ОЖ 330.341.1:32 (574) олжазба ыында
ИМАНБЕКОВА БИБІГЛ ИЛИЯСЫЗЫ
азастан Республикасыны ылыми-техникалы саясаты
23.00.02 – саяси институттар, этносаяси конфликтология, лтты жне саяси процестер мен технологиялар
Саяси ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны
Авторефераты
азастан Республикасы
Алматы, 2009
Жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні теориялы жне олданбалы саясаттану кафедрасында орындалды
ылыми кеесшісі: саяси ылымдарыны докторы,
профессор
Брханов К.Н.
Ресми оппоненттері: саяси ылымдарыны докторы,
профессор
Нртазина Р.А.
саяси ылымдарыны докторы
ыдырбеклы Д.Б.
саяси ылымдарыны докторы
Акишев А.А.
Жетекші йым: азастан Республикасы Білім
жне ылым министірлігі
Философия жне саясаттану
институты.
Диссертация 2009 жылы 3 шілдеде саат 14.00 Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіндегі 23.00.02 – саяси институттар, этно саяси конфликтология, лтты жне саяси процестер мен технологиялар мамандыы бойынша саяси ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертациялар оралатын Д 14.21.03 диссертациялы кеесіні мжілісінде оралады. Мекен жайы: 050010, Алматы аласы, Досты даылы 13, конференц – зал.
Диссертациямен Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні кітапханасында (050010, Алматы аласы, азбекби кшесі, 30) танысуа болады.
Автореферат 2009 жылы 3 маусымда таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы, саяси
ылымдарыны докторы Жабина Ж.Р.
КІРІСПЕ
Жмысты жалпы сипаты. Диссертациялы жмыста азастан Республикасыны ылыми-техникалы саясаты кешенді трде сарапталып, оны рі арай жетілдіру жолдары крсетілген. Сондай-а, зерттеу жмысында индустриалды-инновациялы дамудаы азастанны ылыми-техникалы саясатыны саяси-ыты, леуметтік, экономикалы аспектісіне жне даму динамикасына ерекше назар аударылан. Диссертацияда дниежзілік ылымны даму тенденцияларына сай азастанда да ылыми-техникалы дамуды жаа баыттары (нанотехнология, биотехнология, арышты ызмет салаларыны) алыптасып келе жатандыы зерттелінген. Жаа баыттарды дамыту азастанны бсекеге барынша абілетті 50 елді атарынан крінудегі алдына ойан стратегиялы міндеттерімен сйкес келетіндігі талданан. Инновациялы дамуды негізінде ылымды ндіріспен штастыру арылы технологиялы кеістік алыптасыруды зекті мселелері арастырылан. Зерттеу жмысында ркениетті елдермен, индустриалды елдердегі ылыми-техникалы саясатты дамыту тжірибесіне талдау жасай отырып, оны азастан шін тиімді жатарын крсетуге баытталан.
Зерттеу таырыбыны зектілігі. XXI асырда кез келген мемлекетті дамуында ылым мен техниканы алатын орны ерекше. Апаратты оамда озы технологиялар экономиканы басты озаушы кші болып табылады. Алдыы атарлы технологиялара иелік етіп отыран мемлекеттерді лемдік аренада саяси-экономикалы салмаы басым болуыны басты себебі, бл елдер ылыми-технологиялы дамуда лкен крсеткіштерге ол жеткізіп отыр. азіргі тада кез келген елді экономикасыны дамуы, халыты рухани жне материалды игіліктеріні артуы, е алдымен, сол елді ылымы мен біліміні, мдениетіні траты дамуына байланысты екені шынды. Бкіл лемдегі ішкі жалпы німні 50% астамы ылыми-техникалы ркендеу есебінен жзеге асырылатыны осыны аартады. Бгінгі бсеке заманында ылым мен техниканы жетілдірмей, дамыан елдер атарына осылу, шын мнінде туелсіз ел болу ммкін емес. Елді саяси-леуметтік дамуын, мдениетін, ораныс абілетін жан-жаты дамыан ылым ана амтамасыз ете алады. Осы масатта отанды ылыми-техникалы саланы дамыту – азастанны алдында тран зекті мселе. ркениет кшіні алдыы шебінде тран біратар елдерді осындай табыстара ылыми-техникалы саясатты дамытуды арасында ол жеткізгендігін лемдік тжірибеден білеміз. Халыты л-ауатыны ктерілуі мен лтты экономиканы тиімділігі кп жадайда инновациялы рдістерді даму сатысымен айындалады. Осы масатта абылданан азастан Республикасыны 2003-2015 жылдара арналан индустриалды-инновациялы даму стратегиясыны жзеге асырылуы – туелсіз азастанны кемел келешекке мтыландыыны айаы.
Жаандану жадайында ылыми-техникалы саясат жаа баыт алып, лкен маыза ие болып келеді. лемдік тжірибеде жйелі трде жзеге асырылан ылыми-техникалы саясат мемлекетті экономикалы дамуына лкен серпін бере алатыны длелденген. Осыдан ондаан жылдар брын кедей мемлекеттерді атарында болан Отстік Шыыс Азия елдеріні тез арада дамып кетуі бан наты мысал бола алады. Осы масатта ылыми-техникалы саясатты зерттеу, оны дамыан елдердегі жзеге асыру тжірибесімен танысу азастан сияты жас ылыми, ндірістік леуеті жоары мемлекет шін те зекті. Бгінгі тада отанды ылыми-техникалы саясатты мн маынасын ашу, ылыми-теориялы трыдан зерттеу оны дамытуды наты жолдарын крсету аса маызды болып отыр. ылыми-техникалы саясатты жаандану рдістеріні талаптарына сай инновациялы негізде дамыту – азастанны стратегиялы басым баыттарыны бірі. Туелсіздік аланнан кейін азастан Республикасы лемдік оамдастыты те ылы мшесі болып, жаанды геосаясат жйесінде з орнын тапты. Еліміз дниежзінде болып жатан рдістерге бел шеше кірісіп, лемні кптеген елдерімен траты саяси жне экономикалы байланыс орнатып, халыаралы оамды институттарды беделді мшесіне айналды. Бгінгі тада азастан крделі экономикалы жне саяси міндеттерді табысты шешуде баса елдерге лгі болатын дегейге ктерілді. азастанны бсекеге абілетті елдерді кшбасшылыына мтылуы зады былыс. йткені, елімізді экономикалы леуеті мен оамдаы саяси тратылы, демократияны дамуы оан ммкіндік беріп отыр. ХХІ асыр білімні, апаратты жаа технологияны рістеу асыры. Білімні, ылымны бсекеге абілетілігі бл кнде кптеген мемлекеттер шін ккейкесті мселе болып отыр. Озы ылыми-техникалы инфрарылымсыз жне ксіби шеберлігі жоары білімді кадрларсыз, жаандану талаптарына сйкес даму ммкін емес. Осы масатта отанды ылым мен білім беру жйесіні алдында тран басты міндет – білім мен ылымды халыаралы дегейге ктеру.
