WWW.DISUS.RU

БЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

 

ОЖ 94(574.1): 332.2.021(043) олжазба ыында







СЛЕЙМЕНОВ БАЗАРБАЙ

1946-1980 жж. кеестік аграрлы саясатты азастандаы ерекшеліктері: экстенсивті бадар жне дадарыс (азастанны

батыс іріні облыстарыны материалдары негізінде)

07.00.02. – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Атбе, 2010

Жмыс Атбе мемлекеттік педагогикалы институтыны

азастан тарихы кафедрасында орындалды.

ылыми жетекші: тарих ылымдарыны докторы,

профессор Н.А.Абдоллаев

Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы, профессор Х.Б.Табылдиев

тарих ылымдарыны кандидаты,

доцент.Ш.Исмалов

Жетекші йым: Еуразия гуманитарлы институты

Диссертация 2010 жылы 02 шілде кні саат 12.00-де М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті жанындаы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялы Кеесті мжілісінде оралады.

Мекен-жайы: 090000, Орал аласы, Досты даылы, 162.

Диссертациямен М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні ылыми кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы 02 маусымда таратылды.

Диссертациялы Кеесті

алым хатшысы,

тарих ылымдарыны докторы Б.Г.Шинтимирова

КІРІСПЕ


Таырыпты зектілігі. азастан егемен ел ретінде туелсіз ркениетті даму жолына тсіп, барлы лтты-рухани байлыымызды айта жаыртан тста, елді ткен тарихын жааша зерделеуге ммкіндік берді. йткені еліміздегі тарихи мселелерге деген методологиялы станым, тжырымдарды згеруі, шыармашылы ойлауа еркіндікті берілуі, брыны зерттеушілерді олына тимеген кптеген нды тарихи деректерді ылыми айналыма тартылуы, т.б. жаа ммкіндіктерге жол ашты.

азіргі тада тарихымызды атадатарын ашуда, жекелеген айматы, ауыл шаруашылыы салалары мен нерксіп орындарыны елімізді леуметтік-экономикалы дамуына осан лесін баяндау, оларды даму барыстарын саралап, зерттеу тарих ылымыны негізгі баыттары атарына жатады. Соны ішінде 1946-1980 жылдар аралыындаы ел экономикасыны дамуында ауыл шаруашылыыны алатын орны, оны дамуы, арапайым ебек адамдарыны ажырлы ебегі, оларды леуметтік трмысын зерделеу те маызды. йткені зерттеу таырыбыны зектілігі оам мірінде ауыл-селоны алатын орнымен тыыз байланысты. Себебі кез-келген лтты шыу тегі, зіні бастау блаы, дстрлі мдениетіні алыптасан кеістігі – ауыл-село. Ал ауыл-селоны тарихы – аза лтыны тарихы. КСРО ыдыраана дейін азатарды басым блігі ауыл-селоларда трып, аграрлы салада ебек етті. Оны стіне халыты азы-тлікпен, индустрияны шикізатпен аграрлы сала амтамасыз етеді. Елбасымыз Н..Назарбаевты 2003-2005 жылдарды ауыл мтажын шешуге арнауы да кездейсоты емес. Осы трыдан келгенде ХХ асырда азастанда жргізілген кеестік аграрлы саясат тарихын айта саралап, талдау ажеттілігі айындала тседі. Жалпы аграрлы мселелер бойынша кптеген елдерді даму рдісі иын рі айшылыты болып келгені белгілі. Мндай жйт азастана да байланысты екені аны. Себебі азастанны ХХ асырдаы ауыл шаруашылыы дамуыны жетістіктері маызды, рі арама-айшылыа толы крделі процестерді бірі болып есептеледі. Егер, Кеес кіметі орнааннан кейін аза лкесінде социалистік меншікке негізделген жымдастыру саясатын жргізу ола алынып, жымшар, кешар рылысыны негізі аланып, екінші дниежзілік соыса дейін жаа сипата ие болса, ал соыстан кейінгі жылдарда аграрлы саясат одан рі жаласып, республикада 1950 жылдарды аяына арай кешар, жымшар рылысы толы жеіске жетіп, 1960-1980 жылдарда бл саясат одан рі тередеп, азастанда ірі экономикалы жаынан уатты, энергетикалы техникалы жаынан жоары ебекті йымдастыру трысында сол кезеге сай тиімді ірі аграрлы жымшарлар мен кешарлар барынша ызмет етті. Сйтіп, азастан КСРО-ны шыыстаы ірі аграрлы-экономикалы аймаына айналды.

Кеестік дуірде азастан ауыл шаруашылыы нерксіп саласымен салыстыранда лдеайда кейін алды. йткені кеестік аграрлы саясат, яни социалистік жолмен даму, ауыл шаруашылыын лдыратуа келіп, шешімін таппайтын мселелерді клдене тартты. Республика экономикасы сыаржа, шикізатты сипата ыайластырылып дамытылды, ал ХХ асырды екінші жартысында аза даласы азы-тлік мселесін шешетін аймаа айналдырылды.

Атбе, Атырау, Батыс азастан жне Маыстау облыстары орналасан Батыс азастан ірі республикадаы ауыл шаруашылыы дамыан ірі айматарды бірі болып табылады. Республикадаы ауыл шаруашылыыны дамуына ірде зінше лес осты. Оны айын длелі Батыс азастанда екінші дниежзілік соыстан кейінгі жылдарда мал саны сіп, жоары егіншілік дамып, нтижесінде бл лке ірі аграрлы-экономикалы айма дрежесіне ктерілді. Дегенмен, республика жадайындаы ауыл шаруашылыына атынасты жетістіктер мен крделі арама-айшылытар, тежелу процестері Батыс азастанны ауыл шаруашылыына да тн еді. Батыс азастандаы ауыл шаруашылыыны республика мен одаты халы шаруашылыындаы аншалыты орын аландыын, оны даму ерекшеліктерін айындау, лтты мамандарды дайындалуы мен леуметтік жадайын жан-жаты саралау аса маызды. Мемлекетімізді экономикасындаы ауыл шаруашылыы ндірісіні алар орныны ерекшелігін ескеріп, ауыл-село ебеккерлеріні сбелі лестерін тсініп, кімет маман кадрларды елеулі ебектерін жіті назарда стап жне оларды жан-жаты олдауы, біз зерттеп отыран таырыпты зектілігін одан рі айындай тседі.

Таырыпты зерттелу дегейі. азастандаы кеестік аграрлы саясата атысты дуір рдісіне сйкес кптеген ебектер жары крді. Оларды ылыми масаты мен мазмнына, нтижелеріне жіктейтін болса, бірнеше топа бліп крсетуге болады: 1) Ауыл шаруашылыын йымдастыру мен дамытудаы азастан Компартиясыны рлі мен оны іс-тжірибесі туралы жазылан тарихи-партиялы зерттеулер. 2) Тарихшылар, философтар, экономистер, ауыл шаруашылыыны р саладаы алымдарыны ебектері. Оларда жымшар ісі, оны йымдастыру, ндіргіш кштер мен ндірістік атынастара талдау крініс тапан. 3) леуметтік згерістер, мдени рылыстар. 4) Ауыл мен селоны леуметтік-тапты рылымы, оны ксіби мамандары мен интеллигенциясы туралы арнайы жазылан кітаптар, диссертациялар мен трлі ылыми кпшіліккке арналан маалалар.

Енді, осы жоарыда аталан ебектер ішінен таырыпа тікелей немесе жанама атысы бар зерттеулерді тмендегідей тарихнамалы талдауа алуа болады. азастандаы кеестік аграрлы саясат пен теорияны, тарих пен тжірибені арастыран ебектер атарында Я.А.Аубакиров [1], Г.Ф.Дахшлейгер [2], К.Н.Нрпейісов [3], Ж.Жмабеков [4], Х.Маданов [5], Ф.К.Михайлов [6], В.К.Савосько [7], И.Ш.Шамшатов [8], Б.А.Тлепбаев [9], Ф.И.Колодин [10], М.Т.Кенжебаев [11], А.Б.Т9рсынбаев [12],.С.аражанов [13], т.б. ізденісімен жазылан зерттеулерді атауа болады. Аталан ебектерде ауыл-селодаы ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды дамуы, жымшар-кешар ндірісіні динамикасы мен тадыры, оны мамандармен, механизаторлармен амтамасыз етілуі, мдени мірі мен инфрарылымы зерделенген.

КОКП-ны аграрлы саясатын жзеге асыруда азастанда ол жеткен жетiстiктер айтылатын Х.М.Мадановты ебегінде негiзiнен азастан жымшарлары мен кешарларын техникалы жаынан жаратандыру iсiндегi, электрлендiрудегi, химияландыру мен суландырудаы, ауыл шаруашылыын мамандандыру мен шоырландырудаы, кадрлар мселесiн шешудегi, ауылды кмекпен амтамасыз етудегi Компартияны жмысшы табыны рлiн ктеруге байланысты шаралары талданады.

В.К.Савосько мен И.Ш.Шамшатовты монографиясында жымшар рылысыны тарихи тжірибесі жымшар ндірісіні материалды-техникалы базасыны ныаюы, йымдастыру мен ебек тлемі, мамандарды суі жне т.б. крсетілген. Ал, баса ебегінде зерттеуші И.Ш.Шамшатов жымшар ндірісіні отыз жылды даму жолын амтып, сонымен бірге КОКП ОК-ні 1965 жылы наурыз пленумынан кейінгі аграрлы саясатты жзеге асу барысындаы леуметтік-экономикалы нтижелеріне кіл аударады.

