WWW.DISUS.RU

БЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

 

Pages:     || 2 |
-- [ Страница 1 ] --

ОЖ 94:378:001.12(574) «1920/2001» олжазба ыында

БЕРЛІБАЕВ БАДУЛЕТ ТРБЕКЛЫ

азастанда тарихи білімні алыптасуы мен дамуы: тарихи-теориялы зерттеу (1920-2001 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы (азастан Республикасыны тарихы)

07.00.09 – Тарихнама, деректану жне тарихи зерттеу дістері

Тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін

дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде орындалды.

ылыми кеесші: тарих ылымдарыны докторы, профессор Мажитов С.Ф.
Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы, профессор Атабаев.М.
тарих ылымдарыны докторы, профессор Ахметов..
тарих ылымдарыны докторы, профессор Ккенова Г.М.
Жетекші йым: азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Р.Б. Слейменов атындаы Шыыстану институты

Диссертация 2010 жылы «____» ___________ саат _____ азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты жанындаы тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі БД 53.33.01 Диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29) танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы «____» __________ таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы,

тарих ылымдарыны докторы А.Т. апаева

КІРІСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы Елімізді дербес даму баыты айындалып, халыты тариха деген кзарасы жаа ырынан жаыра бастаан бгінгі тада мемлекетті тарихи сана алыптастыру масатына жетудегі міндеттерд бірі – «тарихи ілім-білімні негізгі-негізгі нысаналарын айындау» болып отыр [1]. Сонымен бірге «азастан – 2030 Даму стратегиясыны алашы онжылды міндеттерін шешіп лгірген азастан шін келесі он жылдытаы елді жаарту стратегиясын іске асыруды табыстылыы, е алдымен, білімні сапасымен аныталатыны белгілі. Осыан байланысты диссертацияда ежелгі дниеден бастап 1920-жыла дейінгі азастан тарихыны білім ретінде алыптасуыны ылыми-теориялы негіздері ой-елегінен ткізіліп, 1920-2001 жж. ылыми жйелі жола тскен азастан тарихыны пн ретінде алыптасуы мен дамуыны тарихи-теориялы мселесі арастырылады.

Зерттеу жмысыны зектілігі. Жааран азастанны оамды міріндегі білім саласында болып жатан батыл згерістер тарихи білімге деген ызыушылыты арттырып отыр. Расында, бгінгі азастанны траты дамуы ткен тарихты объективті трыдан жаластыра білумен байланысты болса, оны болашаы да тарихты шынайылыымен аныталады.

Осыан орай, 1920-2001 жж. азастандаы тарихи білімні алыптасуы мен дамуын зерттеу – тарих ылымындаы басым баыттарды атарынан орын алады.

з дамуында жйесі, мазмны, оыту трлері немі згеріп келген азастандаы тарихи білімні за жолдан ткені ескерілуі керек.

Кеес дуіріндегі тарихи білім адама, мемлекетке жне оама атынасты бейнелейтін леуметтік идея трінде дамыды. Тарихи білімні дамуына идеология мен мемлекеттік саясатты лкен ыпалы болды. Кеес жылдарындаы тарихи білім, мемлекетті трлі саяси мдделерін іске асыруды ралы ретінде крінсе, тарихты оытуды масаты аны тапты сипат лпетінде болып, оамды атынас згерістеріне бейімделді.

Елді саяси дамуындаы рбір жаа бетбрыс тарихи білім жйесіне реформа жасаумен атар жргізілгендіктен леуметтік-саяси дадарыстар тарихи білімні де дадарысына келді.

Бгінгі азастанны оамды міріндегі тбірлі згерістер, е алдымен тарихи білім жйесін жаартуды ткір ойып отыранда, тарих ойнауында жинаталан баалы тжірибелерге назар аударуды маызы зор.

Тарихи білімді дамыту барысындаы ткен тарихтаы о тжірибелерді мегеруде, оны сын трысындаы тере ылыми ой-елегінен ткізу арылы талдап-баалай отырып, жіберілген кемшіліктерді анытау – азіргі білім жйесіндегі азастан тарихын оып-йренуді жетілдіруді уатты факторыны бірі болып табылады.

Кеес дуіріне дейінгі аза ауымыны ортасында білімдік мнге ие болып келген ауызша тарих айту дстрі ХХ асырды 20-шы жылдарынан бастап ылыми даму жолына кшіп, жеке пн ретіндегі білімге жаласса, оны жалпы білімні тарихи болмысынан бліп арауа болмайды. Осыан орай, е алдымен, азаты ауызша тарихыны (АТ) ылыми теориялы негіздерін игеруге тура келеді. Осыдан кейін ана Кеес дуірінде ылыми даму жолына тсіп, жйеленген лтты тарихи біліміні теориялы жне методологиялы мселелерін білуге жол ашылады.



Бгінде профессор С.Ф. Мажитовты зерттеулері бойынша, азаты ауызша тарих айту дстрінен млімет беруді бірден-бір деректік негіздері, зіні белгіленуі мен блшектенуі жаынан 4 трлі жанра жіктелгені белгілі болды. Олар: топонимикалы, этнолеуметтік, аза даласындаы крнекті тлалар мен маызды оиалар туралы гімелер [2]. Егер брын дстрлі тарихи білімнен рбитін гіме-бастаулар халы санасында «ара сз» атауымен ана зерделеніп келсе, бгін 4 жанра блінген «азаты ауызша тарихы» ымыны бкіл азастан халыны санасында ке маынаа ие болып, айта жаыранымен санасса, тарихи білімні дамуын тарихи-теориялы трыдан зерттеуді маыздылыына шек келтіре алмаймыз.

1920-2010 жж. азастанда, тарихи білімні мазмны ылыми жаынан аныталып-жетіле келе, оны даму баыты белгіленді. лтты тарихи білімді пн ретінде алыптастыру мен оытуды жолдары арастырылумен бірге, оны оытудаы жаа діс-тсілдер орнытырылды. Типтік бадарламалар мен оу ралдарын шыару жзеге асырылды; Сондай-а, азіргі тарихи білімді иновациялы жетілдіру кзарасымен араанда, Кеес дуірінде алыпты практикалы тжірибе жинатаан тарихи білім зіні тырлы маызын лі де болса жоалтып отыран жо.

Сонымен, тарихи білім дегеніміз, ке маынасында алып араанда, адамдарды ткен мір сырларыны шындыынан апарат алуы болып табылады. Тар маынасында, тарихи білім тсінігі, белгілі бір мемлекеттегі тарихи сананы алыптастыруды негізгі тетігі деген ымды білдіреді. Ал тарихи білімді пнге айналдыру дегеніміз – адама ажетті кез-келген кемел тжырымды лемдік тжірибе ретінде зіні рпаына жеткізу. Олай болса, «Жалын мен оттан жаралып» леіінде Абайды кемел тжырымны сырын кміл ынан бала білімділікке жетпек деген пайымдауы бгінгі халыаралы йымдарды XXI асырдаы білім мазмныны макромоделі «Мдениет. Білім. Тарих» болсын деген сынысмен ндеседі. Бны зі бізді жмысымызды асырлар бойы жинаан тарихи білімдік тжірибелері арылы лемдік мдениетке зіндік лес осан азатарды орныін крсетуді зектілігін айындайды. Міне, осы жаын ескергенде, 1920-2001 жж. азастанда ылыми жйелі жола тскен тарихи білімні даму келбетін арнайы тарихи-теориялы трыдаы зерттеуді де зектілігін арттыра тседі.

Таырыпты зерттелу дегейі. XX асырдаы азастандаы тарихи білімні алыптасуы мен дамуын теориялы жаынан жйелі зерттеу шін, тарихи зерде мен дстрлі тарихи білім деген ымдара дебиетте берілген анытамаларды байыбына бару керек. Оны мніні тереде жатанын шыыстанушы В.П. Юдиннен табамыз [3, 66-б.].

«Даланы ауызша тарихнама» ымы В.П. Юдиннен брын, бірінші рет теміс ажыны ебегінде кездеседі, ал оны дстрлік келбетін трік жне аза ламалары – Рашид-ад дин, М. Хайдар, білазы баадр-хан,. Тілеуабыллы,. Жалайыр,. Халид, Ш. Улиханов, Ы Алтынсарин, А нанбаев, М.Ж. Кпейлы, Ш. дайберділы,. Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов,. Марлан т.б. з ебектерінде жан-жаты крсеткен.

ХХ асырды басындаы ксіби тарихшылар – А. Чулошников, А. Рязанов, Б. Герасимов, С. Асфендияров, М. Тынышбаев, Х. Досмханбетов,. Кемегеров, Т. Шонановтар мен осы асыр ортасындаы Е. Бекмаханов та ауызша тарих айту деректерін з зерттеулерінде кеінен пайдаланып, азастан тарихыны очерктері мен оулытарын жазды. Осы ксіби тарихшыларды ішінде тыш рет ресми трдегі кімет шешімі бойынша мектепке арналан «азастан тарихыны программасы» мен «азастан тарихыны очерктері» жары крсе, бл – профессор С. Асфендияровты шыармашылы ебегіні нтижесі еді. кінішке орай, оны очеркі мен бадарламасы трмыста пайдаланылмаса, 1960-жж. КСРО тарихына бейімделіп шыарылан Е. Бекмахановты оулытары мен бадарламалары азастанны барлы оу орындарында КСРО тараанша оытылып келді.

Одатас республикаларды тарихын КСРО тарихына бейімдеп оыту мселесі 1935-жылы май айында Москвада болан Бкіодаты тарихшылар кеесіні шешімдерінен бастау алан еді. Бл кеес КСРО Халы Комиссарлары Кеесі мен БКП (б) Орталы Комитетіні 1934-жылы 16-мамырдаы «КСРО мектептерінде азаматты тарихты оыту туралы» аулысыны шешімдерін орындау рметіне шаырылан болатын. Кеесте ЖОО-ны студенттеріне, орта мектеп оушыларына, аспиранттара КСРО тарихы мен жалпы тарихтан дріс берудегі оу жоспарыны лгілік жобалары, тарихшылар даярлауды рылымды станымдары, ЖОО-ны ережелері, тарихтан саба беруді діс-тсілдері т.б тарихи білімге атысты мселелер ктеріліп, оны шешімдері, шын мнінде, КСРО тараанша басшылыа алынды. 1959 жылы 3-азанда КОКП Орталы Комитеті мен КСРО Министрлер Кеесіні «Мектептерде тарихты оытудаы кейбір згерістер туралы» абылданан аулысында одатас республикаларды тарихын оыту ажеттігі мен оны маызы атап крсетілді. Біра брібір, бл аулыны шешіміні орындалу нтижесінде де одатас республикалар тарихына, оны ішінде азастан тарихына да, КСРО тарихыны жанынан берілген осалы «мртебеден» баса згеріс бола ойан жо болатын.

XX асырды 20-30-жылдары лтты тарихи білімні ажеттігі туралы А. Байтрсынов, С. Сейфулин, С. Садуаасов, Т. Рыслов, Н. Нрмаов, Н. Манаев, Т. Жргенов т. б. мемлекет жне оам айраткерлеріні сйлеген сздері мен жазан маалалары газет-журнал беттерінде немі жарияланып отыран болатын. Осы жылдары шыарылан «Историк марксист», «Исторический журнал», «Борьба классов», «Большевик», «Большевик Казахстана», «Жаа мектеп», «Сана», «ызыл азастан – Красный Казахстан», «Советская Киргизия» сияты газет-журналдарда лтты тарихты оып-йренуге арналан арнайы тараулар белгіленіп, онда тарихи білімні ылыми жаынан алыптасуы туралы мселелер ктерілді.

1930-1940 жылдары азастан білім жйесіндегі тарихи білімді дамытуда «Жаа мектеп» (1925-1933 жж.), «Политехникалы мектеп» (1933-1934 жж.), «Ауыл малімі» (1934-1939 жж.), «Халы малімі» (1939-1960 жж.) сияты журналдар белсенді рл атарды. Бл аралыта осы жылдары Москвадан тарихшы мамандарды араласуымен тарихи білім мселесіне арналан алашы маалалар топтамасы жариялана бастаан еді. Айталы, Н.Н. Ванаг, М.В. Нечкина, А.М. Панкратова Г.С. Фридлянд т.б. тарихты большевиктік рухта оытуды жолдарын нсаса, РКФСР аарту халы комиссары А.С. Бубнов пен оны орынбасары М.С. Эпштейн здеріні тарихшы малімдер алдында сйлеген сздерінде тарих пнін жастара коммунистік трбие беруді негізгі ралына айналдыруды жобаларын сынды.

