе жалпы трындарды 5%-ын рады. Крдтерді саны екі есеге ктеріліп 5365 адам яни 2%-ын крсетті. Тріктер 15036 адам яни 3%, зербайжан 3421 адам немесе 0,7%-ын крсетті, украин лтыны саны 3090 адам немесе 0,6%, немістер 2688 адам яни 0,6%, татарлар 2357 адам яни 0,5%, крістер 2070 адам немесе 0,4% - крсеткен. Осы мліметтер арылы біз агломерацияны 1999-2007 ж.ж. аралыындаы этникалы рамыны динамикасын анытады. Агломерацияда азатардан зге жекелеген лт кілдеріні кейбіреулеріні бір аудан аумаында шоырлана оныстанандары байалады. Мселен, крдтерді басым кпшілігі Іле ауданында мір сретін болса, йырлар негізінен Талар ауданында, арасайда тріктер тыыз оныстанан. Тарихи тадырларыны салдарынан Жетісу лкесіне келген аталмыш диаспора аза жеріндегі алашы кндерінен-а осы ірлерге табан тіреп, оныстананнан бері табиаты мен байыры халы жайлы ауматарда рпа рбітіп ала берген. Аталмыш лттарды агломерация іріне кшіп келуінде зіндік тарихы бар. Мысалы, иыр Шыыстаы корейлер Кеес Одаында тоталитарлы жйені алашы уын-сргініне тскен лт болып саналады. 1935-1936 ж.ж. «Жапонияны тышылары» деген айдар таылан жздеген корейлер деректерді дйектеуінше, уындалып, тергеуге алынып, абатыа жабылып, атылан. Тіпті азастана кшпен оныс аударылып келген корейлерді жазалау ары арай жаластырылан. 1941 ж. кзінде жаа жерлерге, 1 млн 120 мы неміс орналастырылды. Соны ішінде Алматы облысына 30 мы неміс лтыны кілдерін оныстандыру жоспарланды. Олар біз арастырып отыран Алматы агломерациясыны ауылды жерлеріне орналастырылды. Еділ ірінен ешбір негізсіз уындалан немістер Іле, Талар, арасай аудандарыны елді мекендеріне осылай кшіп келді. 1944 ж. 31 атарындаы КСРО Мемлекетті ораныс комитетіні аулысына сйкес шешендер мен ингуштерді аза КСР-на жер аудару шешілді. Алайда бл шешім те пия саталды. Тек 1944 ж. 21 апанында КСРО Ішкі Істер Халы Комиссариатыны жер аудару операциясын бастау жніндегі бйрыы шыты [25]. Таулы климата бейімделген Алматы облысына жер аударылан шешендерді біраз блігі Іле Алатауын жаалап, Талар, арасай аудандарын паналады.

шінші параграфы «Айматы леуметтік-экономикалы дамуы» деп аталады. ала маындаы аудандарды леуметтік-экономикалы жадайы орталыты ыпалына байланысты болады. Жалпы айтанда, Алматы агломерациясын ірі ндіріс орталыына айналдыру шін аймата: тама нерксібінде – ет, ст таамдарын ндіру, сімдік май, ант, шарап жасау, темекі ндірісі жне лимон ышылын, оюландырылан жне ра ст, соя мен ызанаты айта ндеу арылы німдерін шыару, яни айта ндеу ндірісін дамыту басшылыа алынса, ал айматаы пайдалы азбалар оры арылы мрмр, кварц мы, гипстік шикізаттарды, рылыс жне безендіру табии тастарыны молдыы рылыс ндірісіні дамуына немесе рылыс кластерін алыптасуында ерекше орын алады. Айматы сырттан келетін уат кздері туелділігінен тылу шін жерді су жне жел уат табии орларын дстрлі емес жне здігінен айта алпына келетін уат кздеріне айналдыру ажет.

«Этнодемографиялы жне миграциялы процестер» деп аталатын екінші тарауды бірінші параграфы Алматы агломерациясындаы этномиграциялы рдістеріне арналан. Халыты селодан алаа оныс аударуы - ндірістік даму жолына тскен кез-келген оама орта зады былыс. Ішкі миграцияны жоары арыны 1991-1992 ж.ж. аралыында басталды. Сол кезеде ірі мегаполиске мтылан мигранттар ала тірегіндегі бос алан жерлерді иемденіп алды. Ммкіндіктеріне арай, олда бар рылыс материалдарынан соып алан лашытарын трын йге айналдырып, оларды задастырылмаан, жаттарсыз бой ктерген саман йлер келешекте лкен бір леуметтік дадарыса жеткізілетінін ешкімді де ойландырмады. Ауылдан алаа оныс аударуы, яни ішкі миграция ол немі шешімін ажет ететін зекті мселені бірі. Біра ркениетті елдерде кенттену рдістері за уаыт жргізіліп, тіпті жылдар емес асырлара созылан. Осы уаытта ауыл трындары ешандай иындысыз, кнделікті кйбе тіршіліктерін атарып, иындысыз ала міріне біртіндеп йренісіп, сіісті. Ал жедел арынмен, жалпы арында жргізілген, кенеттен анат жайып, бкіл трын халыты мигранттара айналдыру рдіс, рине иындысыз, шыынсыз жргізілмейді. Сондытан ішкі атыыстарды болдырмау шін, ішкі мигранттарды алаа баыт аланын тотату шін ауылды жерлерді леуметтік – экономикалы жадайларын жедел жасарту ажет. рине бл зекті мселелерді жергілікті билік атарушы органдар з зырында шеше алмайды, ол шін мемлекет тарапынан арнайы бадарлама абылданып, за кшіне енгізілуі керек.