Ауыл, село ебеккерлеріні ажырлы да бейнет-иындыа толы мір трмыстары белгілі ауыл шаруашылыын зерттеуші Ф.К.Михайлов пен И.Шамшатовты ебектерінде жасы бейнеленген. Осы авторларды «азастандаы ты жерлерді игеру барысындаы халы озалысы (1953-1960 жж.)» атты бірігіп жазан ебегі шынайы жазылан нды дниеге саналса керек. Бл ебекте де соыстан кейінгі жылдардаы йымды шаруашылы жмысы, жымшар ндірісін механикаландыру, шаруаларды ебектегі ерлігі таы да баса рекет-мінездері шынайы крсетіледі.

жымшар рылысыны даму тарихына 70 жылдарды аяына дейінгі ауыл шаруашылыы ндірісіні мселелерін арастыран Б.А.Тлепбаевты, жымшар ндірісіні шоырлануы мен жымшарларды ірілендіру мселелерін, осымша шаруашылы пен жымшарлы демократияны арастыран Ф.И.Колодинні ебектері арналан.

Ж.Жмабеков, К.Н.Нрпейісов, М.Т.Кенжебаев, Х.М.Маданов, т.б. зерттеулерінде республикадаы аграрлы саясатты жзеге асырудаы Коммунистік партияны ызметі, ауыл шаруашылыын интенсивтендіру, жер деу мдениетін ктеру, саланы материалды-техникалы базасын ру, оны кешенді механикаландыру мен химияландыру, жымшарлар мен кешарлар шін механизаторлар жне баса да мамандарды дайындау мселелері баяндалады.

оамны тапты жіктелуі мен тап кресін тарихты локомотиві ретінде лытаан коммунистік билік тсында оамды-гуманитарлы ылым ауыл-селоны леуметтік рылымын зерттеуге айрыша ден ойаны объективті былыс. Бл баытта философ алымдар іргелі нтижелерге ол жеткізді. Кеестік азастанда жмысшы табыны, оны аграрлы тобыны, жымшаршыларды алыптасуы мен рамындаы санды жне сапалы згерістер задылытары, соыстан кейінгі кезедегі ерекшеліктері М.Аженовты [14], В.И.Зоринні, А.Ишмухамедовты [15], Н.Капесовты [16], С.Н.Соскинні [17], т.б. монографияларында маркстік-лениндік ілім трысынан зерделенді.

Соыстан кейінгі ауыл шаруашылыында жргізілген згерістерді зектісі жымшарларды ірілендіру болып саналады. азастанды тарихнамада осы мселеге кбірек кіл блінген. жымшарларды ірілендіруді ажеттілігі мен себептерін зерттеушілер р трлі кзарастар арылы тсіндіреді. Мселен, К.Абдвахитов, М.Бесбаев [18] ірілендіруді экономикалы ажеттілік трінде бааласа, В.К.Савосько, И.Ш.Шамшатов,.Трсынбаев [19] жымшарларды біріктіруді зады деріс ретінде арастырады.

Соыстан кейінгі жылдарды тарихнамасында жымшар ндірісіні материалды-техникалы базасыны суі, шаруашылытарды электрлендіру, механикаландыру, мал шаруашылыы, ебекаы тлеу, социалистік жарыс мселелерін арастыратын жне партияны рлін дріптейтін зерттеулер орын алады [20]. Мндай ебектерде ауыл шаруашылыында соыстан кейінгі кезеде алыптасан жадайды тарихи шындыы толы ашылмаан.

азастанды тарих ылымында ты игеру барысындаы жымшарларды кешарлара айналдыру рдісіне айтарлытай кіл блінгені белгілі. Зерттеушілер ты игеруді задылы, жымшарларды кешарлара айналдыру рдісін ажеттілік былыс ретінде санады. Соы жылдарда республикада ты игеруді оы мен солын айындайтын, ондаан жылдар бойы тасада алып келген клекелі тстарын, келесіздік салдарын ашатын зерттеулер жары круде [21]. Бл ебектерде тыны тмшалаан шындыы ашылып, оны трлі зардаптары ты деректер негізінде сараланады.

1960-1980 жылдардаы аграрлы реформалар сараланан зерттеулерде ылыми-техникалы прогресс жетістіктері негізінде ауыл шаруашылыын интенсивті арынмен дамыту, электрлендіру, механикландыру, химияландыру мен мелиорация сияты т.б. Компартияны аграрлы салада ол жеткен табыстары пайымдалады [22]. Біра тарихшылар Компартияны аграрлы саясатыны мемлекетті ауыл шаруашылыына орасан зор млшерде дотация блуіні арасында іс-жзіне асырыландыын назардан тыс алдырады. Зерттеулерде ылыми-техникалы прогресс жетістіктерін ауыл шаруашылыына ендіру нтижесінде меншікті екі тріні: мемлекеттік жне жымшар-кооперативтік жаындауына ыпал етуі жайында тжырымдар жасалады. Ал шын мнінде осы кезде ауыл шаруашылыыны даму арыны баяулап, дадарысты рдістер рістей тскені кейінірек длелденген еді.

Жаппай интеграциялау жне жымшараралы кооперация негізінде ауыл шаруашылыы ндірісіні мамандануы мен шоырлануы аграрлы саланы ркендетуді зекті мселелеріні бірінен саналады. Аталмыш мселелер жоарыда аталан.Трсынбаев, Х.Маданов, К.Рыспаев, И.Шамшатов зерттеулерінде крініс тапты. Ебектерде агрондірістік бірлестіктер мен жымшараралы кооперация ызметі ірі шаруашылы кешендері, нерксіптік негіздегі арнайы шаруашылыты бірлестіктерді рылуы трінде крсетіледі. Дегенмен зерттеулерде республика ауыл шаруашылыындаы шынайы алыптасан жадайда арама-айшы келетін пайымдаулар орын алады. Зерттеушілер здері арастыран мселелерді біржаты тиімді тстарын ана крсетіп, кемшіліктері мен сол кездегі жалпы ауыл шаруашылыы ндірісіні баяулап, даму арыныны тежеле бастауыны себептерін ашпастан оларды айналып тіп отырады.

Мдени рылыс мселелеріне атысты ебектерден де таырыпа арасты мліметтерді табуа болады. Тарихшылар бл орайда жары крген зерттеулерді екі топа жіктеуге болатындыын ала тартады. Бірі – азастандаы мдени рылыс тарихын ттастай алып зерттегендер, екіншілері – ауыл-село мдениетіні тарихына арнайы тоталандар. азастанда социалистік мдениетті алыптастыруды тарихи тжірибесі мен орытындыларын з зерттеулерінде Р.Слейменов,.анапин, А.Д.Яндаровтар кешенді аша алды. Ал осы дерісті соыстан кейінгі ауыл-селода алай рбігеніне.дайбергеновты [23], Ж.К.Бодановты [24], Н.Кзембаевті [25], В.П.Гноевыхты [26], А.И.Икеновті [27], Б.Мадышев, Т.ожамловты [28] монографиялары жауап береді. Бай деректік негізде жазылан осынау ебектерде ауыл-село трындарыны біліми жне мдени трыдан кемелденгені, мдени-аарту мекемелеріні ызметі, леуметтік инфрарылым жайы, аланы мдени аморлыы, білікті мамандарды, механизаторларды жаа толыны сіп шыаны баяндалады.

Отанды тарих ылымында ауыл-село интеллигенциясыны тарихнамасы біршама алыптасты. Интеллигенцияны аграрлы тобы лденеше диссертация мен маалаларда арастырылды. Мселен, тарихшы Х.бжанов «Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма» [29] монографиясында 60-70-ші жылдардаы ауыл-село интеллигенциясыны су жолдарын, леуметтік келбетін, ксіби жне оамды-саяси ызметін талдаан. Сонымен бірге авторды «азастан: тарих, тіл, лт» атты ебегінде «Ттастай аланда, соыстан кейінгі Кеестік азастанны аграрлы тарихы фактологиялы трыдан тп-туір ашылды. Ендігі міндет аныталан деректерді жааларымен толытыра отырып, саясаттан, идеологиядан ада зерттеу жмыстарын жаластыру. йткені туелсіздік тсында алымдарымыз социалистік рылысты 20-30-шы жылдардаы «атадатарын» анытаумен кбірек айналысып, 1946-1991 жылдардаы ауыл-село тадырына онша мойын брмай келеді» [30] деп пайымдауы, аталан кезедегі кеестік аграрлы саясатты азастандаы ерекшеліктерін жааша саралауды ажеттілігін айындай тседі.

Кеестер мен зге де оамды йымдарды ызметі жнінде аса нды ебек болып Т.З.Рысбековты «азастан Кеестері» монографиясы болып табылады. Онда автор «Республика Кеестері рдайым з кілдігін шаруашылы ожайыны ретінде жзеге асыра бермеді, з ол астындаы территориялардаы леуметтік жне экономикалы мселелерді кешенді шешуге ол жеткізе алмады» деген орытындыа келеді [31].

азастанды авторларды монографиялы жмыстары ауыл шаруашылыындаы згерiстердi крсетуде, леуметтiк згерiстердi тапты трыдан болса да талдап, орытан кеестiк тарих ылымына осылан айтарлытай лес болып табылады. Оларда жымшар шаруалары мен кешар ызметкерлерiнi ерен ебегi, ебек нiмдiлiгiнi артаны баяндалады. Сондай-а, авторлар леуметтiк талдау арылы ауыл шаруашылыындаы згерiстердi озы тжiрибе ретiнде талдап саралайды.