Кеес-Герман соысы жылдары жне 40-жылдарды соында ежелгі дуірден бастап кеес дуірін тгелдей амтыан тріндегі аза халы тарихыны ылыми жолмен жазылу мселесіне тарихшылар М. П. Вяткин, А. М. Панкратова, оам айраткерлері І.О. Омаров пен М. бдіхалыовтар азастан тарихыны томдарын шыару арылы лшеусіз лес осты. Бл ретте 1945 жылы КСРО ылым Академиясыны аза филиалыны жанынан рылан Ш.Ш. Улиханов атындаы тарих, археология жне этнография институт жымы ебегіні жинаталан нтижесі, 1977-1981 жылдары аза жне орыс тілдерінде жары крген бес томды «аза КСР тарихын» шыарумен белгілі.

азан ткерісінен туелсіздік алана дейінгі лкен де крделі кезеді амтитын азастандаы тарихнама жне тарих ылымыны даму жолдары мен негізгі баыттары І. озыбаевты ебектерінде жааша кзараспен кеінен талданды [4].

азастан КСРО рамында болан кезде еліміздегі дстрлі тарихи білімдік ой-сананы дамуыту тежелген жо. Ол С. Мановты, С. Аманжоловты, М. Аынжановты, Х. ділгереевті, Н. Мыжаниды, Х. Арынбаевты, М. Мановты т.б. ебектері арылы ашы, ал М. уезов пен І. Есемберлин, О.Слейменов сияты біратар аын, жазушыларды шыармалары арылы астарлы трде з жаласын тапты.

1961-жылы Г.Н. Голиковты мааласы (Вопросы истории, 1961, № 11, стр. 19-42.) 1950-жылдарды соы мен 60-жылы жарияланан тарихи ебектердегі ой-санаа тарихнамалы талдау жасау жаынан нды. Оны ой-тжырымдары азастанда Г.Ф. Дахшлейгер, Д.И. Дулатова, П.Г. Галузо, З.А. Алдамжаров, М.. озыбаев ебектерінде жаласын тапты [5].

1980 жж. соына арай, кеес оамындаы демократиялы згерістер халыты рухани мраларын ылыми объективті зерттеу ісіне ммкіндік ашты. азастанны Б.А. Тлепбаев, М.. озыбаев, Р.Б. Слейменов, В.К. Янулов т.б. [6] тарихшы алымдарыны кшімен шыарылан жымды ебекте тарихты атадатары атарында АТ та аталып, проблеманы маызды тстары арастырылды. Бл аралыта Ода баспасынан шыарылатын «Преподавание истории в школе» (ПИШ) журналыны беттерінде Р. Вендровская А.Н. Сахаров, А.П. Прохоров сияты прогресшіл алымдар КСРО тарихы оулыында тарих ылымыны соы жетістіктері мен халытар тарихыны жетімсіздігі туралы мселе ктеріп, туелсіз халытар тарихыны дниеге келуін тездетті.

Еліміз туелсіздік аланнан кейін, бізде жне посткеестік баса да елдерде лтты тарихи білімге атысты педагогика, филология жне тарих ылымдары бойынша бірнеше диссертациялы жмыстар оралып, оны даму жолдарын саралаан маалалар мен кітаптар жары крді. Бл ретте Т. Трлылов, Б. бділова, Л. Алексашкина, М. бусейітова, С. Сыздыов, С. Жолдасбаев, К. Мамырлы, М. Елеуов, А. Оразбаева, М. Алпысбес,. Атабаевты, Ж. Артыбаевты, З. Алдамжарды, Р. адысова, Г. Ккенова, Г. Жгенбаеваны, Ж. Тілепов,. Тараов, Б. Срсекеев, Р. Айтбаеваны, З. Елешованы,. Балапанованы, А. Нрманова мен А. Срсенбаевты, С. Кентбековты, Ш. Омарбековты, Ш. Нартбаевты, Л. Жсіпова мен Е. Жсіповты, А. Тереховты, К. Ушмаеваны, Д. Махатты, З. Ноаеваны т.б. алымдарды ебектерін атауымыза болады.

2004 жылы абылданан мемлекеттік «Мдени мра» бадарламасыны аясында кп томды сериялы шетелдік деректер негізінде шыарылан ебектерді жары круіне М. бусейітова, К. Байпаов, С. Мажитов, А. Гарковец, Г. Меділова,. Муминов, И. Ерофеева, Б. Сужиков, С. Сатай, Б. Еженханлы, Н. Базылхан, А. Нрманова, т.б. белгілі тарихшы алымдар зор лес осып, тарихи білімні даму орын мол деректермен толытырды.

Алайда жоарыда аталан ебектерде тарихи білімні алыптасуы мен дамуы ішінара крсетілгендіктен, оны жйелі трде тарихи-теориялы трыдан арастырылмауы айшылы туындатады Міне, осыны зі бізді таырыбымызды зерттелу дегейін барынша толытыруа негіз болып табылады.

Диссертациялы жмысты деректік негізі. Зерттеуді негізгі деректері республика мрааттарыны р трлі орларынан алынды. азастан Республикасы Президентіні мраатындаы мына орлардаы: 139-ор «Р(б)П ырыз (аза) Комитеті Р (б) П ыропкомы», 140-ор «Р (б) П ырыз (аза) лкесіні облысты Бюросы (ырпартбюро)» жне 141-ор «Б (б) П аза лкелік Комитеті» жаттар пайдаланылды. Бл материалдардан баса зерттеу жмысында азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мраат орларыны деректері пайдаланылып, ылыми айналыма енгізілді: аза АКСР Орталы Атару Комитеті (5-ор), Халы Комиссарлар Кеесі (30-ор), Торай облысты басармасы (25-ор), Жетісу облысты скери министрлігіні басармасы (44-ор), Дала генерал-губернаторыны концеляриясы (64-ор), Халы Аарту Комиссариатыны (81-ор), аза КСР халы аарту министрлігіні (1692-ор), аза КСР жоары жне орта арнаулы білім министрлігіні (1982-ор), «Білім» оамыны (1810-ор), Абай атындаы аза Педагогикалы институтыны (1142-ор) т.б.

Жмыстаы деректерді келесі тобын тарихи білімні алыптасуы мен дамуына ерекше лес осан тарихшы, философ, экономист, педагог, психолог, политолог, филолог алымдарды тарихнамалы мралары мен тарих ылымы мен біліміні теориялы-методологиялы тжырымдамаларыны негізін алаан тлаларды ебектері райды.

Диссертациялы жмысты жазуда азаты ауызша тарихнамасы мен аза ауыз дебиеті дерек кздері ретінде пайдаланылды; ылыми, саяси жне деби кркем шыармалар да зерттеу жмысына тартылды; Сонымен атар тарихи білімді дамытуа атысты оам жне мемлекет айраткерлеріні жары крген материалдары мен мемуарлы ебектері ылыми айналыма тсті; Марксизм классиктеріні шыармалары мен большевиктер партиясыны идеологтары В.И. Ленин, И.В. Сталин, Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, А.С. Макаренко т. б. ебектерінен алынан деректер кеестік тарихи білімні сипатын ашу шін олданылды. Деректер ретінде тарихи білімге байланысты р трлі зерттеу ебектері мен фактологиялы материалдарды топтастыран жаттар жинатары, партия жне кеес органдарыны съездері, пленумдарыны жне конференцияларыны материалдары пайдаланылды; Сондай-а мерзімді басылымдарда р жылдары жары крген маалалар мен статистикалы, библиографиялы жаттар зерттеу жмысыны деректік негізіні бірі болды; Кеес жне Туелсіздік жылдары ауы-ауы ткізіліп, тарихи білімді игеруді жетілдіру мен оны таратудаы жоары оу орындарыны ызметі мен тарихи білімді дамыту жобаларын сынан алымдарды шыармашылы мраларын талылаан халыаралы, Одаты, Республикалы жне айматы дегейдегі конгрестер мен симпозиумдарды, конференциялар мен сессияларды, сондай-а трлі кеес шешімдеріні материалдары дерек ретінде алынды; КСРО-ны, Каз.КСР-ні жне туелсіз азастан Республикасыны білімге атысты шыаран зады жаттарын, тжырымдамалар мен білім стандарттарын, бадарламаларды деректік ажетке жаратты. Р Президент ебектері мен оны р жылы халыа арнаан Жолдауларыны тарихи-білімдік аидалары дерек ретінде талдау нысанына айналды.

Зерттеу жмысыны нысаны. азастанда отанды тарихи білімні алыптасуы мен дамуын тарихи-теориялы трыдан зерттеу.

Зерттеу жмысыны пні. 1920-2001 жж. аралыындаы азастанда отанды тарихи білімні тарихи-теориялы жаынан алыптасуы мен даму рдісін арастыру.

Зерттеуді масаты мен міндеттері. Зерттеу кезеіндегі азастандаы отанды тарихи білімні алыптасуы мен дамуын жйелеу жне оны перспективалары мен тенденцияларын анытау масаты ойылып, оны жзеге асыру шін мынадай міндеттер белгіленді:

- азастандаы тарихи білімні алыптасуы мен дамуын теориялы-діснамалы негіздеу;

- азастандаы тарихи білімні даму факторларын айындау;

- азастандаы лтты тарихи білімні кезедеріне жан-жаты сипаттама беріп, оны зіндік ерекшеліктерін анытау;

- XIX асырдаы аза аартушылары мен XX асыр басындаы лтты интеллигенция кілдеріні тарихи білімді дамытуа осан лестерін баамдау;

- азастан тарихыны ылыми пн ретінде алыптасуыны ерекшеліктері мен оны республика тарихи білімін дамытудаы рлін крсету;

- кеестік партиялы-тапты идеологияны азастандаы тарихи білімні дамуына тигізген ыпалын зерттеп білу;

- арастырылып отыран мселені бгінгі кнні талаптарына сйкес одан рі жетілдіруді амтамасыз ететін тарихи білімні дамуындаы о тжірибелерді сараптау;

- азіргі азастандаы тарихи білімні даму болашаы мен оны ілгері басу тенденцияларын анытау.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Республика тарихнамасында бірінші рет, жааша лтты ттасты жне азаматты ізгілік пен адамзатты игілік трысынан баамдалан ХХ асыра дейінгі лтты тарихи білімні негіздері мен ХХ асырды 1920-2001 жылдарындаы Отан тарихы ылымыны білімдік пн ретіндегі алыптасу социодинамикасыны ылыми жаалыы мынадан крінеді:





- азастандаы тарихи білімні алыптасуы мен дамуы теориялы-методологиялы жаынан негізделінді;

- азастандаы тарихи білімді дамыту айнар кздеріні мнділік сипаты пайымдалды;

- Зерттеу кезеіндегі азастандаы тарихи білімні алыптасуы мен даму рдісіні оамдаы леуметтік-саяси жне экономикалы жадайлара туелділігі ашылды;

- азастандаы тарихи білімні ежелгі дуірден бгінгі кнге дейінгі даму кезедері жйеленді;

- аза аартушылары мен лтты интеллигенция кілдеріні тарихи білімді дамытуа осан лестері сарапталды;

- Оу пні ретіндегі азастан тарихыны алыптасу ерекшелігі ашылып, оны республикадаы тарихи білімді дамытудаы рлі крсетілді;

- азастандаы тарихи білімді дамытуда кеестік партиялы – тапты идеологияны ыпалы ашылды;

- Зерттеу жылдарында жинаталан азастандаы тарихи білімді дамыту тжірибесіні оды жне келесіз жатары диалектикалы араатыста баамдалды;

- Білімді модернизациялауа бет алан бгінгі туелсіз азастандаы тарихи білімні даму тенденциялары модельденді.

Зерттеу жмысыны хронологиялы шебері: ХХ асырды 1920-2001 жылдары. Оны дамуы зіндік сипаттармен ерекшеленеді. Біріншісі, жалпы арастыранда, тарихи білімні теориялы-методологиялы мселеріне байланысты рдістер 1920 жылы аза АКСР-ны рылуына атысты болса, екіншісі – тарихи білімні теориялы ылым ретіндегі негізі осы жылдары алыптасты. Келесі сипат, егер 1920-жылдары азастанны леуметтік міріне лт зиялылары ат салысып, тарихи білімдік ой-санадаы демократиялы баытты алыптасуы байалса, 30-жылдары керісінше, тоталитарлы идеологияны беле алан, 1940-1970 жылдары рістеген, 80-жылдары оны орныан кезедері ішінде, азастан тарихы ылыми пн ретінде алыптасып, дамыанымен, ол объективті жне жйелі оытылмады.