Республикадаы ішкі миграция облысаралы, облысішілік сипата ие болады. 1989-1999 ж.ж. республикалы халы санатары аралыында Алматы облысына 1063 адам, 2000-2007 ж.ж. аралыында 242443 адам кшіп келіп, оны демографиялы ахуалын жасартуа септескен. Осы крсетілген уаыт аралыында Алматы аласына кшіп келген 395841 мигрант болса, кеткені 289109 адам болды. Алматы облысы мен аласына кшіп келген мигранттарды барлы саны 506324 адам. Айта кетерлік бір жайт, 1989-1999 ж.ж. аралыында Алматы облысына ТМД жне Балты теізі ірінен азатар, орыстар, крдтер, тріктер, корейлер, зірбайжандар, украиндар, немістер, татарлар, йырлар, збектер, араалпатар, тжіктер кшіп келген. Ауанстан, Германия, ытай, Иран, Корея, Монолия, Пкістан, Польша, Тркия, Чехия трізді алыс шет елдерден азатар, орыстар, тріктер, йырлар, немістер оныс аударан. Керісінше крсетілген кезеде Алматы облысы мен аласынан 35890 адам ТМД елдеріне кшіп кеткен. Алыс шет елдерге кшіп кеткендер ресми деректерде 65650 адам болып тіркелген. Алыс жне жаын шет елдерге оныс аударан этностар кілдеріні атарында орыстар, немістер, украиндар, корейлер, зірбайжандар, татарлар болан.

Алматы агломерациядаы этномиграциялы рдістер 1991-2007 ж.ж. аралыында кші-онушыларды материалды жне рухани талап-тілектеріні суіне байланысты жиіледі. Кші-онны жиілеуі азастанды оамны ала басуын, халыты л-ауатыны жасаруына байланысты жретіндігі белгілі. Кез келген мемлекетте кшіп келушілерді кшіп кетушілерді санынан басым боландыы ол мемлекетті кшіп-она жаымдылыыны длелі, бл миграциялы рдісі леуметтік-экономикалы дамуы, мірді даму дегейінде негізделетіні аны. Кеес Одаыны ыдырап, республиканы туелсіздік алуы бір жаынан алыс жне жаын шет елдерге аттанан диаспора кілдерін кбейтсе, екінші жаынан лемні 40-тан астам елдеріне тараан аза халыны кілдеріне атамекенге айтуа жол ашты. 1990 ж. орта кезіне дейінгі тере экономикалы дадарыс та мигранттарды кбеюіне ыпал етті.

Ауыл трындарыны алаа жаппай кшіп-онуы 1991-1992 ж.ж. басталды. Сол кезден бастап орын ауыстырандар ала маында бос жатан жерлерге з беттерінше баспана сала бастады. 1996 ж. кшіп келушілер кбейе тсті. Кшіп келгендерді басым кпшілігі Арал, Семей жне таы баса экологиялы жадайы ауыр ірлерден еді. Агломерациядаы ірі мегаполис Алматы е алдымен ауыл мигранттарын тарту орталыына айналды. Республикадаы саяси жне экономикалы тратылы сырты миграцияны бседетіп, кшіп кетушілерден грі кшіп келушілерді кбейтті. Ал кшейіп келе жатан урбандалу процесі ішкі миграцияда трындарды алалар мен Алматы маына шоырлануына игі сер етті. Соны салдарынан байыры халыты жне р трлі лттарды кілдері Алматы агломерациясында тыыз орналасып, оны демографиялы дамуын жетілдіруге лес осуда.

Екінші блімні келесі параграфы «Этнодемографиялы рдістерді динамикасына оралмандарды сері» деп аталады. 1991-2007 ж.ж. аралыында Алматы облысына шетелдерден келген оралмандар саны 87260 адам немесе 24596 отбасы [26]. Оларды ішінде Монолиядан 3581 отбасы немесе 14625 адам, Тркиядан 393 отбасы немесе 1430 адам, ытайдан 7475 отбасы немесе 26103 адам, Ираннан 65 отбасы немесе 345 адам, Ауанстаннан 59 отбасы немесе 226 адам, Даниядан 1 отбасы немесе 3 адам, Араб елдерінен 4 отбасы немесе 18 адам, Пкістаннан 3 отбасы немесе 14 адам, Грузиядан 1 отбасы немесе 4 адам, Ресей Федерациясынан 376 отбасы немесе 882 адам, Украинадан 4 отбасы немесе 5 адам, збекстаннан 11722 отбасы немесе 40621 адам, Тжікстаннан 52 отбасы немесе 186 адам, Тркменстаннан 488 отбасы немесе 1746 адам, ырыз Республикасынан 367 отбасы немесе 1047 адам, зірбайжаннан 1 отбасында 1 адам, Беларусь, Молдова; Латвия, Югославия елдерінен де бір отбасынан бір адамнан келген екен.