Кптеген авторлар з ебектерiнде ауыл шаруашылыындаы згерiстердi жне ауылдаы экономикалы леуметтiк жаынан ркендеудi аграрлы ндiрiстi индустрияландыру процесiмен байланыстырады. азастанды алымдар С.И.Абдулпаттаев, М.Т.Кенжебаев, К.Рыспаев,.Н.дайбергенов,.С.аражанов жне т.б. здерiнi докторлы диссертациялары мен монографияларында мселенi ртрлi ырларын талдаан. Аграрлы мселелердi кптеп жары круi iргелi ебектердi ана емес, маалаларды да жан-жаты талдайтын тарихнамалы талдауды ажет еттi. Осындай алашы ебек Х.Маданов пен Т.Омарбековты «Историография аграрной политики партии в Казахстане» деп аталатын клемдi мааласы едi [32]. Жариялылы рухында жары крген бл маала негiзгi ебектердi талдап ана оймай, оларда орын алан кемшiлiктердi де сынады жне осы баыттаы жаа зерттеулер баыттарын белгiледi.

азастан тарих ылымыны жааша даму кезеі, брыны ебектерді ой-елегінен ткізіп талдау жасау, оан жааша кзарас егемен ел болудан басталды. Осы уаыттан бастап лтты тарихымызды ткен-кеткені жан-жаты арастырыла бастады. Ты деректерді ылыми айналыса енуі, тарихи ой-пікірді жааша рбітілуі тл тарихымызды толытыра тсті. Бл жылдары тоталитарлы мемлекетті ауыл шаруашылыындаы дадарысты былыстары мен тоырау мселелері айта зерттеліп, біратар зерттеулер жарияланды.

азастанны аграрлы дамуын талдауа жасалынан адамдарды бірі деп К.А.Берденова, С.И.Иманбердиеваны «Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана» деген бірлескен зерттеуін атап туге болады [33]. Ебекте 60-80 жылдардаы азастандаы ауыл шаруашылыыны дамуы тарихта шынайы зараспен талдау жасалынан. Бл жмыс жаа тарихи принцип трысында жазылып, сол тстаы бкіл Кеес Одаындаы аграрлы салада етек алан тоырауды себептері айындалан. Оны негізгі себептерін авторлар ауыл шаруашылыы саласындаы социалистік меншікті орын алуыны аграрлы теория мен практиканы алшатыы салдарлары ретінде тсіндіреді. йтседе авторларды зерттеуінде тоталитарлы жйе кезеіндегі аграрлы ндірістегі келесіз мселелерге жне оларды себептерін толы ашу жеткіліксіз деуге болады.

Аталмыш кезедегi зерттеушiлер арасында докторлы ылыми дреже алу шiн дайындалан Б.Г.Аяановты ебегін атап туге болады [34]. Зерттеуші 1970-1990 жылдар аралыындаы азастанны леуметтiк-экономикалы жне оамды-саяси дамуын, нары атынастарына кшудi жолдарын, оамды бiрлестiктер мен йымдар ызметiн арнайы зерттеп ортаа салады.

О.Х.Мхатованы докторлы диссертация негiзiнде жары крген монографиясыны [35] тртiншi тарауы бiздi зерттеу кезеiмiзге атысты жмыстара наты тоталады. Бл бiз зерттеп отыран кезедi жааша кзараспен талдайтын алашы тарихнамалы ебек екенiн атап крсеткен жн. Зерттеушiнi «1970-1980 жылдарды бiрiншi жартысында Кеес оамыны барлы салаларында дадарысты былыстар орын аландыы белгiлi. Алайда кеес дуiрiнде жарияланан зерттеулерде ауыл шаруашылыында да дадарысты етек жайандыы баяндалмаан. Себебi, «кемелденген социализм» мiр срiп тран кезiнде стемдiк еткен идеология ол жайында айтуа ата тиым салды» - деген пiкiрі, аталмыш кезеді бгінгі кн биігінен жаа кзарас негізінде зерделеуді ажет екендігін аартады.

Кеес кіметіні ауыл шаруашылыын басаруда жргізген саясатын арнайы зерттеп, ылыми лес осан тарихшылар Б..Бірімжаров, С.А.Байтілен, К.А. лілов,.Байсариналарды ебектерін атауа болады.

1996 жылы жары крген Б..Бірiмжаровты «Социально-экономическое развитие аулов и сел Казахстана в 60-е – 80-е годы (по материалам западных областей)» атты трт тараудан тратын монографиясы, бізді зерттеуімізге кезеі жаынан да таырыбы жнінен де жаын. Таырыбынан крiнiп трандай, бл зерттеуде ХХ асырды 60-80-ші жылдардаы Батыс азастан ауыл-селоларыны леуметтік-экономикалы дамуы арастырылып, ірді аграрлы леуеттегі лесін анытауа мн берілген, мдени-трмысты ызмет сапасыны р кезедегі дегейі сараланан. Ауылдар мен селоларды артта алуын зерттеуші кптеген объективті жне субъективті себептермен байланыстырады [36]. Сонымен атар авторды келесі ебегінде соыстан кейінгі жылдардаы Батыс азастанны жарты асырлы ауыл шаруашылыыны даму тарихы жан-жаты сараланады [37].

Зерттеуші С.А.Байтілен «Кеес мемлекетіні азастандаы аграрлы саясаты: ауыл шаруашылыындаы экстенсивті бадар жне дадарыс (1965-1990 жылдар)» деген таырыпта жазылан докторлы диссертациясында кеес оамыны аграрлы салада ана емес, оамны барлы саласында дадарысты былыстар орын аландыын атап крсетеді [38].

К.А.ліловты «азастан ауылдары мен селоларыны 1946-1980 жылдардаы леуметтік жадайы: тарихы мен сабатары» [39] деген докторлы диссертациясында аграрлы мселені тарихнамасы жне аталан кезедегі ауыл шаруашылыыны жадайын зерделеп біратар тжырымдар жасайды.

..Байсаринаны «азастанда ауыл шаруашылыыны дамуы: тарихы жне сабатары (1946-1965 жж.) деген таырыпта жазылан докторлы зерттеу жмысында соыстан кейінгі жылдарда ауыл шаруашылы ндірісін дамытуды басты баыттары, оны айшылыты тадыры, мірге енгізілу дісі, трі мен тжірбиелері, сол секілді аграрлы саясатты ащы сабатары, иыншылытары мен зардаптары зерттелген [40].

Е.И.Исибаеваны «азіргі азастандаы аграрлы атынастар жне ауылды леуметтік-экономикалы дамуы (1985-2006 жж.)» деген таырыпта оралан кандидатты диссертациясында азастан тарихындаы мні жаынан маызды жне иынды мселелерді бірі азіргі кезедегі азастандаы аграрлы атынастарды тарихы баяндалады [41].

Таы да бір крделі таырыпты зерттеп 2008 жылы докторлы диссертация ораан А.С.Сарсеновты ебегін атап ту лзім. Ебекте 1946-1991 жылдар аралыындаы азастан ауыл-селосындаы интеллектуалды леуетті алыптасуы мен этномдени дамуыны тарихи тжірибесі жан-жаты сараланып, байыпты байламдар, жааша тжырымдар жасалан [42].

2009 жылы оралан.Б.Аманны кандидатты диссертациясында 1920-1980 жылдардаы Батыс азастанны ауыл халыны демографиялы дамуындаы згерістер ты деректер негізінде сипатталады [43].

орыта келгенде, Кеес мемлекетiнi 1946-1980 жылдардаы азастаны батыс іріндегі аграрлы саясатты ерекшеліктерін, жетістіктері мен кемшіліктерін дйектiлiкпен кешендi зерттеу, олар жнiнде тарихи тжiрибеге негiзделген салиалы орытындылар жасау таырыпты бгiнгi кнi отанды тарихта жааша зерделеу ажеттiгiн длелдей тседi.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. 1946-1980 жылдардаы кеестік аграрлы саясатты азастандаы ерекшеліктерін Батыс азастан облыстары материалдары негізінде, жаа кзарастар трысынан ашып крсету – зерттеу жмысыны басты масаты болып табылады. Осыан байланысты зерттеу жмысыны алдына мынадай міндеттер ойылып отыр:

- 1946-1980 жылдардаы кеестік аграрлы саясатты мн-мазмнын, сипаты мен салдарын айындай отырып, осы кезедегі елімізді батыс іріндегі ауыл шаруашылы ндірісіндегі негізгі нтижелерді саралау;

- азастан ауыл шаруашылыы ндірісі саласындаы интенсивтендіру баытын жне оны ерекшеліктерін ашып крсету;

- Ауыл шаруашылыы ндірісін йымдастыру жолындаы Батыс азастан ірінде атарылан іс-шаралара талдау жасай отырып, ылыми баа беру;

- Ауыл халыны мдени-техникалы дегейі мен материалды жадайын тарихи деректер негізінде саралай отырып, ауыл шаруашылыы ндiрiсiнi материалды-техникалы базасын жасатаудаы кемшiлiктер мен ателіктерді себептерiн тарихи шынды негiзiнде айындау;

- Ауыл шаруашылыы мамандарын дайындау мен оны шешу жолдарына, ауыл трындарыны леуметтік жне ебек белсенділігі мселелеріне талдау жасау;

- Республикада осы жылдар аралыында жргiзiлген кеестік аграрлы саясатты шынайы баыт-бадарын, айшылытары мен зардаптарын анытай тсіп, тжірибесін ой елегінен ткізе отырып, ауыл шаруашылыы жадайыны сапалы жаынан жоары дегейге жеткізе алмауыны себептерін ашып крсету.