Дегенмен ХX асырды 1920-2001 – жылдары бізді еліміздегі тарихи білімні сапалы жаынан дамуында тбегейлі згерістер басталды: 1920-жылдан бастап, жаа пайда болан КСРО тарихы пніні аясындаы Одатас Республикаларды тарихын оытуды жолдары арастырылса, КСРО тарихы 1934-жылдан бастап з алдына жеке пн ретінде оытылуа еркіндік алан тста, азастан тарихын осы пнмен бірге оытуды жолдары арастырылып, С.Ж. Асфендияровты басшылыымен азастан тарихыны очеркі мен азастан тарихын оытуа арналан тыш бадарлама дниеге келді; 1941-1949 жж. аралыында азастан тарихын ттастай амтыан жйелі тарихты томдар жинаын жазу басталды; ал 1958 жылдан бастап, Одатас Республикалар тарихын жан-жаты оытуа еркіндік берілген тста, азастандаы жоары оу орындарында азастан тарихы кафедралары ашыла бастады да, орта мектептерде оны оытуа арналан саат жктемелері блінді; 1960-жылдарды басынан бастап, орта мектептер мен жоары оу орындарында азастан тарихы пніні оулытары мен бадарламалары жазылса, 1977-1981 жж. азастан тарихыны кеп томдыы жарыа шыып, олар азастанны оу орындарыны брінде 1991-жыла дейін пайдаланылды.

1991-жылдан бері азастандаы тарихи білімдік ой-сана млде жаа баытта дамуа бет алды да, 2001 жылы азастан тарихы пнін Туелсіздік жадайында оытуды алашы 10 жылдыы аяталан тста, республика мектертеріні 5-11 сыныптара арналан азаастан тарихыны жаа оулытары тгелдей шыып лгерді. Жалпы аланда, 1920-2001 жылдар азастаны тек леуметтік-саяси жадайында ана емес, рухани-тарихи саласында да болан тбегейлі згерістермен ерекшеленеді.

Зерттеуді олданысты маызы. Аталан зерттеу жмысы азастандаы тарих ылымы саласындаы ауымды ылыми-тарихи шыармашылы трыдан жазылан ебек ретінде Республиканы леуметтік-мдени секторыны жмыс тобына з кезегінде ажетті жаттарды даярлауда олданылуы ммкін. Бл ебектегі тжырымдар ЖОО-да «азастан тарихы» мен «азастан тарихыны теориялы-методологиялы мселелері» жне «Тарихи-мдени мра» мен «Дниетану негіздері» сияты жаа пндеріді оытуда, ауызша тарихи білімге байланысты арнайы курстарды жргізу барысында ажеті болады деп санаймыз. Диссертациядаы ізденіс нтижелері бкіл лтты дстрлі тарихи білімні теориялы жаы мен ХХ асырдаы оан жасалан иянат тарихын білуге ызыушылы танытушы оырмана керекті мліметтер алуына ммкіндік беріумен бірге, тарихи білім кезедеріні даму тарихын жалпы тсінуге жол ашып, оны тере білуге мтылдырады.

Зерттеуді теориялы жне методологиялы негізі. Бгінде, тапты идеологияны ыайына жыылып, коммунистік партия жетекшілік еткен брыны кеес кіметіне тиімді кзарастарды барынша марапаттау, немесе шындыты брмалап, оны айналып туге бейімделу сияты тжырымдардан бас тартып, ылыми ізденістерді, зерттеу проблемаларыны объективті шыншыл сипаттамасын беретін методологиялы станымдарды алыптастыруды тарихи ажеттілігі байалып отыр. Осыан орай диссертацияны діснамалы жне теориялы негізі ретінде оамды жйелерді зерттеуді ркениеттік жинатау трысынан арастыратын модернизация теориясын тадады. Жмыста тарихилы пен объективтік сияты оамды танымда жалпыа млім станымдар мен тарихи рдістер жиынтыыны зара байланысын білуге бастайтын жйелеп талдау дісі, сондай-а конвенттік-талдау мен инвенттік-талдау дісі пайдаланылды.

Елімізді туелсіздік алуы, ылыми зерттеу ісінде методологиядаы плюрализмді негізге алып, дстрлі жне жаа методологиялы баыттарды атар, рі аралас пайдалануа жол ашты. Осыан орай, азастандаы тарихи білімні алыптасуы мен дамуын зерттеуде эволюционизм сияты методологиялы баытты пайдаланса, оан баса елдердегі тарихи кзарастарды ыпалын айындауда – методологиядаы диффузионизмді басшылыа алды. азастан тарихыны пн ретінде алыптасуында методологиядаы функционализмді пайдаланды. Туелсіз азастандаы жаа тарихи ойды тарихи білімдегі орнын-феноменология жне этнометодология деп аталатын методологиялы баыттарыны негізгі станымдарын басшылыа ала отырып, таырып мазмнын ашуа тырысты.

Деректік материалдарды анытау, срыптау жне зерттеу барысында тарихи білімдік ой-санадаы згерістер тарихындаы арама-айшылытарды крсететін шынайылылыа жетуге тырысты. жаттарды басым кпшілігі ата бір ана идеологияны сарынында жасаландыына байланысты оларды райсысына сыни трыдан, тзімділікпен арап, осымша мліметтермен толытырып отыруа тура келді.

Таырыпты зерттеу барысында тарихилыты басшылыа ала отырып, кеес кезеіне дейінгі дстрлі жне лтты тарихи-білімдік ой-сананы алыптасу рдістеріндегі ерекшеліктерді, кеес кіметіні тарихи білімдегі ой-сана саласында станан саясатыны ртрлі кезедерін, Туелсіздігімізді дамуындаы тарихи материалдарды хронологиялы жйеледік. Бл арада жйелілік станымы бізді жмысымызды дістемелік негізіні біріне айналып отыр. Зерттеліп отыран тарихи кезені жне тарихи білімдік ой-санадаы згерістер барысындаы рдістерді арама-айшылытарын, крделілігін, тарихи білімдегі дерістерді динамикасын, оны ішкі себептерін зерттеуге ммкіндік берумен атар, эмоцияа берілуден сатандыратын дамудаы тзімдік станымы басшылыа алынды..

Диссертацияда ойылан масат пен міндеттерді наты шешу шін з мселеміз бойынша жарияланан дебиетпен танысып, анытау, мраат деректерін срыптап, материалдар мен ртрлі мліметтерді іріктеу, оларды орытындылау кезінде логикалы жаласты сияты танымды тсііл де амтылды.

олдануа сынылатын негізгі тжырымдар:

- оамны леуметтік-саяси жне экономикалы жадайларыны сері болан 1920-жылдан 2001-жыл аралыындаы отанды тарихи білімні алыптасуы мен дамуыны бейнесін тарихи-теориялы жаынан айта жаыртуды зектілік мні жоары;

- аза аартушылары мен лтты интеллигенция кілдері алдыран тжырымдамалы идеяларды азастандаы тарихи білімді дамытуа ыпалы болан;

- зерттеу кезеіндегі азастандаы тарихи білімді реформалау – мемлекет саясатындаы негізгі баытты бірі болан;

- тарихи білімні дамуы идеологиялы жне саяси кедергілерге туелді болып келді;

- тоталитарлы режімні аза халыны лтты тарихына шек келтіруі – азастандаы тарихи білімні дамуына да нсан келтірді;

- жмыста азастандаы тарихи білімні даму кезедеріне алаш рет сипаттама берілгендіктен, зерттеу болашата оларды мазмнын кеірек ашуа алышарт болып табылады;

- тарихи білімні дамуында болан келесіздіктерді ескеріп, о тжірибелерді анытау ажеттігі – білімді модернизациялауа бет алан бгінгі кні, тарихи білімді дамытуа баытталан жаа стратегиялы жобалар жасауа ммкіндік береді;

- азіргі азастан оамындаы тарихи білімні даму тенденциялары объективтік сипат алуда.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Диссертацияны негізгі мазмны 3 монографиялы ебек пен Р БМ Білім жне ылым саласындаы адаалау жне аттестациялау комитеті бекіткен тізімдегі 10-нан аса ылыми басылымдарда, 20-дан аса халыаралы жне республикалы ылыми конференцияларда, ылыми мерзімді басылымдар мен баралы баспасзде жарияланып, жоарыда айтыландардан блек, 30-дан аса ылыми жинатар мен журналдардаы маалаларда крініс тапты.

Сондай-а, зерттеу жмысыны тарматары ЖОО рдісіні барысында жргізілген 2 оу дістемелік оу ралдары мен 2 хрестоматияда жне магистранттар шін кредиттік жйе талаптарына сай растырылан жмыс бадарламасында крініс тапты. Ізденуші Абай атындаы азПУ-ты тарих факультетіні «Отан тарихы» кафедрасында істей жріп, «азастан тарихыны іргелі мселелері (ХХ асыр)», «лтты тарихи білімні азыналары», «ылыми-зерттеу жмыстарын жоспарлау мен жргізу» таырыптарында тарихшы магистранттар мен студенттерге арнайы курстар оыды. Тарих факультеті жанынан йымдастырылан «Еуразия ылыми зерттеу орталыыны» «Білім, ылым, мдениет тарихы» деп аталатын зертханаллы саласында «тпелі кезедегі тарихи білімні трбиелік баыттары» туралы циклды баяндамалар жасалды. Р БМ-ні жанындаы «Дарын» республикалы ылыми-практикалы орталыымен байланыс орнатып, «азастан тарихы пнінен I Республикалы «Тарих ата» сырттай олимпиадасыны Н.А. Абуов растыран тапсырмалар жинаына» жне оны ткізілу тртібіне сыныс-пікір жазылып, осы «Орталы» йымдастыран Тараз аласындаы (2007 ж.) тарих пні бойынша дарынды балалармен жмыс істейтін республикадаы мектеп малімдеріні алдында даланы ауызша тарихнамасы бойынша дріс лекциялар оылды.

Диссертация ысартулар мен белгілеулерден, кіріспеден, бес тараудан, орытындыдан жне пайдаланан дебиеттер тізімінен трады.



НЕГІЗГІ БЛІМ

Кіріспеде таырыпты тадалу ерекшелігі мен зектілігі натыланып, жмысты нысаны, пні, масат-міндеттері, хронологиялы ауымы, деректік, методологиялы негіздері, зерттеу дістері, ылыми-танымды жне тжірибелік маызы мен жаалыы, олдануа сынылатын негізгі тжырымдары аныталады.

«азастан тарихыны білім ретінде алыптасуыны ылыми- теориялы негіздері» деп аталатын бірінші тарауда жмысты теориялы-методологиялы негіздемесі мен тарихнамасы арастырылып, дерек кздеріне талдау жасалады жне азастандаы тарихи білімні даму кезедері аныталады.

«Таырыпты зерттеудегі методологиялы станымдар» атты тармашада зерттеу жмысына атысты теориялы-методологиялы таламдар мен тжырымдар баяндалады.

Кез келген дуірдегі тарихи мселені ылыми трыдан зерделегенде, зіні алдындаы бір немесе бірнеше дуірлердегі кезедермен байланыстыра арастыруа тура келеді. Тарихты осылайша сабатастыта арай білу ылыми зерттеу жмысыны барысында мселеге атысты кейбір жаса пікір білдіруден сатандырып, дрыс тжырымдар жасауа, аиат ой орытуа жол ашады Бл арада, е алдымен, азастанда ежелден алыптасан тарихи білімні санада орныуыны ылыми-теориялы негіздер желісін тзу керек болады.

азастан тарихшыларыны ішінде азатар арасында ежелден алыптасан дстрлі тарихи білім ымына ылыми баа беру е алаш зерттеуші В.П. Юдинде кездеседі. Ол айтады: «Далалы ауызша тарихнаманы крсететін шыармаларды оны айнар кзі деуге де болады. Олар тарихи гіме жинатарын – Дешті ыпша кшпенділеріні тарихи біліміні блімдерін крсетеді. Бл гіме – бастаулар арнайы «ара сз» атауына ие болды, яни «ескі сз», «ара сз» деген [7]. В.П. Юдинні осы айтып отыран Дешті ыпша кшпелілеріні тарихи білімі аза этносыны алыптаса бастаан А Орда кезеінен бергі уаытты амтиды. Осы арада егер азатар зіні тп негізін са, йсіндерден бастаса, онда А Ордаа дейінгі тарихи білім, зіні бастауларын алай алыптастыран деген сра туындайды. Сондытан біз, з зерттеуімізді бірінші тарауында ммкіндігінше лтты тарихи білімні кзін тауып, оны В.П. Юдин айтып отыран Дешті ыпша кшпелілеріні тарихи біліміне жаластыра келе, кеес дуіріне ластыруды масат еттік.