Іле ауданына 1991-1994 ж.ж. Монолиядан 118 оралман оныс тепкен. Осы кезеде Іле ауданына тек Монолиядан ана емес, ытай, Тркия, Ираннан 466 репатриант, яни 58 отбасы кшіп келген. оныстандырушыларды 166-сы балалар, 300-і ересек адамдар, ебекке жарамдылары - 119, мамандыы барлар -41, жотар - 78 адам болан. Жалпы келген отбасы саны 58 болса, оларды ішінде адам саны 466 болды, ебекке жарамдысы 119 адам.

Талар ауданына 2007 ж. алыс жне жаын шетелдерден 1683 отбасы немесе 7577 андастар кшіп келіп, агломерацияны этнодемографиялы ахуалыны жасаруына з лестерін осан. Бл крсеткіш Іле ауданымен салыстыранда 5-6 есе арты. Дл Іле ауданы трізді Талара да келген оралмандар негізінен ытай, Монолия, збекстан мигранттары. Олар Нра, Панфилов, айнар, Алатау селолы округтеріне оныстанан. Оралмандарды азастан Республикасыны азаматтыына жне бір жерде тру белгісін алуа жаттар ткізу барысында 326-сы республика азаматтыына ие болан. Сондай-а жеке трын й салу масатында жер телімдерін беру, баспанамен амтамасыз ету шаралары оса атарылан. Жалпы аудан бойынша 1995-2003 ж.ж. барлыы 83 й квотамен келген оралмандара берілген.

Агломерациядаы арасай ауданындаы 1990-2007 ж.ж. оралмандарды 7073 отбасы, яни 22041 адам оныс тепкен. Соны ішінде збекстаннан - 19651, Монолиядан -311, Тркиядан - 1031, ытай Халы Республикасынан - 308, Ираннан - 132, Ауанстаннан - 127, Пкістаннан - 35, Ресейден - 193, ырызстаннан - 328, Тркменстаннан - 341, Тжікстаннан - 66, Сауд Аравиясынан - 8, Украинадан - 9 оралман кшіп келген. Олар ауданны барлы дерлік елді мекендеріне орналасан. Дегенмен аскеле аласына - 9220, Жаа Шамалана – 5500, Шамалана – 4000-нан астам адам тыыз оныстанып, аудан трындарыны санын кбейткен. Крсетілген аралыта 19121 репатриант азастан Республикасы азаматтыын абылдаан. Оралмандарды елімізге шаырып, оларды ша жая арсы алуымызды да зіндік себептері жо емес. Туелсіз мемлекетті стратегиялы жоспарына сйкес іске асырылуа тиіс міндеттерді бірі – аумаы жаынан дние жзінде тоызыншы орынды иеленетін елді халыны санын арттыру, оларды леуметтік жадайын жасарту. Осыан орай 1997 ж. Елбасы Н.. Назарбаев азастан Республикасыны Халыты оныстандыру барысындаы ірі стратегиялы масатын белгіледі. Ол – 2015 ж. республика халыны санын 20 миллиона, 2030 ж. - 25 миллиона жеткізу межеленіп отыр. Осы белгіленген межеге жету жне мемлекетті леуметтік-экономикалы дамуын тратандыруа баытталан шаралар жайында Елбасыны жыл сайыны азастан халына Жолдауларында айтылып, белгіленеді.

