ОЖ 711.424.6 „653”: 282.255.2 олжазба ыында

БІЛЛОВ СЕЙДАЛИ МІРТАЙЛЫ

ОРТА АСЫРЛАРДАЫ СЫРДАРИЯНЫ ТМЕНГІ АЫСЫНДАЫ АЛАЛАРДЫ ОРАНЫС ЖЙЕСІ: ТАРИХИ ТАЛДАУ (V-ХІV .).

6М011400 – Тарих мамандыы бойынша педагогика ылымдарыны магистрі

академиялы дрежесін алу шін дайындалан магистрлік диссертацияны

РЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

ызылорда, 2013

Жмыс орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні Тарих, ы жне экономика институтыны Тарих, саясаттану жне леуметтану кафедрасында орындалды.

ылыми жетекші: Ресми оппонент:

тарих ылымдарыны докторы, профессор . ожалы тарих ылымдарыны докторы, профессор С. Жолдасбайлы

Диссертация 2013 жылы «___ » саат ___ орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетінде теді (Мекен-жайы 120008, ызылорда аласы, Тарих, ы жне экономика институты, №1 оу имараты,

№ дрісхана)

Диссертациямен орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні ылыми-техникалы кітапханасында танысуа болады.

КІРІСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы. Магистрлік зерттеу жмысында V–ХІV. арасында Сырдарияны орта жне тменгі аысындаы айматарда орналасан орта асырлы алаларды алыптасу жне даму ерекшеліктерін, оларды жоспарлануы мен рылымдары арасындаы байланыстарды жазба деректермен жне археологиялы азбалар барысында жинаталан материалдар негізінде арастыруа талпыныс жасалды.

Зерттеу жмысыны зектілігі: азіргі уаытта азастан тарихы жаа кезеді басынан кешіруде. ткен тарихымызды атада беттерін айта саралап, аиат длелдермен толытыру арылы, елдік сананы лтты мддеде алыптастыруа баытталан жмыстар жаласуда. Осы жауапкершілігі мол, туелсіздігімізді нытай тсетін тста ола алынып, жзеге асырылан «Мдени Мра» бадарламасыны маыздылыы айындалды.

Орталы Азияны зерттеуші алымдар, Сырды тменгі аысын, кшпелі жне жартылай кшпелі мал шаруашылыымен айналысатын далалы тайпалар мдениеті мен отырышы егін шаруашылыымен шылданатын ортаазияны оазистері халытарыны мдениеттері тоысан жне зара тыыз арым-атынас орнатан айма ретінде таниды. Жалпы Сыр ірі, Батыс пен Шыысты иылысан жне оларды мдениеттеріні тйіскен жерінде, ерекше тарихи жолдармен дамыды.

Осы трыдан араанда аза жерінде алалы мдениетті алыптасуы айрыша ызыты жне маыналы таырып. Таырыпты Сыр іріне атысты тстарында зерттелуі кенже алан, жеткілікті мн берілмей отыран мселелері жетерлік. Сондытан да бізді диссертациялы таырыбымыз Отан тарихы шін зекті мселені ктеріп отыр деп есептейміз.

Зерттеуді басты зектілігі ерте жне дамыан орта асырлардаы аза халыны жне хандыыны алыптасуында ерекше орын алан Сыр ірі ала мдениетіні ерекшелігін арастыру. Астаналы, сауда-ксіптік жне ндірістік орталытары болан Отстік-Шыыс Арал ірі алаларыны тіршілік еткен уаытын алпына келтіру, жне соы уаыттарда жргізіліп отыран зерттеулерді ол жеткізген нтижелері бойынша, алалы мдениетке алыптасан дстрлі кзарасты айта арап, айматы урбандалуына атысты мселелерді жаа ырынан талдау болып табылады.

Таырыпты зерттелу дегейі: Сырдарияны орта жне тменгі аысын тарихи-географиялы трыдан зерттеу XVIII. ортасынан - XIX. басынан басталады. Сыр ірі ескерткіштеріні зерттелуін негізгі трт кезеге бліп арастыруа болады:

1. Бастапы кезе (XVIII. ортасынан 1895 жыла дейін); 2. Тркістан археология уесойлары йірмесіні ызмет еткен уаыты (1895-1917 жылдар аралыы); 3. Хорезм археологиялы-этнографиялы экспедициясыны зерттеулері (1946-90 жылдар аралыы); 4. 2005 жылдан басталан азіргі кезедегі жаа зерттеулер.

XIX. басынан Орта Азия мен азастанды орыс скери ызметтегі алымдарыны зерттей бастауына, 1740 ж. Гладышев пен Муравинні Хиуаа барар жолда Жанкентті круі себеп болды [1, 7 б.].

П.И. Рычковты 1762 ж «Орынбор губерниясыны топографиясы» атты ебегінде Жанкент аласы туралы: «Сырдарияны Арала яр саасында орналасан Жанкент аласы оны алдытарына араанда лкен ала болан секілді. Оны кімдерді трызып, кімдерді мекен еткені туралы да малмат жо» [2] деп сипаттай келе, халы арасында Жанкентті жыландар шабуылынан лааны туралы аыз бар екендігін атап теді. Сонымен атар, А.И. Левшин Жанкент аласын XIV. мір срген араб географы Абульфеданы шыармасында кездесетін Янгикент аласы болуы ммкін деген де болжам жасайды [3, 110 б.].

Сыр іріні археологиялы ескерткіштері мен табии-географиялы жадайы туралы мліметтер А.И. Макшеевті 1856 ж. «Морской сборник» журналында [12, 43-51 бб.], 1867 ж. «Санкт-Петербургские ведомости» [4] жне «Русский инвалид» [5, 10 б.] газеттерінде жарияланан маалаларында сипатталады.

XIX. зерттеулер 1867 ж. Орыс Императорлы Археология оамыны мшесі П.Л. Лерхты зерттеулерімен жаласты. Тркістан лкесіне жасаан сапары туралы есебі 1870 ж. «Орыс Императорлы Археология оамыны Хабаршысында» жары крді [6].

Сырды тменгі аысын тарихи-географиялы зерттеуді екінші кезеі Орта Азиядаы алашы ылыми оам – 1895 ж. рылан Тркістан археология уесойлары йірмесіні ызметімен тікелей байланысты болды. йірме жиырма жылдан аса (1895-1917 жж.) Орта Азия мен азастанны археологиялы жне материалды мдениетін зерттеумен айналысан, сол кезедегі гуманитарлы ылымдар саласындаы мамандандырылан жалыз ылыми-лкетанушылы оамды йым еді.

1900 ж. В.А. Каллаурды Асанас алашыыны топографиялы сызбасын жасап, сипаттамасын жасаан мааласы [8, 37 б.] жне Сырды сол жаалауында Амешіттен 25-30 шаырым ашытыта орналасан ыш-аланы, Женд аласы болуы ммкін деп, болжам жасаан маалалары жары креді [9, 75-77 бб.].