Академик М.. озыбаев «... бізді лы Сахарада да ркениет 1500-2000 жыл брын пайда болды деп есептеуге длелдер баршылы» [8] – деп шегелеп айтса, онда аза халын ркениеттілікке жеткізген білу мен біліктілікті жне тірлік дінмен бірге келген білімді, аыздан басталып, ауыз дебиетіне ласан тарихи білімді, VIII асырда ислам дінімен бірге келген тарихи білімді, ойма жазудан басталып, кркем дебиетке ласан дстрлі тарихи білімді алайша жоа шыарамыз. Сондытан да бл мселе, бгінгі тадаы республикалы жне халыаралы ауымдаы конференцияларды негізгі таырыбына айналып, кн тртібінен тспей келеді [9].

XVIII-XIX. Ресейді скери адамдары мен алымдары: А.И. Левшин, В.Г. Тизенгаузен, Н.А. Аристов, А.Н. Харузин, В.В. Радлов, В.В. Бартольд, Г.Н. Потанин т.б. азаты ауызша тарихы туралы естігендерін жазып алдыранмен, негізгі борыштары – з еліні мддесіне ызмет ету боландытан, азаты дстрлі тарихи білімі оларды брін бірдей ызытыра бермеген. Айталы, ауызша тарихты білімдік байыбына бармаан Ресей тарихшысы А.И. Левшин аза халыны лт болып алыптасуына дейінгі зейіндік деректерден айналып теді [10]. азатарды жойылуа тиіс нсіл ретінде кемсіткен А.И. Левшинді барынша сынаан В.В. Радлов болса, оан арама-арсы пікір айта келіп, азатара «отырышы халытарды дуіріне арама-арсы тран мдениет ркениетіні баспалдаы» ретінде жоары баа берген [11].

Біздіше, тариха кез-келген зерттеу жмысын ола аланда, американды антраполг Франц Баос айтандай, археолгияа, биологияа, лингвистикаа жне этнографияа жгіну жеткіліксіз [12]. Мселеге олардан маызы кем тспейтін саяси, леуметтік, лтты, діни, педагогикалы, психологиялы, дет-рыпты жне кркем дебиеттік факторларды да сер ететіндігі аны.

Сонымен егер ерте уаыттан бергі ауыз дебиеті ауызша тарих айту дстріні дамуына ыпал етіп, Дешті ыпша кшпелілеріні тарихи біліміне жеткізсе, аза хандыы кезіндегі жыраулар поэзиясы «Зар заман» аындарымен жаласын тапан тарихи білімге ласса, оны XIX. сонындаы аза аартушы-ойшылдары одан рі дамытып, кеес дуіріне дейін келсе, ал кеес дуіріндегі аза дебиеті ауызша тарихты астарлы трде дамыта білсе, онда аза халыны діліне тн дебиет арылы келген ауызша тарихи білімдегі шындыты дерек кзі ретінде арау басымдыы туындайды. Осыан осымша, бізді зерттеу жмысымызды нтижесі крсеткендей, бгінгі лтты тарих ылымы, заман аымына орай, зіні зерттеу станымдарында таы да мынандай жаа 3 басымдытара жетуді ажетсінеді:

1. азастанны Еуропа мен Азияны тйіскен жерінде орналасуы тарихи білімдегі зерттеу станымында геосаяси ммкіндіктермен санасу діснамасы сияты жаа туындап отыран басымдыты ажетсінеді;

2. азастан аумаындаы тркі мдениетіне арап, парсы, ытай тілдік мдениеттеріні орыс мдениеті ыпалыны сер етуінен кем болмаандыын крсету – тарихи шындыа жетуге кмектеседі;

3. Екі асырдан астам уаыт уын-сргін кргеніне арамастан ислам діні зіні міршедігін сатап алды. Ендеше, бгінгі тлім-трбие станымында, аза тарихындаы ислам дініні басымды рлін жоа шыара алмаймыз. Осы арадаы «тлім» сз тіркесіні кезіндегі білімні маынасын атаран рлін ескерген дрыс.

«Мселені зерттелу дегейі» атты тармашада тарихи білімні зерттелу барысы талданып крсетіледі.

Тарихи білім туралы алашы пікірталастар XVII-XVIII асырлардан, яни капиталимзні рістеу кезеіндегі Еуропадан бастау алады. Дл осы кезедерде тарихи-білімдік ой-санада кшпелілер ркениетін мойындамайтын Еуроцентризм станымдары кш ала бастады. Осыан байланысты жазу пайда болана дейінгі тарихи білімде зіндік рлі болан азатарды ауызша тарих айту дстрі кеес дуіріне дейін зерттелмеді.

С.Ж. Асфендияровтан бастап, кеес кезеіндегі тарихшыларды ебектерін ресми бір партиялы жйені идеологиялы ыпалы жадайындаы оларды станан методологиялы баытына бола, тарихнамадан аластай алмаймыз. Осы арада біз С.Ж. Асфендияров туралы М. Шоай дерегіне сйенсек, С.Ж. Асфендияров анша жерден марксист боланмен, Тркістан озалысыны шын мніндегі ткерістік мнін мойындап, тарихи білімдік ой-санада бірінші болып, лтты мемлекеттілікті марксизм аидаларымен бркемелеп крсетуді лгісін жасап беріп кеткен [13].

ХХ асырды 20-30 жылдарында А.П. Чуловшниковты, М. Тынышбаевты, Т. Шонанов,. Кемегеровтерді тарихи білімді жйелі жола тсіру баытындаы ебектері жариялананмен, ол авторлар лтты тарихи білімні тарихын арнайы зерттеуді масат етпеді. Бларды ішінде тарихи білімді дамытудаы М. Тынышбаевты рліне тоталса, ол бірінші болып аза тарихын баса лт кілдері тарапынан жазуды кемшіл тстарын крсетіп бере алды.

Кеестік тарихи білім мселесіні алашы тарихнамасын алыптастыруда Н.Н. Ванаг, М.В. Нечкина, А.М. Панкратова, Г.С. Фридлянд бастаан тарихшылар белсенді рл атарса, аза тарих ылымын білім ретінде жйелеуді алашы тарихнамасын жасауда А.М. Панкратова, А.В. Шестаков, А. Нсіпбеков сияты тарихшылар белсенділік крсетті. Алайда бл алымдарды зерттеулері большевиктер партиясы идеологтарыны ебектерін басшылыа алуды нтижесінде жазылды. Ол ебектерден (В.И. Ленин, И.В. Сталин, Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, А.С. Бубнов, М.С. Энштейн, А.С. Макаренко, М.Н. Покровский) идеологияа бой алдырылан халы аарту ісіні саясатандырыланы крінеді.

Кеес дуіріні 40-60 жылдарындаы аза тарихыны білімдік трыдан жазылуы мен ылыми жаынан жйеленуі Е. Бекмаханов есімімен байланысты. Ол «азастан XIX асырды 20-40 жылдарында» деп аталатын белгілі кітабын жазу стінде фольклорды маызды дерек кзі ретінде алан. Авторды зі атап крсеткендей, кітапта М.Ж. Кпеев,. Диваев, О. Шипин, С. Манов т.б. жазып алан халы маалдары, мтелдері жне ледері кеінен пайдаланылан [14].

Кеес дуіріндегі аза халыны этникалы саладаы рухани мдениетін тарихи білімдік ой-санада ылыми трыдан те тере жне ке ауымда зерттеген алым –.Х. Марлан. Біра ол тарихи білімдік жаынан асырлар бойы маызды рл атаран аза эпикалы жанрларын кезедерге блгенмен, оны білімдік мнін аша алмай, оны тек мдениет аумаында ана арастыруа мжбр болан [15].

Дегенмен, лкей Марлан даланы ауызша тарих айту лгісін жинастырумен бірге, ислам дініні тарихи білімдегі рлін дріптеп, оны баалауды лгісін Мшр Жсіп Кпейлына еліктеуден аланын оны 1940 жылы 5 атардаы «аза дебиетінде» жарияланан шаын мааласынан байаймыз. Онда: «Кез келген зерттеуші ылымдаы дінні ыпалын жоа шыара алмас», – деп крсетеді.

ХХ асырды 50-ші жылдарыны аяы мен 70 жылдарды басында жары крген Р.С. Слейменов, Ж. арасов, Ж. Амантаев,. Канафин,. Жаманбаев, С.Н. Соскинні ебектерінде аза-кеес интеллигенциясыны, ылым мен білімні даму тарихы кеінен арстырылды. Алайда, бл жылдардаы тарихшы алымдарды зерттеулерінде де лтты тарихи білімні даму ерекшеліктерін крсету мселесі шектеулі кйінде ала берді.

ХХ асырды 80-90 жылдары жоары оу орындарында білім беру ісін жетілдіру, азастан интеллигенциясыны алыптасуы мен теориялы мселелеріне арналан К.Д. Жоламановты, Х. бжановты, Л.Я. Гуревич пен. дайбергеновты жмыстары біз зерттеп отыран тарихи білімні даму тарихынан блек, мдениеттті баса салаларын амтиды.

ХХ асырды 90 жылдарыны басында 1917-1980 жылдардаы тарих ылымыны даму рдісіне тікелей атысты І. озыбаевты ебектері жарияланды. Алайда ол тарихи білімдік ой-санадаы лтты белгілерді ерте дниеден бергі дстрлі кріністеріне талдау жасамай, жалпы кеестік тарих ылымыны дадарыса рыну сырын ашуа талпынан.

ХХ асырды 90 жылдарыны екінші жартысынан бастап, 1986 жылы желтосан оиасыны серімен лтты тарихи-білімдік ой-санада ерекше серпін байалды. Осы тста М.. озыбаев, К. Нрпейіс, М. ойгелдиев, Т. Омарбеков, Ж.. асымбаев,.С. Ткенов сияты туелсіз азастанны алдыы шоыр тарихшылары демократиялы оамдаы жааша туелсіз тарихи ойлауды баытын крсетіп бере алды.

Белгілі алым Д. Дулатованы тарихи ебектерді талдаудаы тарихилы лгісін басшылыа алан М.. бусейітова мен Ж.О. Артыбаев [16] бастаан біратар жаашыл тарихшыларды ебектерінде трік халытарды деректері мен аза халыны этнографиялы деректеріні лтты тарихи білімді дамытудаы ерекшеліктеріне жоары мн берілген. Дегенмен, бл алымдарды жаа жола тсуіне зерттеуші К.Л. Есмаамбетовты ебектеріні де ыпалы боланы аны. йткені К.Л. Есмаамбетов - туелсіздікке дейін де азастан тарихыны шетелдік тарихнамада бейнеленуін згелерден брын крсетіп келе жатан тарихшы. К.Л. Есмаамбетов, Б.Б. Ермхановтардан кейін шетелдік шындыты жаа мірге сйкес тарихи білімдік баытта дерек кзі ретінде зерделеу – Н. Мхаметханлыны «ытайдаы азатарды оамды тарихы (1860-1920 жж.)» деп аталатын монографиясы мен К. Несіпбаеваны докторлы жмысында амтылан.

Егер лтты тарихи білімді дамытуда аза ауылыны ерекше рл атаратынымен санасса, онда осы ауыл трмысындаы «атада» деректермен айшыталан О. Мхатованы ебектерінен тарихи білімді одан рі дамытуды нды мліметтерін іздеп табуа болады.

Жаа асыр басындаы ебектерден, мдени-аарту мселелерін зерттеген. Ахметовты, мдениет саласындаы мемелекет саясатын зерттеген А. апаеваны, аза зиялылары тарихын зерттеген А. Ауанасованы, кеестік азастанны ылыми жне шыармашылы интеллигенциясы тарихыны тарихнамасын зерттеген Г.М. Ккенованы жмыстарын атауа болады. Аталан алымдарды монографияларында ХХ асырды 1917-1991 жылдарындаы мдениет саласы, аза зиялыларымен интеллигенция ызметі жне коммунистік партияны станан идеологиясынан туындайтын асіретті тарихты астары ашылан.

Зерттеуші Т.. Тлебаев «XIX. II-жартысы мен ХХ. басындаы азастана капитализмні енуіні тарихнамасы» деп аталатын ылыми зерттеу жмысында тарихи білімді жетілдіру шін, аза жеріндегі капитализмні алыптасу, даму барысы жніндегі мселелерді де ылыми тарихнамалы трыдан талдау жасау керектігін сынады.

