ОРЫТ АТА атындаы ЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ОЖ 346.26:330.34 олжазба ыында
БАЙМААНБЕТОВ ЕРБОЛАТ АБЛАНБЕКЛЫ
АГРАРЛЫ НДІРІСТЕГІ КСІПКЕРЛІКТІ РОЛІ ЖНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
(ызылорда облысы мліметтері негізінде)
6М050600 – Экономика (магистратура) мамандыы бойынша
экономика жне бизнес магистрі академиялы дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны
РЕФЕРАТ
ызылорда, 2012
Жмыс орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетінде орындалан.
ылыми жетекші: экономика ылымдарыны кандидаты
А.Е. Мханова
Ресми опонент: экономика ылымдарыны докторы
А.А. Шаханов
Диссертацияны орау 2012 ж. _____ маусымда _____ саатта орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетінде теді. 120014. ызылорда., йтеке би к-сі, 29А. (бас оу имараты, экономика факультеті, № 308 дрісхана)
Магистірлік диссертациямен орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады. (120014. ызылорда., Байсеитова к-сі, 100.)
КІРІСПЕ
Зерттеу таырыбыны зектілігі. Туелсіз елімізді аграрлы реформалары жзеге асыруыны барысында крделі мселелеріні бірі шаын бизнесті ауыл шаруашылы салаларыны экономикалы міндеттермен штастыру.
Осы саланы зерттеу маыздылыыны ерекшелігі азастан Президентіні халыа «2012 жолдауынан» туындайтын жалпы микрошаруашылы байланыстарды белсенді атысуы мен шаын ксіпкерлікті дамытуды ммкіндігіні за мерзімдік басымдылыын жзеге асыру болып табылады. Сондай-а, кіметті 2003-2005 ж.ж. ауылды ктеру жылдары деп таайындап, мемлекеттік бадарламада агробизнесті тиімді жйесін амтамасыз етуді, ішкі жне сырты нарыта ндірісті бсекеге абілеттігін ктеруді, ауыл шаруашылы айта деуші салаларын дамытуды жне т.с.с. мселелерді арастыруы диссертациялы жмысты зерттеу масатыны згелігін тередей тсірді.
Бл баытта бсекелестік абілеті бар шаын бизнесті аграрлы ндірістік рылымдарыны бір блігіне айналып жне оны еліміздегі экономикалы рдістерді белсенді атысушы боландытан, аграрлы секторда бизнесті алыптастыруа ылыми негіздемелерді жетілдіру саясатыны талдауы лкен маыза ие. Сондытан, бл мселені зерттеу азіргі уаытта тек ылыми жаынан емес, сондай-а ркенетті дамуа мтылан жас туелсіз елдер шін мірлік ажеттілік болып табылады.
Елімізді ксіпкерлік рылымдарыны алыптасу процесі іс жзінде з бетімен жріп, ксіпкерлік істерді ыты негізі толы дегейде зірленгенмен де, ол дрыс жзеге аспады, ксіпкерлікті дамытуа экономикалы жадай жасалмады. Нтижесінде (1992-1998 ж.ж) ауыл шаруашылыы ндірістегі лдырау жаласып, оны тиімділігі тмендеді. Елімізде фермерлік шаруашылытарды тиімділігін арттыру шін мемлекет тарапынан баа, салы, аржы- несие жне инвестиция саясатын жетілдіру з септігін тигізбегендіктен, ауыл шаруашылы ксіпорындарыны арасында шыынды шаруашылытарда саны арта тсті. Агарарлы салада орын алан келесіз жадайларды болдырмау жерге иелік етумен атар, аграрлы экономикалы атынастарды, оларды ішкі рылымынын жне зара байланысыны еркешеліктерін ескертуді талап етеді. Ал, 1999 жылдан бастап мемлекетті экономикалы тратануы мен кімет тарапынан абылданып жатан шаралар нтижесінде біратар салалар мен таан жне деу нерксібіні кейбір ксіпорындарда белгілі о озалыстар орын алып, німні жекелеген трлерін ндіру артты, нім трлері кбейіп, сапа жасаранын байаймыз.
Диссертацияда зерттелген таырып бойынша біратар экономис алымдарды ебектері жарияланан. Ресейлік алым А. Блиновті «Малое предпринимательство: теория и практика» деген оулыында шаын ксіпкерлікті теориялы жне практикалы мселелері, оны артышылытары мен кемшіліктері жне тиімділігін арттыру арастырылады. Сондай-а, Н.А. Попов пен В.Р. Захарьинні «Предпринимательство в АПК» деген ебегінде ксіпкерлік ызметті мазмны, ауыл шаруашылыы ндірісті тиімділігі мен клемін лайтуа сер етуші менеджмент тиімділігін ктеру мселелері арастырылан.
Бл ебектерде экономикалы су мселелерімен бірге білімні экономикалы рлі, табысты блк, ксіпкерлікті инветиция жне апаратпен амтамасыз ету, ебек німділігі мен табыстарды зара байланыстыы, сондай-а ксіпкерлікті этикалы мселелері кеінен амтылан. Дегенмен, ркениетті кезедегі шаын ксіпкерлікті маызы мен оны жааша формасы жне шаруашылыты жаа нысандарында ндіріс арындылыын арттыру жолдары, сондай-а аграрлы сектордаы шаын ксіпкерлікті дамытуды тиімді жолы ретінде алаптар мен фермерлік шаруашылыты німділігін крсету мселелеріне ажетті мн берілмеді. Осы мселелер кні бгінге дейін з дегейіндегі ылыми шешімдерін ктіп отыр.
