ОЖ 81’366: [581+512.122 олжазба ыында

ДЖЕЛЬДЫБАЕВА РАУШАН БАЗИКЕНЫЗЫ

МЛШЕРЛІК ЫМДЫ БІЛДІРЕТІН СЗДЕРДІ ЫТАЙ ЖНЕ АЗА ТІЛДЕРІНДЕГІ ВАЛЕНТТІК-ДИСТРИБУТИВТІК ЗАДЫЛЫТАРЫ

10.02.20. – салыстырмалы-тарихи, типологиялы жне саластырмалы тіл білімі

Филолология ылымдарыны кандидаты

ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Жмыс Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университеті ытай филологиясы жне аударма кафедрасында орындалды

ылыми жетекшісі: филология ылымдарыны докторы,

профессор Б.алиев

ылыми кеесші: филология ылымдарыны кандидаты,

доцент Т.алибеклы

Ресми оппоненттері: филология ылымдарыны докторы,

доцент Б.К.Мурзалина

филология ылымдарыны кандидаты

Ж.С.алыбаева

Жетекшi йым: л-Фараби атындаы аза лтты

университеті

Диссертация 2010 жылы «30» азан кні саат 11-де Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні жанындаы филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі Д14А.01.01 диссертациялы кеесіні мжілісінде оралады.

Диссертациямен Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні ылыми кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы « 30 » ыркйекте таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы,

филология ылымдарыны

докторы, доцент Шайбакова Д.Д.

КІРІСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы. Жаандану рдісі халытар мен этникалы топтарды арасындаы мдени, саяси, тіл байланыстарын ныайтуа з серін тигізуде. Бгінгі мір талабы р трлі халытар мен мдениетті араласу жне зара тсінісу мселесін барынша жоары дегейде арауды талап етіп отыр. Адамдар бір-бірімен зара атынаста болу шін, бір-біріні мдениетін, трмыс-тіршілігін, тілін, дінін жете білуге тырысады, осы трыдан келгенде мдениетаралы байланыс орнатуа лшыныс жасайды. Мдениетаралы атынасты басты саласыны бірі – шет тіл арылы лтты дебиет жне мдениетпен танысып, халытар арасындаы арым-атынасты кеінен жзеге асыруа ммкіндік алады.

лемні тілдік бейнесін танудаы негізгі ым-тсінікті біріне млшер мазмн да кіреді. алымдар бл категорияа ерте кезден бастап-а ерекше назарын аударып, оны философия, логика, математика, геометрия, физика, астрономия жне тіл білімі сияты ылымдар трысынан зерттеу нысаны болып келеді. Г.Гегель лшем деп сапаны аныталан саны (млшері), лшемі деп, трмыс-тіршілікті аясында аныталан сандар, млшерлер, межелер, шамалар жйесі деп таныандыы белгілі.

Млшер – адамдарды дниетанымы, оны мегеру мен бейнелеудегі басты клемі іспетті ым. Адамны дниетанымы, былыстар мен заттар, оларды клемі барлыы да млшерсіз, шамасыз болмайды. Кез келген затты, былысты белгілі бір лшемі, млшері болады.

ытай тілі типологиялы жаынан дараланушы тілдер тобына жатады. ытай тіліні негізгі ерекшеліктері деп сздерді морфологиялы яни тлалы згерістерге тспеуін, сздерді орын тртібі жне кмекші сздер арылы грамматикалы маына білдіруін, млшер сздер ерекше кп олданылуын атауа болады. Млшер сздер жніндегі зерттеу жмыстарынан зат немесе имыл- рекетті санды млшерін емес, тек бірлігін ана білдіретін сздер ытай тілінде млшер сздер деп аталады.

Млшер категориясы, лексикалы дегейде лшемдік ымдарды білдіретін сздер мен сз тіркестері тркітануда, аза тіл білімінде р трлі сз таптарына атысты айтылып, млшер маынасын білдіретін зат есімдер, морфологиялы кптік категория (кптік жалау, кпше тр, млшер, санды категориясы), имылды ту сипаты категорияларыны аясында арастырылан.

Зерттеуді нысаны генеологиялы трыдан туыстас емес ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздер боландытан, бл жмыста «млшер сз» деген термин сынылып отыр.

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Жйесі бір-біріне самайтын тілдерді негізгі ерекшеліктерін саластырмалы зерттеуді жалпы тіл білімімен атар шет тілдерін оыту жмыстарында да мні зор, маызы жоары. Бізді зерттеу таырыбымыз ытай тіліндегі млшер сздерді аза тілімен саластыра арастыруымыз осындай ажеттіліктен туындап отыр.

ытай жне аза тілдеріндегі млшер бірліктері туралы аза тіл білімінде шаын маалалар мен азын-аула лингвистикалы зерттеулер жары кргені болмаса, толытай зерттелді деп айту иын. Осыан орай ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздерді ылыми трыдан жйелей отырып, оларды лексикалы, грамматикалы ырлары бойынша тілде алыптасан задылытар аясында саластыра отырып, халы игілігіне жарату таырыпты зектілігін крсетеді.

Зерттеуді зектілігі сйлеушіні аиат шындытаы млшер маынасыны аза тілінде берілуін кешенді трде зерттейтін жмысты ажеттілігімен жне осыны білдіретін тілді р трлі дегейлік ралдарыны парадигмасын айындауа, семантикалы рылымын зерттеуге арналан ебектерді болмаандыымен айындалады.

Зерттеуді масаты мен міндеттері. Зерттеуді басты масаты – ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздерді лексикалы-семантикалы топтарын жан-жаты анытап, талдау жасау, ытай тіліні аза тіліндегі балама сздерін жне зара ерекшеліктерін саралау, оларды олдану ерекшеліктерін саластыру. Осы масата жету жолында тмендегідей міндеттерді шешу ісі ала ойылды:

• ытай тіліндегі млшер сздерді пайда болуы мен даму жолдарын диахронды трыдан арастыру;
• ытай тіліндегі млшер сздерді дербес сз табы ретінде алыптасуыны негізгі себептерін ашып крсету;
• саластырылып отыран екі тілдегі млшер сздерді арнаулы жне ауыспалы трлеріні лексика-семантикалы белгілерін айындау;
• млшер сздерді затты жне имылды трлеріні лексика- грамматикалы ерекшеліктерін саластыру;
• млшер сздерді сз тіркесіндегі жне сйлемдегі орнына арай валенттік ызметін айындау.

Зерттеу дістері. Диссертациялы жмыста диахронды-синхронды, рылымды, тарихи-саластыра зерттеу, сипаттау, компоненттік талдау жасау дістері олданылды.

Зерттеу дереккздері. Жмысты масатына байланысты азіргі ытай тіліндегі сздіктер, журналдар, кркем туындылар, сондай-а аза тіліндегі кркем деби шыармалар, аза тіл біліміндегі тарихи-этнографиялы зерттеу материалдары мен трлі сздіктер, таырыпа атысты екі тілдегі жары крген мдени-танымды жне ылыми зерттеулер мен маалалар пайдаланылды.