Зерттеу жмысыны хронологиялы шебері. 1946-1980 жылдар аралыы ттас хронологиялы кезе ретінде алынуыны себептері азастанны батыс іріндегі аграрлы саясатты ерекшеліктеріне байланысты. 1946 жыл лы Отан соысыны аяталуынан кейінгі жаа жадайлара байланысты айта жасаталуыны бастауын крсетсе, зерттеуді 1980 жылдарды аяына дейін жеткізілуі де тарихи-логикалы принципке негізделген. йткені осы аралытаы уаытты ттас алынуы кеес кіметі тсындаы аграрлы саясатты ерекшеліктерін зерттеу арылы елімізді батыс іріндегі ауыл шаруашылыыны 1980 жылдарды аяына дейінгі даму барысын натылады.

Зерттеу жмысыны территориялы ауымы. азіргі Атбе, Атырау, Батыс азастан жне Маыстау облыстарын амтитын Батыс азастан ірі.

Зерттеу жмысыны негізгі нысаны. Кеестік жйе негізіндегі азастанны батыс ірінде аграрлы саясатты ерешеліктері, ауыл шаруашылыында болан згерістер, лы Отан соысынан кейінгі бейбіт мірге кшу, социалистік кезені ауыртпалытары мен зардаптары, жетістіктері ылыми трыдан талдауа алынып, кптеген жаттар арылы зерттелініп, талданды.

Зерттеу жмысыны деректiк негізi. Зерттеу барысында КОКП жне КП-ны съездерi мен пленумдарыны, конференцияларыны шешiмдерiн, сондай-а мемлекеттiк атару органдарыны ауыл шаруашылыына атысты жаттарын, статистикалы материалдар кеiнен пайдаланылды. Республика ауыл шаруашылыыны р трлi аумаындаы ерекшелiктерiн ескере отырып, жергiлiктi айматарды материалдары да жан-жаты пайдаланылды. Атап айтанда Атбе облысты мемлекеттік мраатынан (АтОММ) Атбе облысты ауыл шаруашылы басармасыны № 171-оры, Атбе губерниялы жер басармасыны жерге орналастыру бліміні № 153-оры, Халы депутаттарыны Атбе облысты кеесі жне атару комитетіні № 85-оры, Атырау облысты мемлекеттік мараатынан (АтОММ) Гурьев облысты халы комиссарлар кеесі атару комитетіні ауыл шаруашылыы басармасыны № 194-оры, Арнайы шаруашылы бірлестігіні № 1234-оры, Облысты атару комитетіні №855-оры, Батыс азастан облысты мемлекеттік мраатынан (БОММ) Облысты ауыл шаруашылы басармасыны № 761-оры, Батыс азастан облысты халы депутаттары кеесі атару комитетіні № 850-оры жне азастан Республикасыны орталы мемлекеттік мраатынан (РОММ) аза КСР-іні ауыл шаруашылы министрлігіні №1481-оры, аза КСР-і ксіподатарыны республикалы кеесіні №1491-орларын атап крсетуге болады. Сонымен атар, зерттеуге республикалы, облысты, ауданды басылымдардаы ауыл-село ебеккерлерiнi тынысы туралы мліметтер, саяси оамдарды, озалыстарды жарылары мен бадарламалары жнiндегi материалдар кеiнен пайдаланылды.

Зерттеу жмысында мраатты жаттармен атар мерзімді баспасз материалдары пайдаланылды. йткені, ткен асырды екінші жартысынан бастап жмысшылар мен жымшар шаруаларыны тарихы жайында ке клемді, жан-жаты сараланан зерттеу жмыстары салалы журналдарды беттерінде жары кріп отырды. Ол басылымдар атарында «Вопросы истории КПСС», «Партийная жизнь Казахстана», «азастан коммунисі», «Народное хозяйство Казахстана», «Сельское хозяйство Казахстана», «Известия АН Каз ССР (серия истории)», «Вопросы истории», «Мысль» жне т.б. журналдар болды. Сонымен бірге «Путь к коммунизму», «Социалистік азастан», «Казахстанская правда», «Приуралье», «Сельская жизнь», т.б. газеттер бетінде жарияланан мліметтер де диссертацияны деректік негізін рады.

Зерттеу жмысыны методологиялы негізі. Зерттеу жмысын талдауда соы жылдары Отанды тарих ылымында болып жатан жаалытар мен тбегейлі згерістер негізге алынды. Тарих ылымында халы шаруашылыы жйесіні алыптасуы туралы жне ауыл шаруашылыы ндірісіні леуметтік-экономикалы жадайы, орны мен рлі туралы тарих ылымында орныан тжырымдар басшылыа алынды, тарихи-ылыми, оамды-саяси ойларды озы тстары пайдаланылды. Зерттеу барысында плюралистік кзарас методологиялы негіз ретінде басшылыа алынды.

Диссертациялы зерттеуді методологиялы жне теориялы негізін диалектикалы тарихи даму задылытары мен ркениеттілік, салыстырмалы, талдау, жинатау жне орыту, жйелілік дістері рады. Сонымен атар тарихи станымдар мен тжырымдамалы ережелер, танымды теория негізге алынды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Диссертацияны басты ылыми жаалыы – ылыми айналыма алаш рет енгізіліп отыран мол мраат деректері жне брын жарияланан ебектерді сыни трыдан талдау негізінде жинатап, жйелеп, азастанны батыс іріндегі кеестік аграрлы саясатты ерекшеліктерін алаш рет кешенді трде зерттелуі болып табылады. Зерттеуге енгізілген жаалыты былайша топтауа болады:

- Батыс азастандаы кеестік аграрлы саясатты тарихына атысты мраат жаттары, сараланып, жаа деректерді тыш рет ылыми айналыма енгізу;

- Айматы облыстары бойынша (Батыс азастан облысы, Атбе, Атырау, Маыстау облыстары) аграрлы дамуды салыстырмалы талдауыны жасалуы, оны ерекшеліктеріні айындалуы;

- Ауыл шаруашылыы ндірісіні даму баытындаы жеткен жетістіктер мен орын алан келесіз былыстар туралы толыанды мліметтерді берілуі;

- Ауыл халыны леуметтік-экономикалы міріндегі згерістерді сипаттамасына лтты кзарас трысынан баа беру;

- Ауыл трындарыны леуметтік-мдени жадайы мен л-ауатыны артуындаы о згерістерді айындап, келесіз тстарын талылау.

- Кеестік аграрлы саясатты ерекшеліктерін аша отырып, экстенсивті бадар жне аграрлы саладаы дадарыс себептерін жан-жаты сипаттау.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар. 1946-1980 жылдар аралыындаы кеестік аграрлы саясатты азастандаы ерекшеліктерін батыс облыстарды материалдары негізінде зерделей отырып, мынадай тжырымдар жасалды:

1 Кеес кіметіні азастандаы аграрлы салада жргізген саясатыны мнін ашып, тжірибелерін ой-елегінен ткізе отырып, ауыл шаруашылыыны жадайын сапалы жаынан жоары дегейге жете алмай дадарыса шырауыны себептері ашып крсетілді;

2 Соыстан кейінгі кезедерде ауылды жадайы аса иын болды, оны экономикалы, леуметтік, мдени жаынан дамытуда кімшілдік-міршілдік жйе аталан мселелерін шешуде уде бергенмен оны орындамады;

3 1946-1980 жылдар арасында азастанны аграрлы саласы біраз ала басанымен, жымшарлар мен кешарлар здеріні тпкі масаты – елді азы-тлікпен амтамасыз етуді жзеге асыра алмады жне соны себептері атап крсетілді.

4 Ауыл шаруашылыыны зерттеліп отыран кезедегі материалды-техникалы базасын ныайтудаы жетістіктер мен кемшіліктер жан-жаты зерделенді.

5 ылыми-техникалы прогресті озы тжірибелерді ауыл шаруашылы ндірісіне енгізудегі олылытарды себептері жне ауыл ебеккерлеріні мдени-техникалы біліктілігін жетілдіруді иыншылытар, сол сияты оны шешуді шаралары атап крсетілді.

6 Аграрлы жадайа кешенді, жан-жаты анытама беру арылы кейбір теориялы жне методологиялы тжырымдама жасау арылы зіндік баа берілді.

Зерттеу жмысыны тжірибелік маызы. Зерттеу жмысында 1946-1980 жылдардаы кеестік аграрлы саясатты азастандаы ерекшеліктері баяндалады. Диссертацияда келтірілген мліметтерді, айтылан сын пікірлер мен кзарастар, негізгі тжырымдар мен алынан орытындыларды жоары оу орындарында азастан тарихы курсы бойынша оылатын дрістер мен ткізілетін семинар сабатарында, арнайы курстарда маызды дерек ретінде кеінен пайдалануа болады. Сонымен атар зерттеу жмысын ауыл шаруашылыы саласындаы ызметкерлерге дістемелік кмекші рал, ал студенттерге оу ралы ретінде ажеттілігі бар деп санаймыз.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Диссертация Атбе мемлекеттік педагогикалы институтыны азастан тарихы кафедрасында дайындалып, М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні азастан Республикасы тарихы кафедрасыны мжілісінде талыланып, орауа сынылды. Диссертацияны негiзгi мазмны мен тжырымдары Атбе мемлекеттік педагогикалы институты, М.Тынышпаев атындаы аза клік жне коммуникация академиясы, М.Оспанов атындаы БММА йымдастыран дстрлі конференцияларына сынылып, талыа тсті. Зерттеу таырыбыны мазмнына сйкес ш маала азастан Республикасы Білім жне ылым саласындаы баылау комитетіні тізіміне енген журналдарда жары кріп, сынан тті.