Туелсіз мемлекет трысынан аталан мселелерді шешуді басты жолы-еркін шаруашылы жргізу, аграрлы секторда шаын ксіпкерлікті дамыту масатында трмысты ызмет крсетуді, олнер ксібін т.б. ызметтерді дамыту, ндірісті икемді йымдастыру жне аграрлы сектордаы шаын ксіпкерлікті дамытуды тиімді жолы ретінде алаптар мен фермерлік шаруашылытарды німділігін ктеру масатында прогрессивті технологияны кеінен енгізу жне кооперация мен интеграцияны алуан трлі формаларын дамыту мселелері зерттеу таырыбыны зектілігін анытайды. Осы жерде Елбасыны «трі жекеменшік, мазмны жымды шаруашылытар кш біріктіргенде ана тыырытан шыа аламыз» деген сзі ой салады. Ал, нарыты ммкіндігі экономикалы тратылы пен микроэкономикалы тепе-тедікті стап труда шектеулі боландытан, АК-і жетілдірген бсекелік жадайдан млдем алыс боландытан аграрлы секторда шаын ксіпкерлікті ны ая басып дамуы шін мемлекеттік олдау рліні кшеюін негіздейді.
Таырыпты ылыми зерттелу дегейі. Ксіпкерлікті теориялы жне практикалы мселелеріне лемдік экономикалы дебиеттерде ерекше кіл блініп, алымдар айтарлытай лес осты: Р.Кантильон, Н.Бауде,Ж.Б.Сэй,Дж.Кларк, К.Маркс, Й.Шумпетер, А.П. Дракер жне т.б. ТМД елдері шін шаын ксіпкерлікті алыптасу жне оны даму задылытары мселеллеріні наты жаалытарына арамастан, кеестік кезедері экономикалы дебиеттерде маызды жне жинатап орытылан ебектер бар.
Экономиканы нарыты атынастара туімен байланысты ксіпкерлік сипаты жаа трыдан арастырылып, белгілі бір дегейлерде зерттелінуде. Соы жылдары отанды экономикалы дебиеттерде А. Блиновті, А.В. Бусыгинні, Н.А. Поповті, А. Шулусті ебектері жары крген. Сондай-а, оны даму ерекшеліктері азастанды алымдар Я.. бубкіровті, А. ошановті, О.С. Сабденні, Д.. абдиевті, А. Тосанованы жне т.б. аламдарды ебектерінде крініс тапан. Дегенмен, нарыты атынастарды алыптасу кезеінде шаын ксіпкерлік мселелер арастыру, осы мселеге байланысты дниежзілік тжірибелерді олдана отырып талдау жргізу, сондай-а аграрлы секторда алыптасан трлі шаруашылы нысандарына ебекті йымдастыруды жетлдіру, жеке меншікке негізделген шаруашылытарды леуметтік-трмысты-экономикалы даму ммкіндіктерін, сол сияты коллективті шаруашылыты болашаын теориялы негіздеу тере зерттеуді талап етеді.
Диссертациялы жмысты масаты мен міндеттері. Зерттеу жмысты негізгі масаты – аграрлы сектордаы шаын ксіпкерлікті алыптасу ерекшеліктері мен даму мселелерін талдау жне нарыты атынастар жадайында ксіпкерлік ызметіні тиімді іс-рекет етуіне сыныстар жасау болып табылады.
Аталан масата жету шін тмендегідей міндеттер аныталады:
- отанды жне шетелдік алым-экономистерді ой-пікірлерін талдай отырып ксіпкерлікті даму кезедерін баыттарын санды жне сапалы крсеткіштеріні экономикалы мазмнын анытау;
- жеке ксіпкерлікті даму жне ызмет ету механизмдері мен сер етуші факторларды талдау;
- агаралы сектордаы шаын ксіпкерлікті дамытуда ызылорда облысындаы КК –ны бизнес жоспарыны негізінде сыныстар дайындау;
- аграрлы ндірістегі шаын бизнес формаларыны мемлекеттік олдау дістерін талдау, негізгі баыттарын анытау;
- АК-де тиімділікті арттыру ретінде шаын ксіпкерлікті дамыту бадарламаларыны баыттарын анытау.
Зерттеу нысаны – ызылорда облысы нарыты атынастар рдісіндегі аграрлы сектор жне шаын бизнес субъектілері.
Зерттеу пні – аграрлы секторда шаын ксіпкерлікті дамытуды теориялы жне практикалы мселелерін айындау.
Зерттеуді теориялы-дістемелік негіздері. Диссертациямен жмыста азастан Республикасыны кіметіні аулылары, Жарлытары, зады нормативтік актілер т.б. Бизнесті 2020 бадарламасын бекіту туралы 301 аулысы. Экономикалы теория классиктеріні шыармалары отанды жне ТМД алымдарыны ылыми ебек жинатары, сондай-а мерзімді баспасз басылым деректері жне ізденушіні байаулары олданылды.
Зерттеу жмысыны нормативтік – апаратты базасы. Апараттарды негізгі кздері: Мемлекеттік йымдарды жарлытары мен аулылары, ызылорда облысы ауыл шаруашылыы басармасы,ызылорда облысы ксіпкерлік жне нерксіп басарамасы мліметтері арастырылды.
Зерттеу тсілдері. Зерттеу барысында ылыми жйелілік аидалары, абстрактілі-логикалы жне экономикалы статистикалы талдауды дстрлі: салыстыру, рылымды,топтастыру, сонымен бірге сарапты-баалау дістері олданылды.