Зерттеуді теориялы жне діснамалы негіздері. Зерттеу жмысыны теориялы жне діснамалы негізі ретінде тіл білімі теориясыны негізін салушы ытай тілін зерттеуші алымдар: Ма Цзен Чж (), Ли Жиший ), Уа Ли (), Лй Шушя (), Гау Ми Кай (), Жа Жыгны(), Лу Чжі Вей (), Ди Шышуды (), Жау Юанрын (), Ди Шышу (), Жоу Дыший (), Жа Жыго (), Хы Жие (), Ли йми () т.б. Зерттеу барысында млшер ымын білдіретін атаулара байланысты тркітануда А.Н.Баскаков, Л.А.Молчанова, Ф.И.Петрушевский, Г.Я.Романова, В.Г.Гузев, Т.Г. Бугаева, Н.К.Дмитриев, А.Н.Кононов, Д.М.Насилов, т. б. ебектері, аза тіл білімінде А.Байтрсынлы, Ы.Маманов, А.алыбаева,.Т.айдар, С.Исаев, Н.Оралбаева,.Хасенов,.Боланбаев, Е.Н.Жанпейісов, Е..Аошаров, Б.алиев, А.Айабыллы, Ж.Ш.Ахмедова, А.Д.Данияров, Ж.Ж.Есеналиева, К..Кркебаев, О.С.Караджа, Л.М.абылдина, т. б. алымдарды ебектері басшылыа алынды.

Зерттеуді ылыми жаалыы:

– ытай жне аза тілдеріндегі млшер ымын білдіретін тілдік бірліктер лексика-семантикалы трыдан арастырылып сипатталды;

– ытай жне аза тіліндегі млшер сздер функционалды-семантикалы трыдан лексика-грамматикалы, морфологиялы жне синтаксистік дегейде кешенді трде зерттелді;

–ытай жне аза тілдеріндегі млшерлік ымды білдіретін тілдік бірліктерді маынасы лингвомдени жне концептілік трыдан арастырылды;

– ытай жне аза тілдеріндегі затты млшер сздер мен имылды млшер сздерді функционалды ызметтері сараланды;

– ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздерді изоморфизм жне алломорфизмдер кркем-деби туындылара сйене отырып длелденді.

Зерттеуді теориялы маызы. Бір тілді екінші бір тілмен, сіресе генетикалы жаынан бір-бірінен алша жатан тілдерді контрастивті трде саластыруды лингводидактикалы мні шетел тілін оу мен оыту кезінде оларды сас сипаттарын тани отырып жне таныта отырып, айырымды жатарын саналы трде пайымдаудан крінеді. ытай тіліндегі млшер сздерді дербес сз табы ретінде лексика-грамматикалы ерекшеліктерін жан-жаты сипаттап крсетумен бірге оны аза тіліндегі сас формалармен саластыруды, сіресе сздерді топтастыруды белгілері, принциптері жне лшемдеріні жйесі самайтын екі тілдегі сздерді лексикалы маыналары мен сйлемдегі синтаксистік ызметтерін екі тіл бойынша саластыра зерттеуді теориялы маызы зор.

Зерттеуді практикалы маызы. Зерттеу барысында ол жеткізген теориялы тжырымдар мен нтижелер Тіл біліміне кіріспе, Жалпы тіл білімі пндерін жаа деректермен толытырады. Жоары оу орындарында ытай жне аза тілдеріні саластырмалы грамматикасын, ытай тілі грамматикасын, лексикология, лингвомдениеттану, ытай тілі грамматикасы бойынша мамандандыру пнін оытуда, сонымен атар дістемелер мен оулытар жазуда, аударма ісінде пайдалануа болады.

орауа сынылатын тжырымдар:

1.ытай тіліндегі млшер сздер сздік орды жйелі абатын райды жне тілді мегертуде маызды рл атарады;

2. Саластырылан тілдердегі млшер сздер зіндік грамматикалы белгілерімен ерекшеленеді;

3. рылымы р трлі тілдерді жан-жаты саластыру нтижесінде ытай тіліні зіндік ерекшеліктері айындалды;

4. Млшер сздер лтты ым-тсінігі, дниетанымы, лт болмысы, мдениетінен мнді апарат береді;

5.Саластырылан тілдердегі тілдік категорияларды ерекшелігі айындалып, мдениаралы коммуникациясындаы ызметі сараланды.

Зерттеу жмысыны жариялануы мен малдануы. Зерттеуді негізгі тжырымдары мен орытындылары «лем тілдері» атты халыаралы ылыми конференция (2001), «Тіл – Мдениет – Адам» атты республикалы ылыми-практикалы конференция (2004), «азіргі халыаралы атынастар жне дипломатия философиясы» атты халыаралы ылыми-теориялы конференция (2010), «Шетел тілін оытудаы лингвомдени амал: дістер жне технологиялар» атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияларда (2010) ылыми баяндама-лар ретінде жне р трлі басылымдарда маалалар трінде жарияланды. Маалалар Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні «Хабаршы» журналында (2008), л-Фараби атындаы аза лтты университетіні «Шыыстану» журналында, (2008), Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні «Хабаршы» журналында (2010) жарияланды.

Зерттеу жмысыны рылымы. Диссертация кіріспе, ш тарау, орытынды жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

НЕГІЗГІ БЛІМ

Жмысты кіріспесінде зерттеу таырыбыны зектілігі, масаты мен міндеттері, нысаны, діс-тсілдері, дереккздері, ылыми жаалыы, теориялы-практикалы маызы, орауа сынылатын тжырымдар жне жмысты жариялануы мен малдануы сипатталады.

Жмысты І тарауы «ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздерді дамуы мен зерттелу тарихы» деп аталады. Бл тарауда тіл біліміндегі контрастивті типология жне млшер сздерді зерттелуі, ытай тіл біліміндегі млшер сздер, орыс тіл білімінде ытай млшер сздеріні сипатталуы, кне ытай тіліндегі млшер сздерді шыу тегі жне азіргі ытай тіліндегі млшер сздерді даму жолдары арастырылады.

1.1.Тіл біліміндегі контрастивті типология жне млшер сздерді зерттелуі. Контрастивті саластырмалы лингвистика – тіл біліміндегі е жас саланы бірі. лем тілдерін жоспарлы трде синхронды саластыра зерттеу ХХ асырды 60-70-жылдарында кптеген алымдарды, діскерлерді ебектерінде бастау алан болатын. Салыстырмалы лингвистика мселелеріне деген ынта- ыыласты суін шет елдік Р.Ладо, В.Матезиус, В.Скаличка секілді алымдарды ебектерінен круге болады.

рылымы р трлі тілдерді саластыра зерттеуді маыздылыына е алашыларды бірі болып академик Н.Л.Марр тере мн берген еді [1, 410]. Ол былай дейді: «... нам нужны черты не только роднящие, но и разъединящие, нам нужен анализ парносближаемых языков и в их расхождениях». Л.В.Щерба, В.В.Виноградов, И.И. Мещанинов секілді крнекті алымдар здеріні ебектерінде салыстармалы жне саластырмалы зерттеуді тіл білімінде алатын орны зор екендігін айындап берді.

Жалпы тіл білімінде салыстыра жне саластыра зерттеу барысына кп ебек сіірген алымдар: М.М. Копыленко, С.Е.Исабеков, З.К. Ахметжанова, Э.Д.Слейменова, М.Т. Сбитова, Т.А.Аяпова,.Т.Рысалды, Н.С. Пак, К.К. Дйсекова, А. Ислам, В.У.Махпиров, Г.Саидолдаызы, Ж.Есеналиева т. б.