Жаа асырда адамзат аса жоары ылыми-технологиялы жетістіктерге ол жеткізіп отыр. Бл жетістіктерді оамны дамуына халыты л ауатыны ктерілуіне сері зор. Осы масатта азастан шінде ылыми-техникалы саясатты дамытуды саяси стратегиялы маызы жоары. азіргі кезеде азастан лемні бсекеге барынша абілетті елу елді атарынан кріну лтты стратегиясын жзеге асыруа кірісті, бл ылыми салаа лкен жауапкершілік жктейді жне зор білім мен кш-жігерді талап етеді. Осы міндеттерді шешу нысаналы ылыми-техникалы саясатты алыптастыруды ажет етеді. Осыан байланысты тікелей кімет тарапынан ылыми-техникалы саясатты перспективалы баыттарын айындау, нерксіпті дамытуды, жаа технологиялы базасын жасау, ылыми саланы ркендетуді нарыты экономикаа тн жаа тетіктерін алыптастыру зекті мселелерді бірі. ылыми-техникалы саясат азіргі кезеде теориялы жне олданбалы зерттеуді ажет ететін зекті таырыптарды бірі. «азастан 2030» стратегиясына сйкес елімізді технологиялы артта алуын есеру шін ылыми-техникалы саясатты дамыту оамдаы кезек кттірмейтін мселелерді бірі. Елбасы Н..Назарбаевты «Жаа лемдегі жаа азастан » атты жолдауында, «азастан саяси-леуметтік-экономикалы дамуда лемдік стандарта сйкес инновациялы негізде дамуы тиіс. Білім экономикасына ту адамзат дамуыны жаа кезеі, осы ркениет кшіне ілесу шін елімізде инновациялы дамуды жеделдету, маызды стратегиялы міндеттерді бірі»- деп атап крсетілген [1].
азастанны бсекеге барынша абілетті 50 елді атарынан крінуі крделі де ауымды міндет. Ол ылыми жетістіктермен ізденістерді инновациялы дамуды арасында ана жзеге асырылады. Инновациялы ылымды дамыту туралы Елбасы Н..Назарбаевты 2006 жылы Еуразия университетіні студенттеріне оыан дрісінде «ылыммен білімді штастыранда ана келер рпаты кемел тадырын жасай аламыз. Еркін елді ертеі-кемел біліммен ылымда екенін»-баса атап крсетті [2]. Инновациялы жне технологиялы серпіліс шін, елімізді ылыми-техникалы леуетін жмылдыру, ылымны басым баыттарын дамыту жолындаы ресурстарды шоырландыру, оны жетістіктерін ндіріске белсенді енгізу инновациялы дамуды негізгі кзі. Еліміз зіні даму жолын айындаан бгінгі жадайда ылыммен техниканы саяси-леуметтік-экономикалы дамудаы маыздылыына ылыми трыдан объективті трде баа беру оамды ажеттілік. Елімізде инновациялы-технологиялы кеістікті алыптастыру масатында отанды ылыма басым ммкіндіктер беріліп, ылыми жаалытарды ндіріске енгізілуін амтамасыз ететін орталытарды руды да стратегиялы маыздылыы зор. азастанны болашатаы даму баытын айындайтын маызды факторларды бірі - ылыми-техникалы саясатты дрыс рі нтижелі жргізілуі болып отыр. Соы жылдары елімізде ылыми-техникалы салаа мемлекет тарапынан кіл блініп басару рылымында біршама згерістер болды: Жоары ылыми-техникалы комиссия ЖТК (ВНТК) рылды, оны Премьер-Министр басаратын болды. Дниежзілік ылымны даму тенденцияларына сйкес Республиканы ылыми-техникалы дамуыны перспективалы басым баыттары белгіленді (1-кесте). Олар: биотехнология, нанотехнология, арышты игеру, кмірсутекті жне тау-кен металлургиялы нерксіп шін ажетті технологиялар, апаратты коммуникациялы технологиялар. азастан Республикасы Білім жне ылым Министірлігі жанынан негізгі жне олданбалы ылымдар саласында жргізіліп жатан тжірибелерді тікелей адаалап отыратын, ттастай аланда ылыми жетістіктерді рісін реттейтін зырлы орган – ылым Комитеті рылды. ылыми ізденістерді олдауа арналан ылым оры алыптасты. Жоары ылыми-техникалы комиссия жанынан ылым дамуыны лемдік тжірибесін сараптау шін Халыаралы Сараптамалы Кеес рылды (2-кесте) [3]. Оны рамына отанды жне шетелдік алымдар кірді. азастанда ылыми-техникалы дамуды жеделдету масатында инновациялы экономиканы алыптастыруды наты адамдары жасалды. азастан Республикасыны 2003-2015 жылдара арналан индустриалды-инновациялы даму стратегиясы, азастан ылымын дамытуды 2007-2012 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы абылданды. азастандаы ылыми-техникалы саясатты дамыту мселесі азіргі кезедегі оамдаы зекті мселелерді бірі. Осы масатта бл таырыпты зерттеуді саяси-теориялы, олданысты маыздылыы жоары.
Таырыпты зерттелу дегейі. ылым мен техниканы саяси жйедегі орны мен рлін зерттеу тек ХХ асырда ана емес, одан лдеайда ертерек басталанын креміз. ылыми-техникалы саясат мселесін зерттеу, батысты жне ресейлік зерттеушілер тарапынан кеінен жргізілгендігін байауа болады. Диссертациялы жмыс азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты ебектеріне сйене отырып жазылды. Ел басы з ебектерінде ылыми-техникалы, инновациялы саясатты дамытуды стратегиялы маыздылыын ерекше айтып жр. «азастан – 2030», «Жаа лемдегі жаа азастан», «Бсекеге абілетті азастан шін, бсекеге абілетті экономика шін, бсекеге абілетті халы шін», «Инновациялармен оу білімді жетілдіру арылы білім экономикасына», «Дадарыстан дамуа» атты ебектерінде азастанны ылыми-технологиялы дамуыны негізгі баыттарын айындап берді. Сондай-а ткен асыр ойшылдары Э. Канн жне Л. Нуаре, Хайдеггер, К.Ясперс, А.де Токвиль, О.Шпенглер, ДЖ.Бернхэм, Г.Лассуэл, Т.Дай, Р.Дарендорф, К.Дойч, Х.Зиглер, Д.Истон, О.Тофлер, Д.Арон, У.Ростоу, Ф.Бэкон ебектеріні осан лесі зор. Индустриалды оам теориясыны негізін салушы Д.Арон, Бел, У.Ростоу, А.Тузендермен О.Тофлер, Мемфоре, Хосе-Ортего, Гассет ебектерінде ылым мен техниканы дамуы нерксіптік ткеріс кезеімен бірге оамдаы саяси-леуметтік былыс ретінде зерттеледі. Біз аталан таырыпты зерттеуде, кеестік кезедегі ылыми-техникалы саясатты зерттелуіне тоталмай кете алмаймыз. КСРО-да ылыми-техникалы саясатты теориялы трыда зерттеу, ылымны жетістіктерін арулануа жмсау, сол кездегі партия саясатыны жекеленген баытыны бірі болатын. Кеестік кезеде ылыми-техникалы саясат негізінен коммунистік партияны идеологиясы ауымында ана арастырылан. Кеестік кезеде бл мселені зерттеуге атсалысан алымдарды ебектеріне тоталар болса. Е.Муханованы [4] «Единная научно-техническая политика, вопросы формирования и реализации» деп аталатын зерттеу жмысын атауымыза болады. Одан кейінгі зерттеушілер А.Г.Фонатова, А.А.Блохинні [5] «Научно техническая политика: проблемы формирования и реализации» атты зерттеуін айтуа болады. Кеестік кезеде жазыландыына арамастан, бл екі ебекте ылыми-техникалы саясата жан-жаты анытама беруге тырысан. Алайда, бл екі зерттеуде де ылыми-техникалы саясатты мні мен мазмнын грі, коммунистік партияны рліне барынша назар аударылан.