Диссертациялы зерттеуді ылыми жаалыы. Жргізілген зерттеуді нтижесінде Аграрлы саладаы ксіпкерлікті дамытуын кешенді зерттеуден ткізу негізінде алынан нтижелер жмысты ылыми жаалыын райды. Зерттеу рдісінде ол жеткізілген ылыми жаалытар:
- ксіпкерлікті дамуына теориялы трыдан жан-жаты зерттеулер жргізілді;
- шаын ксіпкерлікті дамуы мен оан сер етуші крсеткіштерді жан-жаты талдай отырып, динамикалы су арыны айындалды;
- Алтын амба АК Сауда логистикалы жобасыны негізгі экономикалы крсеткіштері аныталып, жобаны табысы, маркетингтік зерттеулерді нтижелері натыланды;
- Алтын амба АК Сауда логистикалы жобасыны аржылы тиімділік крсеткіштері мен жобаны телу мерзімі, лизингтік тлемдер, салынан аржыны айтарымы айындалды;
- Айматаы шаын ксіпкерлікті дамытудаы бадарламаларды міндеттері мен аржыландыру кздері, масаттары арастырылды;
- Шаын ксіпкерлікті дамытуда «Бизнесті 2020» бадарламасыны нтижелері мен леуметтік-экономикалы дамудаы ажеттілігі зерделенді.
орауа сынылан негізгі аидалар:
- Алтын амба АК Сауда логистикалы жобасыны негізгі экономикалы крсеткіштері натыланды;
- Алтын амба АК Сауда логистикалы жобасыны тиімділік крсеткіштері мен жобаны телу мерзімі, салынан аржыны айтарымы айындалды;
- шаын ксіпкерлікті дамытуда айматаы бадарламаларды ролі мен жетілдіру шаралары сынылды;
- ксіпкерлікті дамыту барысында Бизнесті 2020 бадарламасыны негізінде айматы леуметтік-экономикалы дамудаы сері натыланды.
Зерттеуді ылыми – тжірибелік маызы. Диссертациялы жмыста тжырымдалан ауыл шаруашылыында ксіпкерлікті бсекеге абілеттілігін арттыруа сер ететін кооперация мен интеграцияны дамытуды негізгі баыттарын анытау негізінде ол жеткізілген орытындылар мен сыныстарды олдану ммкіндіктері айыдалды. Зерттеу материалдарын республикалы, облысты жне ауданды агронерксіп ндірісін дамыту масатындаы бадарламаларды жасауды олдануа болады.
Диссертациялы жмысты ылыми-зерттеу жоспарларымен байланысы. Диссертациялы жмыс орыт Ата атындаы ызылорда Мемлекеттік университетіні ылыми-зерттеу жмыстарыны бадарламасына сйкес орындалды.
ылыми зерттеу жмысыны рылымы мен клемі. Зерттеу жмысыны алдында ойылан масат пен міндеттерге жету логикасыны баындыран жне кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланан дебиеттер тізімінен жне 28 кестеден, 9 суреттен рылан 108 беттен трады.
НЕГІЗГІ БЛІМ
1. Аграрлы саладаы шаын бизнес формаларыны дамуыны теориялы негізі. азастан бизнесі он бес жыл ішінде ала арай айтарлытай мтылыс жасады. Ол азір зіні дамуына ана емес, сонымен бірге бкіл ел экономикасыны тратануына белсенді жрдемдесе алатын дегейге ктерілгіндей болды. Экономикалы суді жоары арынын орнытыру, экономиканы белсенді ету жне кедейлікті есеру – міне, мемлекетті ана емес, сонымен бірге ксіпкерлікті те алдына тран ш басты міндет.
оамны, бизнес пен билікті мдделерін жаындастыру - бізді прогреске арай ала басуымызды аса маызды арналарыны бірі. Мемлекет басшысыны кш жігері жне ксіпкерлікті олдауыны нтижесінде шаын бизнес азастан экономикасында ттыну секторыны ірі де ажырамас блігіне айналды.
Нарыты экономиканы алыптасуы е бірінші нарыты ортаны райтын шаын бизнесті дамуымен тікелей байланысты, яни шынайы экономикада оамды ажеттіліктерді згерісіне тез сер етушілік жне озалмалы ажет. Шаын бизнес – нарыты экономиканы рамдас блігіне айнала отырып, ол бизнеспен амтылатын нарыты сыныс, сраныс жне бсеке арылы нарыты механизімні рекеттерін толытырады жне жетілдіреді, яни монополизмді залалсыздандыра отырып, нарыты механизмні жмыс істеуіне кмектеседі. Ксіпкерлік пен бсекелесті серінен нары механизмі экономикалы атынастарды дрыс дамуына з лесін осады. Мнда ндіріс экономикалы жаынан лсіз, мір сруге абілеті жо шаруашылытардан тазарады, оны есесіне оларды тиімді жмыс жасайтын болашаынан міт кттіретініне олайлы жадай жасайды.
Шаын бизнес тсінігін шаын ксіпкерлік тсінігімен сйкес келетіндігін ала оя отырып, оны рылуына келіп тоталамыз. Барлы зерттеушілерді ксіпорындары ру тсілдерінде ндіргіш кшті (йымдастыру-техникалы жаы) жне ндірістік атынастарды (леуметтік-экономикалы жаы) бірлігі мойындады. «Бизнес»- бл барлы ндіріске атысушыларды арасындаы іскерлік арым-атынас жне тауарды ттыну сферасына жеткізу. Бл жерде іскерлік арым-атынас – бл классикалы саяси экономикада ндірістік атынас деп аталатын сол оамды былысты бір крінісі. йымдастыру-техникалы жаы, яни ндірісті материалды-затты элементтерді жне жмысшы кші мен ндірісті йымдастыру формасыны жиынтыы ндірісті шоырлану, орталытандыру жне мамандандыру тсілдер жйесін бейнелейді. Шаын ксіпорын ксіпкерлікті блшегі болып табылады, бдан шаын ксіпкерлік шаын ксіпорындарды жиынтыын райтын экономиканы ерекше секторы немесе нарыты атынастар жадайында ндірісті ерекше оамды формасы екендігі аныталды. Демек, шаын ндіріс- ол ндірісті йымдастыру-техникалы жаын сипаттаса, шаын ксіпкерлік оны леуметтік-экономикалы (ндірістік атынастар) жаын сипаттайды жне осы жаынан жоарыда аталан бизнес тсінігі мен сйкес келеді.