лкемізді ортаасырлы ескерткіштерін йымдасан ылыми зерттеулер, азан ткерісінен кейін басталды. Осы кезеде В.В.Бартольд, В.М.Массон, А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, А.Н.Бернштам секілді крнекті алымдарды ебектері жары крді. ХХ асырды 20-30 жж. КСРО кеістігінде тгелдей дерлік археологиялы азба жмыстарыны дістемесі алыптасты. 1947 ж. А.Н.Бернштамны Жетісу жне Отстік азастан ірінде жргізген ылыми жмыстарыны нтижесі «Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана» атты ебегінде жарияланды [18]. 1946 жылдан басталан ХАЭЭ-сы зерттеулері Сырдарияны тменгі аысынан б.з.д. I мыжылдыты ортасындаы алалар, оныстар мен тратарды кп блігін ашты. 1954 ж. бастап бл лкеде ХАЭЭ жоспарлы жмыстары жргізіле бастады. Сырдарияны отстік блігі Ашадария мен Жаадарияны осылар тсы зерттелінді. 1955-1956 жж. жмыстар Жаадария арнасында жаласты. 1957-1963, 1971-72 жж. зерттеу Жаадария, Ікрдария, Ескі уандария жне уандария бассейіндерін амтыды. Ікрдрия мен Жаадарияны орта аысындаы оныстар мен тратар ХАЭЭ-ны ашан ескерткішетріні трттен бірін рады [10, 15 б.]

Кейіннен зерттеулерді С.П.Толстовты шкірттері Л.М.Левина, Б.И.Вайнберг (Чирик-рабатская культура. Низовья Сырдарьи в древности. Выпуск I. 1993), М.А.Итина (История степных племен Южного Приаралья. ТХЭ. Т. X. 1977), О.А.Вишневская (Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII-V вв. до н.э. ТХЭ. Т. VIII. 1973), Л.Т.Яблонский (Саки южного Приаралья: археология и антропология могильников. 1996) жаластырды.

1970-80-ші жылдары елімізді отстік айматарында іргелі археологиялы зерттеулер жргізген К.М.Байпаов, К.А.Аышев, Л.Б.Ерзакович, Е.И.Агеева, Ю.А.Елгин, А.Н.Грищенко, М.К.адырбаев, А.Г.Максимова, А.Н.Подушкин, Е.А.Смаловтар жне таы баса зерттеушілерді ебектері жарыа шыты.

2004 жылы ызылорда аласында «Арал аймаыны археологиялы зерттелуі: жетістіктері мен болашаы» атты халыаралы ылыми конференция ткізілді. «Мдени мра» бадарламасы аясында.Х.Марлан атындаы Археология Институты Ж.рманлов жетекшілік ететін Шірік рабат археологиялы экспедициясы Сырдарияны тменгі аысындаы Шірік-рабат ала жрты орнында жне оны маайындаы алалара зерттеуін бастады.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері: Окс пен Яксарт ос зені географиялы трыдан олайлы орналасып, тарихи-этникалы дерістер толассыз жрген айматы алыптасуына жадай жасады. Амудария атырабынан Сырдарияны аллювиальды жазыы бір жарым есе лкен болып келеді. Осы аумата Сырдарияны кне трт саласы бір-бірін уаыт салып алмастырып отыран: Ікрдария, Жаадария, уадария, Ескі-дариялы. Олар Сырдариядан отстік-шыыстан солтстік-батыс баытта радиальды трде ызылорда аласы тсынан тарам-тарам болып аады. Сырдарияны бгінгі арнасы алыптасана дейін зен суы негізінен екі тармапен аан. Ікрдария арнасымен атар солтстіктегі ескі уадария арнасы б.з.д. III мыжылдыта алыптасты.

Жмысты басты масаты Сыр іріндегі орта асырлы алаларды дамуын зерттеп, оларды негізгі ерекшеліктерін крсету. Сонымен атар ірімізде алыптасан археологиялы мдениеттерге жататын алалы ескерткіштерді талдап, оларды жоспарлануы, ораныс жйесіндегі ерекшеліктері жне архитектуралы рылымына мн беруге баытталан. Бгінгі кнге дейін жинаталан дерек кздерін пайдалана отырып, осы айматы мекендеген халытарды тіршілігінде алаларды атаран маызды ролін натылау.

Жоарыда ойылан масата сйкес Сырдария зеніні тменгі аысында орналасан ерте орта жне орта асыр дуіріні алалары туралы мліметтер жинатап, зерттеуші-алымдарды аншалыты дегейде зерттегені туралы тарихы жазылды.

Осыан байланысты зерттеу жмысыны алдына мынадай міндеттер ойылып отыр:

- алалы мдениетті Сыр ірінде алыптасу тарихын баяндау. Оны негізгі кезедеріне тарихи трыдан баа беру;

- арастырып отыран ірде алалы мдениетті алыптасу ерекшеліктерін крсету, сонымен бірге оларды алыптасуында туындаан табии-географиялы жне саяси жадайларды алаларды орныуна атысты серін сипаттау;

- Орта асырларда Сырды тменгі аысы бойында орналасан алаларды ораныс жйесіні дамуына археологиялы деректер негізінде тарихи шолу жасау;

- Жинаталан жазба жне археологиялы азба жмыстары барысында алынан деректерді талдап орыту негізінде, Сыр ірі ала мдениетіні даму дегейін тану;

- V-ХІV. Сыр ірі алаларыны Отстік азастан, Жетісу жне Орта Азия аймаындаы алалармен экономикалы, саяси, мдени байланыстарын талдап, баа беру;

- Ммкіндігінше ылыми айналыма жаа деректер осу.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы: азастанны отстік аймаында орта асырлы алалы мдениетті таралуына атысты деректер сараланды жне Сыр іріні орта асырлы алаларыны ораныс жйесі талданды.

- Орталы Азияны ежелгі тайпалары ыпалымен жне тікелей араласуымен азастанны отстік ірінде алыптасан орта асырлы алалар мен оныстар жайлы млімденді;

- Сырды тменгі аысындаы алаларды зерттеулер барысында алынан археологиялы деректер азастанны зге ірлері жне Орта Азия зерттеулерімен салыстырмалы талданып тжырымдалды;

- Сыр іріндегі ескерткіштерді топографиясын, типологиясын, фортификациясын, орналасуын азба жмыстарыны нтижелері мен кейінгі зерттеулермен салыстырмалы тжырымдалды;

- Орта асырлы алалар айма трандарыны тіршілігі шін жне лкедегі маызына арай саяси, экономикалы, шаруашылы жаынан тіректі орын боланы аныталды.