Саластырмалы тіл білімін зіні зерттеу нысаны, наты масаты, міндеттері бар дербес сала деп длелдеген У.К.Юсупов контрастивтік зерттеуді принцип-терін атап крсетті. алым З.К.Ахметжанова саластырмалы зерттеуді алты принципін айындап берді. Ол р трлі тілдерді саластыра зерттеуді е басты принциптері ретінде семантикалы жне функционалды станымдарды айрыша негіздеді жне олар кейінгі зерттеулерге арау болды, осыларды негізінде олар жан-жаты ашыла тсті.

Дж. Буранов лингвистиканы типологиялы салалары ретінде генетикалы типологияны, рылымды/структуралы типологияны, ареалды типологияны, салыстырмалы типологияны зара ажырата келіп, салыстырмалы типологияны контрастивті лингвистикамен ара-жігін айындап берді [2, 440].

аза тіл білімінде ытай тілі мен аза тілін саластыра зерттеуге арналан Ф. Дулетованы “ытай жне аза тілдеріні саластырмалы фразеологиясы” (1999 ж.) атты кандидатты диссертациясы, Т.алибеклыны «ытай жне аза тілдеріндегі сз тіркесіні рылымы мен семантикалы ерекшеліктері» жне Ж. Трсыналиызыны «ытай жне аза тілдеріндегі жай сйлемдерді рылымды маыналы топтары» деген ебектерін атауа болады.

Тіл білімінде санды жне млшер маыналы сздер мен сз тіркестері «тсіндірмелі сздер» немесе «сандар мен зат атауларыны арасында олданылатын сздер» (Гордлевский В.А.), «нумеративті сздер» (Кононов А.Н., Щербак А.М.), «счеттік есімдер» немесе «счеттік сздер» («счетные имена», «счетные слова») (Баскаков А.Н., Кайдаров.Т.) деп аталса, кейбір алымдар лексиканы бл блігін атауда «сан-млшерді білдіретін сздер» (Зейналов Ф.Р.) «млшерлік сздер» (Летягина Н.И.), «есептеп шыарылатын» (считаемый), «есептеп шыарылмайтын» (несчитаемый), «санауа келетін» (исчисляемый), «санауа келмейтін» (неисчисляемый) сздер, метрологиялы лексика, классификаторлар (Молчанова Л.А.), мезуративтер (Копыленко М.М., Акуленко В.В., Букреева С.А.), «халыты номенклатура» (Дементьева Т.В.) деп атайды.

Зерттеуші Т.Г.Бугаева млшер, лшем маыналы сздер мен сз тіркестерін ішкі семантикалы рылымдарына арай классификаторлар, счеттік сздерді жиынтыы, лшемдік атаулармен байланысы бар рылымдар деп ш топа бледі. Бл терминдерді зіндік ерекшеліктерін крсетіп, райсысына жеке-жеке анытама береді [3, 273].

1.2. ытай тіліндегі млшер сздерді зерттелуі. ытай тіл біліміні дамуы ертеден басталан, дегенмен кне заман ытай тілі грамматикасы туралы біршама жйелі жазылан ебектерді аз екендігі шынды. Біра бл ытай тілі грамматикасы млде сз болмады дегенді білдірмейді. ытайды бектер заманы ылымны ркендеген дуірі деп саналады. Тіл біліміні алашы ркендеуі осы кезден бастау алады.

«Млшер сз» атауыны маынасына келсек, ол млшерлеу, шамалау дегенді білдіреді. ытай тіл білімінде 1898-1952 жылдар аралыындаы ылыми ебектерде млшерге берілген атауларда бірізділік жо екенін байауа болады.

1898 жылы Ма Цзенчж () «Грамматика сауаты» кітабыны есім сздер тарауында былай деген: «зі сз емес, біра зат санымен абысып келетін сздер болады. Мысалы, ат, арба деген атауларды алдында трады» [4, 67].

ытайды белгілі лингвистері Ли Жиший (),Уа Ли (), Лу Шуся (), Гау Микай (), Лу Чжі Вей (), Тан Жыби (), Жа Жыг (), Ди Шышу () жне Чы Вадауды () ебектерінде млшер сздер р трлі атаулармен аталып зерттелген. Америкалы ытай алымы Жау Юанрынны () «ытай тіліне кіріспе» атты ебегінде млшер сздерді «кмекші зат есім» деп арастыран.

Тек ХХ асырды 50-жылдарынан кейінгі уаытта ана ытай тіліндегі сз таптарыны рамында ол жеке сз табы болып, ресми атау алды. 1954–1956 жылдары растырылан «ытай тіліні мектеп грамматикасыны уаытша жйесі» оулыында: затты немесе имылды білдіретін млшер сздерге «санды млшер сз» деген анытама берілген. Пекин университетіндегі «азіргі ытай тіліні грамматикасы» оулытарында млшер сздерді ытай тіліні сз таптары рамына енгізу мселесі бойынша кейінгі жылдарда млшер сздерді зерттеуші-лер Хе Жие мен Го Сианжын мен Ли йми ебектері аталады. Млшер сздерге атысты пікірлерді Жао Юанрен, Паул Кратович ебектерінен кездестіруге болады.

ытай тілі грамматикасы зерттеушілеріні ытай тіліндегі млшер сздерді жйелеу туралы жазан ебектерін арастыратын болса, оларды пікірлері р трлі. Ху йшу ( 1962), Хуа Борун (1979), Жа Жыго (1983), Ли Жиший () мен Лю Шыру (1978) оларды р трлі топтара бліп арастырады. Мселен, олар затты млшер сздерді арнаулы жне ауыспалы млшер сздер деп екіге блген. Го Шауй (1979), Ли Жиший () жне Лю Шыру (1978) з ебектерінде млшер сздерді ш топа бліп крсеткен.

ытай лттар Университеті филология факультетіні ытай тілі бліміні оытушылары растыран «ытай тіліндегі млшер сздерді олданылуы» деген ебекте млшер сздерді затты млшер сздер, етістік млшер сздер, крделі млшер сздер деп ш топа бліп, «затты млшер сздер заттарды санын млшерлеуді білдіреді», «етістік млшер сздер рекетті немесе имылды ретін санауды білдіреді», «ал крделі млшер сздер екі млшер сзді бірігуі арылы жасалып, крделі бір бірлікті білдіреді» деген анытамалар берілген. Оны Жа Вачи (1992), Го Сианжын ( 1987) ебектерінен табуа болады. Лй Шушя () «азіргі ытай тіліндегі 800 сз» деген кітабында млшер сздерді: жекелік млшер сздер, жинаты млшер сздер, блшектік млшер сздер (часть) ( ), сыйымдылы млшер сздері (), уаытша млшер сздер, лшемдік млшер сздер, туелсіз млшер сздер, имылды млшер сздер, крделі млшер сздер деп топтастырады.

Ли иехуа млшер сздерді затты жне имылды млшер сздер деп екіге бліп, ал затты млшер сздерді арнаулы жне ауыспалы млшер сздерге блген. Ол арнаулы млшер сздерді: жекелік, жинаты, лшемдік, белгісіздік, потенциалды жне крделі млшер сздер деп блген. имылды млшер сздерді де арнаулы жне ауыспалы деп бліп арастыран.

1.2.1. Орыс тіл біліміндегі ытай тіліндегі млшер сздер мселесі. ытай тілін зерттеуші кеес дуірі алымдарыны осы мселеге атысты пікірлері те маызды, оны ішінде Петербург (Ленинград) жне Мскеу тіл білімі мектептерінде ытай тілі мселесі жан-жаты арастырылан.