ксіпкерлік ызмет тжірибесін айындаушы негізгі келесі кезедері жйелеп крсетуге талпыныс жасады: детте отанды детиеттерде ксіпкерлікті дамуын трт кезеге бледі. Біз осы «кезедерді» толытыра келе, оны «рістеу кезедерін» - бірінші аламды баыта жатызды. Бірінші аламды баытты дамуын, яни «рістеу кезедерін» келесі кезедермен сипаттауа болады:
Сырты жне ішкі капиталистік атынастарды пайда болу кезеінде сауда- туекелділік ызмет трі болып табылады. Осыны негізінде Кантильон (18-19) ксіпкерлікті зерттеуді бірінші кезеін алаан, яни ол сол кездегі туекелділік пен белгісіздік жадайындаы ызметті айындайды.
Ал, екінші кезе ксіпкерлікті ерекше белгісі ретінде инновациялыты блген Шумпетерді атымен байланысты. Ксіпкер – инноватор тласы ндіріс факторыны жаа комбинацияларын, жаа німдерді, нары пен технологияны рушы ретінде Шумпетермен сынылып, оны экономикалы даму теориясыны негізіне айналды.
шінші кезені ксіпкерлікті зерттеушілері ксіпкерлікті макроортамен зара атынасын кпфункционалды ызмет ретінде оны интегралды арастыруа талпыныс жасады. Ксіпкерлікті бірттас кпфункционалды теориясыны пайда болуы Л.фон Мизес пен Ф.фон Хайекті ебегімен байланысты.
П. Дракерді ебегін ксіпкерлік ебегін ксіпкерлік ызмет тжірибесін айындауда 4-ші кезеге жатызуа болады, кбінесе мнда ксіпкерлік ызметті мазмнымен атар, талдауды тртіптілік аралы дегейіне тетін басарушылы аспектілері де арастырылан.
Ксіпкерлік концепциясыны дамуында 5-ші кезе болып ксіпкерді меншік жне шаруашылы фукциясын блу тпелі кезеде шаын жне орта ксіпкерді дамуыны ерекше задылыы болып табылатынын байаймыз.
Нарыты бытыраылы, тотаусыз жмыссызды шаын формалады саталуы мен суі шін зіндік орта алыптастырады. Сондытан ксіпкерлікті алыптасуыны 6-шы кезеін айындаса: мемлекетті олдауымен шаын ндіріс ірі капиталмен белсенді байланыса тсіп, олара рылан кооперациялы жйелер арылы субконтакт бойынша ызмет етеді.
7-ші кезеде адамдарды з-здеріне, оршаан ортаа деген психологиясында толытай дрыс згеріс болса дрыс басарылан ксіпорын мірге келетіні сзсіз.
Осы теорияны ары арайы дамуыны екінші аламды баыты-азіргі алымдарды шыармаларында жзеге асан ебектерінен трады. Бл баытты ерекшелігі бізді ойымызша, ашы жйені аидасы бойынша арастырылып, зіні ызметін жне ызмет ету ортасын баса сапалы пішінге ана згеретін, яни ксіпорынны тіршілік рекетін ЭМА-айырбас процесінде тынышы кйіні спелі дрежесін сыну ала шыады. Ксіпкерлікті алыптасуындаы тарихи даму баыттары 1-нші суретте бейнеленген.
Сурет 1 – Ксіпкерлікті алыптасуындаы тарихи даму баыттары
*Ескерту – автормен растырылан
2. АЙМАТАЫ АГРАРЛЫ СЕКТОРЫНДА ШАЫН БИЗНЕСТІ ДАМУЫ ТЕНДЕНЦИЯСЫНА ТАЛДАУ
ызылорда облысындаы шаын ксіпкерлік саласын сипаттайтын экономикалы крсеткіштер осы саланы траты жне демелі дамуын крсетеді.Ксіпкерлікті ауымы жылдан жыла сіп облыс экономикасыны дамуынны шешуші факторларыны бірі болып отыр. Осындай нтижелі крсеткіштерге арамастан азіргі тада облыстаы шаын ксіпкерлікті з аражаттарыны болмауы жне несие ресурстарына ол жеткізудегі иыншылытары кедергі болуда. Шынын айту керек жмыссызды мселесін шешуде, салы тсімін арттыруда, леуметтік кмек крсетуде, халыа ызмет крсету саласын жандандыруда осы кіші ксіпкерлік уаыт жгін ктеріп келеді. Нарыты экономиканы субьектісі ретінде шаын бизнесті артышылытары мен кемшіліктері де бар. Шетелдік жне отанды шаын бизнесті сипатын зерттей отырып, келесі артышылытарды атап ткен жн:
- жергілікті жерде шаруашылыты жргізу жадайында тез бейімделу;
- шаын бизнес субьектілерінін іс-рекет жасаудаы туелсіздігі;
- шешімдер абылдауда жне оны іске асыруда бейімділік пен оперативтік;
- салыстырмалы трде аз шыын жмсау;
- жеке тланы з идеяларын іске асырудаы зор ммкіндіктері, ксіпкерлікті дамуы;
- ора деген аз сраныс, німге жне ндіріске згерістерді тез енгізу ммкіндіктері;
- капитал айналымыны жоары болуы.