оамдаы саяси-леуметтік жаартулар, инновациялы даму ылыми-техникалы саясатты дамуына да барынша сер етті. XXI асырда ылыми-техникалы саясатты зерттелуі ТМД ауымында жааша сипат алып келеді. Соы жылдары жары крген ылыми зерттеулер ылыми-техникалы саясатты дамуында жааша кзарас алыптасып келе жатандыын крсетеді. Инновациялы-технологиялы дамуда, ркениетті елдер тжірибесіне талдау жасап ылымды, экономиканы дамытуды, саяси леуметтік ркендеуді негізі ретінде зерттеген ебектерді атары кбейіп келеді. Осындай ылыми-техникалы саясатты зерттеуге арналан іргелі ебекті бірі ресейлік алым Н.С.Валошинні [6] «ТМД елдеріндегі ылыми-техникалы саясат (Ресей, Украина, азастан, Беларусь)» атты 2007 жылы оралан кандидатты диссертациясын айтуа болады. Бл ебекті жаашылдыы ылыми-техникалы саясатты дамуындаы ТМД елдеріндегі орта проблемалар мен айшылытарды ашып крсетуінде. Зерттеуде XXI асырда ииновациялы баыт алып отыран елдер Ресей, Украина, Беларусь жне азастан деп крсетілген. ылыми зерттеу экономика ылымдары саласынан жазыландытан экономикалы крсеткіштеріне ана мн беріліп зерттеуде мселені саяси-леуметтік ыры назардан тыс алан. Жаа зерттеуді бірі Ресейлік алым тарихшы Е.Т.Артемовты [7] «Научно-техническая политика в совесткой модели позднеиндустриальной модернизации» атты 2006 жылы жары крген монографиясында Ресейдегі ылыми-техникалы саясатты дамуымен алыптасуыны кеестік рылымын згерту, осы саланы модернизациялау ажеттілігі крсетілген. Монографияны хронологиялы ауымы екінші дниежзілік соыстан бастап, 1960 жылдар аралыын амтиды. Келесі ылыми-техникалы саясатты инновациялы негізде арастырып жрген ресейлік алым И.Г.Дежина [8] ебектерінде ылымды дамытуды жаа тенденциялары, лемдік ылыми кеістікке кіру мселелері жне ылымды интеграциялау жолдары арастырылан. ылыми-техникалы саясатты азастанда зерттелуіне келетін болса, жадай крделірек. азастан туелсіздігін аланнан бері отанды саяси ылымда ылыми-техникалы саясатты зерттеуге арналан бірде-бір ылыми ебекті жотыына кз жеткіздік. Таырыпты баспасз беттеріне жары крген маалалармен ана шектелуі мселені саяси ылымда жан-жаты зерттеу нысаны болмаандыын крсетеді. Мны басты себебін ылыми-техникалы саясат мселесіні жаашылдыынан іздеу керек. Осы таырыпта экономика ылымдар саласынан жазылан белгілі алым э..д., профессор О.Сбденні [9] «ылым жне ылыми-техникалы саясат: парламентарий кзімен» деп аталатын 1993 жылы жары крген монографиясын айтуа болады. алымны бл ебегінде ылыми салада нарыты атынастара бейімделген реформалар жасауды ажеттілігі арастырылан. Туелсіздік аланнан кейінгі ылыми-техникалы саясат таырыбында жазылан тыш ебек боландытан, бл зерттеуі нды ебектерді бірі болып саналады. Бл ебекте индустриалды-инновациялы дамудаы ылыми-техникалы саясатты дамытуды саяси стратегиялы маыздылыы назардан тыс алан. Осы таырыпты зерттеу барысында таырыпты зектілігін анытауда саяси-леуметтік-экономикалы процестерді оамны жааруымен тыыз байланыста арастырып жрген отанды алымдарымызды ебектеріні осан лесі зор. Белгілі алым лтты ылым Академиясыны академигі Т.С.Садыовты [10] «Интеллектуальный облик будущего» атты ебегінде отанды ылым мен білімді модернизациялауды негізгі баыттарын елбасы Н..Назарбаевты стратегиялы даму идеяларына сйкес, ркендетуді жолдары мен азастанны лемдік апаратты білім кеістігіне кіруіні басты мселелері арастырылан.
Жаандану жадайындаы саяси леуметтік жаартуларды ылым мен білімге тигізген серін, осы рдіс ауымында ылым мен білімді модернизациялау мселелерін зерттеген Т.С.Садыов [11], А.Ш.Ишмухамедов [12], Р.А.Нртазина [13], А.А.Нрмаамбетов [14], Д.Б.ыдырбеклы [15], А.А.Акишев [16] ебектерін айтуа болады. Сондай-а азастанда ылыми-техникалы саясатты дамытудаы лтты ерекшеліктерді ыпалын крсеткен М.Б.Ттімов [17], С.М.Борбасов [18], Н.В.Романова [19],.Н.Жнісов [20], Б.Н.Нарбаев [21] ебектеріні орны ерекше. ылыми-техникалы саясатты дамытудаы маызды факторлар болып табылатын жастар саясаты мен саяси-леуметтік мселелерді жне саяси элитаны орны мен рлін зерттеген Ж..Симтиков [22], Н..Абуева [23], Т.К.уелазина [24] ебектеріні де маызы зор. Азаматты оамны алыптасуы мен демократиялы даму рдістеріні ылыми-техникалы саясатты дамытуа серімен саяси жаартуды ылым мен білімді ркендетуге тигізген ыпалын зерттеген алымдар Р.Б.бсаттаров [25],.Н.Иренов [26],.Ж. Нманова [27], Г.Р. Нрымбетова [28] зерттеулеріні де маызы жоары. ылыми-техникалы саясатты маызды ырларыны бірі оршаан орта мен экология мселелерін зерттеген..Рахимова [29] ебектері де нды. Отанды белгілі алымдар А.Н. Нысанбаев [30],.Е.Есім [31], К.Н.Брханов [32], Р.К.адыржанов [33], С.Е.Нрмратов [34] ебектеріні азастан оамындаы саяси-леуметтік мселелерді жаандану рдістерімен тыыз байланыста арастырып осы процестерді дамуын инновациялы негізге баыттауа осар лесі ерекше. Сондай-а, осы таырыпты зерттеуде айтарлытай кмек крсеткен, ылыми-техникалы саясатты экономикалы ырын арастырып жрген экономист-алымдар А.ошанов [35], О.Сбден [36], Ф.Днишев [37], К.ажымрат [38], М.Жрынов [39] зерттеулері де нды болып табылады. азіргі кезедегі ылыми-техникалы даму динамикасындаы статистикалы крсеткіштерді анытап отыран лтты ылыми-техникалы апарат орталыыны мліметтерімен Е.З. Сулейменов [40], Ю.Г. Кульевская [41] ебектеріні де орны ерекше. азастан Республикасыны ылыми-техникалы саясатын зерттеу негізінен азастан халыны л-ауатын арттыру, трмыс дегейін ктеру, ел экономикасын ркендетуді наты ммкіндіктерін айындау талаптарынан туындап отыр. Бл зерттеуіміз ылыми-техникалы саясат таырыбындаы саяси ылым трысынан зерттеліп отыран алашы ебек.