Зерттеу жмысыны географиялы аймаы: азіргі кездегі ызылорда обылысына арасты аудандар. Салыстырмалы трде кршілес жатан мдениеттермен сатытары крсетілді.

Зерттеуді хронологиялы шебері: ерте орта асыр (V-Х.), орта асыр (XІ-XV.) дуірін амтиды. Сырдария бойындаы орта асырлы алалар жайлы лкетанушыларды, тарихшыларды, географтарды мліметтері мен жргізілген археологиялы зерттеулерден алынан материалдар олданылады.

Диссертацияны зерттеу нысаны: Сырды орта жне тменгі аысындаы орта асырлы алалы мдениетті алыптасып, дамуына жне оларды ораныс жйесіні ерекшеліктеріне тарихи талдау жасау

Зерттеу жмысыны деректік негізі: Жмысты орындау барысында Хорезм археологиялы-этнографиялы экспедициясыны Орта Азия мен жне ызылорда облысы территориясында жргізілген зерттеу жмыстарыны есептері мен нтежелері жне.Х.Марлан атындаы Археология институты Отстік азазстан археологиялы экспедициясы, Жетісу археологиялы экспедициясы зерттеушілері жргізген ылыми жмыстарды нтижелері зара байланыстырылып, салыстырмалы трыда олданылды. Сонымен бірге,.Тжібаев атындаы ызылорда облысты мбебап ылыми кітапханасыны сирек орынан КСРО кезеінде ылыми ізденістермен шылданан белгілі шыыстанушыларды ебектері (В.В.Бартольд, М.Е.Массон), Кеестік дуірде Орта Азия мен азастан аймаында археологиялы зерттеулер жргізген Отанды тарихшы-алымдарды ебектері (А.Н.Бернштам, Б.А.Литвинский,.Х.Марлан, С.Г.Агаджанов, К.А.Аышев, К.М.Байпаов) кеінен пайдаланылды. Диссертацияда кейінгі уаыттарда Сыр ірінде жргізіліп жатыран ылыми зерттеулер нтежелері крініс береді. (Е.А.Смалов, С.Жолдасбайлы, М.Елеуов, Ж.рманлов, Т.Мми жне т.б.) Сондай-а орыт-Ата атындаы МУ-ді ылыми-техникалы кітапханасыны кітап орынан пайдаланылды. Мемлекеттік «Мдени мра» бадаламасы бойынша 2004-2006 жылдардаы «ызылорда облысыны ескерткіштерін есепке алу» археологиялы барлау экспедициясыны жинатаан деректері пайдаланылды [22]. Сонымен атар Орта асырлы Сыана аласына жргізілген археологиялы азба жмыстарыны 2002-03, 2004 жылдардаы есебі, авторды зіні атысуымен орта асырлы Жанкент алашыында жргізілген археологиялы азбаларды 2005-06, 2007-09, 2010-11, 2012 жылдары есептері амтылды.

орауа сынылан негізгі тжырымдар: азастанны отстік аймаы мен Шыыс Арал іріндегі орта асырылы алалы мдениетті таралуы жне оларды алыптасу кезедері наты деректер арылы талданды.

- Шыыс Арал ірін мекендеген ежелгі халытарды Сырды тменгі аысындаы орта асырлы алаларды алыптасуындаы ролі айындалды;

- Сыр іріндегі орта асырлы алаларды мекендеген халытарды зге ір мдениеттерімен саяси, экономикалы жне мдени байланыстарыны ерекшеліктері наты деректермен сипатталып сараланды;

- Сыр іріні орта асырлы ескерткіштерін зерттеу барысында жинаталан археологиялы жне жазба деректерді талдау арылы, Орта Азияны орта асырлы алаларымен салыстырмалы талдау жасалынды;

- Сырдарияны тменгі аысында орналасан орта асырла алаларды топографиялы рылымдары азба жмыстары барысында алынан материалдар негізінде топтастырылып, трлерге блініп арастырылды;

- Сырдарияны тменгі аысындаы орта асырлы алаларды ораныс жйесін археологиялы зерттеулер барысында алынан материалдар негізінде топтастырылып, жіктеліп сипатталды;

Зерттеуді методологиялы негізі: Зерттеу тарих ылымдарыны негізі саналатын тарихилы, обьективтілік принциптеріне негізделген. Зерттеуді методологиялы негізі Сыр ірінде орта асырларда алалы мдениеттерді алыптасу тарихына атысты дереккздерін салыстырмалы трде, ауымды археологиялы жне жазба деректерді пайдаланып, деу болып табылады. Сырдарияны атыраптарындаы жердеуші жне кшпелі мдениеттер арасындаы байланыстарды жалпы теориясын деу барысында, материалдарды блай талдау дісі С.П. Толстов, Б.В. Андрианов, М.А. Итина, Б.И. Вайнберг, Л.М. Левина жне т.б. алымдарды ебектерінде кеінен олданылан.

Диссертациялы зерттеу жмысында Сыр ірінде ерте орта асырлардан кейінгі орта асырлара дейін жріп отыран алалы мдениеттер алыптасу дерісін азіргі кзараспен баяндау ммкіндігін туызан, археологиялы барлау жне археологиялы экспедициялар нтижелері пайдаланылды. Белгілі дрежеде жмыс барысында салыстырмалы - тарихи зерттеу дістері де олданылды.

Зерттеу жмысыны теориялы жне практикалы маызы. Диссертацияны тжірибелік мнін ш трыдан крсетуге болады. Біріншіден, зерттеу нтижелерін азастан тарихынан оулытар жазуа пайдалануа болады. Екіншіден, зерттеу материалдарын Сыр іріні орта асырлы археологиясына атысты іргелі монографиялы ебектер, ылыми маалалар жазу барысында олдануа болады, себебі диссертацияда Орта Азия мен азастан аймаында орта асырларды жрген отырышылы мдениеттер алыптасуы дерісін крсетеді. шіншіден, зерттеу жмысыны нтижелері тарих, этнология жне археология мамандыында оитын студенттерге арнайы курстарды оытуда пайдалануа болады.

Зерттеу жмысыны сыннан туі:

1. С.Билалов, Г.Амиргалина. Подробнее о подъемном керамическом материале с инкардарьинских городищ (по данным археологических разведок 2012 года). //Отан тарихы (в печати).

2. С.Билалов, Г.А.Амиргалина. Сырдарияны тменгі аысында орналасан орта асырлы алаларды ораныс жйесін жіктеу мселесі туралы. // аза тарихы. 2013. №4 (в печати)

3. Г.А.Амиргалина, А.Рамазанкызы, С.У.Билалов. К вопросу об орнаментации керамики городища Джанкент. // «Марлан оулары - 2012». Халыаралы ылыми-практикалы конференция. Астана, мамыр 2012 ж.