Оралмандарды леуметтік-психологиялы сіісуін иындатан жадай – ол орыс тілін білмегендігі, себебі ол кезде жергілікті азатар Кеес мемлекетіні жргізілген саясатыны салдарынан тіршілікте орыс тілін кбірек олданып,лтты дстрді саталуына кп станымы болмады, келген азатара осыны брі жат крініп, олар оян-олты араласа алмады. Сондытан да болар кптеген оныс аударушылар жіберілген жерлерінен з еріктерімен кшіп; баса облыстардаы алалара орналасуа тырысан. Мысалы, Алматы облысы Талар ауданыны кімшілігіне 1996 ж. 1 маусымында Талардаы Жмыспен амтылу Орталыыны директоры Л.Д. Даниленконы жазан баяндау хатында: Фрунзе ауылды округінде Монолиядан кшіп келген 7 оралмандар отбасы ерікті оныстанан. Олар азастан Республикасыны квотасы бойынша Шыыс азастана жіберілген, біра ол жерді жатсынып, орыс тілді жерге сіісе алмай з еріктері бойынша Алматы облысына оныс аударан. Осындай жадай Горнооктябрь, Калинин, Дзержинск, Октябрьск ауылды округтерінде алыптасан [27]. Бл оралмандарды кші-оныны «екінші толыны», яни алашысы бір мемлекеттен екінші мемлекетке болса, ендігісі орысшыл солтстік – шыыстан азаи отстікке оныс аударуы. Біра ерікті оныс аударушыларды барлыы жмыса орналасып, тіршілік жасау ммкіндіктерінен шегерілгені жо. Тіпті Талар ауданыны кімшілігіні 1994 ж. 28 апанындаы №1-83 аулысына сйкес жне «Иммиграциялы жер орыны рылуы Уаытша Ережесі» басшылыа алынып, оралмандара Талар ауданыны жер орынан жалпы клемі 26,0 гектар жер берілді. Жер телімдері аудан кімшілігіні шешімі бойынша Фрунзе - 20,0 гектар, Киров - 2,0 гектар, Краснопольск - 3,0 га, Белбла - 1,0 га округтерінде берілді. Біра жер телімдерін алуа оралмандардан арыздар тспеген. оныс аударушыларды жадайларын крт тмендегені мемлекетіміздегі XX асырды 1994-1995 ж.ж жргізілген экономикалы баытындаы згерістер сер етті. Жекешелендіру барысында оралмандарды сыбаасына мардымды ешнрсе тимеді, себебі ол блініс ебек тілі, ксіби шеберлігі жне баса да жадайлара байланысты жргізілді. Сондытан, енді ана орныып келе жатан оныс аударушыларды жекешелендіру рдісі келесіз жадайлара рындырды, кн крістері крт тмендеді.

Біра мемлекет з тарапынан кмек крсетуден бас тартпады. 2000 ж. 13600 оралмандар отбасына атаулы леуметтік кмек берілді, оларды ішінде 898 - асыраушысы жо боланына, 3014 - кпбалалы отбасы, 4398 - трмысы тмен дегейіндегі бірыай берілетін жрдем аысын алды.

Соы уаыттарда оралмандар брын здері мекендеген жерлеріне сас климатты тадайды. Осыан орай оларды Алматы агломерациясында кбірек оныстануы байалады. Агломерацияда халыты орналасуы тыыз болса да, оралмандар осы аудандара оныстануа мтылады. Кейінгі келгендері ірі ала маына оныстануа ниет білдіруде, йткені олар мір сріп, тіршілік етуге дала емес аланы ммкіндіктері мол екендігіне кз жеткізген. Кейінгі жылдары оралмандарды келуі ш трлі жолмен жргізіледі. Е біріншісі - шетелге барып, кшіріп келу, келесі - елшіліктерге алдын ала тініш беріп, кезегі жаындаанда з кшімен оныс аудару,соысы - з бетімен,ешнрсеге арамастан кшіп келіп, квотаа з бетімен ілінуі. Осындай жадайлар кші-он мселесін шешуін иындатады. Шетелдегі жрген 5 миллион азаты тгелдей аржы бліп кшіріп алу ммкін емес, осыан орай з кшімен келетіндердін санын кбейту керек. 1991 ж. мен 2007 ж. аралыында елімізге 161745 оралмандар отбасы 633241 мшесімен оныстанды. Осы кезде табии сімді жне квотадан тыс келгендерді брін есептегенде, барлы келгендерді саны 1 миллион адама жететіндей. Брын кшіп келгендерді кбі з мамандытарына арай жмыса орналасып, з бетінше тіршілік етуде. Мселен, збекстаннан келген Ж. Млібеков Республикамызды мемлекеттік Елтабасыны авторы, Алматы аласында Зарафшан аласынан келген лмрат нербаев «Алтын диірмен» корпорациясында бас есепші, рбан Аназаров Алматы алалы кімшілігінде блім мегерушісі, Тркиядан келген Халифа Алтай араб тілінен «ран-Крімді» азашаа аударды. Алматы облысы Іле ауданына арасты Аши ауылындаы тйе малын сірумен айналысып, ст ндіруді ола алан «Дулет - Бекет» шаруа ожалыыны траасы - Сыды Дулетов. 2001 ж. ола алынан тйе шаруашылыымен айналысуы бл кндері зіні тпкі нтижесіне де ол жеткізуде. Оны айын айаы-осынау адам денсаулыына пайдалы шбат ндіру ісіні ауданда ана емес, облыстаы іргелі шаруашылытарды біріне айналуы. азір Малазия, Жапония, Арабия сияты шетелдіктер де аттай алап, сраныс білдіруде. Атпал азамат этноауыл ашуды жоспарлаан. азір арамаандаы 1000 тйе, 3000 ой, 1000 жылы, 400-ге жеткен сиыр, одан алынатын німдер халыты ттыну ажеттігін теумен атар, жергілікті трындарды тиісті жмыс орындарымен де амтуда.

азастан Республикасыны демографиялы жадайыны тратандырылып жне жасаруы е біріншіден - халы саныны арынды суіне, мемлекетті ауіпсіздігін ныайтып амтамасыз етілуіне, леуметтік – экономикалы жетілдіруіне жне шетелдегі отандастарымызды еліне келіп орналасуына негізделгені айдан аны.