Кесте 1 – ызылорда облысында шаын ксіпкерлік саласыны дамуы
| Крсеткіштер | 2009ж. | 2010ж. | 2011ж. | 2011/ 2009ж.ж су арыны(+,-) |
| Тіркелген шаын ксіпкерлік субьектілеріні саны, бірлік | 23518 | 28547 | 29918 | 1371 |
| Оны ішінде: зады тлалар | 3361 | 4821 | 4872 | 51 |
| Жеке ксіпкерлер жне шаруа ожалытары | 20157 | 23726 | 25046 | 1320 |
| Жмыспен амтылан адамдар саны, адам | 45478 | 48347 | 51494 | 3147 |
| Оны ішінде: зады тлалар | 10459 | 12563 | 14912 | 2349 |
| Жеке ксіпкерлер мен шаруа ожалытары | 35019 | 35784 | 36582 | 798 |
| Шаын ксіпкерлік субьектілері арылы ндірілген нім (жмыс, ызмет) клемі, млн.теге | 78969 | 83585 | 88489 | 4904 |
| Бюджетке тленген салы тлемдері, млн,теге | 3021 | 5683,7 | 6194,2 | 510,5 |
| *Ескерту – Облысты ксіпкерлік жне нерксіп басарма мліметтері негізінде. | ||||
Шаын ксіпкерлікті олдау жне дамыту бойынша аталан шараларды жргізу нтижесінде мынадай жетістіктерге ол жеткізіледі:
шаын ксіпкерлік субъектілер саны 2009 жылы – 27239, 2010 жылы – 28547, 2011 жылы – 29918 бірлік райды. 2011 жылы су дегейін 2008 жылымен салыстыранда 115,1 пайызды райды;
шаын ксіпкерлікте жмыспен амтыландар саны 2009 жылы – 45399 адам, 2010 жылы - 48347, 2011 жылы - 51494 адамды райтын болады. 2011 жылы су дегейін 2008 жылымен салыстыранда 119,6 пайызды райды;
шаын ксіпкерлікті шыаран тауар, жмыс, ызмет клемі 2009 жылы – 78969 млн. тенге, 2010 жылы - 83585 млн. теге, 2011 жылы - 88489 млн. тегеге жетеді. 2011 жылы су дегейін 2008 жылымен салыстыранда 118,6 пайызды райды.
Шаын бизнесті экономикалы жне леуметтік функцияларын дамыту мселесі - маызды мемлекеттік міндеттер атарына жатызуа жне экономиканы реформалауды ажырамас блігі деп арастыруа негіз береді.
Шаын бизнес – шешім абылдау мен оны жзеге асырудаы еркіндік, іскерлік, нтижеге толы экономикалы жне ыты жауапкершілік, сондай-а шыармашылы ынта жне жігермен сипатталады.
Кесте 2 - ызылорда облысы бойынша шаын ксіпкерлікпен айналысатын субьектілерді саны
| Жылдар | Зады тлалар | Жеке ксіпкер | Барлыы | ||
| Тіркелгені | Жмыс істейтіні | лесі | |||
| 2009ж. | 3361 | 3320 | 98,7 | 20157 | 23518 |
| 2010ж | 4821 | 4816 | 99,8 | 23726 | 28547 |
| 2011ж | 4872 | 4857 | 99,6 | 25046 | 29918 |
| *Ескерту- ызылорда облысы статистика басармасыны мліметтері негізінде авторды есептеулері бойынша | |||||
Жалпы кестеден байаанмыздай облыста шаын ксіпкерлік саласыны дамуы соы кезде те шапшау дамуда. Зерттеулер нтижесі крсетіп отырандай, тіркелген шаын ксіпкерлік субьектілеріні саны 20жылы 2006 жыла араанда 66%-а кбейсе, осы шаын ксіпкерлікпен айналысатын жмысшылар саны 24 %-а артып отыр. Демек, жыл ткен сайын шаын ксіпкерлікті ызмет рісіні кееюімен тсіндіреміз.
Техникалы-экономикалы негіздеме - Жаа жабдытар мен азіргі технологияны пайдалана отырып, «Алтын амба» ЖШС базасында, ызылорда аласында ккністі сатау жне сату бойынша ккніс сатау оймасы бар Сауда-Логистикалы Орталыын салу ммкіндігін арастырады.
-жобаны иесіне тиесілі рылымдары бар жер учаскесіні базасында.
Жер учаскесіні ауданы 14 га.
Картоп, сбіз жне жуа сияты німдерді сатау бойынша ккніс сатау оймасын салу жоспарланып отыр.
Келесі есептеулер бойынша ккністі 3250 т.сатауа ажетті жабдыты комплектісін сатып алу жоспарланып отыр.
-2300 т картоп;
-600 т. Жуа;
-350 т. Сбіз.
Контейнерлерде саталынатын болады: клемі1,60х1,20х1,20м.
Сатау биіктігі:5 контейнер.
Ккністерді сатау мерзімін зарту масатында мздатыш камералар арылы саталатын німді мздатуды арастыратын азіргі заманы технологияны пайдалану жоспарлануда.Ккністерді сатау аймаында ажетті микроклиматты сатау кшті желдету арылы жзеге асырылады.
Ккністерді ктерме саудасыны траты жмыс істейтін желістерін ру шін келешекте ккніс німдерін сату бойынша 10 сауда павильондарын салу жоспарланып отыр.
Ккністерді сатау технологиясыны сипаттамасын 3-нші кестеде круге болады.