Зерттеуді масаты. азастан Республикасыны ылыми-техникалы саясатын ылыми сараптамалы трыда кешенді трде зерттеу.
Зерттеуді міндеттері. Диссертациялы зерттеу жмысыны алдына ойан масатына сйкес келесі міндеттер айындалады:
- саяси институттар мен процестер жйесіндегі ылыми-техникалы саясатты алатын орнын айындау;
- туелсіз азастан жадайындаы ылыми-техникалы саясатты дамытудаы жаа рылымды згерістерді мнін ашу;
- лемдік ылымны даму тенденцияларына сйкес, азастандаы ылыми-техникалы дамуды жаа баыттарыны (биотехнология, нанотехнология, арышты игеру салаларыны) саяси стратегиялы мнін ашып крсету;
- кеестік кезедегі ылыми-техникалы саясатты саяси-леуметтік сипатын ашып крсету;
- адамзат шін ылымды дамытуды гуманистік сипат алуыны маыздылыын айындау, ылымны жетістіктерін тек бейбіт масата, тіршілікке ауіп тндіріп отыран аламды мселелерді шешуге жмсау ажеттілігін айындау;
- саяси партиялар мен азаматты оам институттарыны ылыми-техникалы саясатты жзеге асырудаы рлін зерттеу;
- ылыми-техникалы саясатты теориялы негіздеріне, мні мен мазмнына, оны алыптасу жолдарына сараптама жасау;
- салыстырмалы саяси жне тарихи тсілдерді олдана отырып, лемдік тжірибедегі ылыми-техникалы саясатты жзеге асыру жолдарын жне оны азастан шін тжірибелік маызын айындау;
- индустриалды-инновациялы ркендеудегі ылыми-техникалы саясатты дамытуды стратегиялы маыздылыын ашып крсету.
Диссертациялы зерттеуді пні азастан Республикасындаы ылыми-техникалы саясатты дамуын сарапа салу тадалды.
Зерттеуді нысаны саяси-леуметтік рылымдар жйесіндегі ылыми-техникалы саясата саяси талдау жасау.
Зерттеуді ылыми жаалыы азастан Республикасы з туелсіздігін аланнан кейінгі ылыми-техникалы саясата саяси ылым трысынан кешенді талдау жасалынан жне жйелі трде зерттелінген алашы ебек. Зерттеу ебегінде тмендегідей наты ылыми нтижелерге ол жеткізілді:
- «ылыми-техникалы саясат» ымына авторлы анытама берілген, индустриалды-инновациялы даму сатысындаы азастан шін ылыми-техникалы саясатты дамытуды стратегиялы маыздылыы айындалды;
- отанды саяси ылымда алаш рет ылыми-техникалы саясат крделі саяси процесс ретінде арастырылды;
- ылыми-техникалы саясат тсінігі жне оны саяси ылымдаы зерттелуі бойынша кзарастар талданып, жйеленді;
- ылыми-техникалы саясатты мні мен мазмны аныталынып, саяси-леуметтік процестегі орны мен рлі талданып, ашып крсетілді;
- кеестік тоталитарлы оам тсындаы ылыми-техникалы саясатты айшылыты тстары аныталынып, сарапталды;
- ылыми-техникалы саясатты дниежзілік ылымны даму тенденцияларына сйкес гуманистік сипат алып отырандыы аныталды;
- ылыми-техникалы саясатты дамытуды лемдік саяси тжірибесіне талдау жасалынып, оны азастан шін маыздылыы крсетілді;
- азастанда ылым мен ндірісті штастыру масатында технологиялы парктер мен инновациялы орталытар ру арылы технологиялы кеістікті алыптастыруды ажеттілігі длелденді;
- азастандаы ылыми-техникалы дамуды жаа баыттарыны (нанотехнология, биотехнология, арышты игеру салаларыны ) алыптасандыы длелденді;
- сараптау негізінде азастанда ылыми-техникалы саланы басаруда жаа рылымды згерістер аныталынып, ЖТК (ВНТК), ылым оры, ылым Комитеті, Халыаралы Сараптау Кеесі рыландыы длелденді;
- ылыми потенциал-ылыми-техникалы саясатты дамытудаы шешуші фактор ретінде арастырылып, мемлекет тарапынан материалды, аржылы амтамасыз етуді ажеттілігі длелденді;
- азастанны бсекеге абілетті 50 елді атарынан крінуіндегі ылыми-техникалы дамуды басты рлі айындалан.
Зерттеуді теориялы-дістемелік негіздері. Диссертациялы зерттеу барысында азастан Республикасы Президенті Н.. Назарбаевты ебектері, азастан халына жолдаулары, «азастан-2030» стратегиясы, азастан Республикасыны 2003-2015 жылдара арналан индустриалды-инновациялы даму стратегиясы, Республика Президенті Н.. Назарбаевты 2006 жылы Еуразия лтты университетіні студенттеріне оыан дрісі, 2007 жылы жас алымдармен кездесуінде сйлеген сзі, лтты ылым академиясыны 60 жылды мерей тойында сйлеген сзі, азастан Республикасыны задары мен ыты актілері, азастан даму институтыны зерттеу нтижелері мен мліметтері, азастанды саяси партиялары мен оамды озалыстарды жаттары, бадарламалары, ылыми-энциклопедиялы жне оамды саяси анытама сздіктер, зерттеу таырыбына байланысты азастанды жне шетелдік авторларды іргелі ылыми ебектері, р трлі мерзімдік басылымдар мен арнайы дебиеттер пайдаланылып, олара талдау жасалынды. Сондай-а, диссертацияда азастан Республикасыны ылыми жне ылыми-техникалы саясатыны тжырымдамасы, азастан Республикасыны ылымын дамытуды 2007-2012 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасы олданылды.