4. Э.Д.Зиливинская, С.У.Билалов, Ж.Т.Сыдыкова. Раскопки жилого квартала на городище Джанкент. // Вопросы истории и археологии средневековых кочевников и Золотой Орды. Сборник научных статей, повященной памяти

В.П.Костюкова. Астрахань, «Астраханский университет». 2011 г.

Диссертацияны рылымы: Диссертациялы жмыс кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланан дебиеттер тізімінен жне осымшадан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Диссертацияны кіріспе блімінде зерттеу таырыбыны зектілігі, таырыпты зерттелу дегейі, жмысты нысаны мен пні, масаты мен міндеттері, деректік жне методологиялы негіздері, ылыми жаалытары мен орауа сынылатын тжырымдар баяндалып, зерттеу жмысыны ылыми-тжірибелік маызы, сыннан туі мен рылымы крсетілген.

«Сырдарияны тменгі аысы бойында орналасан ортаасырлы алаларды зерттелуі» деп аталатын бірінші тарауды «Сыр іріні ортаасырлы ескерткіштеріні зерттелуі жне ораныс жйесі алыптасуына тарихи шолу» блімінде Сыр іріні зерттелу тарихы мен ораныс жйелеріні алыптасуына шолу жасалады.

Араб географ- тарихшысы л-Масуди (Х.), Иерусалимнен шыан географ-саяхатшы ль-Макдисси (947-1000 жж.), 932 ж парсы тілінде геграфия ілімі туралы жазылан авторы белгісіз «Шыыстан Батыса дейінгі дниені шекаралары» (Худуд ал-алам мин аль-маширак иль-аль-магриб) деген шыармасында жне тарихшы-саяхатшылар Гардизи (Х.), л-Идриси (1111-1165жж), Якут (1179-1229 жж.), ибн Халдун (1332-1402 жж.) т.б. ебектерінде кездеседі [12, 23 б].

азастанны ортаасырлы алаларыны археологиялы зерттелу тарихын азіргі кні ш кезеге бліп арастыруа болады.

Алашы кезе, азан революциясына дейінгі кезе. Бл кезе В.В.Бартольдты Тркістан археология уесойлары йірмесіні атаран ызметімен ерекшеленеді. йірмені зерттеулері барысында з алдына ойылан мселелері мен оларды шешу жолдары кптеген дебиеттер мен оу ралдарында амтылан.

Шыыс Арал іріндегі археологиялы зерттеле бастауы, шыыстанушы Орыс Императорлы археологиялы оамыны мшесі П.И.Лерхты 1867 жылы ортаасырлы Жанкент алашыында жргізген археологиялы жмыстарынан басталады [6].

В.В.Бартольдты жетекшілігімен кптеген ылыми ізденістер йымдастырылып, оны бастамасымен 1895 жылы рылан Тркістан археология уесойлары йірмесі рылды. Ол жиырма жылдан астам уаыт бойы (1895-1917 жж.) Орта Азия мен азастанны археологиясын жне материалды мдениетін зерттеумен айналысты. В.В. Бартольд, В.В. Радлов, В.Смирнов, В.А. Каллаур, А.Кастанье секілді кптеген білімді алымдар мен шыыстанушыларды есімдері Тркістан археология уесойлары йірмесіні жмысымен тыыз байланысты. йірме мшелеріні ебектері Ташкент аласында басылып отыран «Тркістан тізімдемесінен» жне «Хаттамалар» жинатарында жарыа шыарылып отырды [13, 43-48 бб.].

ірді ортаасырлы ескерткіштеріне йымдасан жне ылыми негізделген зерттеулер, азан ткерісінен кейін басталды. Бл кезеді Шыыс Арал аймаыны ескерткіштерін археологиялы зерттеуді шартты трде екінші кезеі деп арастыруа болады.

Осы кезеде алашы болып В.В.Бартольд Орта Азия мен азастанны келешектегі археологиялы зерттеулерін бірінші кезекте – археологиялы карта жасаудан бастау керектігін баса крсетті [14, 5-15 бб.].

1920-1950 жж. арасында азастан археологиясын зерттеуде А.Н.Бернштамны ызметін К.А.Аышев бір лкен белес ретінде айырыша атап крсетеді. 1930-жылдардан бастап А.Н.Бернштамны жетекшілігімен Жетісуда жне Отстік азастанда жргізген азба жмыстары барысында ескерткіштерді хронологиясын жне локолизациясын анытауда оматы ебек жасады [15].

Ш.Ш.Улиханов атындаы Тарих жне этнография институтыны жаадан ашылан Археология блімшесіні алашы мегерушісі.Х.Марланмен блімшеге абылданып, ылыми-зерттеу жмыстарына белседі араласандар атарында Е.И.Агеева, Г.И.Пацевич, Т.Н.Сенигова, А.Г.Максимова артынша К.А.Аышев, Г.В.Кушаев, А.М.Оразбаев, М.К.адырбаевтар болды.

ХАЭЭ 1946 жылы ертедегі Жаадария, уадария жне Ікрдария арналары бойында орналасан археологиялы ескерткіштерді зерттеу барысында ортаасырлы Жетіасар мдениеті, Жанкент алалар тобы (Батпатаы алалар) жне таы кптеген неолиттік, ола, ерте темір дуіріне жататын ескерткіштер тобын ашып, ылыми айналыма енгізді [11, 9-15 бб.].

ткен асырды 80-ші жылдары азССР А бадарламаларына сйкес «азастанны тарих жне мдениет ескерткіштеріні жинаын» растыру масатында ызылорда облысына экспедициялар йымдастырылды. ХАЭЭ, ОтАЭ, ОртАЭ-ларыны осы уаытта жарты асыра жуы жргізген жмыстарыны нтижесінде азастанны ерте дуір жне ортаасырлы мдениеттерін зерттеу дістемесі ылыми трде орныып болды деуге толы негіз бар [16].

Сырдарияны тменгі аысы ескерткіштерін зерттеуді жаа толыны азастан Республикасы туелсіздік аланнан кейін жаласты. Бл кезеді аймаымыздаы археологиялы ізденістерді шінші кезеі деп атауа болады.

2005 жылы орыт Ата атындаы МУ базасында рылан Жанкент археологиялы экспедициясы жыл сайын траты трде авторды атысуымен ортаасырлы Жанкент алашыында зерттеу жмыстарын жргізіп келеді. Зерттеу нтижелері экспедицияны жетекшісі И.А.Аржанцеваны, экспедицияны траты мшелері Э.Д.Зиливинскаяны, С.А.Рузанованы жне жас алымдар Ж.Т.Сыдыованы,..Тжекеевті ебектерінде жарияланып жр [17].

Жргізілген зерттеу жмысымызды географиялы ауданына келетін болса, Шыыс Арал іріні ертедегі ескерткіштеріні зерттелуі кіріспе блімде крсетілген С.П.Толстовты, Л.М.Левинаны кейінгі толыннан Ж.рманловты есімдерімен байланысты.