Шетелдегі бгінгі аза осыдан он жыл брыны аза емес, тіпті бес жыл брыны да аза емес - баса аза. Ол – лт ретінде алыптасан, зіні лтты мддесіне берік, е бастысы, азастан десе ішкен асын жерге оятын, бдан кейінгі бкіл болмысын тек атажртты адірімен лшейтін жанкешті аза.

Осы тарауды соы «Агломерациядаы маятниктік миграцияны ерекшеліктері жне оны леуметтік-экономикалы процестерге сері» параграфында жергілікті мліметтер бойынша маятниктік байланыстар зерттелінген. Халыты алаа траты атынасуы жылдан жыла арынды суде, себебі тек трмысы жасаранда емес, оларды ала ойылан талаптары, масаттары, білім дрежелері згергендігінен, олар да здеріні луетті ммкіндіктерін жзеге асыруын ажетті деп есептейді. Ауыл трындарыны маятниктік ебек озалыстарына атысуы халыты арасындаы бір ерекше топты пайда болуына жеткізеді, олар «тпелі» мір сретін адамдар. Яни, олар ауылды жерлерде трады, біра алалы жерлерде жмыс істейді. Олар з мірлерінде екі оамды рылымны серін сезінеді, трмыс-тіршіліктерінде ала мен ауылды белгілеріні жиынтыы айын білінеді.

Маятниктік мигранттарды кпшілігі - ауыл шаруашылыына сйкес емес мамандытарды иегерлері жне де оларды кнделікті трмыс-тіршіліктері ала салтына баытталан. Осыларды серінен кейінгі жылдарда ала мен ауылды жаындату барысында экономика, мдени даму, трмыс жне леуметтік салаларында кптеген згерістер енгізілді. рине, ауыл мен аланы арасындаы айшылытарды жою шін тек бір жаты шаралар азды етеді, ол шін кешенді бадарламалар ажет. Себебі ауылдан келген мигранттарды ала тіршілігіне бірден йренісіп, з орындарын таба алмаса, олар аланы криминалды жадайын ауырлатуы ммкін еді. Біра бл леуметтік айынды алаа мтылан жастар легін бсендетпегені сзсіз, тек енді олар алаа кшкеннен грі, алада тек жмыс істеп, ауыла кнделікті айтып отыру ммкіндіктерін пайдаланды. Егер Алматы жне ала маайы арасындаы маятниктік байланыстарды талдайтын болса, онда даму дрежесі жне бадарлау сипатына атысты территорияларды арасында аныталан шектеулер жргізуге ытимал. Сонымен оса, маятниктік миграцияларыны жиілігі оларды тран жерлерімен жмыс істейтін жеріні араашытыына да байланысты екені белгілі. Ал маятниктік миграцияларды радиусы кбінде аланы клеміне де атысты есептелінеді.

Алматы айналысындаы жаын территориялар шін маятниктік байланыстарды е жоары дрежесі екі жатылыы байалады: жмыса барып жрген трындар саны, аладан келіп жргендерден анарлым басым боландытан, бл атынастарды ала ішіндегі жріп айтуларымен теестіруге болады. Мысалы, Алматы – Байсерке, Алматы – Ащыбла (Іле ауданы Алматы облысы) олар транспортты бір саатты арасында жетуге олайлы территориялар. Ауыл трындары ала ішінде болып, алалытармен тыыз байланыс жасап, тіліне, мдениетіне жаымды серін тигізеді. Екінші – ол маятниктік ебек миграциясы басым дамыан трын территориялар, негізінде тек алаа баытталан. Ол екі саатты арасында жетуге олайлы Чапаево, Междуреченск (Іле ауданы Алматы облысы) территориялар. Келесі байланыстара назар аударатын болса, ол магистраль бойында орналасан аламен байланыстары болымсыз территориялар – Аши, Шеліккемір (Іле ауданы Алматы облысы) Алматы аласынан екі жарым саатты ашытыта орналасан, зіні кімшілік шеберінде территориясы шектелген, маятникалы байланыстары шамалы ол араой, осзен (Іле ауданы Алматы облысы). Территориялар арасындаы байланыстарды IV траты зонаа блдік. Ол араашытыа, клік атынасына байланысты блінеді. Осыан орай кліктерді саны р трлі: яни Алматы – Аши ашытыта 2 маршрут –300 тегеден, ал Алматы- Ащыбла 9 маршрут- 40 теге. І траты зонада маятниктік атынастар жиі болуы ытимал, ал IV зонаны атынасы бір жаты жне маятниктік байланыстары те сирек екені айындалады. Аудан трындарыны маятниктік миграциялы атынастара араласуы ауданны транспортты атынастарыны жасы дамыанына байланысты. ала тбіндегі ірі агрондіріс кешендерінде жмыса аладан тек тжірибелі, жоары білімді мамандар ана тартылады. Ал агломерациядан алаа кбінде жастар мтылады. Енді алша орналасан ауылдаы адамдар ала іргесіндегі ауылдара мтылса, ал ондаы турындар ірі мегаполиске арай жмыс істеуге бет алады. рине, кнделікті жолсапарына шыан адамдарды трмысында елеулі згерістер байалады. Енді олар ауылды жерлерде трса да, осалы шаруашылыпен айналысудан бас тартады, себебі оан оларды біріншіден уаыттары болмайды, екіншіден керекті заттарды енді олар жанын инамай - а ашасына сатып алуа тырысты. Оларды ірі мегаполиске кш басын баыттамааны, тіпті маятниктік мигранттар атарына осан жадай – транспортты магистральды байланыстарыны жоары дамыандыы екені сзсіз. Бл келешекте ала мен даланы арасындаы айындалан шекараларды жойылуына келуі ытимал.