Диссертацияны рылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, орытынды блімнен, пайдаланылан дебиеттер тiзiмiнен трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ


Кіріспеде арастырылып отыран таырыпты зектілігі крсетіліп, мселені зерттелу дегейі сараланады. Зерттеуді масат міндеттері, негізгі нысаны, хронологиялы шебері, методологиясы, деректік негізі, ылыми жаалыы, орауа сынылатын тжырымдары мен тжірибелік маызы айындалады.

«Елімізді батыс іріндегі аграрлы экономиканы даму баыттары» деп аталатын бірінші тарауда 1946-1980 жылдар аралыындаы азастанны батыс іріндегі ауыл шаруашылы ндірісіндегі негізгі нтижелер, осы саладаы интенсивтендіру баыты мен ауыл шаруашылыы ндірісін йымдастыру жолында атарылан іс-шаралар арастырылады.

Соыстан кейінгі халы шаруашылыын алпына келтіру мен дамыту туралы тртінші бесжылды жоспар ауыр нерксіп пен транспортты айта алпына келтіріп, жан-жаты лайтуды, сонымен бірге ауыл шаруашылыын, жеіл жне тама нерксібін арынды дамытуды, елде азы-тлік німдері мен халы ттынатын заттарды орын руды арастырды.

Соыстан кейінгі жылдарда лке мал шаруашылыыны жаа даму кезеі басталды. з дамуыны жаа кезеіне енген мал шаруашылыыны интенсивті суі шін олайлы жадайлар жасалды. Соыстан кейінгі бесжылдыта бкіл азастанмен бірге Батыс азастан облысыны ебекшілері едуір табыса жетті. 1946-1950 жылдары облысты жымшарларында оамды мал барлы тліктерден 617 мы 848 баса сті. Мны ішінде ірі ара малы бесжылды ішінде 75 мы, яни 49,8 пайыз, ой мен ешкі мынан астам, яни 99 пайыз, жылы 39 мы, яни 100 пайыз, тйе 37,7 пайыз, ал шоша екі есе дерлік сті [37, 61-62 бб.].

1950 жылымен салыстыранда 1954 жылы Батыс азастан облысыны жымшарлары мен кешарларында ауыл шаруашылы даылдарыны барлы егіс клемі 65,9 пайыза лайды. Азыты баалы даыл – жазды бидайды егіс клемі жымшарларда 31,5 пайыз, кешарларда 171 пайыза артты. Днді даылдарды егіс клемі негізінен ты жне тыайан жерлерді игеру есебінен лайтылды.

1960 жылдарды ортасына арай ауыл шаруашылыында жалпы ел экономикасыны дамуына кері сер еткен мселелер шоырланды. Оларды шешу жаа аграрлы саясатты жргізуді ажет етті. Сйтіп КОКП Орталы Комитетіні 1965 жылы наурыз Пленумы осы мселені арап, «КСРО ауыл шаруашылыын одан рі дамыту жніндегі кезек кттірмес шаралар туралы» аулысын абылдап, жаа аграрлы саясатты жариялады.

1960 жылдардаы жаа аграрлы саясат кешенді механикаландыру мен электрлендіруді енгізу, жерді пайдалануды тиімділігіне ол жеткізу, жан-жаты химиялы дістерді олдану, суландыруды кеейту, кооперативтік меншікті жетілдіру жне оамдастыру, шаруашылыаралы жне агронерксіптік интеграция негізінде ауыл шаруашылы ндірісін мамандандыру мен шоырландыру арылы ел экономикасын траты да ыраты дамытуа баыт стады.

Ттастай аланда, 1950 жылдарды аяы мен 1960 жылдарды басындаы Батыс азастан облыстарыны ауыл шаруашылыы дамуыны жадайы сол кездегі уаыт талабына сйкес келмеді.

Тоызыншы бесжылдыта ауыл шаруашылыы ауыр жадайда дамыандыы белгілі. Бес жылды тек 1973 жне 1974 жылы ана олайлы болды. 1972 жне 1975 жылдардаы екі жылда рашылы болды. Елді ауымды блігін, сонымен бірге Батыс азастан облыстарын уашылы жайлады. Біра та ауыл шаруашылыын интенсивтендіру бойынша шаралар жйесін жзеге асыру, оны материалды-техникалы базасын ныайту, ылыми-техникалы прогрестегі жетістіктерді енгізу, сонымен атар ебек йымдарын жасарту, агротехника мен т.б. шаралар дегейін ктеру осындай олайсыз жадайда да ндірісті ары арай суіне ол жеткізуге ммкіндік берді.

1965 жылы наурыз Пленумынан кейінгі соы он жылда батыс облыстарды ауыл шаруашылы органдары кешарлар мен жымшарларды жерді тиімді пайдалану, егіншілікті мдениетін ктеру шін табанды крес жргізуі егіншілікте жасы нтижелерге ол жеткізгендігін крсетеді. Дегенмен асты ндірісіндегі елеулі табыстара арамастан оны жалпы німі, сіресе жемдік асты клемі лі де жеткіліксіз болды.

Республикада 1960-1970 жылдары кеінен тараан интенсивтендіру баыты ауыл шаруашылыы дамуына сапалы згеріс келді. Ол ауыл шаруашылыыны барлы саласын жаа белеске ктеруді, ауыл бейнесін згертуді, егіншілік пен мал шаруашылыыны табиатты длей кштеріне туелділігін жоюды масат етіп ойды. Сонымен атар бл баыт оамды мал басын здіксіз сіруді, мал німін, егін шыымдылыын арттыруды, жмыс кшін тиімді пайдалануды, жер алаы мен ебек млшеріні р лесіне шаанда нім клемін арттыруды, ндіріске озы технология мен осы заманы ылым мен техниканы табысын жедел енгізуді кздеді. арастырылып отыран кезеде республикадаы ауыл шаруашылыындаы лкен згерістер, яни оны техникалы жабдыталуы Батыс азастан аумаынан да крініс тапты.

Ауыл шаруашылы ндірісін интенсивтендіруде, ебек шыынын азайтуда, німні зіндік нын арзандатуда мал шаруашылыындаы ебек рдісін механикаландыруды ролі зор. Республиканы кешарлары мен жымшарларыны жылды есептеріне араанда 1965 жылы ірі ара мал фермаларында ебекті механикаландыруды жай-кйі мынадай болды: Батыс азастан облыстарында малды жалпы саныны 11 пайызы механикаландырылан жолмен суарылды, ал республика бойынша 31,5 пайыз, сйкесінше жемшп лестіру 2,3 жне 4,8 пайыз, малды иын шыару 4,0 жне 11,3 пайыз, сауынды сиырларды 34,4 пайызы жне 26,4 пайызы механикаландырылан фермаларда сауылды [44, 40 п.].

Республикада, оны ішінде Батыс азастан облыстарында мал шаруашылыын механикаландыру дрежесі тмен кйінде алып, лі де ол ебегіні лесі басым болды.

Фермаларды механикаландырылуын тежеген басты себептерді бірі – мал оралары рылысын келесі жыла жоспарлау мен аржыландыруда клемі жне мерзіміні сйкес келмеуі. Баса да иындытар атарында кешенді механикаландырылан типтік ферма рылысын жобалауда Орал облысы жадайы шін йлесімді тадау ммкіндігіні болмауы жатады.

Осыан арамастан 1960-1970 жылдары Батыс азастан шаруашылытарында мал шаруашылыында кп ебек сііруді керек ылатын рдісті механикаландыру бойынша кешенді шаралар жасалып, жзеге асырылды. 1966-1967 жылдары Орал облысы шаруашылытарында 12280 баса арналан 69 сиыр орасы мен 19000 бас шошаа арналан 15 шоша орасы кешенді механикаландырылды. ой шаруашылыында кп ебек сііруді керек ылатын жмысты механикаландыруда лкен істер атарылды. Жазы жайлау мен фермаларда 1,1 млн ой мен 114,5 мы бас ірі ара малына арналан суару жйесін механикаландырылды. Бдан баса облыс шаруашылытарында ой тоытуа арналан 37 ора-монша механикаландырылды. Ірілендірілген 37 шопан бригадасы йымдастырылып, ой ыруа арналан 80 ірілендірілген пункт жабдыталды [45, 116 п.].

Ауыл шаруашылы даылдарын деу бойынша машиналар кешенін енгізу, сонымен атар мал шаруашылыында кп ебек сііруді керек ылатын жмыстарды механикаландыру аыр соында ебек німділігіні суіне келді. Мал шаруашылыында кп ебек сііруді керек ылатын жмыстарды кешенді механикаландыру рдісі тоызыншы бесжылдыты соы жылдары одан рі дамыды.

арастырылып отыран кезеде мал шаруашылыында кп ебек сііруді керек ылатын жмыстарды механикаландыруда су тенденциясы байаланымен, алайда оны дегейі уаыт талабына сйкес келмеді. ой шаруашылыындаы жмыстарды механикаландыруда сйкес келетін машиналар те аз клемде жеткізілді. Бан арамастан жекелеген шаруашылытарды мал шаруашылыында кп ебек сііруді керек ылатын барлы жмыстарды кешенді механикаландыру жасы экономикалы крсеткіштерге ол жеткізді.

1960 жылдары ауыл шаруашылыын жоспарлауды жасарту, кешарлар мен жымшарларды шаруашылы дербестігін кеейту, кп жыла дейін сатып алуды траты жоспары бар ауыл шаруашылы німдерін дайындауды жйесін жасау республикада ауыл шаруашылы ндірісін йымдастыру мен басаруды жйесін жетілдіру шін олайлы жадай алыптастыруа жол ашты.