ркениетті жне индустриалды елдердегі ылыми-техникалы саясатты дамытуды жолдары мен баыттарын анытау контент-анализ негізінде талданды.
Зерттеуді хронологиялы ауымы. азастанны ХХ асырды 90 жылдарынан бгінгі кнге дейінгі ылыми-техникалы саясатты дамуы мен алыптасу кезеін амтиды.
Диссертациялы жмысты тжірибелік маызы. Зерттеу нтижесінде алынан теориялы орытындылар саясаттану саласында ылыми-техникалы саясат мселесін тере зерттеуде з септігін тигізеді. Мемлекеттегі ылыми-техникалы саясатты дамытуды саяси-леуметтік тстарын айындауа кмектеседі. Зерттеуді ой-тжырымдары мен орытындылары жоары оу орындарында таырыпа сйкес арнайы курс оыанда, саяси ылыми-технологиялы даму бойынша дрістер ткізуге, ылыми-техникалы саясатты дамыту туралы ылыми ізденістерді жетілдіруде негіз бола алады. Сонымен атар, ылыми ебекті басты аидаларын мемлекеттік рылымдар жйесі, саяси партиялар мен оамды бірлестіктер, ылыми зерттеу институттары, ылыми-техникалы орталытар, кіметтік емес йымдар жне т.б. саясат субъектілері іс жзінде з ажеттеріне жарата алады.
орауа сынылып отыран негізгі тжырымдар
- ылыми-техникалы саясатты дамуы елімізді саяси-леуметтік, экономикалы ркендеуіні негізі. Билік пен оам арасында жне ылыми ортаны зара схбатты арым-атынас жадайында ана демократиялы принциптерге негізделген ылыми-техникалы саясатты алыптастыруа болады. ылыми-техникалы саясатты зекті мселелері туралы республикалы дегейде ылыми форумдар ткізумен кешенді ылыми-техникалы бадарламалар абылдауды да мні зор.
- Еліміздегі ылыми-техникалы саланы занамалы негізіндегі арама-айшылытар ылыми-техникалы саясатты дамуына едуір кедергі келтіріп отыр. ылым туралы задаы кемшіліктер ылыми потенциалды осы саладаы шешуші фактор болуына толыанды, субъектісіне айналуына бгет жасап отыр.
- оамда ылыми-техникалы дамуа жааша кзарас алыптастыру керек. ылыми-техникалы саланы басаруда, шешім абылдауда ылыми жртшылыа барынша мол ммкіндіктер берілуі тиіс.
- Соы жылдара дейін мемлекет тарапынан ылымды аржыландыру мардымсыз болып келді, азіргі ылыма блініп жатан аржыны зі бл саланы толыанды амтамасыз ете алмай отыр. Осы олылыты орнын толтыру шін ылымды аржыландыруды осалы механизмдерін іске осу керек.
- азастан Республикасындаы жргізіліп отыран ылыми-техникалы саясат жаандану рдісіні талаптары мен толыанды ндеспей отыр, сондытан елімізде инновациялы даму мен саяси жаару рдісіне сай, ылыми-техникалы саясатты теориялы-концептуалды негізін жетілдіру ажет. Сондай-а, арнайы «алым мртебесі» туралы За абылдауды да ажеттілігі зор.
- ылым - инновациялы процесті басты негізі. Елді инновациялы дамуы, бсекеге абілеттілігіні артуы, оамны демократиялануы ылыми-технологиялы дамумен тыыз байланысты. Осы масатта ылыми-техникалы саясатты мемлекеттік саясатты рамдас блігі ретінде арап, оны барлы аспектіде зерттеуді жетілдіру оды болма.
- Туелсіз азастанны ылыми-техникалы саясатын дамыту жне оны демократиялы, ыты жйесін жетілдіру ісі ылыми леуметпен саяси партияларды ылыми оамдастыты, кіметтік емес йымдарды біріккен іс имылыны нтижесінде ана жзеге асатыны аны. Сондытан, ылыми оамдасты пен саяси билік арасында лтты консенсусты алыптастыру керек.
- азастанда ылым мен ндірісті штастыру шін технологиялы парктер мен ылыми ндірістік орталытарды жоары оу орындарыны жанынан рылуы мемлекет шін тиімді. Мндай орталытар жоары оу орны тлектеріні жмыспен амтамасыз етілуіне з ыпалын тигізеді.
- ылыми-техникалы саясатты гуманистік баытта дамуыны маызы ерекше. азіргі кезеде лемде оамды білім, ылым жне мдениетті дамыту гуманистік идеялар негізінде жзеге асырылып отыр. ылымны жетістіктері оамны басты азынасы адам игілігіне жмсалуы басты шарт. Осы баытта жалпы адамзата ауіп-атер тндіріп отыран асыр дерті атерлі ісік, туберкулез, ЖТ (СПИД) ауруларыны алдын алуа жне оршаан ортаны ластануы, атмосфера тазалыы т.б. аламды мселелерді шешуге жмсалуы тиіс. Осы масатта отанды ылымда гуманистік негізде дамуа баытталуы тиіс.
- ылыми-техникалы саясат мемлекеттік рылымдаы сан алуан саяси-леуметтік, мдени атынастарды рамдас блігі болып табылады. Себебі, бл процесс оам міріні барлы саласымен тыыз байланыста жзеге асырылады.
- ТМД ауымында ылымды, білімді интеграциялау процесін кеейту маызды мселе. Осы елдерде ылыми-техникалы ынтыматастыты ныайту шін ылыми-инновациялы орталы алыптастыру, осы саладаы барлы мемлекеттерге орта мселелерді тйінін таратуды негізгі жолы.
- Еліміздегі ылыми-техникалы дамуды басты басымдытарыны санатына азастан шін аса ажетті ылыми баыттар – экология, денсаулы сатау, аграрлы салаларды енгізу керек. азастан бгінде ірі аграрлы ммкіндіктерге ие ел. Дниежзілік рынокта асты, мата, кптеген мал шаруашылыы німдерін сыну, ндіріс ресурстарын игеру арылы елімізді ірі индустриалды жне аграрлы мемлекетке айналдыруа толы ммкіндік береді.
Зерттеу жмысыны сыннан туі мен малдануы. Диссертациялы жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні теориялы жне олданбалы саясаттану кафедрасыны мжілісінде талыланып, орауа сынылды.