оамды кліктерін немі пайдаланан мигранттар «транспортты шаршау» жадайына тап болуы ытимал, ол денсаулытарына зиянын тигізетіні аны. Бос уаытыны кбін жолсапара жмсаан олар демалу мен серуендерге арналан уаыттары шектеулі болады. Енді ол мселесін шешу шін олар оамды кліктерден грі жеке меншік автокліктерін олдануын птайды. Маятниктік миграция шеберінде рбір кеістікті зіндік ерекшіліктері мен артышылытары бар. Мселен, бірінші кеістікке арасты елді мекендер алаа те жаын орналасуымен, миграцияа кететі уаытты аздыымен ерекшеленеді. Ал тртінші кеістіктегі елді мекендер орталы аладан алыс орналасан. Агломерациядаы маятниктік байланыстарды зіндік иындытары боланмен, ол жолаушылар тасымалыны арынды жруіне орай миграция кедергісіз іске асырылады.

Жоары арынмен жргізілген кенттену нтижесінде халыты, ндіріс орындарыны бір жерде жоары дрежеде шоырлануы онсыз да жаымсыз экологиялы жадайды крт тмендеуіне жеткізгені аны. Жне де оамны даму барысында айындаланы, осы уаыта дейін еліміздегі кенттену рдісі экстенсивті тсілімен жзеге асырылуда, яни ірі ала трындарыны саны миграциялы сім арылы ана жылдан жыла кбейіп келеді. Біра ірі аланы кез-келген ксіпорындары мен ызмет крсету саласы ауылдан аылып келген арзан ебек кшін бірден жмыспен амтамасыз етуі ммкін емес. Соан оса ірі мегаполис зіні территориялы орын да бден пайдаланып болып, енді зіні жерін тек агломерация есебінен ана лайта алады.

Маятниктік миграциялар урбанизациялы рдістерді ілгері жылжытып халыты оныстандыру барысына серін тигізеді. Сондытан маятниктік ебек байланыстарыны келешекте даму дрежесіні дегейін, халыты ерекше оныстану жадайларын есепке алмай анытау ммкін емес.

Диссертациялы жмысты «орытынды» блімінде оны мазмнынан туындайтын ойлар жйеленіп, тжырымдар мен агломерацияа атысты тымды сыныстар жасалынан.

Алматы агломерациясыны алыптасуы республикадаы урбандалу процесіні ауымында жріп, за уаыттара созылды. азастан зіні туелсіздігіне ол жеткізгеннен кейін бл рдіс кшейіп, алалы агломерация зіндік белгілерін айын танытуда. Алматы агломерациясы моноцентристік типке жатады. Орталы ала Алматы мен оны маындаы елді мекендер арасында леуметтік-мдени байланыстар айтарлытай дегейге ктерілген. ала маы аланы ажетті жмыс кшімен амтамасыз етеді. Ал орталы ала ала маы шін мамандар даярлайды. Бір жаынан ала маы мегаполисті азы-тлікпен амтамасыз етсе, екінші жаынан аланы леуметтік-экономикалы жне мдени ммкіндіктерін пайдаланады. Кез – келген ркениетті елдердегі кенттену рдістері бірнеше асырлар бойы жргізілсе, оларды ала тіршілігіне йренуі кедергісіз, жоспарлы жргізілді. Ал жедел арынмен жргізілген республикамыздаы кенттену рдісіні жаымсыз салдары кез – келген айматарда, сіресе агломерацияда айын сезілді. Ішкі миграциялы аымдарын реттеу шін агломерацияны зінде шаруашылыы жан-жаты жетілдірілген орталы айматар рып, дамыан инфрорылымы бар, шаруашылыа жаымды жадайлар жасалан тірек трын орталытара халыты оныстандыру керек.

Республикада ішкі миграцияларыны табиаты толы зерттеліп, мемлекет тарапынан салалы бадарламалар абылданып, орындалуы тиіс немесе миграцияны тратандыру, бір жерден екінші жерге кшуді азайту шін нерлым жергілікті жерлерде трындарды леуметтік-трмыс жне экологиялы, экономикалы тйіткілдерін шешу сорлым миграцияны арынын басады.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Алаев Э.Б. Понятийно-терминологический словарь. - М. Мысль, 1983 -218 с.

2 Гали А. «О Шаныраке », казахской нации и ее интеллигенции … // Мегаполис. - 2007, 19 марта.