Алайда бл жйеге кшу егіншілікте, сіресе мал шаруашылыында нім ндіру са бригадалар мен шаын фермалара блініп орналастырылан жымшарлар мен кешарлардаы ндірісті кп салалы рылымынан иындады. Мны зі аша оры мен материалды ресурстарды шашырауына келіп сотырды да, ебек рдістерін ойдаыдай интенсивтендіруді едуір иындатты, ндірісті рентабелділігін кемітті. Бригадалар мен фермаларды біріктіру жне ныайту тиісті йымдастыру жмысынсыз, ндіріс технологиясын толы жола оймай жргізілді. Сйтіп, шаруашылыты жалпы басару жйесінде салааралы, ішкісалааралы байланыстар бзылды, осылайша бірттас кешенді сала ызметін йлестіру, жоспарлауды жетілдіру, аржыландыру мен материалды-техникалы жабдытауды жасарту ісі иындады, орытындысында барлы шаруашылы тетік ауыл шаруашылы ндірісін мамандандыру мен шоырландыруа даяр болмай шыты. Ал 1970-1980 жылдары ауыл шаруашылы ндірісін мамандандыру мен шоырландыру азастанны кешенді аграрлы саясатыны басты баыттарыны бірі болды.

азастанда 1960 жылдарды зінде бкіл елдегідей сияты айматы мамандандыруды негіздері аныталды. Мысалы астыты жымшарлар мен кешарлар солтстік облыстарда, ірі араны сіретін шаруашылытар – батыс, шыыс жне орталыта, ой шаруашылыымен айналысатындар орталы, батыс жне отстік облыстарда рылды. Алайда ол кезде ндірісті тере мамандандыру мен шоырландыру туралы сз озалмаан. Шын мнісінде ол кезде республиканы кптеген шаруашылытары лі де кп салалы жне мбебап болып ала берді. Оларды ауыл шаруашылы ндірісіні барлы салалары азана млшерде дамып, оны стіне кптеген аржы мен материалды-техникалы игілік толып жатан ндірістік блімшелерге, фермалара, бригадалар мен звенолара шашырап, ма сіген судай жоалды.

Сонымен атар 1960-1965 жылдары Батыс азастан облыстарында ірі шаруашылы йымдары мен екі-трт жымшарларды біріктіру негізінде ауыл шаруашылы ндірісін шоырландыруды кшейту ерекше орын алды. Алайда мндай ірілендіру негізінен механикалы трде жргізілді, біра біріккен шаруашылытар кп салалы рі мбебап кйінде ала берді. Мнда басты салаа лкен мн берілмеді.

1971-1980 жылдар аралыы Батыс азастанны ауыл шаруашылы ндірісі шін оны нерксіптік негізге жоспарлы кшіруді, шаруашылы аралы кооперация мен ндірісті агронерксіптік интеграциялауды йымдастыруды маызды кезеі болды.

Тжірибе крсеткендей, арастырылып отыран кезеде Батыс азастанда біртіндеп мірде жзеге асырылан ауыл шаруашылыын мамандандыру мен шоырландыруды перспективті жоспарлары жасалды. Одан баса шаруашылыаралы кооперацияландыру базасында мал шаруашылыын нерксіптік негізге кшіру бойынша белгілі бір жетістіктерге ие болып, онда крнекті орын ауыл шаруашылы німдерін дайындау мен лемдік интенсивтендіру мселелеріне, ауыл шаруашылыын дамуыны тиімді жне сапалы крсеткіштерін арттыруа берілді.

«Батыс азастан ауылдары мен селоларыны леуметтік дамуы жне оны негізгі мселелері» атты екінші тарауда ауыл халыны мдени-техникалы дегейі мен материалды жадайы, оны жетілдіру шаралары, ауыл шаруашылыы мамандарын дайындау мен шешу жолдары, ауыл-село халыны леуметтік жне ебек белсенділігі баяндалады.

Соыстан кейін абылданан КСРО халы шаруашылыын алпына келтіру мен дамыту туралы бесжылды жоспар жніндегі зады орындау баытында, сз жо, Батыс азастан аумаында орналасан облыстарды елді мекен трындарыны л-ауатын, мдениеті мен трмысын заман талабына сай жасарту жолында леуметтік-экономикалы шаралар белгіленіп, аталан мселелерді наты шешуге баса назар аударылды.

Соыстан кейінгі жылдары халыа білім беру саласыны алдында мектеп жасындаы балаларды толытай мектепке тарту, мектеп имараттарын трызу мен оларды материалды-техникалы басасын жасарту мселелері трды.

жымшаршыларды мдени дегейін ктеруде жалпы білім беретін мектептер желісімен атар ксіптік-техникалы оытуды трліше формалары лкен роль атарды. Егер 1950-1960 жылдары республикада 213 мы ауыл шаруашылы механизаторлары даярланса, 1965-1968 жылдары олар 439,4 мыа жеткен. Село халыны ішіндегі механизатор-кадрларды лес салмаы мен саны кннен кнге арта тсті. Кптеген жымшарларда, мселен Атбе облысыны обда ауданындаы «Жиренопа» жымшарындаы рбір ебекке абілетті адамны шіншісі механизатор болатын.

Ауыл трындарыны мдени-техникалы дегейін арттыруда жаппай мамандытарды игеру озалысы лкен рол атарды. Бл озалыс МТС-ды таратаннан кейін жаппай сипата ие болды. Тракторшы, комбайншы, жргізуші, тым себуші мамандыына мндай ксіпті мегермеген барлы ебекке абілетті трындар ои бастады.

Ауыл ебеккерлеріні мдени-техникалы дегейін арттыруды крсеткіші болып республика ауыл шаруашылыындаы рационализаторлар мен нертапыштар озалысы табылды. жымшар ндірісіні жаашылдары комбайндар мен тым сепкіштерді жмысын жасартып, уаыт пен ебекті немдейтін осымша ондырылар жасап, ырмандарла асты ндіруге жне асты даярлау пункттеріне жіберуге аз ебек жмсауа ммкіндік беретін сеялкаларды, сорттаыштарды, асты пульттерін, асты тиегіштерді здері ойлап тауып, жетілдіріп іске осты. Мселен 1954 жылы Орал облысыны Зеленов ауданында астыты тазартуды, кептіру мен тиеуді тездету шін «Мир» ауыл шаруашылыы артеліні мшелері кптеген тапырлы крсетті. жымшардаы ауыл шаруашылы жаашылдары механикаланан ырман жасап шыарды [46, 96 п.].

Ауыл шаруашылыыны нертапыштары жан-жаты олдау тауып, ауыл шаруашылы ндірісіне енгізілді. азастанны ауыл шаруашылыыны ылыми-техникалы оамыны атарында 1967 жылы жаашылдар мен мамандар атарындаы 23 мы мше мен 1265 бастауыш йым болан.

Село халыны жалпы мдени дегейін ктеруде жоары мектеп пен орта арнаулы оу орындарыны ролі айтарлытай. Олар ауыл шаруашылыына ажетті білікті мамандарды лкен отрядын алыптастарды. 1960-1961 жылдан 1968-1969 оу жылына дейін ауыл шаруашылы мамандытары бойынша жоары жне орта арнаулы оу орындарына студенттер абылдау екі еседен скен, сйкесінше мамандар даярлау да осынша артан. 1959 жылы ауыл шаруашылыында 1000 адама шаанда 9 адамны жоары білімі болан, ал 1970 жылы олар 17-ге жетті, ал орта арнаулы білімді мамандар сйкесінше 277-ден 348 адама артты. Егер 1960 жылды 1 желтосанында жоары жне орта арнаулы білімді мамандар саны республика бойынша бір колхоза шаанда 6 адамнан келсе, 1970 жылы 16 арашаа арай ол ш еседен асан жне 18 адамды рады.

1946-1980 жылдардаы азастанны ауыл шаруашылыын дамытуды кздеген кешенді бадарламада ндірісті ркендетуді жне ебек німділігін арттыруды басты шарты ретінде ауыл ебеккерлеріні трмыс жадайын жасарту жнінде абылданан шаралар жйесі елеулі орын алды.

Осы жылдары азастанны ауыл шаруашылыында жымшаршылар мен кешар жмысшыларыны наты табысын жоарылатуа кмектесетін, ауыл шаруашылы ебеккерлері мен нерксіп ндірісіні жмысшыларыны жалаысын айтарлытай теестіруге ммкіндік беретін маызды шаралар дниеге келді.

азастан ауылдары мен елді мекендеріні леуметтік-экономикалы дамуында ауылды елді мекендерді кркейту жйесін арттыру, ауыл трындарыны мірі мен трмысын жасарту туралы мселелер маызды орын алды. азастанны ауылды жерлерінде 1946-1980 жылдары ауыл трмысын жетілдіру бойынша лкен жмыстар тындырылды.

Ебекшілер міріні материалды жне мдени дегейіні ркендеуі й шаруашылыындаы ебекті жеілдету мен уаытты немдеуге баытталан шараларды жйесімен атар жрді. Бл міндетті шешуде трмысты ызмет мекемелеріні алатын орны зор. Оларды міндеті трындара трмысты ызмет крсетуді рдайым жасарта отырып, ызмет крсету саласын уаыт талаптарына толы жауап беретін халы шаруашылыыны бір саласына айналдыру еді.

азастанны 1946-1980 жылдардаы ауыл шаруашылы даму тжірибесі, онда айшылытар аз болмаанымен, ауыл міріні экономикалы, леуметтік жне мдени мірінде ауыл халы рылымындаы динамикалы суші топ ретінде жоары жне орта білікті мамандар маызды рл ойнады. Ттас азастан шін жне оны батыс облыстарында ауыл шаруашылы мамандар отрядыны су тенденциясы тн болды.