Петербург тіл білімі мектебіні ытай тілін зерттеуші танымал алым А.А.Драгунов ытай тіліні млшер сздері туралы ой-пікірлерін з кітабында наты атап крсетеді [5,43].

Петербург тіл білімі мектебіні белгілі алымы С.Е.Яхонтов стазы А.А.Драгуновтан алан зерттеулерге з лесін оса отырып, оны идеясын жаластырды.

«азіргі ытай тілінде етістік пысытау тріні екінші блігі млшер сз бола алмайды», дейді С.Е.Яхонтов жне оны з кітабында наты мысалдармен длелдейді [6,102].

Мскеу тіл білімі мектебіні млшер сздерді зерттеушілері алым В.М.Солнцев пен оны стазы Н.Н.Коротковты ебектері ерекше орына ие екендігін атап айта аламыз.

з кітабында В.М.Солнцев жеке аффикстерден зат жне нрселерді млшерін немесе лшемін білдіретін сздерді блу ажет деп біледі. Мндай сздер туелсіз маыналы сздер болып, жекелік аффикстеріні алдында келіп, анытауыш сипатына ие болуымен ерекшеленеді деп, оан [ yi wan cha] бір кесе шай, [yi da wan cha] бір лкен кесе шай, т. б. деген трізді мысалдар сынады.

В.И. Горелов, О.М.Готлиб, В.А.Курдюмов жне О.А.Омельченконы ебектерінде ытай тіліндегі млшер сздер «счетные слова» деп арастырылан.

Орыс ытайтанушыларыны ебектеріні басым блігінде млшер сздерді «классификатор (счетные слова)» деп атаан.

1.3. аза тіліндегі млшер атауларыны зерттелуі. аза тіл білімінде млшер ымына атысты олданылатын сздер мен сз тіркестерін зерттеушілер тарапынан наты да жйелі жинаталан, жалпы атауын белгілі бір терминмен берген бірізді ебек азірше жо. Олар рбір зерттеушіні ебегінде р трлі аталып келеді. Тілдік тарихи даму рдісіне араса, млшер мнді сздер тркі тілдеріні барлыында, оны ішінде аза тілінде жиі кездеседі. Мысалы, бір йір жылы, бір табын сиыр, бір отар ой, бір уыс бидай, бір ада кріш, бір шелек ст, бір ша отын, бір лаш жіп, бір арын май, бір жтым су, бір зім нан, тая тастам жер, ст пісірім уаыт т. б.

А.Байтрсынлы есептік, реттік сан есімдерді сипаттай келіп: «...нрсені бтінін емес, бліміні санын крсететін сздер бар: олар «темілдік» деп аталады. Темілдік сан: жарты, жарым, ширек. азаты тілінде темілдік санны есімі тіпті аз», – дейді [7, 223].

А.Ысаов «затты жеке-даралап атамай, оны жиынын тобымен атайтын зат есімдерді «кптік мнді есімдер» деп атап, оларды: 1) сйы заттарды атауы; 2) газ тектес заттарды атауы; 3) уа, нта, йысан, майда заттар мен бытыранды, таранды, гітінді заттарды атауы; 4) дерексіз ымдарды атауы; 5) здігінен табии жолмен блшектенбейтін кесек заттарды атауы; 6) жаратылыс былыстарыны атауы деп алты топа топтастырады [8, 200].

Е.Жанпейісов аза тілінде жиынты, жалпылы мн осарлы зат есімдер негізінде алыптасан аталымдар арылы білдірілетінін айтады.

Диссертацияда аза тілінде млшер ымын білдіретін бірліктерді арнайы зерттеген Ж.Ш.Ахмедова, Т.Сайрамбаев,.Боланбаев,.Хасенов, С.Жанпейісова, А.Трышев, К.Кркебаев, О.С.Караджа жне Л.М.абылдина ебектеріне шолу жасалынды.

1.4 ытай тіліндегі млшер сздерді шыу мен дамуы. ытай тіліндегі затты млшер сздерді сауыт-сйек жазбаларынан() кездестіреміз. Блар затты млшер сздер трмыстаы ажет бйымдарды, сауда-саттыта олданылатын сздерді негізінде пайда боландыыны длелі.

1. лшем жне салма жйесі бірліктерін білдіретін млшер сздер, мыс.:[Mao liu lao, chang liu you, wang long.] Алты бас, алты ты арапен баилытарды еске алды. [Qi li xin you er sheng.] Ырым бойынша аратан екі шы, бір ты дайындады.

2. Аша бірлігін білдіретін млшер сздер, мыс.: [Hua bei shi peng.] Он жп бей. [Qi zhen yong san feng.]ш фе олданды.

3. Жекелік бірлікті білдіретін млшер сздер. Мыс.:[Yu yu he qiang san shi ren.] зенді орауа цяннан отыз адам блінді. [Qiang bai qiang.] Цян адамдарынан жз.

Е алашы пайда болан млшер сздерді зіндік ерекшеліктері бар, яни олар зат есімнен жасаландыы аны байалып тр.

Ежелгі ытайда луды абыы мен асыл тастар аша бірлігі ретінде олданылан.Сондай-а, ол табии кріністерді млшерін білдіру шін де пайдаланылан. [qiang bai qiang] цяннан жз цян (ян–ытайды бір лты), [tian shi tian]атыздан он атыз алдыы [tian] затты зін білдірсе, соы [tian] млшерін білдіріп тр.

Инь дуіріні () соы кезінде [yu] нефрит сзіні орнына [feng] иероглифі млшер сз ретінде олданыла бастады. Нефрит асыл тасыны бірлігі ретінде олданан [feng] млшер сзі зат есімнен блініп шыандыын білдіреді. [feng] иероглифіні жасалуы yu иероглифін біраз згерту арылы жасалан. Кейін [feng] сзі адама олданылатын млшер сз болды. Мыс.: бес узір.Бл жерде[feng] адамдарды беделіне, рметіне олданылып отыр.

Металл жазбаларында [] млшер сздерді олданылуы затты млшер сздер ретінде ана кездеседі. Біра сауыт-сйек жазбаларындаы млшер сздерге араанда, оларды мазмны крделірек, саны да кп. Ол млшер сздер лшем, аша, сыйымдылы бірліктерін білдірген. Мыс.: [fu niu san bai wu shi wu niu] Сиырдан ш жз елу бес бас. [Yang nian ba yang] ой басы жиырма сегіз тя.

Бір зат есімге самайтын бірнеше млшер сз олданылады, мыс.: [che] арбаа [liang], [cheng] млшер сздері олданылды: [fu che shi liang] Он екі машина.

Затты млшер сздерді дамуы аса крделі, рі ласпалы. Себебі оамда млшерді лшеудегі бірліктерді кбеюіне байланысты лшем бірліктері де кбейген. Табии кріністерге, заттарды бейнелеріне арай [ge], [kou], [zhang], [nian] жиі олданылатын жекелік млшер сздер пайда болып, дамыды.