Б.з.д. VII – II. мір срген Шірік рабат мдениеті кне Жаадария арнасыны екі жаын бірдей ала орналасан. Зерттеушілерді айтуы бойынша шірікрабат мдениетіні трындары, екі жзге жуы бекінісіз оныстар салып алдыран. Алайда, бл мдениетті рылыстары атарына мыты бекіністелген ала орымы да кіреді. Натыра айтанда, Шірік-Рабат ала орымы – мыты ораныс абыраларымен оршалан тбені стінде орналасан, алашыты тменгі етегінде азылан оры бар. Орды тередігі – 4,5 м, ені – 40 м, ордан шыан топратан биіктігі 3 м, табаныны ені 8-10 м сырты дуал трызылан. Шірік-рабат ала-орымыны ораныс жйесі Шыыс Арал маында ерте темір асырды зінде-а бекіністі рылыстар салу дстріні боланын крсетеді [18].

Дисертацияны «Сырдария зеніні кне арналарында орналасан орта асырлы алалара жне оларды ораныс жйесіне сипаттама» деп аталатын екінші тарауында Жетіасар мдениеті алаларымен Оыз алаларыны ораныс жйелері сипатталады.

Жетіасар мдениеті зерттеушілерді пікірінше мы жыла жуы мір срген, хронологиялы шебері б.з.д. VI – б.з. VII-ІХ асырлар аралыын амтиды [19, 186-193 бб.].

Жетіасар алаларыны оныстану сипаты, алаларды топографиясы, архитектурасы, ораныс жйелері, рылыс салу техникасы жне оныстар мен олардаы трын йлерді жоспарлануы Жетіасар мдениетіні тіршілік еткен н бойында ерекше траты болан. Жетіасар алалары рдайым топ-тобымен, аралары 2-8 шаырымнан аспайтындай ашытыта орналасан. Ескерткіштерді алашы алыптасып, глденген уаытына жоспары сопаша жне дгелек пішінді алашытар тн. Оларды биіктігі азірді зінде 8 м-ден 25 м болатын екі абатты мыты иматартан трады, аудандары 0,5 га-дан 18 га-а дейін жетеді [11, 28 б.].

Хорезм экспедициясыны жргізген зерттеулер нтижесінен кретініміз – Жетіасар мдениеті зіні даму барысыны І – ІІ кезедерінде Сырдарияны орта аысындаы жне баса да кршілес мдениеттермен тыыс байланыста боланын анытайды. Бл кезедерде (І – VІ.) жергілікті трындарды басым блігі орындарында болан. Ал Жетіасар ІІІ кезеінде Жетіасар шаталындаы ескерткіштерді басым блігі мір сруін тотатады, алайда жетіасар мдениетіні таралу аймаы брыны кезеінен анарлым кеейіп, жетіасар трындарыны оныс аударуынан мудария жне Сырдария дельталарыны о жаалауына дейін тарайды. Аталан шінші кезені соына арай (VІІІ. аяы – ІХ. басы.) Жетіасар шаталындаы бл мдениет Сырдарияны тменгі аысынан млдем жойылады [20, 89 б.].

Жоарыда атап кеткеніміздей жетіасар ескерткіштеріні барлыы дерлік екі жне ш ярусты, жоары алаы биік тбе тріндегі ескерткіштер. Барлы ескерткіштерді зегі, жоары абаттаы ала – кп абатты, крделі ораныс рылыстары бар й болып табылады. р осындай жоары ала одан тменірек, біра ауданы лкен екінші абатпен (ол да ораныс абырамен оршалан), ал екіншіабат астында з кезегінде е жалпа ораныс абырасы бар тменгі ярус орналасады [11].

Осы кезеге дейін жинаталан материалдар бойынша Жетіасар мдениетіні оран-амалдарыны ораныс жйесіні тратылыы мен ерекшеліктерін анытауа ммкіндік береді. Сонымен бірге, Жетіасар ескерткіштері отырар-аратау мдениеті ескерткіштерімен тыыз байланыста боландыын ксетеді [21, 29-31 бб.].

Сырдария зеніні азіргі арнасы алыптасу барысында бірнеше кезеді ткергенін жоарыда атап ттік. Бізді заманымызды VІІ-VІІІ. уадария мен Ескідариялы арналары кеуіп алан со ертедегі Жетіасар мдениеті алалары мір сруін тотатып, Сырдарияны азіргі арнасы алыптаса бастады [21, 3-4 бб.].

Сырды жаа арнасыны алыптасуымен атар уадарияны Арал теізіне яр кей тстарымен су жрген болуы ммкін. Сипатталып отыран айматы е солтстік блігінде орналасан дельталар арасында, солтстігінен теіз, шыысынан Сырдария арнасы жне отстік-батысынан уадарияны теізге ярда тарамдалып кететін арналары оршап жатан батпаты тбекте VІІ-ІХ. шартты трде «батпатаы алашытар» аталып кеткен Кескен-кйік, Кйік, Жанкент алашытары мір сре бастайды [19, 198-200 бб.].

Хорезм экспедициясыны зерттеулері нтижесінде ерте темір асырларында рап алан кне Ікрдария арнасыны шыыс тарматарымен, ІХ. айта су жре бастаан болуы керек жне ол ХІV-ХV. дейін, Сырдарияны азіргі арнасымен паралелді траты аып жатана сайды. Осы арна бойында Сыр ірінде ІХ-ХІ. рылып ркен жайан Оыз мемлекетіні алалары алыптасып, дамыды. Оны осы Ікрдария бойындаы 10-нан аса ІХ-ХІІ. мерзімделетін ескерткіштерді табылуы крсетеді. [21, 6-8 бб.].

Сыр іріні ІХ-ХІІ. тіршілік еткен алаларын географиялы орналасуына байланысты шартты трде ш айма бойынша арастыруа болады.

І «батпатаы алалар». – Арал теізіні шыысындаы уадария арнасыны дельталарында орналасан алашытар;

ІІ аймаа Ікрдария алалар тобы;

ІІІ айматы Жаадария алалар тобы райды.

ызылм шлін кесіп тіп, ос зен арасындаы екі ауымды мдени айматы байланыстырып жатан, Жаадария арнасы бойында орналасан, жоарыда сипатталан орта асырлы алалы-онысты мдениеттерді, оыз мемлекеті тсында, хорезмшахтар дуірінде жне алтынорда кезеінде Сыр ірін мекендеген халытарды даму дерісінде тарихи-мдени маызы зор болды [19, 291 б.].

Сырды тменгі аысындаы орта асырлы алаларды мдени байланыстары, фортификациялы жне топографиялы жіктелуі атты шінші тарауда сыр бойы алаларыны жіктелуіжасалынан.