Кесте 3 - Сатау технологиясыны артышылытары мен кемшіліктері
| Технология | Артышылытары | Кемшіліктері |
| Белгілі температура мен ылалдылытаы алыпты ортадаы сатау | Тмен инвестициялы шыындар | Жемістерді сатауды ыса мерзімдері |
| Салындатылан трде ккністерді сатау | Экзотикалы жемістерді сатау ммкіндігі | рылыс шыындарын арапайым технологиямен салыстыранда1,5-2 есе арттыру |
| Реттелетін атмосфералы газды ортада сатау | Ккністерді за мерзімді сатау | Инвестицияны мол арттыру |
| *Ескерту – Алтын амба АК бизнес-жоспар мліметтері негізінде | ||
Осы технологияны артышылытары мен кемшіліктерін назара ала отырып, бл жобада екі технология тиімді деп тадалан:
- белгілі температурада жне ылалдылытаы алыпты жадайда;
- ккністерді салындатылан кйінде сатау.
Ккністерді сатау бірінші технология бойынша,ал жуа мен сбіз екінші технология бойынша саталады.
Жобаны альтернативтік инвестициялы нсаларыны тиімділігін баалау шін келесі аржылы индикаторлар 4-нші кестеде олданылан.
Кесте 4 - Жоба бойынша аржылы индикаторлар
| Крсеткіш | мні |
| Табысты ішкі нормасы | 19% |
| 12% дисконттауды млшерлемесіндегі таза дисконтталан табыс(ТДТ) | 707 162,0 мы теге |
| Дисконтты зін зі атау мерзімі | 10,6 жыл |
| арапайым зін зі атау мерзімі | 8,3 жыл |
| *Ескерту – Алтын амба АК бизнес-жоспар мліметтері негізінде | |
аржылы крсеткіштерді талдау нтижесі бойынша келесідей орытынды жасауа болады:
-табыстылыты ішкі нормасы (IIR) 19% райды, IIR мні дисконттау млшерлемесінен асуы жобаны тиімділігін крсетеді;
-ТДТ мні жобаа инвестицияланан аша аражаттары 15 жыл бойы 707 162,0 мы теге клемінде осымша табыс келетінін крсетеді;
-зін зі атау кезеі 10,6 жыл(дисконтталан), 8,3 жыл(арапайым).
Есептелген аржылы индикаторлар жобаны жоары зін зі атауын тиімділігін крсетеді.
3. АЙМАТАЫ ШАЫН КСІПКЕРЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ БАЫТТАРЫ
Мемлекеттік бадарламада экономиканы ртараптандыруды жне бсекеге абілеттілігіні суін амтамасыз ететін оны шикізат емес секторларын жедел дамыту кзделіп отыр.
Бл ретте экономиканы экспорта бадарланан дстрлі секторларындаы лтты холдингтер, отын-энергетика кешеніні жне металлургия нерксібіні жйе раушы компаниялары бастамашылары болып табылатын ірі инвестициялы жобаларды іске асырумен атар, шаын жне орта ксіпорындарды экспорта бадарлануын дамыту перспективасымен азіргі заманы ндірістер ру шін оларды дамыту Мемлекеттік бадарламаны басымдыы болып табылады.
Шаын жне орта ксіпкерлік халы шаруашылыын дамытуа, леуметтік проблемаларды шешуге, жмыспен амтылан ызметкерлер санын лайтуа айтарлытай сер етеді. Жмыс істейтіндерді саны бойынша, ндірілетін жне сатылатын тауарларды, орындалатын жмыстар мен ызметтерді клемі бойынша шаын жне орта ксіпкерлік субъектілері жекелеген облыстарда жетекші рл атарады. Сондытан ксіпкерлікті мемлекеттік олдау проблемасы азіргі уаытта те зекті болып табылады. алыптасан жадайда мемлекет пен бизнесті ріптестігі негізінде ксіпкерлік аржылай жне аржылай емес олдауды экономиканы экспорта бадарланан шикізат емес секторларын дамытуды ынталандыруа баытталан саясатын айта арау талап етіледі.
Бадарламаны барлы баыттарында банктерді кредиттері бойынша пайызды ставканы субсидиялау жне кепілдендіру тртібін азастан Республикасыны кіметі айындайды.
аржы агенті банкттерді кредиттері бойынша пайызды ставканы субсидиялау жне кепілдендіру блігінде Бадарламаны іске асыру мониторингін жзеге асырады жне укілетті органа жоарыда крсетілген Келісімні малданан нысаны бойынша есеп береді, оны апараты жеткіліксіз болан жадайда Бадарламаа атысушылардан осымша ажетті млеметтерді сратуа ыы бар.
Жергілікті дегейде Бадарламаны йлестіруші ірлерде ндірістік инфрарылымды дамыту, бизнесті жргізуді сервистік олдау, кадрлар даярлау блігінде Бадарламаны іске асыру мониторингін жзеге асырады жне укілетті органа жоарыда крсетілген Келісімні малданан нысаны бойынша есеп береді.
Бадарламаны іске асыру нтижесінде:
индустриялы-инновациялы дамуа баытталан жаа инвестициялы жобаларды іске асыруды жеке сектор ксіпорындары шін аржы ресурстарыны олжетімділігін арттыру;
экономиканы шикізат емес секторындаы инвестициялы жобаларды іске асыру шін жеке секторды, бірінші кезекте банктерді аражатын тарту;
жеке сектор ксіпорындарыны, бірінші кезекте, шаын жне орта бизнесті аржылы-экономикалы тратылыын арттыру кзделеді.
Бадарламаны негізгі сапалы жне санды нтижелері болатындар:
бірінші жне екінші баыттар бойынша: шикізат емес секторды ЖІ рылымындаы лесін 12,5%-а дейін лайту;
шінші баыт бойынша: шикізат емес экспортты жалпы экспорт клеміндегі лесін 40 %-а дейін жне шикізат емес экспортты клемін деу нерксібіндегі жиынты ндіріс клеміні 43 %- а дейін лайту.
Бадарламаны іске асыру екі кезеде жзеге асырылатын болады:
1-кезе – 2010 жылдан бастап 2014 жыл аралыында, бл ретте 2010 жыл пилотты жыл болып табылады.