Диссертациялы жмысты негізгі аидалары мен орытындылары, Ресейде ткен «Наука и власть: проблема коммуникации» (материалы Всероссийской научной конференции. Москва, 26 сентября 2008 г.) атты конференция материалдарында, Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіндегі ылыми-теориялы жне саяси семинарлар мен конференцияларда баяндалды. «азастан Республикасы Президенті Н.. Назарбаевты азастан халына жолдауында крсетілген азастанны ішкі жне сырты саясатыны маызды баыттарын жзеге асыру міндеттері» атты Халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 24 суір, 2007 ж.), «Алаш жне туелсіз азастан: идеялар мен станымдар сабатастыы» таырыбындаы халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 21 араша, 2008 жыл), «Рухани ылыми мра» атты республикалы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы, 7 араша, 2008 ж.), «Жаандану жадайында лтты білім беру жйесіні даму мселелері» атты Халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2008 жыл), «азастанны индустриалды-инновациялы дамуы, экономикалы, ылы жне леуметтік жайы» таырыбындаы Халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Семей, 27-28 наурыз, 2009 ж.), «азастан Республикасыны лемні бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына енуіні леуметтік экономикалы жне ыты мселелері» атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 11наурыз, 2007 ж.), «Тла, Таным, Шыармашылы» лтты ылым Академиясыны академигі А.Н. Нысанбаевті 70 жылдыына арналан «Жаандану жадайындаы азастанны орныты дамуыны мселелері, зерттеу тжірибесі, жадайы мен болашаы» атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы 2007 ж. 5 мамыр), Абай атындаы лтты педогогикалы Университетіні «Актуальные проблемы международного права в свете послания президента президента республики Казахстан Н..Назарбаева «Новый Казахстан в новом мире» атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы 2007 жылы 18 суір), «азастанды демократияландыруды жаа кезеі - демократиялы оамны дамуын жеделдету» атты халыаралы ылыми - практикалы конференцияда (Алматы, 2007 жыл 30 мамыр), «азастан Республикасыны бсекеге барынша абілетті 50 елді атарынан крінуіні негізгі міндеттері» атты халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияда (Алматы, 2006 жыл 21 суір), «Егеменді азастанны дамуы, тжірибе рдістері мен болашаы» атты халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияда (Алматы, 2006 жыл 7 желтосан), «азіргі жадайдаы терроризммен кресу проблемалары» атты халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияда (Алматы, 2002 жыл 10-12 желтосан), «Правовое государство, от идеи до материализации» таырыбындаы академик М.С. Беспаевты 80 жылды мерейтойына арналан халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2008жыл), «Жоары білім мен ылымды модернизациялау, инновациялы дамуды жолдарымен перспективалары» атты Р А академигі Томхамед Слменлы Садыовты 70 жылдыына арналан халыаралы ылыми конференцияда (Алматы, 2008ж 18 азан), «2007жылы Конституциялы реформаны жзеге асырудаы азастан Республикасындаы демократиялы институттарды дамуы» (Алматы, 2008ж 29апан) таырыбындаы халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияда, Орталы Азия Университтетінде ткізілген «азастанны даму жолы, оны ерекшеліктері, проблемалары жне перспективалары» халыаралы ылыми практикалы конференция материалдарында (Алматы, 2007ж), «Политика демократизации общественной жизни в Республике Казахстан», «Гуманитарлы ылымдар» (араанды, 2009ж) атты ылыми ебектерді ЖОО-аралы жинаында (Алматы, 2000ж), «олданбалы саясаттану жне инновациялы даму» атты оу ралында (2007 ж.), «Саясаттану курсы бойынша оу-дістемелік бадарламасында» (2008 жыл.), «азастан Республикасында ылыми техникалы саясатты дамуы мен алыптасуы» (2008 жыл) атты монографияда баяндалып талыланды.
Сондай-а, дисертациялы зерттеуді негізгі мазмны мен теориялы аидалары И.Арабаев атындаы ырыз Мемлекеттік Университтетіні Жаршысында ( оамды ылымдар сериясы - № 12.2008ж) Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні хабаршысында (леуметтану жне саяси ылымдар сериясы), Еуразия гуманитарлы университетіні хабаршысында, айнар университетіні хабаршысында (саяси ылымдар сериясы), «Саясат» (информационно аналитический журнал), «Адам лемі» (философиялы жне оамды-гуманитарлы журнал), «л-Фараби» (философиялы-саясаттанулы жне рухани-танымды журнал.), «Ізденіс» (гуманитарлы ылымдар сериясы), «азастан жоары мектебі» (Халыаралы ылыми-педагогикалы басылым), «Аиат» лтты оамды – саяси журналында жарияланды. Сол сияты диссертациялы зерттеу жмысыны негізгі тжырымдары мен станымдары бойынша Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні халыаралы атынастар факультетіні «Саясаттану жне халыаралы атынастар» бліміні студенттеріне арнайы курс оылды.
Зерттеу нтижелеріні жариялануы. Диссертация таырыбы бойынша авторды 44 мааласы жары крген. Жмысты жалпы клемі 250-бет компьютермен терілген мтінді райды.
НЕГІЗГІ БЛІМ
Кіріспеде диссертация таырыбыны зектілігімен зерттелу дегейі арастырылып, масаты мен міндеттері, пні мен объектісі, ылыми жаалыы, діснамалы жне теориялы негіздері, хронологиялы ауымы, орауа сынылатын негізгі тжырымдары, сонымен бірге зерттеу жмысыны сыннан туі мен малдануы жне рылымы айындалады.
Диссертацияны «ылыми-техникалы саясатты зерттеуді теориялы-дістемелік негіздері» атты бірінші бліміні 1.1. «Мемлекет саясатындаы ылыми-техникалы саясатты орны мен рлі» атты таырыпшасында ылыми-техникалы саясатты теориялы-діснамалы ыры арастырылады. Диссертацияны теориялы жне дістемелік негізін классикалы жне азіргі заманды теориялар мен саяси – дістемелік тжырымдар райды, ткен асыр ойшылдары Э.Кан жне Л.Нуаре, Хайдеггер, К.Ясперс, А. де Токвиль, О.Шпенглер, Дж.Бернхэм, Г.Лассуэл, Т.Дай, Р.Дарендорф, К.Дойч, Х.Зиглер, Д.Истон, О.Тофлер, Д.Арон, У.Ростоу, Ф.Бэкон жне т.б. ебектері зор лес осты. Бл таырыпшада ылыми-техникалы саясатты дамуымен алыптасуындаы мемлекетті рліне саясаттанулы талдау жасалан. Авторды пікірінше ылыми-техникалы саясат мселесін саяси аспектіде арастыру, ылым мен техниканы саясат леміндегі орны мен рлін, жааша баалауа, оамдаы ылыми-техникалы саясатты стратегиялы саяси мнін анытауа ммкіндік береді. Мемлекет саясатындаы ылыми-техникалы саясатты маыздылыын, инновациялы ркендеумен саяси жаартуа байланысты стратегиялы саяси мні зерттелінген. Диссертантты пайымдауынша азастан шін ылыми-техникалы саясатты дамыту – дадарыстан шыуды тиімді жолдарыны бірі. ылым мен ндірісті штастыру, озы технологияларды игеру жаа жмыс орындарын ашуа мол ммкіндіктер туызады. Мны зі саяси-леуметтік мселелерді шешуді бір жолы. Сондай-а, бл таырыпшада саясат пен ылымны, экономиканы тыыз байланыстылыы арастырылан. Мемлекетті леуметтік-экономикалы ркендеуі тікелей ылыми-техникалы саясатты дамуымен байланысты. Диссертациялы жмыста ылыми-техникалы саясат мемлекетті жаа басым баыттарыны бірі ретінде зерттеледі. Саяси-леуметтік, оамды рылымдаы ылыми-техникалы саясат крделі саяси процесс ретінде арастырылып, оны демократиялы механизмдеріні объективті жне субъективті алышарттары талданан.