Сыр іріні ерте орта жне дамыан ортаасырдаы алалары зерттеушілер тарапынан арнайы топтастырып, трлерге бліп, жіктеп сараптама жасалынбаын. Алайда, археологиялы деректерде, одан брыны кезедердегі ертедегі алаларды типологиялы топтап, жіктеп зерттеу дістемесі негізі р трлі баыттарда крінеді. алашытарда брыы уаыттардан алыптасан ала болу ерекшеліктері саталып, жоспарлануындаы састытары арылы топтастыру, мерзімі бойынша топтастыру, географиялы орналасуы мен оршаан ортамен арым-атынасына орай топтастыру, сонымен атар рылыс тсілдері мен сулет неріне жне т.б. арылы талданып топтастырылан.

Сырдарияны орта жне тменгі аысы бойында орналасан ортаасырлы алаларды, зерттеуші-лкетанушы Т.Мми, осы кнге дейін жинаталан ылыми мтериалдарды саралап жіктеуі бойынша – астаналы, саудалы, ксіби-шаруашылы деп 3 топа бледі [12, 83 б.]. дебиеттерде «шахр» (шаар) – деп лкені кімшілік орталы алаларын атаан. Ал Сырдарияны тменгі аысындаы ірі алалар – Сауран, Сыана жне згентке «ала» атауы кеінен олданылан [22, 13 б.]. Осыан байланысты Сыр ірі алаларын саяси-экономикалы, мдени-шаруашылы дрежесі мен топографиялы жоспарлану клемдеріне арай салыстыра жіктеуге болады.

Сыр ірінде ала салу мдениетіні ерте темір дуірінен дамыанына арамастан [18, 90-96 бб], зерттеулерді толытай болмай асап труына байланысты, бізді жмысымыз барысында арастырылып отыран мселелер бойынша жан-жаты археологиялы азба мліметтері тапшы. Осы орайда айта кететін бір маызды ылыми мселе орта асырлы Сырды тменгі аысы алаларыны бекінісі (фортификациясы) айырыша ерекшеленеді.

Сыр іріндегі ортаасырлы алаларды бекіністік рылыстарын трызуда трлі дістер олданылан. Бл дістер негізінен брыны ала салу дстрін сатай отырып дамыды. алашытарды ораныс рылыстарын салу барысында «ленталы» жне «аралас», «кісесінен», «пахсала», кйдірілген кірпіштен, саз кесектен алау арылы салынды. Сонымен атар ораныс нысандарын салу барысында жер жадайларына байланысты орналасуы маызды роль атаран [14, 10-12 бб].

Кез-келген бекіністі онысты маызбы белгілері оны жоспарлануында болып табылады. Жасы жоспарланан елді мекен, ораныс рылыстарыны негізгі ерекшелігі мен оны салан оамны, сол дуірдегі скери-инженерлік рылыс неріні даму дегейін крсетеді. Сыр ірі орта асырлы алашытарыны стратегиялы орналасуын жан-жаты талдау шін, алдымен ескерткіштерді жергілікті табии орналасу топографиясын арастыру ажет.

Жетіасар шаталында мір срген мдениет зіндік сипаты жаынан азастанды жне ортаазиялы кршілес орналасан мдениеттерден згешілігімен ерекшеленеді. Бл ерекшеліктер ескерткіштерді орналасуынан, йымдастырылуынан, заттай мдениеттерді згешелігінен бірден кзге тседі.

Сонымен орытындылай келе Жетіасар ескерткіштерін ораныс рылыстарыны трлері бойынша тртке бліп арастыруа болады.

1. Екі немесе ш абатты, крделі ораныс жйесі бар бірттас имараттар. Олара Жетіасар мдениетіні елуге жуы ескерткіші жатады.
2. Ішкі жаында млдем рылыс іздері жо, абырасынан ілгері шыыы мнаралармен бекітілген амалдар. №4, №8 Жетіасар ескерткіштері жатады.
3. Ішінде аздаан рылыс іздері бар, абыра алыдыынан аспайтын мнаралармен бекітілген, абыра ішінде ораныс дліздері бар алашытар. Аша асар, ара асар, Отстік жне Солтстік ос-ала ескерткіштері жатады.
4. ораныс абыралары мнарасыз, абыра ішінде айналдыра периметрі бойынша ораныс дліздері бар ескерткіштер. Алыпты ораны, абылды ораны алашытары кіреді.

Сырдарияны тменгі аысындаы орта асырлы алашытарды пішіні бойынша екі топа ажыратып арастыруа болады. І топа жоспарында дрыс тік брышты, оран абырасы ішінде донжон стіне салынан, мыты бекіністі цитаделі бар алашытарды жатызуа болады. ІІ топты жоспарында доал, сопаша немесе дгелек келген алашытар райды.

Батпатаы алашытар алыптасу кезеінде (б.з. VІ-VІІІ.) кршілес жатан хорезм мдениетіні ыпалында болан, жергілікті трындар олымен салынан деген болжам жасауа болады. Ал, Ікрдария жне Жаадария арналары бойындаы ескерткіштерді жоспарларын анализдей отырып, бл алалар тобы алыптасу кезеінде шыыстан келген кне тркі тілдес тайпалар ыпалына тскен жергілікті тайпаларды алдыран ескерткіштері деп орытынды жасауа болады.

ОРЫТЫНДЫ

Жмысты орытынды блімінде Сырдарияны тменгі аысында орналасан ерте орта жне орта асырлардаы алашытарды ораныс жйесін археологиялы материалдар негізінде тарихи талдау жасап, оларды орта асырлар дуіріндегі негізгі даму кезедері мен трлері айындалды.

Жетіасар мдениетіне тн деттен тыс консерватизм мен дстршілдікті заттай мдениетте, сонымен атар, алаларды бейнесінде, яни, жоспарлануы мен ораныс жйесінде, рылыс салу дістерінде за уаыт бойы (б.з. І мыжылдыы) саталуы тааларлы былыс. Алашы зерттеулер барысында-а Хорезм экспедициясыны жетекшісі С.П.Толстов жетіасар алашытарын ш негізгі топа біріктіріп арастырады.

Зерттеу жмысы барысында жетіасар мдениетіні алашытарын, ораныс рылыстарын салу лгісі бойынша 4 топа бліп арастыруды сынды. Бірінші топты екі немесе ш ярусты, крделі ораныс жйесінен тратын бірттас кешендер райды. Екінші топты ішкі бетінде рылысы жо, абыралары шыыы мнаралармен кшейтілген алашытар райды. шінші топа ішкі жаында аздаан рылыстары бар, абырасы мнаралармен бекіген, абыра ішінде ораныс дліздері бар ескерткіштер жатады. Ал, тртінші топты абыралары мнарасыз, абыра ішін айналдыра ораныс дліздер салан ескерткіштер райды. Жетіасар мдениетіне атысты кп жылдар бойы жинаталан археологиялы деректер, мдениетті ораныс жйесіні тратылыы мен ерекшеліктерін ашып крсетуге, сонымен бірге рылыс салу дстріні кемеліне жеткендігін анытауа ммкіндік береді.