Бгінде,. Суханбердина мен. Ткенов сияты деректану саласында ерен ебек еткен мамандарды ісін алым. Атабаев жаластырып келеді. алым зіні оматы ебектерінде «Тркістан уалаятыны газетінен» бастап бгінгі кнге дейінгі лтты баспасз тарихын кезедерге бліп крсетсе, бл лтты тарихи білімні даму рісін білуге де кмектеседі.

Кеес империясы кезінде де, жаа азастан жадайында да Отанды тарихнамада Ресей елі тарихынан болан жетістіктерді ескерусіз алдырмауды тарихи білімдегі басымдыа жатызуды айтып кеткен тарихшы З. Алдамжар болатын [17].

2000 жылдан бергі оралан біратар кандидатты диссертацияларда лт зиялыларыны тарихи білімді дамытудаы рлі (Ш. Омарбеков), тарихты кезедерге блуді жаа жолдары (С. Кентбеков), Туелсіздік кезіндегі тарихнамалы ой-пікір (Ш.Ж. Нартбаев), ХХ асырдаы халы рамыны тарихнамасы (Л. Тлешова) сияты мселелер ктерілген. Алайда бл зерттеушілер азастандаы тарихи білімні теориялы-методологиялы мселелерін жан-жаты трыдан емес, жекелеген тарихи оиаларды жетегінде арастырады.

азастан тарихшыларыны ішінде бізді жмысымыза бірден-бір жаын келетін жмыс – М. Алпысбес пен З.К. Ноаеваны диссертациялы жмыстары [18]. М. Алпысбесті зерттеуінде шежірені тарихи деректік мні кешенді трде арастырылса, З.К. Ноаева негізінен, еліміздегі жоары оу орындарында тарих факультеттері мен кафедраларды рылу тарихын жне тарихшы мамандарды даярлау тарихын ішінара баяндап, тарихи білімні теориялы жаына бармаан. Ал Ресей тарихшылары А.Н. Терехов, К.А. Ушмаеваларды [19] Ресейді жекелеген айматарындаы жоары тарихи білімні алыптасуы мен дамуын крсететін диссертациялы жмыстары одатас республикаларды тарихымен байланыссыз зерттелтен.

Жоарыда аталан тарихи білімге атысты тарихнаманы логикалы жаласы есебінде Елбасыны сынысы бойынша 2004-жылы азастан Республикасында «Мдени мра» мемлекеттік бадарламасы абылданып, елімізде тарихи сананы алыптастыру рдісі прменді жргізіле бастады. Бл орайда, «Мдени мра» бадарламасыны «Тарих жне этнография» секциясыны «Тарих – адамзат аыл-ойыны азынасы» сериясы мшелеріні кшімен шыарыла бастаан он томды ебек бізді лемдік тарихи рдістен хабардар етіп, зерттеу баытындаы ынтамыз бен ізденісімізге трткі болды.

азіргі тадаы гуманитарлы жне оамды ылым салаларыны зерттеушілеріне тн рдіс – тарихи сана алыптастыруды лтты дстрлерден іздеу болып табылады. Айталы,.А. Есімов («азастан тарихыны деректануы» – 1999), Л. Жсіпова, Е.. Жсіпов, З.Е. Елешова, Г. Жгенбаева сияты тарихшылар з зерттеулерінде ауыз дебиетіні тарихи дерек кзі болатын рлін мойындауа шаырса, Ж. Тілепов,. Тараов сияты дебиетшілер тарихи шындытарды дебиеттен де иналмай табуа болатынын зерттеді. Сол сияты. Жарыбаев, С. алиев,. ожахметова, С. забаева сияты этнопсихология мен этнопедагогиканы мамандары білімдік ой-санадаы лтты трбиені рлін ктеріп, тарихи сана алыптастыруа з лестерін осып келеді. Ал философтар А. асабек, М.С. Орынбеков, Д. Кішібеков, Ж. Алтаев, А. Айталы,. Есім т.б. аза философиясын оамды сананы баса да трлерімен тыыз байланыстыра арайды. Бл рдістер лтты тарихи білімні ылыми-теориялы мселелерін анытауды жеілдетеді жне болашата тарихи білім мселесін зерттеудегі гуманитарлы жне оамды ылымдарды бірлігін ажетсінеді.

«азастанда отанды тарихи білімні алыптасуы мен дамуы туралы деректер» атты тармашада мселені деректік негіздері талданан.

Сан асырлар бойы тірлік дінді берік станан са-йсіндер тарихи білімні дін арылы дамыан лгісін трік тілдестерге аманат ретінде алдыран. Тркіленуге негіз болан хндарды билеушісі йсін жртында алан жас нрестені асыр бааннын естіп, киені діретіне жорыан. Кейін ер жете келе, жааы бала, кесіні жрты – йсін еліне ие болан. Бл оиа шамамен б.д.э. II асырды кейінгі жартысына тн. (араыз. Ежелгі йсін елі. – рімжі, 2005. – Б. 13, 31). Демек, бастауын сатардан рбітетін отанды тарихымызды зі тірлік дінмен абысан тарихи білімні нтижесі.

аза жеріне VIII асырдан енгізілген ислам дініні ыпалы брыннан бар трмысты білімді ылыма бейімдеп, IX-XII асырларда аза елін бкіл лемге танытан бірнеше лама-ойшылдарды тарихи аренаа шыаран, ал оларды брі ислам дінін мемлекеттік дін ретінде мойынснан еді. Тіпті лы Шыысхан рпатарыны зі оны кзі жмыла салып, ислам дініне мемлекеттік мртебе бергені тарихтан белгілі. Ендеше, бл тарихи оиа да дстрлі тарихи білімдегі дінні деректік мнін крсетеді.

аза еліні тарихи білімдік ой-санасын алыптастыру тарихшы-алым Мхаммед Хайдар Дулатиды да лесіне тиседі. Ол зіні «Тарих-и Рашиди» ебегіні беташарын «Мейірімді, раымды Алланы атымен бастаан». Егер біз «Тарих-и Рашидиді» азаша маынасын «Ха жолындаылар тарихы» деп аударып жрсек, онда Мхаммед Хайдар Дулати бабамызды рпаа алдыран мрасында «ха» сзін назара алуы бекер емес. Демек ха дін – ислам дінімен бірге келген тарихи білімні жетістігі болып табылады.

Тірлік жне мсылман дін ттастытары А Орданы кезінен басталатын этникалы бірлік негізіндегі тарихи білімге жеткізсе, ол осы аралытарда алыптасан азаы діл дерегіні нтижесі. Осы арада халымызды ділін оны тарихымен бірге арастыруды жатайтын азастанды философ А. асабекті пікіріне осарымыз, ислам дініні азаы ділге ана емес, азаты ауызша тарихына да ыпалы болан.

лтты тарихи білімді алыптастыруа днекер болан діл дерегі аза халына тн рухани ндылытарды алыптасуын да тездетті. Жауінгерлік дстрді орнытыран «Ер Тарын», «обыланды», «Алпамыс» жырлары мен дстрлі йлену тойы, л жне ыз баланы трбиелеу дстрін орнытыран «ыз Жібек», «Мапал», «Бозжігіт» дастандары азаты ебек арекеті, дет-рыптары, халыты ойындары мен мейрамдары, музыка жне зерделі сз нерлері арылы бір-бірімен з ндестіктерін тауып жатса, бл – тарихи білімді дамытудаы ділдік деректі маызын айатайды.

аза хандыы дуірінде осы ділдік ерекшеліктерді тарихи білімде орнытыруды жаршылары билер мен жыраулар жне сал-сері, аын-сазгерлер болды. Ал Ресейге еріксіз бодан болан тста ол дстрді «Зар-заман» атауын алан аындар мен аза аартушы-демократтары жаластырды. Бларды тсында тарихи білімдегі шежірелік дстрді хата тсіру жанданып, ХХ асыр басындаы лт зиялылары арылы астарлы мнге ие болан тарихи білім зін ел мен жер мселесі, лт пен рпа амы, отарлы езгіні айыптау, халыты азаттыа, тедікке ндеу, оуа, ылыма тарту, ебекке баулу баытындаы дамуа бадар станды. Кеес дуіріні алашы екі он жылдыында, лтты тарихты білім ретінде жйелі оытуды ылыма негізделген кезеі басталанда, М. Тынышбаев, С. Асфендияров, Т. Шонанов,. Кемегеров сияты ксіби аза тарихшылары шындыты айтуды рбандарына айналып кете барды.

Дстрлі тарихи білімні алыптасуында асырлар бойы тарихпен атар жріп отыран аза дебиетіні деректік рл атараны бізді зерттеуімізді негізгі арауы болып отыр. аза дебиетіні тарихи деректік рлі кеес дуіріні зінде-а дебиетші алымдар тарапынан длелденген. ХХ асыр басындаы. Бкейханов бастаан алаш арыстарынан бері арай М. уезов, С. Манов, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев,. Жумалив, І. Есенберлиндерді жолын З. Ахметов, Р. Бердібаев, З. абдолов, С. ирабаев, С. асабасов, Ш. Елеукенов, Т. Ккішев, Н. Келімбетов, Т. Аселеу,. Салара сияты крнекті филолог алымдар здеріні іргелі зерттеулері арылы лтты дебиетпен келген тарихи білімді дамыта білді. Олар ежелгі тркілерді ары ата-тегі саналатын сатарды батырлы жырлары арасындаы мазмн, тр, стиль бірлігін тарихи дстр жаластыы трысынан ылыми негізде длелдеді. Сол себепті б.з.б. дуірлерде шыарылан «Алып Ер Тоа», «Шу батыр», «Атилла», «Кк брі» жне «Ергенеон» дастандары бгінгі азастан тарихыны ауызша айтылуындаы дерек кздері болып табылады демекшіміз. Сондай-а, аталан тарихи дастандар зінен кейінгі Трік аандыы тсындаы тарихи «Клтегін», «Тоныкк», «Білге аан» жырлары ылыма дейінгі тарихи білімдік ждігерлерді жазылуына лгі-неге, негіз болды. Трік аандыында жазба дебиет негізіндегі тарихи білім зінен брындаы сатар мен йсіндерді жне ндарды ауыз дебиетіндегі тарихи білім лгілерімен генезистік типологиялы дстрлік ндестікте дамыды.

Оыз аандыы дуірінде шыарылан тарихи білім бастауларыны бірі «орыт ата» кітабы, бдан кейінгі арахан мемлекеті тсындаы, немесе ислам дуірі (IX-XII.) деп аталатын тарихи кезедер тркі халытарыны тарихи білімдік даму тарихындаы айта ркендеу – Ренессанс дуірі ретінде тарихи айналыса енді.

Алтын Орда дуірінен (XIII-XV.) кеес дуіріне дейінігі аза халын раан ру-тайпалар арахан мемлекеті тсындаы дебиетпен келген білімдік жетістіктерді бгінгі аза тарихшыларына дстрлі ауызша тарих айтудан алан дерек ретінде жне бабалар аманаты есебінде табыстады.

йгілі тарихшы Е. Бекмаханов болса, сол киелі аманаттан орытынды шыара келе, асырлар ойнауынан жеткен Кенесарыа байланысты тарихи оианы сомдаанда, зерттеуші Я. Палферовты Нысанбай аынны сзін алай пайдалананын з зерттеуіне кіріктіріп, ксемінен айырылан азатарды тере айысын шебер крсеткен. Немесе, Е. Бекмаханов Ж. Жабаевты сйлету арылы оны ырыз-аза атынасы мен лы жздегі аза батырларыны ктеріліске кзарасы жніндегі жыр дерегін зерттеуіне арау еткен.

Фольклорлы эпосты тарихи шындыа жаындатандарды атарынан С. Сейфуллин, Т. Шойынбаев,. оыратбаев, Р. Бердібай, С. асабасов, Н. Трелов, Е. Трсынов, Ж. Тілепов т.б. сияты алымдар мен зерттеушілерді креміз. сіресе профессор Ж. Тілепов «Елім деп еіреп туан ерлер жыры», «Тарих жне дебиет» атты монографиялы ебектерінде Жаножа батыр туралы халы жырларын, батыр мір срген оам мен заман тынысын, боданды дуірінде туан азатты ктерілісін бейнелейтін жырлардаы тарихи шындыты табиатын жан-жаты талдап, байыпты таразылады. Жаножа ктерілісі туралы жырды алашы деректік негізін орыс зерттеушісі И.В. Аничковты 1894 жылы азан аласынан шыаран «аза батыры Жаножа Нрмхамедлы» атты тарихи очеркінен табамыз. Алайда, И.В. Аничковты зі де Жаножа туралы деректі оны те жаын туысы Мсабай жыраудан аланын жасырмайды. алай боланда да, жыраулы деректер лтты тарихи білімні ылыма дейінгі алашы кріністеріні бірі болып табылады.