1.4.1.Кне ытай тіліндегі млшер сздер. Екі хан дуірі кезінде сан млшер сздеріні саны кбейіп, атаратын ызметі натыланып, зінше даралана бастады. Мысалы, - ата [pi] млшер сзі, - сиыра [tou] млшер сзі, – ойа [tou] млшер сзі олданылан. Бл млшер сздерді Чин дуірінде пайда болып, кейінгі Хан дуірінде де з асиеттерін сатай отырып дамыан. Жануарлара атысты млшер сздер: [ma – pi] жылыа pi [yang, niu – tou] ойа, сиыра млшер бірліктері олданылан. Мндаы tou сзі уелде дене мшесі бас маынасын берген, кейін сиыр мен ой сздерімен тіркесіп, сол жануарларды млшерін крсетуде олданылан. Оларды тмендегідей топтара бліп арастыруа болады:

1. Зат есімдерді млшерін шамалаанда, сан есімді олдану дісі лі ке клемде жйелі арнаа тспеген кез;

2. [+] «сан есім + млшер сз» рылымы зат есімні алдында олданылан, біра салыстырып араанда, бл рылымыны лі де зат есімдерді соынан олданылуы жиі кездеседі;

3. Млшер сздер лі де кемелдену дегейіне жетпеген, орны натыланбаан млшер сздерді біразы лі де болса саталып алан. Бір-біріне самайтын зат есімдерді бір сйлемні ішінде млшерлеген кезде, оны тек ана бір млшер сзбен білдіруге болады. Мысалы, [che ma er bai wu shi wu pi ] Арба атымен – 250. Бл мысалда ата да, арбаа да[pi ] млшер сзі олданылан. [jiang wan er qian ren qi.] Он мы скер, екі мы ат. Адама да арбаа да бір млшер сз олданылан.

орыта айтанда, ытай тіліндегі затты млшер сздер сауыт-сйек, металл дуірлері кезінде пайда болып, Чин дуірі кезінде затты млшер сздер алыптасып, дамыды. Екі хан дуірі затты млшер сздерді дамып, жетілген кезеі болып есептеледі.

1-кесте – ытай тіліндегі млшерді крсетуді згерісі жне млшер сздерді олдану барысындаы даму кезедері

Жетілу (даму) кезедері	І	ІІ	ІІІ	IV	V
Сз таптарыны бірлесуі	Зат есім Сан есім	Сан есім Зат есім	Зат есім Сан есім Зат есім	Зат есім Сан есім Млшер сз	Сан есім Млшер сз Зат есім
Мысалдар	Ат бес	Бес ат	Ат бес ат	Ат бес бас	Бес бас ат

ытай тіліндегі имылды млшер сздерді пайда болу кезеі – лі аныталмаан сратарды бірі. ытай тілі грамматикасын зерттеуші Уа Ли з ебектерінде: «Та дуірінен брын «екі рет» деген маынаны, «таы» деген сзді олданудан баса, іс-рекетті рет санын айтуда етістікті алдына сан осу арылы крсеткен» деп жазан [9, 39].

Лю Шыжу: «ытай тіліндегі имылды млшер сздер Вэй жин отстік, солтстік () дуірінде пайда болды немесе сол кездерде біртіндеп пайда бола бастады»,– дейді. Сондай-а ытайды Цинь дуірі кезіндегі жазбалардан да имылды млшер сздерді де олданыста боланы аарылады. Мыс.: [Xiaole zhen li yu xi jie dong, nai ge lu ming san zhong], ге лу леін ш айтара айтып шыты.[Luoren yu fa zhi, shi bo jia die zhi, san xun shu zhe.]

Ал азіргі ытай тілінде бл сз млшерлік ызмет атармайды, «zhong» сзіне сйкес « bian» млшер сзі олданылады. 2-мысалда «san xun shu zhe» «xun» сзіне азіргі ытай тіліндегі « bian» сзі сйкес келеді.

Кне ытай тіліндегі шыармаларда кп кездесетін таы бір млшер сз «yi cheng» «рып болу, соып болу» деген етістіктік маынаны крсетеді. «yi cheng» сзіні азіргі ытай тіліндегі маынасы «yixia» іс-рекетті ыса мерзімде істелуін білдіреді. «yi cheng» «ji zhi» тіркесіні соынан жаласып толытырыш болып, іс рекетті білдіретін «ji ру, соу» имылыны млшерін білдіріп тр.

xia – имылды млшер сзі имыл-рекетті ыса уаытта жне сол рекетті тмен арай баытталан рет санына аратылады. Мыс.:[Munai zhang xiang bei ji liang jiao bai yuxia]. Шешесі олына тая алып, Сианы арасынан жне екі аяынан нешеме рет рды.

Bian – іс-рекетті басталаннан аяталана дейінгі барысыны млшерін білдіреді. Мыс.:[Dandu qian bian, zi de qi yi.] Мы рет оыса, маынасын зі тсінесі. [Huamei qian du shi, shu tou bai bian liao.] асын мы рет сызып, шашын жз рет тарады.

1.5. азіргі ытай тіліндегі млшер сздерді даму жолдары. азіргі млшер сздер олданылуы жаынан кне ытай тіліндегі млшер сздерден млде згеше. Кейбір млшер сздер ралып-осылу барысында зат есімдермен немесе етістіктермен біртіндеп траты атынастар орнатып, жиі олданылуы дадыа еніп, бірте-бірте азіргі ытай тіліндегі млшер сздерді алыптастыран. Млшер сздерді зерттеуде, болмаса ытай тілін шетелдіктерге йретуде мны мні зор екендігіне сенімдіміз.

(ben)“”-ні негізгі маынасы – “тамыр, Cюй Шэнь(«Иероглифтерді талылау») кітабында былай деп тсініктеме береді: “”, “”. Бл “”-ні бастапы маынасы сімдік тамырын білдіреді. Ол млшер сзге айналанда, рине, сімдіктерді млшерін білдіре алады. Мыс.: ·Жз тп кк ааш, елу тп шп.

Адамдарды басым блігі сімдіктерді млшерін білдіруде “”-ді олдану, оны “тамыр”деген мнінен туындаан ауыспалы маынамен, ал оны кітаптар млшерін білдіру шін олдану дісі “”-ні “тп-тамыр” (азы, айнар) мнінен келіп шыан ауыспалы маынамен байланысты деп есептейді.

ІІ тарауда «Млшер сздерді лексика-семантикалы жне дистрибутивтік сипаты» ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздер, аза тіліндегі млшер сздерді маыналы рылымды жйесі, ытай тіліндегі млшер сздерді айындайтын стеулер, ытай тіліндегі млшер сздерді семантикалы ерекшелігі, млшерлік бірліктерді білдіретін траты тіркестер баяндалады.

2.1. ытайда жне аза тілдеріндегі млшер сздерді дистрибутивтік ерекшеліктері. Млшер сз – ытай тіліндегі е негізгі грамматикалы ерекшеліктерді бірі. ытай тілінде детте затты санды млшерін білдіру шін сан есім мен зат есім бірден тіркесе алмайды, оларды арасында міндетті трде млшер сздер осылып айтылады. Мыс.:[Yi ge ren] бір адам, [yi ben shu] бір кітап, [yi liang che] бір арба, [san jian yi fu] ш киім, [La yi ba] тарту, [kao yi ci] бір рет сына тапсыру, [zhu yi nian] бір жыл тру, [kan le yi bian] бір рет арады. Айталы, бір ттам шп, бір азан ет, бір сауым ст, бір орам жіп, бір атым насыбай, бір уыс тары т.б. Осындаы ттам, азан, сауым, орам, атым, уыс сздері аталан тіркестердегі зат есімні млшерін (шамасын ) білдіріп тр.