3 Назарбаев Н.. Агронерксіптік кешен мселелері бойынша республикалы кеес // Егемен азастан. - 2007 ж., 6 наурыз.

4 Лаппо Г.М. Развитие городских агломераций в СССР. - Москва: Наука, 1978. – 152 с.

5 Саушкин Ю.Г., Глушкова В.Г. Москва среди городов мира. - М: Мысль, 1983. - 285 с.

6 Маятниковая миграция сельского населения. - М: Финансы и статистика, 1981. - 88 с.

7 Хорев Б.С. Проблемы городов. - М: Мысль, 1975. - 98 с.

8 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980). - А-Ата: ылым, 1991. – 43 с.

9 Асылбеков М.Х., Козина В.В. Демографические процессы современного Казахстана. - Алматы: Атамра, 1997. - 140 с.; Они же. «Казахи» (демографические тенденции 90-х годов). - Алматы: «ркениет», 2002. - 144 с.

10 Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народа – преступление тоталитарного режима. - Алматы: Фонд «XXI век», 1997. – 168 с.

11 Омарбеков Т. азастана анша халы кшіп келген? // Аиат. – 1994. – №1. - 44-48-бб.; Депортация: корейлер асіреті // Аиат. – 1997. –№ 6. -35-38- бб.; Депортация: ырым, Кавказ жне Еділ бойы халытарын уындау // Аиат. – 1997. – № 8. -19-24-бб.

12 Ттімов М. лтты урбанизациямызды тымды рдістері. - Алматы: Атамра, 1993. – 102 б.

13 Аынжанов М.А. Проблемы межнациональных отношений и общече-ловеческие ценности / Сб. Гуманизации двух сферы общества. – Алматы, 1992. – С. 72-79.

14 Алексеенко Н.В. Население Казахстана за 100 лет (1897-1997 г.г.). - Усть-Каменогорск: Полиграфия, 1999. - 113 с.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 г.г. - Алматы. ылым, 1993. - 222 с.

15 Кадыркулова Г.К. Население Семиречья в 1867-1926 г.г. (историко-демографические аспекты ): Автореф.... кан. ист. наук. - Алматы, 2000. - 31 с.; Тлекова М.К. Жетісу ірі халыны леуметтік-демографиялы дамуы (1897- 1999 ж.ж.): Автореферат... т..к. - Алматы, 2002. - 395 б.

16 АОММ. 685-. «Алматинский областной Совет народных депутатов и его исполнительный комитет 07.10.77-12.02.92, с 12.02.92. Алматинский областной маслихат». 8-т., 3294-іс, 209-п.

17 АОММ. 1078-. «Алматинский областной маслихат». 1-т., 37-іс, 87-п.

18 РОММ. 3-. «Областное правление Оренбургскими киргизами Министерства Внутренних дел», 1- т., 7-іс, 68-69-пп.

19 РОММ. 3-. «Областное правление Оренбургскими киргизами Министерства Внутренних дел», 1-т., 7-іс, 71-п.

20 РОММ. 48-. «Верненская городская управа» Министерства внутренних дел г. Верный Верненского уезда, 1- т., 875-іс, 1-п.

21 АОММ. 350-. «Семиреченский областной революционный комитет 1918-1923 гг.». 1-т., 18-іс, 146-п.

22 Алматы аласыны ОММ. 174-. «Алматинский городской совет народных депутатов и его исполнительный комитет. Горсовет и его исполком.», 15-т., 259-іс, 2-32 -пп.

23 АОММ. 1078-. «Алматинский областной маслихат». 1-т., 22-іс, 60-61 –пп.

24 Алматы аласыны ОММ. 107-. «Статистическое управление г. Алма-Аты. Центральное Статистическое Управление Казахской ССР». 17-т., 107- іс, 7-8-пп.

25 Омарбеков Т. Депортация: ырым, Кавказ жне Еділ бойы халытарын уындау // Аиат. – 1997. – № 8. -19-24-бб.

26 АОММ. апшаай филиалы. 210-. «Аппарат акима Илийского района», 1-т., 27-іс, 23-п.

27 АООМ. Талар филиалы.18-. «Талгарская районная администрация», 1-т., 19-іс, 32-п.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН МААЛАЛАРДЫ ТІЗІМІ

1 азастандаы тілдер процестеріне маятниктік миграцияны сері // «Парасат» атты азастанды кпсалалы институдында ткен халыаралы ылыми-практикалы конференция. – Алматы, 2006, 26-27 сір. – 226-229-бб.

2 Алматы агломерациясындаы этномиграциялы рдістері ( арасай ауданы мысалында) // «VII Стбаев оулары» Павлодар Мемлекеттік Университеті. Халыаралы ылыми конференция. - Павлодар, 2007, 12 суір. -152-157-бб.

3 Алматы агломерациясындаы этнодемографиялы рдістер. (Талар ауданы деректер негізінде). // «Парасат» атты азастанды кпсалалы институдында ткен халыаралы ылыми-практикалы конференция. – Алматы, 2007, 26-27 суір. – 324-329-бб.