Батыс азастан облыстарыны ауыл шаруашылыыны дамуына елеулі экономикалы жне леуметтік згерістер тн. Онда жоары жне орта білікті ауыл шаруашылыыны кадрларын дайындауа ерекше мн берілді. 1965-1977 жылдары Гурьев облысыны ауыл шаруашылыында жмыс істейтін жоары жне орта білімді мамандар саны 865-тен 1865 адама дейін сті, нтижесінде 80-жылдарды басында облысты рбір шаруашылыында орта есеппен жоары білімді 7 маман жне орта арнаулы білімді 12 маман болды [1, с. 187]. Осы кезеде жоары жне орта білімді мамандар саны Орал облысында 5 есе дерлік сті [47, 6 п.], ал 1980 жылдарды басында Атбе облысында ауыл шаруашылыыны 4600 маманы, оны ішінде 578 агроном, 780 зоотехник, 700 инженер-механик, 926 мал дрігері жмыс істеді, онда бір шаруашылыа есептегенде 22 білікті маманнан келді [48, с. 12, 43].

Кадр саясатыны маызды буыны ауыл шаруашылы мамандарын тек алыптастыру мен іріктеу, басаруды жаа жадайында шаруашылы ызметіні тпкі жоары нтижелерін амтамасыз ете алатын, ндірісті басаруда жасы мектептен ткен, жаа прогресті жатаушылар ана емес, сонымен оса басшы жмысшыларды біліктілікті арттыру курстары арылы даярлау мен айта даярлауды йымдастыру, сол арылы оларды трасыздыын ысартуа ол жеткізу еді. 1966-1980 жылдары Гурьев облысында ауыл шаруашылыыны 192 адам жоары оу орнында, 425 адам орта ауыл шаруашылы арнаулы оу орындарында, барлыы 617 басшылы жмысшылары мен мамандары здеріні біліктілігін ктерді [49, 145 п.].

Ауыл шаруашылыын интенсивтендіру ебекшілерді тере техникалы білімінсіз, жоары білім мен мдениетсіз, ылым мен техниканы жетістіктерін жан-жаты пайдалануынсыз ммкін емес. Бл крделі рдіс жалпы білім беру, ксіби-техникалы дайынды, біліктілікті арттыру, озы тжірибелерді жетістіктерін енгізу, экономикалы білім беру, идеялы-теориялы жаынан шынытыру, алы бараны ебек жне саяси белсенділігін арттыру аясындаы ке клемді мселелерді амтиды. азастанда 1960-1980 жылдары жаа техникаларды пайдалануа берумен, химияны енгізумен, суландыруды дамуымен байланысты барлы жмыстарды жоары дегейде орындауа абілетті ауыл шаруашылыы шін жаппай ксіп кадрларын дайындау мен бекітуді кешенді перспективті жоспары жасалып, жоспарлы трде жзеге асырылды.

Жаппай ксіп кадрларын дайындауда бірінші кезекте механизаторларды дайындауда негізгі рол ауылды ксіптік-техникалы училищелерге аударылды. Мысалы, 1980 жылы Атбе облысыны 15 ауданыны 11-де 4,5 мы адам оитын училищелер болды, ал 1966 жылды басында ауылды училищелерде бар боланы 2,7 мы адам оыан болатын.

Жаа типті оу орны ретінде орта ксіптік техникалы училищелер болды, оларда жастар мамандыпен атар жалпы орта білім алып шыты. Орта ксіптік-техникалы училищелерде жоары білікті кадрларды дайындау шін олайлы жадайлар алыптасты. Орта білім беру мен ксіптік-техникалы білім беруді бірігуі жмысшыны мдени-техникалы дегейін сзсіз ктерді.

Ттас аланда 1980 жыла арай азастанда батыс облыстарындаы ксіптік-техникалы училищелерде 20 мыа жуы механизатор даярланып шыты. Оларды 10,8 мыы Атбе облысы бойынша, 6,2 мыы Батыс азастан бойынша жне 2 мынан астамы Гурьев облысы бойынша болды.

Ауыл шаруашылыын рге бастыру міндеттерін орындауда жне республиканы барлы агронерксіп кешендерін жетілдіруде 1946-1980 жылдары бараны шыармашылыын одан рі дамыту маызды орын алды. Шын мнісінде ол адамдарды жоары саналылыы мен белсенді рі аылды іс-рекетіне сйенді. Дл осы бастама ндіріс орларын ашып жне іске тартуа, жмысты сапасы мен тиімділігін арттыруа кмектесті. арастырылып отыран уаыт ішінде республиканы ауыл шаруашылыы шін ебекті механикаландырылуы, оамды ндіріс дрежесіні суі, жымды ебекті одан рі дамуы жне жымды ебек формаларыны жетілдірілуі, ызметкерлерді материалды жне моральды ынталандырылуы, ауыл-село трындарыны трмыс жадайларыны жасаруы, оларды білім мен ксіби-техникалы, мдени дегейіні суі тн болды. Ауыл шаруашылыындаы бл згерістер сз жо, сонымен бірге осы салада леуметтік жне шыармашылы белсенділікті йымдастырып, жетілдіруді талап етті. Сонымен ауыл ебекшілеріні бастамасын ндірісті рбір учаскесінде жоары тпкі нтижелерге жетуге баыттау кзделді.

Ауыл шаруашылыындаы жмысты барлы озы формада жргізген Батыс азастанны жымшарлары мен кешарлары 1966-1980 жылдары мал шаруашылыы мен егіншілік німдерін мемлекетке сату мен ндіру бойынша міндеттемелерді жне жоспарлы тапсырмаларды орындауда белгілі бір нтижелерге ол жеткізді.

Ауыл шаруашылыы ебеккерлеріні леуметтік жне ебек белсенділігі зіні даму рдісінде жаа мазмнмен байи тсті. Бл озалыса атысушылар бір-бірімен шеберлік пияларыны ыры мен сыры туралы, техниканы тиімді пайдалануды баалы дістері жайлы пікір алысып, тжірибе блісті. Мны брі о нтижелер берді. Оны жекелеген трактор-егіс бригадаларыны ндірістік крсеткіштері, жоары егіншілік мдениеті жымы атаына лайыты Атбе облысыны Елек, Первомай кешарлары, Красный маяк жымшары жне Орал облысыны Березов, Ащысай кешарлары, Тельман жне Ленин атындаы жымшарлар мысалы длелдейді. Онда тракторшылар мен комбайншылар И.Н.Усенко, М.И.Богатырев жне басалары 1968 жне 1970 жылдары егін ору мерзімінде р гектардан орташа есеппен 15-17 мы пт асты бастырып, жоары нім ндіруге ол жеткізді [50, 6 п.].

Ауыл шаруашылыында техниканы мегеру, ебекті ркениетті дістерін йрену жне ксіби шеберлікті шыдау жніндегі жарысты йымдастыруа трткі болан себептерді бірі жымшар, кешар, бригада, буын жымдарыны, сонымен оса жекелеген ндіріс озаттарыны шыармашылы бастамалары сынды кптеген нды бастамаларды тууы жне ке лаш жаюы еді. Ауыл шаруашылыы ебеккерлеріні леуметтік жне ебек белсенділігі зіні даму рдісінде жаа мазмнмен байи тсті.

Ебекті анарлым прогрессивті дістерін мегеруге септігін тигізген, ксіби шеберліктерін арттыратын, ебек бсекелестігіні е жаппай жне тиімді трі ксіптер бойынша жарыстар болды.

Батыс азастан шаруашылытарында жарыстарды йымдастыру тжірибесін жинатап орыту мен дамыту бойынша лкен жмыстар атарылды. Брінен брын оны басты масаты ебек німділігі мен ндірісті тиімділігін арттыру, шаруашылытандыруды барлы дегейінде жоспарлы тапсырмаларды орындау болып табылды.

орытындыда диссертацияны мазмнын айындаан негізгі тжырымдар мен ой-пікірлер берілген.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Аубакиров Я.А. Социально-экономические преобразования в сельском хозяйстве Казахстана. – Алма-Ата, 1984. – 252 с.

2 Дахшлейгер Г.Ф. Маршрутом социального прогресса. – Алма-Ата, 1978.

3 Дахшлейгер Г.Ф., Нурпеисов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана. – Алма-Ата, 1985. – 247 с.

4 Жумабеков Ж., Нурпеисов К. Аграрная политика важная составная часть деятельности КПСС. – Алма-Ата: Казахстан, 1975. – 88 с.

5 Маданов Х. Деятельность КПСС по осуществлению ленинской аграрной политики в Казахстане (1946-1975 гг.). – Алма-Ата: Наука, 1980. – 296 с.

6 Михайлов Ф.К. Совхозное строительство в Казахстане (1946-1970 гг.). – Алма-Ата: Наука, 1974. – 279 с.

7 Савосько В.К., Шамшатов И.Ш. Колхозное строительство в Казахстане (1946-1970 гг.). – Алма-Ата, 1974.

8 Шамшатов И.Ш. Колхозы Казахстана: развитие общественного хозяйства и его социально-экономические результаты (1946-1980 гг.). – Алма-Ата, 1985. – 252 с.

9 Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. – Москва: Наука, 1984. – 269 с.

10 Колодин Ф.И. Торжество ленинского плана социального преобразования сельского хозяйства в Казахстане. – Алма-Ата, 1971. – 132 с.