Біра мндай сздер аза тілінде жеке сз табы ретінде арастырылмаан. йткені, біріншіден, олар жеке транда тілімізде баса сз табына (жоарыда келтірілген сздер зат есімге) туелді сздер. Екіншіден, аза тілінде детте сан есім мен зат есім сздері тікелей тіркесе береді. Мыс.: бір адам, екі стел, ш орынды т.б. Ал ытай тілінде олай емес, кей жадайда болмаса, сан есім мен зат есімдер млшер сздерсіз тіркесе алмайды.

Затты млшер сздер адам не затты санын білдіреді. Мыс.: [yi ge ren] бір тал адам, [yi zhang zhou zi] бір стол, [yi jin mi] бір фунт кріш, [liang ben shu] екі кітап.

Кне ытай тілі кезінен бері келе жатан млшер сздер: [cheng][zhi], [xun], [xun], [zun],[xi]. Бір млшер сзді бірнеше зат есімге атысты млшер сз ретінде олданылады.Сондай-а баса тілдерден енген млшер сздер де бар: [bianshi] пенси, [tute] вольт, [wa ] ватт, [yingxun], т. б.

Затты млшерлік сздерді тек млшер сз ретінде ана олданылатын трімен бірге баса сз таптарынан ауысып олданылатын трлері де болады. Затты млшер сздерді маыналы сипатына арай арнаулы жне ауыспалы деп блуге болады. Арнаулы млшер сздер бес топа блінеді:

1. Жекелік млшер сздер дегеніміз – жеке заттарды бірлігін білдіру шін арнайы олданылытын млшер сздер. Мыс.: [ge], [wei], [jian], [ben], [ba, [pi], [kuai], [pian], [zhi], [jia], т. б.

Заттарды формасына арай олданылатын млшер сздер:[tiao] сырт крінісі зын, жіішке заттара олданылады : [yi tiao ban deng] бір зын орынды, [yi tiao sheng zi] бір аран, т. б.

[zhang] тегіс, жалпа жне кейбір ашылатын заттара олданылады: [yi zhang zhuo zi] бір стел, [yi zhang ju piao] бір театр билеті, т. б.

Екі тілде де талдап санау лшеміндегі сздерде санды мні аны болмайды жне олар зат есімдерге олданылады. Мыс.: бір ап асты, бір тп тал, ш пара ааз, екі том кітап, бір шо раушан глі, он бау шп, екі кесе май, т. б.

Туыс емес екі тілді саластыру нтижесінде е басты айырмашылы жекелік сздерді ытай тілінде те кп екендігі длелденді.

2.Жинаты млшер сздер заттарды жне адамдарды жбын, жиынын есептейтін, санайтын бірлік ретінде олданылады: [fu], [shuang], [dui], [bang], [ban], [tao], [da], [huo][qun] т.б. жатады. Млшер сздерді бл трі заттарды жиынтыын білдіреді. Мыс.: [fu] [yi fu shou tao] бір жп олап, [yi fu dui lian] жп жазбалар, [yi fu yan jing] бір жп кзйнек, [qun] [yi qun ma] бір йір жылы, [yi qun hai zi] бір топ бала, [yi qun ren ] бір ора кісі..

ытай жне аза тілдеріндегі жинаты млшер сздерге жасалан саластырмалы талдау оларды зіндік айырмашылытары бар екенін крсетті. ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздерді састыы туыс емес екі тілде де жинаты млшер сздерді болу, ал айырмашылытары оларды жасалу жолдарында. ытай тілінде кптік формасыны жасалу жолдары кп жадайда млшер сздерді кмегімен жасалады. аза тілінде жинаты млшер сздерді жасалу жолдары да р алуан болып келеді.

3. Белгісіздік млшер сздер детте белгісіз санды шаманы білдіреді. Олар [xie], бірнеше, біраз жне [dianr] біраз, азыра сздеріні кмегімен белгісіздік шаманы крсетеді.. Мыс.: [yi xie ] бірнеше, [yi xie ren] бірнеше адам, [hao xie dong xi] біраз жасы заттар, [dian er] азыра, [yi dian er dong xi] азыра заттар. Белгісіздік шаманы білдіретін сздер сан есімдермен тіркескенде, тек ана [уі] бір санымен тіркесе алады. Кейде млшер сздер сан есімдерсіз зат есіммен тікелей тіркеседі. Мыс.: [Lai le xie ren] бірнеше адам келді, [mai dianr ping guo] біраз алма сатып алады, т.б.

Затты белгісіздік млшер маынасы оршаан аиат болмыстаы заттарды (адамдарды, жансыз жне жанды заттарды, т.б.) болжалды санын білдіреді.

аза тілінде затты белгісіздік млшерді білдіруде кп, кбірек, аз (емес), азантай, алы, дйім, сан, т.б. сздері де олданылады. ытай жне аза тілдеріндегі белгісіздік млшер сздері сас болып келеді. ытай тілінде[xie], бірнеше, біраз жне [dianr] біраз, азыра сздерімен, аза тілінде кп, аз, азыра, алы, т.б., сздерімен жасалады.

4.Уаыта атысты (потенционалды) млшер сздер : жыл апта, кн, саат, ш жыл, бес кн, бір саат т.б.

5. ытай тіліндегі лшем бірлікті білдіретін млшер сздер екі топа блініп арастырылады. Бірі – метрикалы санау бірліктері: зынды лшемдері: [wei mi]микрометр т.б.; аудан лшемдері:[gong mu] ар,[gongqing] гектар т.б; сыйымдылы лшемдері: [hao sheng] миллилитр,[sheng] литр т.б.; салма лшемдері : [ke] грамм, [bai ke] гектограмм, [gongjin] килограмм, [gongdan] центнер, [jin] жарты килограмм, [dun] тонна; клемдік лшемдер: [lifanglimi] куб сантиметр, [ lifangfenmi] куб.

Екіншісі –ытай халыны зіне тн лшемдік, салматы бірліктер: зынды лшемдері: [shi hao] хао [shi li] ли т.б.аудан лшемдері: [ping fangshi cun] шаршы сунь, [ping fang shi chi] шаршы чи, т.б. сыйымдылы лшемдері: [shi shao ] [shi he ] т.б.салма лшемдері: [shi si ], [shi hao]т.б. клемдік лшемдер: [li fang shi cun], [ li fang shi chi], [li fang shi zhang].

Ауыспалы млшер сздер () дегеніміз – сыйымдылыты білдіретін жне баса сз табынан ауысып келіп (осымша) ызмет атаратын сздер. азіргі ытай тілінде мндай млшер сздерді зат есім мен етістіктен ауысып келген сздер райды. Мыс.: бір шыны шай,,бір ды, бір бас сиыр, бір жаня, бір тал інжу маржан, бір саба жзімбір шо гл, бір бума гл т.б.

Уаытша млшер сздер () зат есім немесе етістік млшерлік маынада олданылып, зат есім немесе етістікті здері бейнелейтін зат немесе имылды клемін екінші бір затты млшері ретінде крсетуін білдіреді. Мыс.: бір сре кітап, жзін тер басу, бір бтелке ст, адам толы блме, бір чемодан киім, денесі ттас балшы, [ zhuo zi] стел /зат есім/ [yi zhou zi shu] бір стел кітап, етегі су болу [kun] орам /етістік/[yi kun jia] бір орам жасау.