ХХ асырды 60-90 жылдары аза дебиетіндегі лтты тарихи таырып, отанды тарихи ойды баытына сер етіп, оны бостанды идеясын ктеруіне мрынды болды. Бл трыда І. Есемберлинні («аар», «Алмас ылыш», «Жанталас», «Алтын Орда»), Ш. Мртазаны («ызыл жебе»), М. Маауинні («Аласапыран»), О. Слейменовты («АЗиЯ»),. Кекілбаевты («ркер», «Еле-ала»),. лімжановты («Жаушы», «стазды оралуы», «Махамбетті жебесі»), С. Жнісовты («Аан сері»), С. Сматаевты («Елім-ай») тарихи романдары аза дебиетіні ана емес, аза тарихыны да дерегіне айналды. Сол сияты Б. Сопабаевты,. Жмділовты, Т. Тотаровты,. Таразиді, Т. аупынбаевты, Б. Нржекелыны, Ж. Трлыбайлыны т.б. жаа романдары тарихи деректер негізінде жазылан.

Зерттеп отыран мселені мнін ашуда аза халыны XX асыр басындаы оамды-саяси ойыны кшбасшысы Алаш озалысына атысты тарихи деректер аса маызды. Бл деректер кеес билігі орнаана дейінгі аза еліні оамды-саяси жне леуметтік идеологиялы ахуалын тарихи-білімдік трыдан анытауа ммкіндік береді. Ол леуметтік объектіні саяси жне леуметтік-психологиялы сипаттамасын жасауда да маызды.

Зерттеу таырыбымыза атысты деректерді дені ірі мраат орларында саталан. Таырыпты ашуда азастан (РК(б)П, БК(б)П, КОКП) съездеріні, пленумдарыны идеологиялы мселелер жніндегі материалдары мен аулы-арарлары, кеес, ксіпода жне комсомол органдарыны директивалы материалдары: кеес съездеріні аулы арарлары (КСРО ХКК, аз ХКК), идеологиялы мселелермен айналысатын блімдерді жаттары, газет-журнал редакцияларыны жаттары кеестік тоталитарлы жйені мерзімді басылымдарды гіт-насихат аруы ретінде пайдалануын анытауда кеінен пайдаланылды. Жмыста Р Президенті мраатыны, Р Орталы Мемлекеттік мраатыны деректері пайдаланылды.

Диссертацияны деректік негізін толытыруда 1990 жылдардан бастап абылданан білім стандарттары мен тжырымдарды, зерттеу жаттарыны, за нормалары мен мемлекеттік бадарламаларды, Елбасы кітаптары мен Жолдауларыны рлі жоары. Оларда жаа азастанны тарихи білімдегі станым басымдытары, аза халыны лтты тарихи білім ерекшеліктеріні белгіленуі т.б. мселелер крініс тапан.

Марксизм-ленинизм классиктеріні шыармалары, Коммунистік партия ксемдері мен жетекші партиялы ызметтер атаран коммунистерді маалалары мен сйлеген сздері зерттеуде кеінен пайдаланылды. Зерттеуді деректік негізіні басым блігін мерзімді басылымдар материалдары райды. Оларды ылыми зерттеуде пайдалана отырып, ондаы оамды-саяси ахуалды, тарихи білімні оамдаы орны мен рлін жне оны мдени мірдегі зіндік ерекшелігін білуге болады.

«лтты тарихи білімні даму кезедері мен баыттары», – деп аталатын тармашада азастандаы тарихи білімні алыптасуы мен дамуын кезедерге блуді алашы нсасы берілді.

XV асырда зіні лтты келбетін орнытырып, халы ретіндегі тарихын бастаан азатар, жадылы есте стау арылы ежелден алыптасан тркілерді дстрлі тарихи білімін ауызша тарихты классикалы лгісі – шежіре айту дстріне жеткізді.

Егер, аза халындаы «Тегін білмеген тексіз», «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген зерделі сздерді байыбына ілсек, рпаты шыан тегі мен туан атасын білуге баыттау сияты тарихи білімгдік негені креміз. Бл-бір жаынан. Екінші жаынан, сол зерделі сз жолдары елді бірлігін, оны лтты белгісін сатауды білдіреді. шіншіден, азата ран сияты орны бар осы киелі сздер рбір азаты зердесінде саталып, кні бгінге дейін ділдік ерекшелігіміздегі зіндік лесін жоалтпай келеді.

Жеті атадан тарайтын рдіс туысты аралы атынаса (жігітті ш жрты) жеткізіп, біртіндеп бтіндей бір лтты (азаты) трмыс-салт нормаларына ласты. Бл оамды мірді реттейтін за, кодекс дегейіне ктерілген. «Жазба заны орнына «ауылыда ария болса, сызып ойан хаттай болады» деген сарынмен бірден-бірге сз мрасын алдырып отыратын асаалдар болды. Блар за кітабыны (кодекс законов) орнына сталды» [20, б. 40]. Демек, туысты арым-атынастар сияты табии тарихи білім нтижелерінен орытынды шыару шін жеті атады біліп, шежіре тарата білу аза дстрінде мірлік ажетке айналып келген. Бізді зіндік ділі бар ел болуымызды да тп азыы осында. Ендеше тнып тран тарихты баяндайтын осы шежіре тарихи білім орын тзетін киелі деректі наыз зі.

Зерде категориясы мен шежіре айту дстрі лтты тарихи білімні алыптасуы мен дамуындаы е басты буын боланмен, біз жалпы лтты тарихи білімні алыптасуы мен даму баытын трмысты, ылыма дейінгі жне ылыма-теориялы деп 3-ке жіктеп, оны ежелгі дуірден бгінгі кнге дейінгі рылымын 7 дуір, 5 кезеге блуді жатаймыз:

1-ші баыт (трмысты тарихи білім) 2 кезенен трады:

а) Тарихи білімні пайда болу кезеі;

б) Дстрлі тарихи білімні алыптасу кезеі.

Бларды райсысы жеке-жеке дуірге блінеді. Осы арада тарихта айтылатын тас дуірі мен алашы ауымды рылыс аралыында алыптаса бастаан тарихи білімді тгелімен 1-ші дуірді лесіне кіргіземіз. Осы дуірдегі тарихи білім нышандары табиат пияларын білуге мтылу сияты философиялы ым шеберінде бой ктере бастайды. Ал тарихтаы са-йсін дуірі мен тркі дуірі аралыында дами бастаан тарихи білімді 2-ші дуір лесіне кіргіземіз. Бл дуірдегі тарихи білім нышандары философиялы ымдаы зердені тменгі сатысы-пайымдау арылы ммкін болады.

2-ші баыт (ылыма дейінгі тарихи білім) лкен бір кезе (есеп бойынша 3-ші кезе) барысында алыптасанмен, бл кезе 3 дуірге блінеді (III-IV-V дуір). 3-ші дуір аза жеріне арабтарды келуінен А Орданы дниеге келуі аралыын амтыса, ол философиялы ымдаы дін арылы болжау нтижесінде болан тарихи білімді дниеге келді. Осы 2-ші баыт ішіндегі 4-ші дуір аза хандыыны ылаптасуынан бастап, Ресейге еріксіз бодан болан тстаы лтты тарихи білімні пайда болуын философиялы ымдаы зерделеуді нтижесі деп тгінгеніміз жн. Ал 2-ші баыт ішіндегі 5-ші дуірдегі лтты тарихи білім, лт-азатты озалыстар арылы бой ктеріп, «зар-заман» аындары арылы аза-демократ-аартушыларыны кзарастарына ласса, бл рдіс философиялы тсініктегі зерделі сын арылы жзеге асты.

3-ші баыт (ылыми-теориялы тарихи білім) 2 кезе жне, 2 дуірге блінеді. Мндаы 1-ші кезе (есеп бойынша 4-ші кезе), 6-шы кеес дуірі кезінде саясат арылы жйелі жола тсіп, 1935 жылдан бастап идеологиялы жаынан ыспаа алынан тарихи білім. Ал есеп бойынша, 5-ші соы кезендегі лтты тарихи білім 7-ші туелсіздік дуірімен бірге келіп, айта жаырып отыр.

Сйтіп кріп отыранымыздай зерттеу жмысымызда лтты тарихи білімні алыптасуыны кезедері мен дуірлерін толы ашпай, XX асырдаы тарихи білімні даму ерекшелігін крсету де ммкін болмады.

«азастандаы лтты тарихи білімні алыптасу алышарттары» деген екінші тарауда лемдік ркениетке сай келетін аза халыны мдени-тарихи мраларыны, тіпті сатар мен йсін-хн дуіріндегі ерлік дастандар мен аза батырлар жырыны мазмн бірлігіні, эпосты жырларды тарихпен сабатастыыны ерекшеліктері ашылан. Дстрлі аза оамындаы тарихи білімні дамуындаы зіндік орны бар аза эпосыны тарихи кезедерге блу тарихнамасындаы. Марланнан бастау алатын шыысты иса-дастандар тріні ерекшеліктері де осы тарауда крініс тапан. Бізді байауымыздаы эпос зерттеушілеріні бріне тн орта белгі-мселені тарихи білімдік маызына емес, оны тарихилыын айтумен шектеледі.

Дние жзіндегі халытар асырлар бойы бір-бірімен аншама соысан кнні зінде, олар брібір бірінен-бірі йренді. Ал бл рдістерді кбі тарихи білім арылы болан дінні ыпалымен боланын жасыра алмаймыз. Орта асырлардаы бізді Мауараннаhp, Моолстан сияты рухани орталытарымыздаы негізгі жазба жазуынны рлін араб, парсы, кейінірек шаатай жазуы атарса, осыан байланысты бізді кезіндегі бабаларамызды кпшілігі ислам дінін енгізген сол елдерерді жазуын пайдаланып, тарихи білім жетістіктерін тркі тілінде лемге танытты. Дінні енгізілуімен тарихта алаш рет тркі тілі ылыми айналаса енгізіліп, зерттелді. Осы рдіс яни тарихи білімдегі ислам дініні басымдыы з эстафетасын кеес дуіріне дейін жеткізіді.

Дегенмен, XIX асырды ортасында азастанны Ресейге толы осылуына байланысты лкеде еуропалы лгідегі мектептерді кптеп ашыла бастауы лтты рух белгілеріне ауіп туызды. Міне, осындай кріністерге ашынан «зар-заман» аындары лтты тарихи білімдік дстрді жаластырып, оны аза аартушы-демократтар тобына жеткізе білді. Ал XIX асырды соы XX асырды бас кезіндегі аза еліндегі баспа ісіні ола алынуы ылыми тарихи білімні алыптасуына жаа жол ашты. Оны аза интеллигенциясыны алашы шоыры жаластырып кетті.

лтты тарихи білімні алыптасуындаы «жауыінгерлік дстр» ерекшелігі диссертацияны осы блімінде айрыша арастырылады. Оны себебі азаты еркін, жауынгер болан асиеттерінен туындайды. лтты тарихи білімні зегі де осы жауынгерлік дстрмен тікелей байланысты боланын жне оны длелдеріні де кптігіне арай біз Райымбек батырды тарихи білімдегі жауінгерлік дстрді жаластыра білу шеберлігін лгі етіп, оны кне кз арияларды ауызша тарих айту дстрімен байланыстыруа тырысты. Сондай-а арнайы тармашада, бір жаынан, абай, Сабдалы жырауларды деректеріне сйену арылы Райымбек батырды тарихи тласын крсетсек, екінші жаынын Райымбекті Хангелді, Ора сияты тарихта болан адамдарды негесін тарихи білімдік трыдан абылдау ерекшелігін жеткізуге мтылыс жасады. Аныы, бгінгі рпаа жеткен табалы тас та, ойма немесе, бітік трік жазуы мен, шешендік нері де жоарыдаы біз айтып отыран тарихи негені білімдік жемісіні нтижесі екендігін назарда стаан жн.