Авторды пайымдауынша ылыми-техникалы саясат кпырлы кешенді процесс, ол оамдаы барлы саяси-леуметтік, экономикалы рдістерімен тыыз байланыста дамиды. Сондай-а, бл таырыпшада кеестік кезедегі ылыми-техникалы саясатты зерттелуіне де талдау жасалынан. Авторды пайымдауынша кеестік кезеде ылыми-техникалы саясат КСРО-ны жргізген саясатыны ауымында ана зерттелінген. Сол кездегі зерттеу ебектеріні басым кпшілігі партияны рлін крсетуге тырысан – деген тжырым жасайды. Батыс саяси ылымында ылыми-техникалы саясат ерте енген танымал ымдарды бірі. 1777 жылы жары крген И.Беккманны «Технология бойынша жетекшілік немесе олнерді фабрикалар мен мануфактураларды тану»- деп аталатын ебегінде, оамны экономикалы ркендеуі тікелей ылым мен техниканы зара бірлікте дамуымен байланысты – деп тжырымдаан [42].
ылымды – ндіргіш кш ретінде танып, зерттеуді негізгі ХVII-XVIII асыра тн деп айтуа болады. ылым мен техниканы оамды атынастар жйесіндегі ыпалын зерттеуге аылшын философы, рі саяси айраткері Ф.Бэкон зор лес осты. «Жаа Атлантида» мемлекеті туралы йгілі ебегінде ол оамны ндіргіш кштері ылым мен техниканы кмегімен дамыан мемлекеттерді атап крсетті. Ф.Бэкон барлы оамды проблемаларды ылымны кмегімен шешуге болады – деп тсіндіреді [43].
Жалпы «ылыми-техникалы саясат» тсінігіні ылыми айналыма енуі ХХ асырды 50-жылдарына тн. Алашыда батысты алым-экономистері ылыми салаа жаа термин ретінде енгізіп, ке олданан. Бл тсінік бірте-бірте оамды-гуманитарлы ылымдарды зерттеулерінде белсенді трде ола алынып, дербес зерттеу саласы ретінде алыптасан.
Бірінші тарауды 1.2. «ылыми-техникалы саясатты мні мен мазмны, алыптастыру принциптері» атты таырыпшасында ылыми-техникалы саясатты мні мен мазмны, оны алыптастыру аидаттары зерттелінген. Зерттеуші бл таырыпшада ылыми-техникалы саясата берілген анытамаларды топтастырып, жйелеп, кптеген ылым салаларыны тоысуынан тратын, бл саясата авторлы анытамасын берген. Авторды пікірінше бгінгі тада ылыми-техникалы саясат тек экономикалы ым ана емес, саяси салмаы бар тсінік болып отыр. Сондай-а, бл таырыпша ылыми-техникалы саясат тсінігіні кп лшемді, ке маыналы ауымын зерттеуге баытталан. Диссертантты пайымдауынша ылыми-техникалы саясат оамны саяси-леуметтік, экономикалы дамуымен тікелей байланысты крделі де кешенді процесс. Саяси ылымнан бастап, кптеген ылымдар саласыны тоысуынан тратын ылыми-техникалы саясата бір ана ылым саласыны негізінде анытама беру ммкін емес. Авторды пайымдауынша ылыми-техникалы саясат – саяси билікті ылым мен техникаа атынасын білдіретін, мемлекетті ылыми-техника саласындаы даму баыттарын анытайтын, мемлекетті экономикалы-леуметтік саясатыны рамдас бір блігі болып табылатын, стратегиялы іс-имылдарыны кешенді жиынтыы деп тжырымдайды. ылыми-техникалы саясатты масаты - елді бсекеге абілеттілігін ныайту, ндірісті осы заманы ылыми-технологиялы базасын ру, елдегі ылыми-техникалы потенциалды, рационалды орналастыру жне тиімді пайдалану, мемлекетті экономикалы дамуы мен ркендеуіне ылым мен техниканы осатын лесін арттыру болып табылады. азастан Республикасыны 2001 жылы абылданан ылым туралы заында [44] «мемлекеттік ылыми-техникалы саясат, леуметтік-экономикалы саясатты рамдас бір блігі, ол мемлекетті, ртрлі йымдарды ылыми-техникалы жетістіктерді іске асыру мен жаа технологиялар жасау жолындаы, оны ішінде лтты ауіпсіздікті амтамасыз ету масатындаы ызметіні негізгі баыттарын, принциптерін, нысандары мен дістерін белгілейді»-деп крсетілген. ылыми дебиеттерде ылыми-техникалы саясата ртрлі анытамалар берілген. Соы шыан кейбір зерттеулерде ылыми-техникалы саясатты инновациялы саясатпен атар арастырып жр. ылыми-техникалы саясатты теориялы трыдан зерттеу бірінші кезекте мемлекетті зіне тиімді болма. азіргі кезеде ылыми-техникалы саясатты мазмнына материалды ндірісті тиімділігімен бсекеге абілеттілігін арттыру, экологиялы жадайды жасарту, мемлекеттік апаратты ресурстарды орау, ылыми саланы нарыты экономикаа тн жаа тетіктерін алыптастыру мемлекетті ораныс абілетін арттыру, ылым мен ндірісті, білімді интеграциялау, адам ауіпсіздігін амтамасыз ету жатады. ылыми-техникалы саясат ымына анытама беру оамды жне жаратылыстану ылымдарыны барлы саласында орын алан. Біратар ылыми, оамды-саяси сздіктер мен дебиеттерде ылыми-техникалы саясата тсініктер берілген. Саяси энциклопедияда: «ылыми-техникалы саясат дегеніміз оамда ылымды ажетсінетін салаларды суі, ылыммен ндірісті зара штасуы»[45] деген анытама негізделсе, экономикалы сздікте: «оамдаы ылыммен техниканы ркендеуі, экономикалы дамуды негізгі кзі»[46] – деген пайымдау сынылса, саяси сздікте: «ылыми-техникалы саясат – ылымны ртрлі салаларыны басын осатын кп ырлы кешенді процесс»[47] деген анытама берілсе, леуметтік энциклопедияда: «ылыми-техникалы саясат – мемлекет саясатыны рамдас бір саласы оамны саяси-леуметтік, экономикалы дамуымен тыыз байланыста рбитін кешенді процесс» [48]-делінген. Жаа экономикалы сздікте: «оамны ндіруші кштерін жетілдіру, материалды ндірісте жне адамны тіршілік ызметі аясында ылыми-техникалы жетістіктерді модернизациялау негізіндегі ебек нтижесі»[49] - деген анытама сынылады. Берілген анытамалара сйене отырып, ылыми-техникалы саясат саяси жйедегі саяси-леуметтік, экономикалы процестермен тыыз байланыста дамитын, мемлекет саясатыны ажырамас, рамдас блігі болып табылатын кпырлы кешенді процесс деп орытындылауа болады. ылыми-техникалы саясатты мні мен мазмнын ашып крсету шін осы ыма тікелей атысты «техника» жне «технология» тсініктеріне анытама берген жн. азіргі кезеде жиі олданылып жргендігіне арамастан техника, технология ымдарына ылыми негізделген наты траты анытама лі алыптаспаан. «Техника» ымына жаа филлософиялы сздікте: «ндіріс ралдарыны жинаы, алдыы атарлы озат техника, андай да бір процесті жзеге асыруда олданатын тсіл» -деген анытама берілген [50]. Авторды пайымдауынша техника (зат) рал-жабды, машина материалды ебекті жемісі, технология – (процесс) дістер мен тсілдерді жиынтыы. Кптеген зерттеулерде бл екі ымды да бірдей шеберлік, нер жасай білу деп тсіндіреді. Бл ымны олданыста пайда болу тарихына ілетін болса, алашы ауымды рылыстаы рал-жабдытарды пайдалануынан, бірте-бірте крделі рал жабдытара ту, оама техниканы енгізген. Техника мен технология оамны жедел дамуыны маызды факторына айналды, бгінде техника ыпалын тигізбеген адам міріні бірде-бір саласы жо. Технология – белгілі бір затты (шикізат-материал) жай-кйін, асиетін, формасын згерту шін олданылатын тиімді деу дістеріні жиынтыы [51]. Технология XX асырды аяынан бері ана ке трде олданылып келе жатан жаа саяси ымдарды біріне саналады. Мн-маынасы бойынша оамды-саяси-леуметтік процестерді шешуді діс-тсілдері – дегенді білдіреді.