аза тіліндегі ауыспалы млшер сздерді траты тіркестер жасайды, олар негізінен зат есім жне етістіктен ауысып келген сздер болады. Мндай сздер аза тілінде дара млшерлік сздер деп те аталады. Мселен, аза тілінде зат есімнен немесе етістіктен ауысан млшерлік сздер те кп: бір кесе су, бір тостаан ымыз, бір бас сиыр, бір тал алма, бір кесе су т.б..

ытай тіліндегі млшер сздер жйесін райтын екі топ болса, соны бірі – имылды млшер сздер. ытай тілін зерттеуші белгілі алым Лй Шушя зіні «ытай тілі грамматикасына кіріспе» атты ебегінде ытай тіліндегі имылды млшер сздерді арнаулы имылды млшер сздер, имылды андай ралмен атарыландыын білдіретін млшер сздер жне етістікпен бірлескен млшер сздер деп ш топа блген [10, 86].

Арнаулы олданылатын имылды млшер сздер: [ci], [hui], [xia], [fan], [tong], [qi], [zhen], [bian], [tang], [chang], [dun].

Ауыспалы имылды млшер сздерді шыуына арай, бес лкен топа блінеді. Олар:

1.Уаытты млшер сздер:бір саат сйлеу, бір апта ауыру, екі кн демалу, т.б. 2. Дене мшелеріне атысты млшер сздер: бір рет арау, бір рет тебу, екі рет ру, т.б. 3. ралды млшер сздер: бір шабу, бір мрте атпабір жуар су, таяпен бір рет ру, бір сызу, бір мрте кесу т.б. 4. Сйемелдеу маынасындаы млшер сздер: бір н салу, бір адым басу, бір рет айайлау, бір айналу т.б. 5. Тлалас млшер сздер: кру, жру, сйлеу, сипалау, ау, т.б.

аза тіл білімінде имыл, іс-рекетті ту барысын (басталуын, жаласуын, аяталуын) білдіретін имылды ту сипатыны категориясын профессор Н.Оралбаева: «рбір имылды ш кезеі, сатысы бар: имылды басталу кезеі, имылды процесс стіндегі кезеі, имылды аяталу кезеі», –дей келіп, имылды дамуыны ш кезеін крсетеді. Алайда тіл фактілері іс-рекетті іске асуында да млшер тсініктеріні бар екендігін крсетеді.

Крделі млшер сздер екі млшер сзді бірігуі арылы жасалып, крделі бір бірлікті білдіреді. Крделі млшер сздер негізінен затты млшер сздер мен имылды млшер сздерден жасалады. азіргі ытай тілінде крделі млшер сздер жасайтын затты млшер сздер саны кп, ал имылды млшер сздер аз. Мыс.: адам рет, рейс, тонна километр, т.б.

2-кесте – ытай тіліндегі млшер сздерді трлері

2.2 аза тіліндегі млшер сздерді маыналы, рылымды жйесі

aзa тіл білімінде рылымды грaммaтикa термині дстрлі грaммaтикa, дегейлік грaммaтикa, тлaлы грaммaтикa терминдерімен синоним ретінде олдaнылaды. ртрлі бaыттaрa блінетін грaммaтикaлы зерттеулерді (дстрлі грaммaтикa, рылымды грaммaтикa, функционaлды грaммaтикa, генерaтивті грaммaтикa жне т.б.) дaмуы, aлыптaсу тaрихы жaынaн дa, зерттеу дістері трысынaн дa ерекшеленеді.

aзa тіліндегі млшер сздер aбaттaрыны aрa-жігін aшпaй, яни ежелден келе жaтaн хaлыты лшемдер деген тсінікпен aрaп, оны лшемдік, млшерлік, межелік тaбиaтын болжaудaн, жобaлaудaн aлыптaсaн тaным-тсініктер деп aрaушылы бaсым. aлым Е. Жaнпейісов aзa тіліндегі сздерді р aлуaндыы мен ртрлілігін aтaй келіп, олaрды клaссификaторлaр, счеттік сздерді жиынтыы мен лшемдік aтaулaрмен бaйлaнысы бaр рылымдaр деп блуге болaтынын крсеткен [11,136].

Сaнды мaынaсы болжалданып берілген трт тлік мaл есебіні тобын, жиынтыын крсететін млшерлік сздер aтaрынa отaр, тaбын, йір, ол, шa, орa сияты сздерді жaтызуа болады. Млшерлік aтaулaрмен бaйлaнысы бaр рылымдaрды негізгі блігін сaн есім + млшерлік крсеткіш + зaт есім лгісіндегі aзaты бaйыры лшемдік рылымдaры рaйды. Бл лшем мнді рылымдaрдaы счеттік крсеткішті етістік сздерге -ым, -ім, -м осымшaлaры жaлaну aрылы жaсaлaды.Мыс.: бір жтым су, бір тілім нaн, бір зім нaн, бір шымшым тз, бір aсым ет, бір aрын мaй, бір сaбa ымыз, бір aстaу кже. Сондaй-a -ым, -ім, -м осымшaлaры жaлaну aрылы уaыт, aшыты лшемдеріні де жaсaлaтынын бaйaймыз. Мыс.: aт шaптырым, шaырым, ет aсым, ст пісірім, т.б. Бл осымшaны лшем мнді тіл бірліктерін тудырудaы німді жрнaтaрды бірі деп орытындылaймыз.

2.3 ытай тіліндегі млшерлік сздерді айындайтын стеулер. ытай тілі – сздік оры бай тілдерді бірі. Осы тілдегі ерекше орына ие сз табы –стеу. азіргі ытай тілінде «етістікті, сын есімді айындап, шаманы, клемді, мезгілді т.б. маыналарды білдіретін сздер стеу» деп анытама берілген.

Млшер сздер сйлемде баяндауыш болып келгенде, мезгіл мен клемді білдіретін стеулер оларды айындап трады. Мыс.: [Ta men jiehun yijing san nian le] Оларды йленгендеріне ш жыл болды. [San jin pingguo yigong yi kuai wu shi mao qian] ш жин (0,5 килограмм) алманы барлыы бір юань бес мао трады. [Ta gan ge er shi sui] Ол жиырмада.

2.4 ытай тіліндегі млшер сзді семантикалы ерекшелігі. Млшер сз жеке бір сз табы болатын ерекше грамматикалы категорияа жатады, біра грамматика мен семантика тыыз арым-атынаста болады.

0. Бір зат есім не етістік бір млшер сзді талап тіркесуі, оларды зара семантикалы сйкестік таба алу-алмауында. Бір зат есім не етістік бірнеше млшер сзбен тіркесіп келе береді. Мселен, «адам» сзіне «,,,, » сынды млшер сздер тіркесе алады. «» млшер сзімен тіркескен сздерді кбі кмескі болып келеді. Мыс.:
1. бір мектепті оушыларымен кездесті.

мектепті бір оушысымен кездесті.

бір мектепті оушыларымен кездесті.

Затты млшер сз () бен имылды млшер сзгесемантикалы талдау жасап, млшер сз бен зат есім, етістік, сан есімдер арасындаы сйкесу механизімін арастырып крелік.