2010 жылы Бадарламада міндеттерді шешу ш баыт бойынша іске асырылатын болады: жаа бизнес-бастамаларды олдау (кадрлар даярлауды, жастар практикасын жне леуметтік жмыс орындарын оспаанда); ксіпкерлік секторды сауытыру; экспорта бадарланан ндірістерді олдау.
2010 – 2014 жылдары міндеттерді шешу екі баыт бойынша іске асырылатын болады: жаа бизнес-бастамаларды жне экспорта бадарланан ндірістерді олдау.
2-кезе – 2015 жылдан бастап 2020 жыл аралыы.
2015 – 2020 жылдары міндеттерді шешу екі баыт бойынша іске асырылатын болады: жаа бизнес-бастамаларды жне экспорта бадарланан ндірістерді олдау.
Бадарламаны іске асыруа республикалы бюджеттен 2010 жылы
30 млрд. теге кзделіп отыр, оны ішінде:
- жаа бизнес-бастамаларды олдауа 12 млрд. теге;
- ксіпкерлік секторды сауытыруа 16 млрд. теге;
- экспорта бадарланан ндірістерді олдауа 2 млрд. теге.
Бадарламаны одан рі аржыландыру тиісті аржы жылдарына арналан республикалы бюджетте кзделген аражат шеберінде жзеге асырылатын болады.
Осы бадарламаа сйене отырып кспкерлікті леуетін кушейту жне «Бизнесті жол картасы 2020» бадарламасы шеберінде бизнесті жргізуге аысыз олдау ретінде тмендегідей суреттерде жасы бейнеленген. (2,3 суреттер).
Сурет 2 – ксіпкерлік леуетті кшейту
*Ескерту - Облысты ксіпкерлік жне нерксіп басармасы мліметтері негізінде.
Сурет 3 – Бизнес жол картасы 2020 бадарламасы
*Ескерту - Облысты ксіпкерлік жне нерксіп басармасы мліметтері негізінде.
ОРЫТЫНДЫ
Зерттеу жмысыны нтижесінде келесідей орытынды жасауа болады:
Ауыл шаруашылыы саласындаы ксіпкерлікті тиімді дамыту, нарыты механизмді игеру, нарытаы баа, сраныс пен сыныс, бсеке, мемлекеттік реттеу задылытарын мегеруге байланысты бизнес нысандары нарыты талаптары мен оны механизмін игеруге икемділігі жоары болып табылады. Сол себептен де азіргі жадайда аграрлы саладаы ксіпкерлікті дамытуды леуметтік-экономикалы тиімділігі нары механизмін толыанды игеруге ммкіндік жасайды. Бл ммкіндік ксіпкерлікті мемлекет тарапынан олдауа, реттеуге баытталан осымша шараларды іске асырылан жадайында пайда болады. Мндай шаралар нарыты атынасты артышылытарымен атар кемшіліктерді де жоюа баытталан сыныстар болып отыр. Сондытан да зерттеу жмысымызды негізгі тжырымдары келесідей:
1. Шаын бизнес нарыты рамдас блігі бола отырып, оамны экономикалы, саяси жне леуметтік ызметтерін амтамасыз ету нтижесінде ксіпкерлік белсенділікті аясын кеейту арылы меншікті ртрлі формаларын сипаттаушы туелділіктен бас тартпайтын жне стратегиялы шешімдерді зі абылдайтын ксіпорындар.
2. Нарыты экономикасы дамыан елдерді тжірибесі лтты экономиканы маызды міндетін жеке ксіпкерлікпен айналысатын шаын бизнес субъектілер атаратындыын куландырады: сыныс пен сраныс тепе-тедігі арылы нарыты атынастара жаадан ндіру механизмін ерекше амтамасыз етіп, жалпы лтты німні жартысынан артыын ндіреді, 70%-а дейін жаа жмыс орындарын ашады, адам ресурстарыны белсенділігін жне инновациялы потенциалды арттыруа маызды серін тигізеді.
3. Шаын ксіпкерлікті дамытуды экономикалы даму механизмін жне ксіпкерлік рылымдарын іске осуды олайлы жадайларын амтамасыз ету масаты бір жаынан, ттастай экономиканы ктеру шін республика мен айматарда ксіпкерлер тарапынан ынталылы, жаалы енгізу, жне екінші жаынан, жекелей ксіпкерлікті аясында белсенділік жадайларын арттыруа бейімделуі тиіс.
4. Жаа жмыс орындарын ру бойынша рекетті олдау жне шаын ксіпкерлікті дамытуа ыпал жасау ауыл трындарын жмыспен амту жне жмыссыздыты ысартуды амтамасыз етудегі басымдытарды бірі. са шаруашылы бірліктерін йымдастыру азіргі жадайда тралап бара жатан ауылдарды біртіндеп жандандыруда алышарттар болып табылады. Осындай ауылды жерлерде шаын ксіпорындарды ру жне оларды жергілікті халыты ажеттіліктерін амтамасыз етуі, жергілікті шикізат пен материалдара баытталуы сол ауылдарды экономикалы жне леуметтік жаынан айта жаыруына ыпалын тигізген болар еді.
5. Техникалы-экономикалы негіздеме ретінде - Жаа жабдытар мен азіргі технологияны пайдалана отырып, «Алтын амба» ЖШС базасында, ызылорда аласында ккністі сатау жне сату бойынша ккніс сатау оймасы бар Сауда-Логистикалы Орталыын салу ммкіндігін арастырады.
Оны ішінде:
Картоп, сбіз жне жуа сияты німдерді сатау бойынша ккніс сатау оймасын салу жоспарланып отыр.
Келесі есептеулер бойынша ккністі 3250 т.сатауа ажетті жабдыты комплектісін сатып алу жоспарланып отыр.