Диссертантты пікірі бойынша ылыми-техникалы саясатты мазмны ылым, саясат, техника, технология, ылыми техникалы прогресс тсініктеріні кешенді жиынтыын райды. Осы ымдарды зара тыыз байланыста дамуы ылыми-техникалы саясатты толы анды мазмнын ашып крсетеді. ылыми-техникалы саясатты алыптастыруды негізгі принциптері: ылыми-техникалы дамуды басым баыттарын лтты мддеге, елді леуметтік-экономикалы дамуыны ажеттілігіне сйкес ынталандыру жне мемлекеттік олдау ресурстарды басым ылыми баыттара шоырландыру; ылым мен техника жніндегі мемлекеттік тапсырыстарды конкурсты негізде алыптастыру; саяси билікпен ылыми жртшылыты зара іс-имылын демократияландыру, ылыми-техникалы шыармашылыты еркіндігін амтамасыз ету жне ылыми ызметкерлерді оамдаы статусын ктеру болып табылады. ылыми-техникалы саясатты негізгі масаты – шикізата баытталан экономиканы біртіндеп технологиялы, ал технологиялыты инттелектуалды-апаратты экономикаа ауыстыру жне осы масат шін білікті мамандар даярлау, мірді сапасын арттыруа баытталан зерттеулерді дамыту, ресурстарды немдейтін жне экологиялы жаынан таза німдер ндіру болып табылады.
Осы тарауды 1.3 «азастандаы ылыми-техникалы саясатты дамытудаы жаа баыттар (нанотехнология, биотехнология жне арыш салалары)» атты таырыпшасында дниежзілік ылыми-техникалы саясатты даму тенденцияларына сйкес, азастанда да ылыми-техникалы саясатты дамытуды жаа тенденциялары мен баыттары алыптасып келе жатандыы зерттелінген. Мемлекет басшысы Н..Назарбаевты атап айтанындай «лемдік рынокта азастан жоары технологиялара ие болуы тиіс, сондытан наты нтижелерге ол жеткізуге ммкіндік беретін ылыми-техникалы дамуды жаа баыттары белгіленді. Олар биотехнологиялар, нанотехнологиялар, арыш саласы, апаратты-коммуникациялы технологиялар мен кмірсутекті жне тау-кен метталлургиялы нерксіп шін ажетті технологиялар».
Жаа басым баыттарды бірі нанотехнология саласына ысаша тоталатын болса, нанотехнология «си» лшем жйесінде «нано» миллиардты бір блігі деген лесті білдіреді [52].
Нанотехнологияны басты жетістіктеріні бірі атомны ішіндегіні круге болатын микроскоптарды олданыса енуі. Нанотехнология арылы инені шына аылшын сздігіні 28 томын сыйдыруа болады. Нанотехнологияларды дамытуды арасында медицинада млдем таажайып дниелер орын алып отыр. Блар осыан дейін кзге крінбеген ты білімдерді ашатын млде жаа технологиялар нтижесінде, іс жзінде жаа лем, жаа лшемдер ашылды.
1-кесте. азастандаы ылыми-техникалы саясатты дамытудаы жаа баыттар.
| азастандаы перспективалы ылыми-техникалы басым баыттар |
| БИОТЕХНОЛОГИЯ | НАНОТЕХНОЛОГИЯ | АРЫШТЫ ЫЗМЕТ |
| КМІРСУТЕКТІ ЖНЕ ТАУ-КЕН МЕТАЛЛУРГИЯЛЫ НЕРКСІП ШІН АЖЕТТІ ТЕХНОЛОГИЯЛАР | АПАРТТЫ-КОММУНИКАЦИЯЛЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАР |
2-кесте. азастан Республикасында ылымды басаруды жаа рылымы
| ЖОАРЫ ЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫ КОМИССИЯ ПРЕМЬЕР-МИНИСТР К.Х.Мсімов |
| ЫЛЫМ ОРЫ | Р БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ | ЫЛЫМ КОМИТЕТІ |
| ХАЛЫАРАЛЫ САРАПТАУ КОМИССИЯСЫ |
3-кесте.
| ЫЛЫМИ ПОТЕНЦИАЛДЫ БСЕКЕГЕ АБІЛЕТТІЛІГІН АЛЫПТАСТЫРУДЫ НЕГІЗГІ БАЫТТАРЫ |
| ЛТТЫ АУІПСІЗДІКТІ АМТАМАСЫЗ ЕТУ | СТРАТЕГИЯЛЫ МАСАТТАРДЫ ДАМЫТУ |
| ЗА МЕРЗІМДІ ЭКОНОМИКАЛЫ БАЫТТАР | ЫЛЫМНЫ ЖЕТІСТІГІН НДІРІСТЕ ТОЛЫТАЙ ОЛДАУ |
| ЖОАРЫ ЫЛЫМА АЖЕТТІЛІК ПЕН ДІСТЕМЕЛІКТІ АТАР ДАМЫТУ | ЫЛЫМ МЕН ТЕХНИКАНЫ ДАМЫТУДЫ ЛЕМДІК ТАЛАПТАРА САЙ БОЛУЫ |