Біз осы диссертациямызда XIX асырдаы аза демократтарыны лтты тарихи білімді дамытуа осан лестерін мына тмендегіндей трыдан крсетуге тырысты:

- Ы. Алтынсарин з шыармаларын ана тілінде жазу арылы балалар дебиетіні лгісін алыптастыра отырып, тарихи білімні лтты моделін негіздеуге рекет жасаан аза арасынан шыан алашы демократ. Ол зіні «жаын досы» Н. Ильминскийге жазан бір хатында ырыздарды з тарихын жазуа ниетіні барып білдіріп, біра оны бастау шін материал жо деген сылтау айтса, бл оны з еліні тарихынан хабарсыздыын білдірмейді. Баложа биді трбиесінде сіп, сол кездегі аза тарихынан хабары мол алымдар арасында жрген Ыбырайды е болмаса, ауызша тарих айту дстрін білмеген дегендей орытынды шыарса, бестік болар. Біз з жмысымызды осы жадайларды ой-елегінен ткізе келе, Ы. Алтынсаринні Н. Ильминскийге аза тарихы туралы жазан хаты орыс саясаткерлерлерін аза тарихын діл жазуа астарлы трде лшындыру боланын длелдедік. Расында, Ыбрайды сол хатынан кейін В.В. Радлов, Н.М. Ядринцев, Н.А. Аристов, Н.И. Василевский, Ф.А. Щербина, В.В. Бартольд сияты аса крнекті алымдарды аза тарихын зерттеудегі таланттары жарырай крінсе, ол Ыбырайды азатар туралы деректерге срау салуыны нтижесі болатын.

- азаты ауызша тарихын оны лтты болмасыны негізінде одан рі дамытуда Абай нанбаевты рлі ерекше. Оны лтты тарихи білімді дамытудаы осы асиетін алашы байаан Міржаып Дулатов болатын [21]. Ол Абай мрасын халыты тарихи жадыны крінісі ретінде ыну керектігін сынан алашы крегенді адам болса, онда туелсіздік жадайындаы бгінгі біздерге, Абайды азаты ауызша тарих айту дстрін сатап, дамытан аса ірі оам айраткері ретінде де баалайтын мезгіл жетті.

лы аын інісі рі талантты шкірті Шкрімге азаты шыу тегі жнінде арнайы зерттеп, оны халыты з тл шежіресімен сабатастыра отырып, брыннан алыптасып алан жанса ымдарды терістігін ыныты етіп длелдеп, жааша жазуды тапсыран. Оны «Абай аза шежіресін жаз» деген со, он тоыз жасымнан аза шежіресін жинай бастадым [22] деп Шкрімні зі де растайды. Абайды туан халыны тарихын зерттеуге пейіл білдіруі «Біраз сз азаты тбі айдан шыаны туралы» деп алатын ебегі арылы ана белгілі емес. Ол 1890 жылы «Орта жз азатарыны рулары туралы» шежірелік – тарихи мааласын Н. Коншин атынан жарияласа, талантты шкірті Ккбайа Абылай мен Кенесары туралы дастан жазуды тапсыран. Абай би бола трып, шежірені ашы жазбааны біз шін беймлім. Біра ол зіні ара сздерінде азаты трмыс тіршілігін, зады – ыты, дет – рып нормаларын тарихи білімділік трыдан наышына келтіре баяндап, оны білім ретінде оытуды молдаа табыстаан. Абайды немересі Усиланы естелігіне жгінсек, одан баса молдалар кшіріп алып, Абайды ара сздерінен азаты кптеген балалары таныс болан. Демек, Абай халыты «кне сздерін» зіні ара сздеріне жинатап, аза халыны болашаы шін лтты ділдік ерекшеліктерін тарихи білім кзі ретінде кпшілікке сына білген. Ендеше Абайды аза оамындаы лы билерді соы болуымен бірге азаты ауызша тарих айту дстрін жаластыран тарихшы деп айтуа болады. М. уезов пен В.П. Юдинні «ара сз» туралы пікірлері бір жерден шыып, олар «ара сзді» тарихи білім ымына жатызан. Олай болса, аза оамында осы киелі ымды Абай сияты би дрежесіне жеткен тарихшылар ана рпатан – рпаа эстафетаа алдырып отыран. Оны бл арадаы айраткерлігі поэзияны з заманыны адамдарыны абылдау тйсігіне сйкестендіріп, халыты кнделікті мірінде жиі кездесетін тарихи былысты жеке адам тадыры араылы бере алу талантына байланысты. Ол зінен брыны халы жадында саталан аарманды эпостарды сюжетін бзбайды, айта оны жинаылап, натылап, оианы реалистік трыдан крсетіп, тарихи білімді з трысынан таныта білді. Оны адамды басты идея етіп алу шеберлігі шыыс фальклорыны сюжеті мен дінмен бірге келген тарихи білімді тілге тиек ету арылы жазылан ш поэмасында да кездеседі («Ескендір», «Маст», «зімні гімесі»).

Тарихи білімні ауызша тарих айту дстріні мірге йлесімді болуын адаалай білген Абай зіні жиырма тоызыншы сзінде «азаты маалдарыны кбіні іске татырлыы да бар, іске татыма тгіл, не дайшылыа, не адамшылыа жарайматыны да бар» [23] – деп кейіп, кптеген маалдарды олданыстаы тріне сын айтса, бл сол тарихи білімні тазалыына деген аморлы болатын.

Тіпті ол зіні ледерінде дстрлі мтелдерді маал дрежесінен асырып, афоризмге дейін ластырып, ауызша тарих айту дстрін заар биіктерден крсете білген.

«1920-1940 жылдардаы азастан тарихыны пн ретінде алыптасуы» деп аталатын шінші тарауда лтты тарихты ылыми даму жолына тскеніне арамастан, саяси – идеологиялы ыпалды салдарынан болан арама - арсылытар ашылады.

Кеес басшылыы азамат соысы кезінде скери ктемдік дістерге негізделген «соыс коммунизмі» саясатыны лгісімен 1919 жылды желтосан айында Орынбор аласында тарихи – статистикалы блімше дегенді рды. Бл блімше 1920 жылы 10 наурызда халыа ндеу жариялай отырып, тариха атысты материалдарды саралап, топтау, жйелеу, орытындылау ісіні брін ырыз лкелік скери комиссариатына тапсыруды белгіледі [24]. Блімше 1920 жылды 23 ыркйегінде ырыз (аза) лкесін зертеу оамы болып згертілсе, бл оамны 41 адамды рамында С.М. Медешев, А.К. Кенжин, А.Б. Байтрсыновтан баса жергілікті лтты кілдері болмады.

1921 жылды 1 желтосанынан бастап РКП(б)ОК-ны жанынан партия тарихын зерттеу бліміні рылып, келешектегі бкіл тарих ылымындаы зерттеу істерін йымдастыранда, партиялы жне тапты станымды алдыа орына шыарды. Осындай жадайда дстрлі тарихи білімге атысты деректерді мрааттара топтастыруды шектеулі рдістері де басталды.

Негізінен, кеес кіметіне берілген жне тапты партиялы станыма берік славян тектестерден тратын мраат ызметкерлері 1924 жылды атар, апан, наурыз айлары бойынша жоарыа берген есептерінде патша саясатына арсы болан азатарды толулары мен озалыстары туралы мліметтерді ана жинастыра аландарын млімдейді. Ал 1927 жылы 16 арашадаы есептерінде лтты тарих деректеріні тапшылыынан аза тарихын болжамдар негізінде жобамен жазуды сынады [25]. Шындыында, азатарды діндік ерекшелігіне сйкес тарихи факторларды ашып беретін аыз - гіме, ле – жыр, шешендік кне сз маамдары мен маал – мтелдерсіз бтін бір халыты тарихын жазу ммкін емес еді. Олай болса, кеес дуірінен 20 жылдарынан бастап ІІ жаанды соыса дейінгі аралыта лтты тарихи білімні рістеу болашаына ианат жасалып, тек партия тарихын кшейту шін Истпарта материал жинау озалыстары рістеген деген орытынды жасауа тура келді.

Жергілікті халыа атысты материалдарсыз азастанны тарихын жазуды иындыын тарихшы А.П. Чулошников та мойындаан [26].

Рас, А.П. Чулошниковты 1924 жылы жазылып біткен «История Казах – киргизского народа» деген ебегі Кеес дуірінде аза тарихын ылыми трыдан жйелеген е алашы туындылар атарынан орын алады [27]. Біра з кезегінде оан азаты крнекті тарихшысы М. Тынышбаев зіні кіліні толмайтынын білдірген. Оны айтуынша, А.П. Чулошниковты ебегіні 4/1 блігі ана аза тарихымен йлеседі, сондытан олданыса жарамайды [28].

Мраат деректеріне жгінсек, 1921 жылды соынан бастап аза тарихын жазуды Москва арылы шешуге талпыныс байалады. Тек ана 1921 жылды азан айынан 1922 жылды ыркйек айына дейін ырыз лкесін зерттеу оамыны 14 рет колегия мжілісі ткізілсе, сондаы аралан 16 мселе лкені этнографиясымен аза халыны тарихын жазу шін орталытан ірі алымдарды шаыруа атысты болан [29]. Алайда азастандаы ізденіс жмыстарын жргізуге орталытан кп ешкім ынталы бола ойан жо. Тіпті Москвадан ашылуы жоспарланан аза тарихын зерттеу институты да ашылмай алды. Ал осы кезде Ташкент аласында халы аарту институтында саба беріп, аза тарихын зерттеуге сбелі лес осып жрген жергілікті лт тарихшысы М. Тынышпаевты ебегі ескерілмеді. Бгінде сары тсті, сопа басты, кк кзді, аба саалды (Трік тектестерді ары ата-бабалары) деген сз тіркестерін тарихи айналыма иналмай енгізіп жрсек, бны ытай деректері арылы бізге жеткізген М. Тынышпаев болатын.

М. Тынышбаевты ізденістері «азастанды зеттеу оамын» лт зиялыларымен санасуа мжбр еттіі. оам зіні 1926 жылы болатын конференциясында М. Тынышбаевтан здері 5 жылда орытынды шыара алмаан жмыстарына жауап ктіп, мынадай салада ылыми баяндама жасап беруін тінді: азатарды тарихы; оларды тайпалы жіктелуі жне басты рулары; КСРО азатарыны шетелдегі тайпа-рулармен байланысы; соы сана бойынша азатарды саны жне азіргі кімшілік блуге сйкес оларды орналастыру: Тайпалар арасындаы байланыс: Тайпалы жне рулы блінуді ырыз-аза халыны экономикасына сері: азатара атысты маызды тарихы ебектерге жне статистикалы–экономикалы материалдара ысаша сиппттама т.б.

кішінке орай, М. Тынышбаев зіне жктелген жауапты баса да жмыстардан олы босамай, конференцияа атыса алмады. Біра зерттеуші Г. Жгенбаеваны айтысында, М. Тынышбаев «ырыз-аза тарихына материалдар» ебегіні жаласы ретінде «ырыз-азатар он жетінші жне он сегізінші асырларда» деген тарихи шыармасын жазан. Бізді ойымызша, М. Тынышбаевты осы шыармасы аза тарихына байланысты А.П. Чулошниковты оулыына кілі толмай, айта оан наразылы белгісі ретінде балама трыда жазылан сыайлы.

1924 жылдан, яни М. Тынышбаевты аза тарихына озау салуынан бастап, орыс тарихшылары да наты деректерге негізделген зерттеулерін жариялай бастады. Мысалы, 1924-1927 жылдар аза халыны лтты озалыстарыны тарихына атысты тек ана А.Ф. Рязановты бір зіні бір атар ебектері жары крді.

А.Ф. Рязановты зерттеулеріні негізгі таырыбы - патшаа арсы имылдар мен аза жеріндегі лтты-скери блімдеріні рылу алышарттары. Ол нені білдіреді? Біріншіден, аза тарихын жазанда, наты деректерге сйенуді жаа кеестік жолын крсетіп отыр; екіншіден, азатарды патша кіметіні озбырлыына арсы кресін насихаттап, аза тарихын жазуды саяси-идеологиялы баытын нсауды масат еткен.

«азастанды зерттеу оамыны» басармасы, мраат жаттары крсетіп отырандай, жергілікті тарихшы М. Тынышбаевпен санасуа баран: 1928 жылды 22 апанында болан «азастанды Зерттеу оамыны» Басарма мжілісінде «баспа жмыстары мен басып шыару жне М. Тынышбаевпен тілдесу» мселесі арнайы аралып, онда М. Тынышбаевтан жмыстарын ммкін болса, телеграф арылы тездетіп жіберуді тініп сраан аулы абылданан. Онда «Сообщать автору, что согласны принять их прав переписка относится за счет автора.