-2300 т картоп;
-600 т. Жуа;
-350 т. Сбіз.
6. Нарыты атынастары жадайында ксіпорынны аржылы жадайын талдауды маызы те зор. Бл ксіпорындарды туелсіздікке ие болуымен сондай-а оларды меншік иелері, жмысшылар, коммерциялы серіктестіктер жне де баса контрагенттер алдында ізні ндірістік-ксіпкерлік ызметіні нтижелері шін толы жауапкершілікте болуына байланысты.
7. аржылы жадайды талдай ксіпорынны шаруашылы ызметін талдауды ортындылаушы кезеі болып табылады. Жне ол 3 сатыны амтиды: жабдытау, ндіріс жне ткізу; бларды жыйынтыы коммерциялы, ндірістік жне аржылы орды райды.
8. азастан Республикасыны «Бизнес жол картасы 2020» Бадарламасын іске асыру шеберінде міндеттерді шешу мынадай ш баыт бойынша жзеге асырылады:
1) жаа бизнес-бастамаларды олдау;
2) ксіпкерлік секторды сауытыру;
3) экспорта бадарланан ндірістерді олдау.
9. ндірістік (индустриялы) инфрарылымды дамыту бойынша олдау крсету шарттары:
ндірістік (индустриялы) инфрарылымны дамуы жетпейтін инфрарылымды жаындатудан трады жне ндірістерді жаырту мен кеейтуге баытталан жобалар шін, сондай-а жекелеген жобалар шін де рі нерксіп аладары йымдары шеберінде де жзеге асырылуы ммкін.
10. Кадрлар даярлау, жастар саясаты мен леуметтік жмыс орындарын йымдастыру 2011 жылдан бастап бес баыт бойынша жргізілді.
11. Шаын, орта жне ірі ксіпкерлікті тегерімсіздігіне жол бермеу масатында шаын жне орта ксіпкерлікті, оны ішінде ірлік ксіпкерлікті дамыту есебінен мемлекеттік олдауды кшейту ажет.
Диссертацияны таырыба бойынша жарияланан ебектер тізімі:
1. Аграрлы саладаы ксіпкерлік ызметті тиімділігі// «20 жыл: экономикалы рлеу жне туелсіздік туы» атты облысты ылыми – тжірибелік конференциясыны материалдары, ызылорда 2011 ж
2. Шаын ксіпкерлікті дамытуды экономикалы механизмі Магистрант Е.. Баймаанбетов Жетекшісі э..к. А.Е. Мханова орыт Ата атындаы ызылорда Мемлекеттік Университеті
РЕЗЮМЕ
БАЙМАГАНБЕТОВ ЕРБОЛАТ АБЛАНБЕКОВИЧ
РОЛЬ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В АГРАРНОМ ПРОИЗВОДСТВЕ И ПУТИ ЕГО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
Цель и задача диссертационной работы. Основная задача исследования, особенности формирования малого предпринимательства в аграрном секторе и анализ проблемы развития.
Предмет исследования – определение практических и теоретических проблем развития малого предпринимательства в аграрном секторе.
Научная новизна диссертационной работы в результате проведенного исследования, проблемы рассмотренные на основании комплексного исследования развития малого предпринимательства в аграрном секторе составляет научно новизну диссертационной работы. Научные новшества достигнутые в ходе исследования:
- с теоретической точки зрения проводились глубокие исследования развития предпринимательства;
- развития малого предпринимательства и анализируя действующего на него показателей, определено темп динамического роста;
- определены основные экономические показатели логистического проекта ТОО «АПК «Алтын Камба»;
- определены финансовые показатели и срок окупаемости проекта, лизинговые платежи, окупаемость финансовых показателей.
- рассмотрены источники финансирования, и цели программы развития малого предпринимательство в регионе;
- исследованы результаты программ «Бизнес 2020» и потребность социально – экономического развития.
Основные принципы предлагаемые к защите:
- уточнены основные экономические показатели логистического проекта ТОО «АПК «Алтын Камба»;
- рассмотрены источники финансирования, и цели программы развития малого предпринимательство в ТОО «АПК «Алтын Камба»;
- определены роль региональных программ развития малого предпринимательства и пути совершенствования;
- в ходе развития предпринимательства уточнены действий социально – экономического развития на основании программы «Бизнес 2020».
SUMMARY
BAYMAGANBETOV YERBOLAT KABLANBEKOVICH
BUSINESS ROLE IN AGRARIAN PRODUCTION AND THE WAY OF ITS IMPROVEMENT
Purpose and problem of dissertational work. The main objective of research, feature of formation of small business in agrarian sector and the analysis of a problem of development.
Object of research – definition of practical and theoretical problems of development of small business in agrarian sector.
Scientific novelty of dissertational work as a result of the carried-out research, a problem the developments of small business considered on the basis of complex research in agrarian sector makes scientifically novelty of dissertational work. Scientific innovations reached during research:
- from the theoretical point of view in-depth studies of development of business were carried out;
- developments of small business and analyzing operating on it indicators, it is defined rate of dynamic growth;
- the main economic indicators of the logistic project of APK Altyn Kamba LLP are defined;
- financial performance and a project payback period, leasing payments, payback of financial performance are defined.
- financing sources, and the purposes of the program of development small business in the region are considered;
- results of programs «Business 2020» and requirement socially – economic development are investigated.
The basic principles offered to protection:
- the main economic indicators of the logistic project of APK Altyn Kamba LLP are specified;
- financing sources, and the purposes of the program of development small business in APK Altyn Kamba LLP are considered;
- the role of regional programs of development of small business and an improvement way are defined;
- in process of business are specified actions socially – economic development on the basis of the program «Business 2020».