4 азастандаы этнодемографиялы рдістерді динамикасына оралмандарды сері ( Алматы агломерациясы мысалында ) // «Отан жне лем тарихы XXI асырда: ылыми парадигмаларды ортатыы мен ерекшеліктері » атты Халыаралы Бекмаханов оуларыны ылыми материалдары. – Алматы, 2007, 22-23 араша. – 315-319-бб.

5 азастандаы ірі ала тбіндегі экономикалы тіршілік процестеріне маятниктік миграцияны сері (Алматы облысы Іле ауданы мысалында) //аз. У хабаршысы, 2006. -№ 2. - 125-128- бб.

6 Айматаы леуметтік-демографиялы рдістерді даму ерекшеліктері (Іле ауданы деректері негізінде) // Ізденіс, 2007. - № 3. - 178-184-бб.

7 ала маына оныстану: этнодемографиялы жне леуметтік даму ерекшеліктері ( Талар ауданы мысалында) // Ізденіс, 2007. - № 4. - 143-148-бб.

8 Алматы мен арасай ауданыны арасалмаы немесе Алматы агломерациясындаы маятниктік миграцияны ерекшеліктері // аза тарихы, 2007. - № 3. - 78-81-бб.

9 Алматы агломерациясы: шыу тарихы, маызы жне келешегі // аза тарихы, 2008. - № 2. -110-115-бб.

Р е з ю м е

на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук 07.00.02 - Отечественная история (История Республики Казахстан)

Сулейменова Кымбат Касымовна

Алматинская агломерация: особенности и динамика этнодемографического и миграционного развития (1991-2007 г.г.)

Актуальность темы исследования. Актуальность исследования истории формирования и развития Алматинской агломерации, изучения ее социально-экономических особенностей, этнодемографического развития, этномиграционных процессов заключается в том, что это один из особенных регионов Казахстана, который занимает важное место в экономическом, культурном и политическом развитии страны.

Цель исследования – комплексное изучение социально-экономического и этнодемографического развития Алматинской агломерации с 1991 по 2007 годы.

Задачи исследования:

- исследовать историю формирования и развития Алматинской агломерации;

- выявить особенности этнодемографического развития и миграционных процессов населения агломерации;

- выявить формирование основных тенденций и направлений этномиграционных процессов между городом и пригородными районами;

- показать рост влияния оралманов на динамику этнодемографического развития в Алматинской агломерации;

- определить особенности маятниковых миграций в агломерации и их влияние на социально-экономическое развитие региона в целом;

Научная новизна исследования: Научная новизна исследования заключается в том, что впервые в данной работе на основе дерективных архивных, статистических материалов анализируются с историко-критических позиций история формирования Алматинской агломерации, особенности ее социально-экономического и этнодемографического развития. Впервые в данной работе показаны особенности периодов развития Алматинской агломерации, что позволило дифференцировать их согласно основным спектрам диссертационного исследования:

- на основе конкретно-исторического материала архивных, статистических источников рассматривается история развития Алматинской агломерации;

- исследуются особенности этнодемографического развития и этномиграционных процессов населения Алматинской агломерации;

- рассматриваются особенности развития маятниковых миграций в агломерации и их место в социально-экономическом развитии региона;

- рассматривается влияние оралманов на динамику этнодемографического развития в Алматинской агломерации;

Результаты исследования. В диссертационной работе получены следующие результаты:

• Формирование и развитие Алматинской агломерации проходило длительный период и оно было тесно связано с процессами урбанизации. Будущее Алматинской агломерации обусловлено следующими факторами: политической стабильностью в республике, благоприятным экономико-географическим положением, развитой системой коммуникации и сети дорог, эффективным экономическим развитием региона.
• Этнический состав городской агломерации сложен, 54,6% населения составляют казахи, их численность 243961 человек, русские 115298, уйгуры 22458, курды 5365, турки 15036, азербайжанцы 3421, украинцы 3090, немцы 2688, татары 2357, корейцы 2070. Население Алматинской агломерации не только полиэтнично, но и поликонфессионально.
• Процесс притяжения населения к крупному мегаполису непрерывен, поэтому плотность населения относительно других регионов страны очень высока и в пригородном расселении этнические, конфессионалные, этномиграционные процессы постоянно изменяются.
• На динамику населения Алматинской агломерации оказало большое влияние переселение этнических казахов на историческую родину. За 1991-2007 годы в Алматинскую агломерацию прибыло 87260 оралманов. Основным местом расселения оралманов стал Карасайский район. Оралманы активно вписались в этнодемографическую структуру региона, внося ощутимый вклад в социально-экономическое, культурное развитие агломерации.

Структура диссертации. Диссертационная работа состоит из введения, двух разделов, заключения, списка использованной литературы и приложения.

SUMMARY

The abstract of dissertation on scientific degree of the candidate of history

sciences on speciality 07.00.02 – Native history

(A History of Republic of Kazakhstan)

Suleimenova Kymbat Kasymovna

Almaty’s Agglomeration: Specific Features and Dynamics of Ethnodemographic and Migration Development (1991-2007)