Сделать запрос относительно заявке Наркомпросу на работу М. Тынышбаева» – деген жолдарын оимыз [30].

Кп кешікпей, М. Тынышбаевтан баса да лт тарихшыларымен санасу ажеттігі туындап, ылыми жне ылыми дістемелік кеесті жоспары бойынша 1924-1925 жылдары М. Дулатовты «ырыз халыны тарихы» оулыын 25 баспа таба клемінде таралымы 3 мы дана етіп шыару белгіленді. Сондай-а Т. Шонановты таралымы 3 мы даналы 15 баспа таба клеміндегі «ырыздарды жер мселесіндегі тарихыны очерігі» оулыын шыару да жоспарланан.

Алайда кейін осы жоарыдаы лт тарихшыларыны ебектерін оырман олынан кре алмаса, онда ол оулытар кеес тарихшыларыны атасы Н.М. Покровскийді ебектеріні асында цензурадан тпей алан деген тотама келуге болады.

1927 жылды аяына арай азастанны ылыми зерттеу институтын ру туралы уаытша Ережені шарттарына сйкес азастан аумаында лкені тануа байланысты зерттеу жмыстарын жргізу ола алынан еді. Бан «КСРО-ны рбір азаматы лке танушы болуы керек!» ранымен 1927 жылды 11-14-ші желтосанында Москвада ткен конференцияны ерекше ыпалы болды. Осыдан кейін кп кешікпей, Ташкентте Т. Жргеновты басшылыымен аза лкетану Бюросы жмыс істей бастады. Онда аза халыны тарихына атысты зерттеу жмыстарыны институты арын аланы соншалы, ХАК тарапынан ылыми зерттеу институты рыланша бюроны кез-келген ылыми зерттеу жмыстарын з бетімен жргізуіне сенім білдірілді.

Алайда 1928 жылы 14 атар айынан бастап ашылан азастандаы ылыми зеттеу институты Т. Жргенов йымдастыран аза лкетану Бюросыны базалы негізінде рылан жо. Тіпті осы мекемені рылуына йты болан С.Ж. Асфендияров 1932 жылы КСРО ылым Академиясыны азастанды базасы рыланда, оны жмыс дістеріне сын айтам деп, кейін жазысыз жазаланды.

Кеес дуіріндегі оамды ортада лтты тарихи білімні ыспаа алыну крінісі Бкілресейлік Орталы Атару Комитеттеріні ислам дініне арсы жасалан озбырлыынан да аны крінді. Айталы, 1924 жылды 9-шы маусымындаы осы Комитетті аулысында лтты тарихи білімдегі мсылманды дінні ыпалын тмендету масатында шешім абылдаса [31], осы жылды 24-ші шілдесіндегі аулыда мсылманды сенім іліміне берілгендікті оытып, насихаттау кеес мектептеріне жат былыс екендігі крсетілді.

Кеес басшылыы атеистік трбие жргізуде 1921 жылы улиеатада дниеге келіп, 1930 жылды атарына дейін мір срген «осшы Одаын» шебер пайдаланды.

«осшы одаы» – дстрлі тарихи білім лгілерін рушылды пен лтшылдыа балап, саясатпен безендірілген тарихи білімні орныуына днекер болан ерікті оам болатын.

1926 жылдан бастап тарихи білімні кеестік лгісі айындалды. Осы тста кеес басшылыы «мдени революцияны» іске асыру ранымен 1916-1917 жылдардаы крделі оиалара араласан немесе оны кзімен крген жергілікті ірі оам айраткерлеріне сол оиа жнінде естелік жазуды тапсырып, оларды болаша шыармаларын цензуралауды масат етті. Оны жзеге асыру шін ХАК-таы Академиялы орталыты (Акцентр) аты згертіліп, оан Мемлекеттік ылыми кеес (ГУС) мртебесі беріліп, кшейтілді. Енді бл мекеме ылыми жне ылыми дістемелік болып, екі блімде жмыс істейтін бірнеше секциялар мен кіші секциялара блінді. Осылайша ке ауымды рылан ГУС кп кешікпей, тарихи білімні кеестік тп негізі ретіндегі «азастан тарихынан орта мектепті оулыы шін конспекті» дегенді дниеге келді.

Ол бойынша Алашорданы уаытша кіметпен ымыраа баруы сыналып, уаытша кімет таайындаан комиссарлар патша кіметіні саясатын жргізушілер ретінде айыпталды. Сондай-а Алашорданы тамыры «аза» газеті мен «Айап» журналыны шыарылуында деп йарылып, Алашорданы ткізген съездері анаушыларды мддесін шешуге бааытталан деген тжырым жасалынды.

1935 жылы «Орта мектептегі азастан тарихы оулыы шін конспекті» деген атаумен дниеге келген екінші кеестік тарихи білімдік бадарлама шыарылып, оны негізгі мазмны «аза лтшылдыыны» халыа жат мнін ашуа баытталды. Біра сол кездегі халы аарту комиссары Т. Жргенов ол конспектіні схемасына згеріс егізіп, оны шінші блімін «азастан – патша кіметіні отары. ХІХ асырды ортасы – ХХ асырды басы» деп тзеткен [32].

Сйтіп екінші «Конспект» Т. Жргенов енгізген тзетуге дейін патша отарлауыны ауымды масатын айын крсете алмай,, саясата бой алдырды.

Ал Т. Жргенов болса, «Конспектіні» мазмнын тарихта наты болан оиалармен байланыстыруды жатап, оныс аударуды салдарын, миссионерлерді ызметін, отарлаушыларды шикізата ызыу масатын «Конспектіге» енгізген. Тіпті ол батыл адам жасай отырып, аза лтшылдыыны тамырын іздеуге ызыпай, Алашордашыларды саяси партиясына баа беруді «Конспектіден» алып тастаан.

Белгілі бір елдегі тарихи білімдік ой сананы баса бір бтен елді мддесі трысынан шешу – сол елдегі тарихи білімні даму динамикасын тежесе, азастан – з туелсіздігін алана дейін тарихи білімде сондай кедергілерді крген ел. Тіпті социалистік жйе деп аталатын саяси рылымны лт саясатына сйкес тарихи білімні тек кеестік лгісі ана дріптелді.

Бгінгі аза еліні жаашыл тарихшылары зі еліні рухани жааруын жаа сападаы тарихи танымды алыптастырудан іздейді. Айталы, М.. ойгелді Орталы Азия мемлекеттеріні тарихи мдени жне рухани ттастытарыны бірегейлігін аталан мемлекеттерді одаын руа жетелейтін тарихи алышарт ретінде арайды. Бгде ел кзарастарында кездесетін жасатытарды р елді з зерттеушілері бтіндемей болмайды - деп айтан В.О. Ключевскийді пікірін жатаан М.. озыбаев та, тарихи білімні лемдік тзілуіні сипатын крсете алды.

Расында, Ресей тарихы ХХ асырдаы осы елде болан ш ткерістерден кейінгі дуірге зіні лтты аймаын бзбаан кйде жетсе, оны осы алпын сатау шін, сіресе орыс халыны тарихтаы мерейін стем ету шін, бірінші орыс ткерісінен басталан кеестерді халыты – баралы мнін дріптеудді бркеніп ана жзеге асыра алан еді.

1922 жылы КСРО-ны рылуын «Социолизмні мддесі» деген дапыртпен безендіру тарихшы М.Н. Покровскийді есімімен байланысты. Ол КСРО рыланнан кейін, 1924 жылы 1905-1907 жылдардаы орыс ткерісіні 20 жылдыы арсаында бірінші орыс революциясыны баралы мнін дріптей келе, КСРО-ны руды йтысы болып отыран Ресейді брыны басып алан жерлерін осы елді пайдасына шешіп беруді тарихи білімдік жымысы трін сынды [33].

Осы маала жалиялана салысымен 1924 жылды соы ш айыны ішінде азастана ш жеделхат хат келіп тскен. Онда кеестік лгідегі социализм орнатуды бірінші орыс революциясыны 20 жылдыымен байланыстыруды астары ашылан [34]. Осыдан бастап кеестік тарихнамада бірінші орыс революциясы келесі революциялара репетиция боландыы дріптелген болса, азастан шін оны ондай бааа лайы еместігін кезінде С.Ж. Асфендияров айтан еді. Ол азастанда «анды жексенбіні» бірден олдаан орыс – аза ебекшілеріні бірлескен бас ктерулері болмаанын млімдеген. Дегенмен, 1920-30 жылдар тарихнамасындаы тарихи білімге атысты С.Ж. Асфендияровты кзарастары бгінгі кні М. Шоай ебектеріні ылыми айналыса тсуіне орай, зіні брыны айшылыты алпын одан рі крделендіріп отыр. алай боланда да, С.Ж. Асфендияровты сол кездегі аза тарихи біліміндегі басты міндет – социалистік рылысты тжірибелері мен «ділетті» оам руа жету жолдарын марксизм теориясы трысынан зерттеуді сынуа мжбр боланы тарихи шынды. Осыны нтижесі бірінші орыс революциясында дниеге келген кеестерді халыты мнін дріптеуде С.Ж. Асфендияровты шебер пайдалана білген кеестік идеологтарды тарихи білім лгісіні саясаттандырылан трін келгені бгінде млім болып отыр.

1932 жылы кеестік тарих ылымына большевизм теориясын орнытыран Н.М. Покровский айтыс болысымен, кеестік тарихнама сталиндік доктринаны жетегіне ілесті.

БКП(б)-ны ысаша тарихы жарыа шыана дейін азастандаы тарихи білімді дамытуда «мдени революция» идеясын іске асыру науанын пайдаланан А. Байтрсыновты арасында, мдени істерге араласуа ырыз интеллегенциясын тарту арылы біршама жмыстар атарылды [35]. 1921 жылды 18 атарында болан жалпы аза халы аарту конференциясыны шешіміне сйкес аза тарихыны оулыын жазуа ммкіндік туып, 1921 жылды 26 тамызында абылданан Халы аарту комисариатыны колегия аулысымен аза тарихыны лтты белгілеріне негізделген материал жинастыруды жолдары арастырылды. Сондай-а ылыми блімдер мен оамдарды рлі сіп, ыпалы арттырылды. кінішке орай, лтты тарихи білімді жетілдіруге байланысты науандара араласудан жергілікті интелегенция кілдері шеттетілді. Аыры 1924 жылы А.П. Чулошниковты аза тарихына атысты очеркі асыыс жазылып, жарияланды. Дегенмен осы ебекті жарыа шыуымен М. Тынышбаев, Х. Досмхамедов, С. Асфендияров сияты лт тарихшыларыны таланты жарырай крінді. Біра 1939 жылы «БКП(б)-ны ысаша тарихыны» дниеге келуімен, лт тарихыны діл жазылуына шек келтірілді.

аза тарихыны ХХ асырды 40 жылдарында шындыа бейімделіп, айта жазылуы Е. Бекмаховты есімімен байланысты. Біра оны жазан ебектері соыс жылдарындаы «халытар достыы» ранын ктерген кеестік саясатты либералистік кріністерін шебер пайдалануды жемісі болатын. Шынында, 1943 жылдан бастап соыстаы орыс халыны рлі кшейген тста, «халытар достыы» миссиясыны аяталуымен, орысты шовинизм элементтері беле алып Е. Бекмахановты уындау да басталып кеткен еді. Дегенмен Е. Бекмаханов аза тарихын «Атандатардан» арашалауды бірінші болып бастап берді.

«Е. Бекмахановты ісінен» кейінгі лтты тарихи білімні тмшалануы 1947 жылы рылан «Білім» оамыны ызметімен де байланысты. Ол соыстан кейінгі тарихи білімдегі баытты марксизм-ленинизм ілімімен безендіріп, оны рісіндегі лтты белгілерді санадан аластау лгісін кздеген оамды йым болды. Сйтіп 1920-40 жж. р трлі саяси идеялы жоспарларды кш алуынан лтты тарихи білімні даму арыны баран сайын тежеле берді.

ХХ асырды 20-40 жж. азастандаы лтты тарихи білімні тежелуі кеестік педагогикалы оу жйесіндегі арама-айшылытардан ерекше байалды.

1920 жылды зінде азастандаы малімдер саны 1914 жылмен салыстыранда 2 есеге артты. ртрлі оу орындары мен мектеп саны да сті [36]. Осыан байланысты тарихи білімні ылыми трыдаы жйелі жола тсуі де басталды. Біра бны брі скери ктемдікпен барынша тез жргізілді.



Pages:     || 2 |
 





<


 
2013 www.disus.ru - «Бесплатная научная электронная библиотека»

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.
Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.