Зерттеу жмысын орындау барысында Сырды тменгі аысында ІХ-ХІІ. тіршілік еткен алашытарды ораныс жйесі археологиялы материалдар негізінде талданып, ескерткіштер екі лкен топа: жоспарында дрыс тік брышты, оран абырасы ішінде донжон стіне салынан, мыты бекіністі цитаделі бар алашытара жне жоспарында доал, сопаша немесе дгелек келген алашытара біріктіріліп жіктелінді.

Археологиялы деректерге сйене отырып, орта асырлы ораныс рылыстарын антикалы ескерткіштермен салыстыра келе, оларды дамуын ысаша тмендегідей орытындылауа болады.

Антикалы дуірде бекініс абыралары саз кірпіштерден аланып, абыралар ішінде ораныс дліздері болан жне абыралардан сырта арай жебе формалы кптеген атыс ойытары салынан. Олардан орта асырлы бекіністі алашытарды айырмашылыы – ораныс абыралардан ныыздалан сазды блоктардан, яни, пахсалардан жне кесектерден трызылуы. Орта асырлы алаларды жне бекіністерді абыралары ттас атыс ойытары жо, сазды массив болды. Бекіністерді ораушы скер абыра ішіне емес, оранны стіндегі ораныс «ркештері» арасына орналастырылды.

Зерттеу нтижелерін орытындылай отырып келешекте орындалатын ылыми ізденістерге тжырымдар мен біратар сыныстар білдіремін:

• Сыр топыраы халымызды мдени мрасына бай. Мемлекеттік «Мдени мра» бадарламасы аясында облыс клемінде жасалынан зерттеулер нтижелерін скеле рпаа насихаттау бгінгі кнні басты міндеті;
• Сырдарияны тменгі аысындаы орта асырлы ескерткіштерді ерекшеліктерін анытау масатында алдымен жойылып бара жатыран алалар мен оныс орындарында траты археологиялы экспедициялар йымдастыру, тере зерттелер жргізу;
• Кне алалар мен амалдарды сатап алу, реконструкциялау жмыстарын жргізу арылы ірдегі туризмді дамыту.

Зерттеулер орытындысы – Сырдарияны тменгі аысындаы орта асырлы алалар мен оларды ораныс рылыстарын талдап, жіктеу барысында ескерткіштерді тарихи даму кезедері айындалды. Оларды тарихи сипаттауда жааша кзарастар алыптасты.

КІЛТ СЗДЕР:

Археология, тарих, фортификация, Шыыс-Арал маы, бекініс, амал, Жетіасар мдениеті, Батпатаы алалар, оыздар, цитадель, ораныс жйесі, пахса, оран абыра, ораныс дліздері, ораныс мнаралары, атыс ойытары, Сырды тменгі аысы.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР

1. Ежелгі ала – Жанкент. ызылорда. «Компас ызылорда» – 2010. – 110 с.

2. Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии. – СПб:. – 1762. – 264 с.

3. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат. – 1996. – 656 с.

4. Макшеев А.И. Остатки старинного города на Сырдарье. // Санкт-Петербургские ведомости. – 1867. № 60.

5. Макшеев А.И. Путишествия по Киргизским степям и Туркестанскому краю. – СПб.: Военная типография: – 1896. – 256 с.

6. Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году. – СПб. – 1870. – 39 с.

7. ожа М. Б. Ортаасырлы Отырар: тарихи-археологиялы деректер негізінде. Тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны авторефераты. – Алматы: 2009. – 49 с.

8. Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература. 2-е изд. — М:. – 2004. – 919 с.

9. Пачкалов А.В. О локализации города Дженда // ХVІ Всероссийская нумизматическая конференция. Тезисы докладов. СПб.: 2011 75-77 с.

10. Толстов С.П. Хорезмская археолого-этнографическая экспедиция АН СССР (1945—1948). // ТХЭ. Т. 1. – Москва:. – 1952. – 653 с.

11. азастан Республикасы тарихи жне мдени ескерткіштер. ызылорда облысы. – Алматы: Аруна. – 2011. – 504 с.

12. Мами Т. Кейінгі орта асырдаы Арал іріні алалары (ХІІІ-ХVІІІ.) монография – ызылорда:. – 2007. – 252 с.

13. Акишев К.А., Аргынбаев Х.А., Алимбаев Н., Археолоические и этнографические изучение Казахстана. // Историческая наука Казахстана (1917-1960 гг.) Очерки становления и развития. – Алма-Ата: Гылым. – 1990. – 270 с.

14. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. – Алма-Ата:. Наука. – 1986. – 256 с.

15. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. // Известия АН Каз.ССР. – Алма-Ата: 1947, № 6,7. В.2.

16. Байпаков К.М., Аышев К.А., Ерзакович Л.Б. Древний отрар. – Алма-Ата: Наука. – 1972.; К.М.Байпаков, К.А.Аышев, Л.Б.Ерзакович. Позднесредневековый Отрар. – Алма-Ата: Наука. – 1981; К.М.Байпаков. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI - начало XIIIвв.). – Алма Ата: Наука. – 1986; Х.А.Алпысбаев. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. – Алма Ата: Наука. – 1979.

17. Аржанцева И.А., Рузанова С.А. Исследование «болотных городищ» (архивы и новые материалы) // Сборник в честь 60-летия Л.Т. Яблонского. М:. – 2010; Аржанцева И.А., Зиливинская Э.Д., Караманова М.С., Сыдыкова Ж.Т. Жанкент – столица огузов. // «Мдени мра». – 2009. №4. 84-89 беттер; Аржанцева И.А., Зиливинская Э.Д., М.С. Караманова, Рузанова С.А., Уткельбаев К.З., Сыдыкова Ж.Т., Билалов С.У. Сводный отчет об археологических работах на городище Джанкент в 2005-2007, 2009 г. Кызылорда. – 2010. 162 стр;

18. рманлов Ж.., Жетібаев Ж.. Шірік-Рабаттаы археологиялы зерттеулер. // «Мдени мра». – 2009. №4.

19. Толстов С.П. По древним Дельтам окса и Яксарта. – М; Издательство Восточной литературы: 1962 г. – 353 с.

20. Левина Л.М. Керамика нижней и средней Сырдарьи в I тысячелетии н.э. – М:. ТХАЭЭ. Т.VІІ. Наука. – 1971. – 250 с.

21. Левина Л.М. Этнокультурная история Восточного Приаралья (І тыс. до н.э. – І тыс. н.э.). – Москва: Восточная литература. – 1996. – 396 с.

22. Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в истории Казахских ханств в XV–XVII вв. Казахстан в XV–ХVII вв. // Вопросы социально-политической истории. – Алма-Ата:. – 1969. 

Диссертация таырыбы бойынша жарияланан маалаларды тізімі

1. С.Билалов, Г.Амиргалина. Подробнее о подъемном керамическом материале с инкардарьинских городищ (по данным археологических разведок 2012 года). //Отан тарихы (в печати).

2. С.Билалов, Г.А.Амиргалина. Сырдарияны тменгі аысында орналасан орта асырлы алаларды ораныс жйесін жіктеу мселесі туралы. // аза тарихы. 2013. №4 (в печати)

3. Г.А.Амиргалина, А.Рамазанкызы, С.У.Билалов. К вопросу об орнаментации керамики городища Джанкент. // «Марлан оулары - 2012». Халыаралы ылыми-практикалы конференция. Астана, мамыр 2012 ж.

4. Э.Д.Зиливинская, С.У.Билалов, Ж.Т.Сыдыкова. Раскопки жилого квартала на городище Джанкент. // Вопросы истории и археологии средневековых кочевников и Золотой Орды. Сборник научных статей, повященной памяти

В.П.Костюкова. Астрахань, «Астраханский университет». 2011 г.

5. С..Біллов. Отаасырлы Жанкент аласында жргізілген археологиялы жмыстар. // «Марлан оулары – 2010» Халыаралы ылыми-практикалы конференция. – Алматы, наурыз 2010 ж.

6. С..Біллов. Ортаасырлы Жанкент аласына жргізілген жмыстарды маызы (2007-2009жж.). // «Арало-Сырдрьинской регион в истории и культуре Евразии» ІІ Международная научная конференция. Кызылорда, 2009 г. 23-24 октябрь

РЕЗЮМЕ

диссертации на получение академической степени магистра педагогических наук по специальности

6М011400 – История

Билалов Сейдали Умиртаевич

Фортификационные системы средневековых городищ нижнего течения Сырдарьи: исторический анализ (V – XІV вв.)

Актуальность темы исследования: Формирование и развитие средневековых городов в нижнем течении Сырдарьи интересная и значительная тема. Такие проблемы как влияние городской культуры на кочевнические племена Приаралья, формирование городских культур жетыасаровцев и болотных городищ, каковы особенности фортификации в этих городов интересуют не только отдельных исследователей, но и научное сознание общества вообще. На сегодняшний день нет глубокого анализ формирования и развития городов Приаралья. Не исследованы и фортификационные сооружения средневековых городищ нижнего течения Сырдарьи. Поэтому считаю, что тема моей диссертации затрагивает важную для истории Отечества проблему.

Цели и задачи работы: Основная цель исследования – изучить развитие средневековых городов Сыра, показать основные особенности этих городищ. Кроме того проанализировать планировку и особенностей оборонительных сооружений памятников относящихся к археологическим культурам региона, рассмотреть архитектурные структуры средневековых городов по археологическим материалам. Используя накопленные до нынешнего времени источники, определить насколько важную роль сыграли города в жизни нородов населявших регион.

Из вышеизложенного выделены следующие задачи: Изложить историю формирования городской культуры Приаралья. Дать историческую оценку основным периодам развития. Показать особенности городской культуры рассматриваемого региона, описать природно-географическое и политические положения в ходе формирования средневековых городов. Сделать исторический обзор развития оборонительных сооружении в свете археологических источников.

Научная новизна диссертационной работы: Произведен анализ средневековых оборонительных сооружении Сырдарьинского региона, а так же исследованы документальные факты и проанализированы источники относящиеся к формированию и развитию в южном Казахстане средневековых городов. Сообщается о средневековых городах и поселениях образованных при непосредственном влиянии кочевых племен Средней Азии.

Предложения на защиту: Рассказать об истории возникновения и распространения средневековых городов на территории Восточного Приаралья. Дать историческую оценку основным периодам. Рассмотреть возникновение на территории Южного Казахстана и восточного Приаралья центров городской культуры. Дать оценку влияния кочевых племен Восточного Приаралья в образовании средневековых городов нижнего Сыра. Рассмотреть в свете археологических источников оборонительные сооружения средневековых городов нижней Сырдарьи. Дана оценка основным периодам развития оборонительной архитектуры. Изучена и произведена топографическая классификация и классификация по планировке оборонительных систем средневековых городов нижнего течения Сырдарьи.

Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения, списка использованной литературы и приложения.

SUMMARY

The dissertation on receiving the academic degree of the master of pedagogical sciences on specialty 6M011400-History

Bilalov Seidali

Fortification systems of medieval settlements lower reaches of the Syr Darya: the historical analysis (V - XIV centuries).

Background research: The formation and development of medieval towns in the lower reaches of the Syr Darya interesting and significant topic. Such issues as the impact of urban culture to the nomadic tribes of the Aral Sea, the formation of urban cultures of zhetyasar’s and marsh settlements, what are the characteristics of fortification in these cities are interested in not only individual researchers, but also the scientific consciousness of society in general. To date, no in-depth analysis of the formation and development of the Aral Sea towns. Not investigated and fortifications of medieval settlements lower reaches of the Syr Darya. Therefore, I believe that the topic of my thesis involves an important issue for the history of the country.

Aims and objectives: The main objective of the study - to study the development of medieval towns of Syrdarya show the main features of these settlements. Also analyze the layout and features of the fortifications of monuments belonging to the archaeological cultures of the region, to consider the architectural structure of medieval towns to archaeological materials. Using accumulated up to the present time sources, to determine how important a role the city played in the life of Norodom inhabited the region.

From the above identified the following objectives: To share the history of the formation of urban culture Aral Sea. Post a historical assessment of the main periods of development. The show features the urban culture of the region, to describe the natural geographical and political situation during the formation of the medieval towns. Make a historical overview of the development of defensive structures in the light of archaeological sources.

The scientific novelty of the thesis: The analysis of medieval defensive construction of Syrdarya region, as well as documentary evidence examined and analyzed the sources related to the formation and development in southern Kazakhstan medieval towns. Reported medieval cities and settlements formed by the direct influence of the nomadic tribes of Central Asia.

Proposals for defense: To tell about history of the emergence and spread of medieval towns in the Eastern Aral Sea. Post a historical assessment of the main periods. To consider the emergence of the Southern Aral Sea in Kazakhstan and eastern centers of urban culture. To evaluate the influence of the nomadic tribes of the Eastern Aral Sea in the formation of the medieval towns of the lower reaches of the Syr Darya. In dissertation considered in the light of archaeological sources fortifications of medieval towns lower reaches of the Syr Darya. The estimation of the major periods of the development of defensive architecture and produced topographic>

The structure of the dissertation. The thesis consists of an introduction, three chapters, conclusion, references and appendices.