1. састы формаформалы тип деп те аталады. Адамдарды р трлі тсілдер арылы іс-рекетті баылау нтижесі, обьективті іс-рекеті р трлі боланымен, оларды арасында белгілі састы болып отырады. Мндай састы семантикада крінеді. Мыс.: “” [yi ye qing zhou], бір айы (жапыра, айыты жапыраа тееген, айыты трі кішкентай жапыра типтес ытайларды айыы), “ [yi gou mingyue] иятанан жары ай, [yi xian tian] ккжиек “ [yifeng luo tuo] бір тйе( тйе ркешін тауа тееуі). Осы мысалдардаы [ye], [gou], [xian], [feng] млшер сздері зат есіммен тіркесіп келгенде, негізінен суреттеу, бейнелеу ызметін атарады. Бл сздерді млшер сздер болумен бірге оларды негізгі з маыналары да бар. Мыс.: [ye] жапыра, [gou] ілгек, [xian] сызы, [feng] тауды шыы.

2. Байланыстылы форма.

1) Процестік форма. Кейбір затты млшер сздер семантикасы заттарды іс-рекетпен байланысын анытап, заттарды сырты пішіні мен іс-рекеті арасындаы арым-атынасын, сіресе, сол іс-рекетті себебін, салдарын анытайды. Мыс., т.б.

2) Метонимиялы форма. Субьективті заттарды сырты пішіні згеріске толы. Оларды кейбіріні пішіндік ерекшелігін бейнелеп беру те иын. Кейбіріні пішіндік ерекшелігі айын болмаандытан, зат есім мен млшер сзді сабатаса байланысу ерекшелігіне сйене отырып, семантикалы жаынан символды ерекшелігі е жаын сзді алып, млшер сзді орнына олданылады. Мыс.: [yi kou zhu] бір бас шоша, [yi tou niu] бір бас сиыр, [yi wei yu] бір ттам балы, [yi dao zhi] бір кесім (жз пара) ааз, [yi wan fan] бір кесе тама,[che] машина, [fei ji]самолет[wan]кесе, [ping]бтелке[gui zi ] шкаф, [yi lian han shui]жзін тер басу [yi kou ya] ауызы толы а тіс,[yi shou ni ba] бір уыс балшы, т.б.

3. Арнайы форма (). Бл трдегі млшер сздер кбінесе алыптасан ымдаы немесе арнайы обьектіге арнайы олданылатын сздер. Олар негізінен екі трге бліп арастырылады. 1) арнайы лшем бірліктер: жарты килограмм, 0.33 грамм, тонна, метр, т.б. 2) адамды немесе затты білдіретін сздер,; Істі-имылды білдіретін сздер: ; Отбасын білдіретін сздер: ; Дрежені білдіретін сздер; Трді (вид) білдіретін сздер.

имылды млшер сз жеке бір жйе ретінде ішкі рылымы бірнеше блектен трады, оны етістікпен тіркесуі ртрлі факторлара байланысты. Ол бірінші кезекте имылды млшер сзді зіндік семантикалы ерекшелігіне, екінші кезекте етістікке атысты обьектіге байланысты болады.

имылды млшер сзді рылымды жйесін трт сатыа бліп арастыруа болады. Олар: жалпы олданыстаы млшер сздер ()туелсіз млшер сздер ()кмекші млшер сздер ()модальды млшер сздер()

1) Жалпы олданыстаы млшер сз (). Санды жне уаытты млшер бірліктерін білдіретін млшер сздеррет, рет, жыл, ай, кн, сезон, демалыс кндері, т.б.

2) Туелсіз млшер сздер ( ): арау, йрену, слеу,сыпыру т.б.

3) Кмекші млшер сздер (). а)Дене мшесіне байланысты : кз, бас, ая, ол, ауыз, ждыры, ая, алаан, сауса. )рал-саймандара байланысты: пыша, мылты, алам, амшы, балта, т.б. б)Нтижесіні оса берілуіне байланысты: адам, дауыс, ора, жол.

в) Модальды млшер сздер ( ):,,,,,,,.

2.5. Млшер бірліктерді білдіретін траты тіркестер. аза тіліндегі ат шаптырым жер, нан шаптырымжер, козы кш жер дегендермен бірге бір елі, екі елі деген лшем бірліктері сияты лшем бірліктері бар. ытай халында да ертеден елi лшемi болан. Бл лшемдi кнi бгiнге дейiн олданады. Елi сзіні ытай тiлiндегi баламасы zhi hou, тура маынасын аза тiлiне аударса, «саусаты алыдыы» деген ымды бiлдiредi: Екi елi:er zhi hou (шамамен 2 см) екi саусаты енiне те;ш елi: san zhi hou (шамамен 6 см) ш саусаты енiне те;Трт елi: si zhi hou (шашамен 8 см) 4 саусаты енiне те). Барма елi: da mu zhi (шамамен 2,5 см).

Ерте кезде аза халы да ытай халы да, жер клемiн, зындыты лшеу шiн мына арапайым дiстердi пайдаланан. Мыс.: табан, адам, тая лшемдері, тас латырып лшеу, сада оын атып лшеу, аранмен лшеу т.б.

Алыс жолдара, оан кететiн уаытты затыына арай тмендегiдей лшемдер пайда болан: бiр кншiлiк жол (жер) – таны атуы мен бату аралыы. ытай тiлiндегi маынасы yitian lu бiр тстiк жол (жер) – ерте шыып кеткенде, кн дл тбеге келгендегi аралы, ытай тiлiндегi маынасы ban tian lu бiр тстiк жол (жер) – та атып, жлдыздар снiп, кн шыан кез.

ытай халыны негiзгi шаруашылыы – егiншiлiк. Осы егiншiлiкке байланысты туындаан ашыты ымдары да жеткiлiктi. Мыс.: qian mi 1000 метрге те – 1 км; [gong li] шаырыма те; [shi li] 0,5 км-ге те – кз крiм жер; [ying li] 200-250 метрге те – ла естiр жер; [hai li] суды бетiн лшейтiн лшем – 600 метрге те; [chi cun] 34 см-ге те.

шінші тарау «Млшер сздерді валенттілігі жне грамматикалы ерекшеліктері» деп аталады. Бл тарау ытай жне аза тілдеріндегі млшер сздерді морфологиялы ерекшелігі, валенттілік ызметі, млшер сзді стилистикалы функциясы жне трлері, аза тіліндегі млшер сздерді грамматикалы белгілері, ытай тіліндегі млшер сздерді аза тілінде берілу жолдары арастырылады.

3.1. Млшер сзді осарлануы жне морфологиялы ерекшелігі. Млшер сзді негізгі блігі бір буынды, олар осарланып реттілік маынасын білдіреді. Мыс.:Студенттерді райсысы бл малімді те жасы креді. Оны айтан р сзі шынды. Тарам- тарам рбір жол Римге атынайды. Мен бірнеше рет барам, рбір жолы оны кездестіре алмадым.

«» «рбір» деген маына береді, «» «рбір сйлем» маынасын, «», «» олар «[mei yi tiao] р бір кше», «[mei yi hui] р ретте» деген маына береді, барлыы грамматикалы заа сйкес, реттілікті маынасын крсетеді.

2-кесте – осарланан млшер сздерді грамматикалы маынасыны згеруі

Млшер сзді осарлануы	Синтаксистік ызметі	Сйлемдегі орны	Млшер сз типі	Грамматикалы маынасы
АА	бастауыш		Затты млшер сз	рбір
	баяндауыш			кп
	анытауыш	толытауышты алдынан		кп
		бастауышты алдынан		рбір
				кп
	пысытауыш		имылды млшер сз	рбір
			Затты млшер сз	бір-бірден
				тізбектеліп