11 Кенжебаев М.Т. Коммунистическая партия Казахстана в борьбе за интенсификацию сельского хозяйства (1956-1966). – Алма-Ата, 1971. – 181 с.

12 Турсунбаев А.Б. Курсом интенсификации: Аграрная политика КПСС в Казахстане на этапе развитого социализма (1965-1982). – Алма-Ата: Казахстан, 1985. – 312 с.

13 Каражанов К.С. Сотрудничество республик в развитии сельского хозяйства Казахстана в 1946-1980 гг.: (историко-партийной аспект). – Алма-Ата: Рауан, 1990.

14 Аженов М. Изменения социально-классовой структуры Казахстана в процессе коммунистического строительства. – Алма-Ата, 1973.

15 Ишмухамедов А. Рабочий класс и научно-техническая интеллигенция. – Алма-Ата, 1977.

16 Капесов Н.К. Социальные изменения в составе сельскохозяйственных тружеников Казахстана. – Алма-Ата, 1977.

17 Соскин С.Н. О преодолении социально-экономических и культурно-бытовых различий между городом и деревней в период строительства коммунизма. – Алма-Ата, 1967; Соныкі. Социальная структура села и народное образование. – Алма-Ата, 1979; Соныкі, Кадры сельского хозяйства: подготовка в системе образования. – Алма-Ата, 1986.

18 Абдвахитов К. Развитие колхозного производства в ІV пятилетке // Уч. зап. КазГУ. Т.42. История КПСС. Вып. 2. – Алма-Ата, 1959. – С. 174-196; Бесбаев М. Из истории развития колхозов Казахстана в послевоенные годы (1946-1953 гг.) // Труды Алма-Атинского зоовет.института. Т.12. 1960. – С. 63-76.

19 Савосько В.К. Укрепление колхозов Казахстана (1950-1956 гг.) // Известия АН Каз.ССР. Серия обществ., 1970. – С. 21-32; Турсунбаев А.Б. Колхозное крестьянство Казахстан. – Алма-Ата, 1960. – С. 116-123.

20 Абдулпаттаев С. Коммунистическая партия Казахстана в борьбе за развитие животноводства (1946-1965 гг.). – Алма-Ата: Наука, 1976. – С. 171; Байшин А.А. Работа Коммунистической партии Казахстана по укреплению колхозного строя в послевоенный период (1946-1950 гг.) // Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып. 8. – Алма-Ата: Казахстан, 1971. – С. 187-202.

21 Омарбеков Т. азастан тарихыны ХХ асырдаы зекті мселелрі. Кмекші оу ралы. – Алматы: нер, 2003. – 552 б.

22 Исатаев Р.Колхозное крестьянство Казахстана в условиях развитого социализма. – Алма-Ата: Казахстан, 1977. – С. 156; Рыспаев К.Р. Интенсификация животноводства – веление времени. Из опыта партийного руководства развитием животноводства в 70-е – 80-е годы. – Алма-Ата: Казахстан, 1985. – С. 192; Турсунбаев А.Б. Курсом интенсификации: Аграрная политика КПСС в Казахстане на этапе развитого социализма (1965-1982). – Алма-Ата: Казахстан, 1985. – 312 с.

23 Кудайбергенов А. За высокую культуру села. – Алма-Ата, 1976; Соныкі. Дулетке сулет сай болсын. – Алматы: азастан, 1989.

24 Боданов Ж.К. Малшы міріндегі ркенді згерістер. – Алматы, 1975.

25 Кузембаев Н. Подъем материального благосостояния и культурного уровня сельского населения Казахстана. – Алма-Ата, 1964.

26 Гноевых В.П. Сила братского союза (Рабочий класс в борьбе Коммунистической партий за культурный подъем крестьянства Казахстана). – Алма-Ата, 1979.

27 Икенов А.И, Село ебеккерлеріні мдени-техникалы дамуы. – Алма-Ата, 1976.

28 Мадышев Б., Кожамкулов Т. Современное село: благосостояние и культура. – Алма-Ата, 1980.

29 Абжанов Х. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма. – Алма-Ата, 1988.

30 бжанов Х. азастан: тарих, тіл, лт. – Астана: Ана тіл – Ата тарих, 2007. – 272 б.

31 Рысбеков Т.З. Советы Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1988. – 151 с.

32 Маданов Х.М., Омарбеков Т.О. Историография аграрной политики партии в Казахстане // Историко-партийная наука в Казахстане ёНекоторые проблемы историографии. – Алма-Ата: Казахстан, 1988. – С. 102-134 (– 200 с.).

33 Берденова К.А., Иманбердина С.И. Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана. – Алма-Ата: ылым, 1994. – 142 с.

34 Аяганов Б.Г. Социально-экономическое и общественно-политическое развитие Казахстана с 1970 по 1990 год. // Автореферат дисс. д.и.н.: 07.00.02. – Алматы, 1995. – 36 с.

35 Мхатова О.Х. азастандаы XX асырды 20-90 жылдарындаы аграрлы згерістер тарихнамасы. – Алматы: ылым, 1999. – 177 б. Соныкі. азастандаы аграрлы згерістер тарихнамасы // Тар. ыл. докт.... авторефераты: 07.00.09. – Алматы, 1999. – 50 б.

36 Бримжаров Б.К.Социально-экономическое развитие аулов и сел Казахстана в 60-е – 80-е годы (по материалам западных областей). – Алматы, Гылым: 1996. – 188 с.

37 Бірімжаров Б. Батыс азастан ауыл шаруашылыы 1946-2000 жылдарда (Оу-дістемелік рал). – Орал: М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні баспа орталыы, 2006. – 244 б.

38 Байтілен С.А. Кеес мемлекетіні азастандаы аграрлы саясаты: ауыл шаруашылыындаы экстенсивті бадар жне дадарыс (1965-1990) // Тар. ыл. докт.... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 2000. – 36 б.

39 лілов К.А. азастан ауылдары мен селоларыны 1946-1980 жылдардаы леуметтік жадайы: тарихы мен сабатары // Тар. ыл. докт.... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 2001. – 50 б.

40 Байсарина.. азастанда ауыл шаруашылыыны дамуы: тарихы жне сабатары (1946-1965 жж.) // Тар. ыл. докт.... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 2006. – 37 б.

41 Исибаева Е.И. азіргі азастандаы аграрлы атынастар жне ауылды леуметтік-экономикалы дамуы (1985-2006 жж.) // Тар. ыл. канд.... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 2007. – 30 б.

42 Сарсенов А.С. азастан ауыл-селосындаы интеллектуалды леуетті алыптасуы мен этномдени дамуыны тарихи тжірибесі (1946-1991 жж.) // Тар. ыл. докт.... авторефераты: 07.00.02. – Атбе, 2007. – 50 б.

43 Аман.Б. Батыс азастанны ауыл халы: тарихи-демографиялы аспект (ХХ асырды 20-80 жылдары) // Тар. ыл. канд.... авторефераты: 07.00.02. – Орал, 2009. – 30 б.

44 РОММ. 1481-ор, 30-тізбе, 908-іс.

45 БОММ. 761-ор, 10-тізбе, 579-іс.

46 БОММ. 761-ор, 10-тізбе, 567-іс.

47 РОММ. 1481-ор, 29-тізбе, 180-іс.

48 Сельское хозяйство Казахстана. – 1977. - № 8.

49 АтОММ. 194-ор, 10-тізбе, 714-іс.

50 АтОММ. 153-ор, 5-тізбе, 145-іс.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР


1 ХХ асырды 60-80 жылдарындаы азастан ауыл шаруашылыын интенсивтендіруді негізгі баыттары (Батыс азастан ірі бойынша). // М.темісов атындаы БМУ хабаршысы. – 2006. – № 4. – 95-99 бб.

2 Ауыл шаруашылыы ндірісін йымдастыру тжірибелері (Батыс азастан ірі бойынша). // л-Фараби атындаы аза лтты университеті хабаршысы. Тарих сериясы. – 2007. – № 3. – 120-124 бб.

3 1965 жылы аграрлы реформа негізінде азастанда жаа аграрлы саясат жолдарын алыптастыруды кріністері. // л-Фараби атындаы аза лтты университеті хабаршысы. Тарих сериясы. – 2007. – № 4. – 64-67 б.б.

4 1960-1970 жылдардаы азастан ауыл шаруашылыыны интенсивті факторлара бейімделуіні Батыс азастан іріндегі кейбір кріністері. // Білім жне ылым – бсекеге абілетті азастан ру жолында: халыаралы ылыми-практикалы конференцияны материалдары. – Атбе, 2007. – 379-381 бб.

5 Саяси партиялар жне аграрлы мселелер. // ХХ асырды басындаы Еуразия кеістігіндегі оамды-саяси партиялар мен озалыстар: алышарттары, сипаты мен сабатары: халыаралы ылыми-теориялы конференцияны материалдары. – Атбе, 2007. – 167-169 бб.

6 ХХ асырды 60-70 жылдарындаы азастандаы ауыл трындарыны мдени-техникалы дрежесі, леуметтік згеруі мен ксіби біліктілігі. // Педагогикалы білім беру ісі: тарихы жне бгінгісі: республикалы ылыми-теориялы конференция материалдары. – Алматы, 2007. – 212-216 бб.

РЕЗЮМЕ


автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02. Отечественная история

(История Республики Казахстан)


Сулейменов Базарбай


Особенности советской аграрной политики Казахстана в период

1946-1980 гг.: экстенсивной направление и кризис

(по материалом Западных областей)


Актуальность исследуемой темы: В диссертации на основе принципов объективного исследования и использования впервые в научный оборот архивных материалов, анализируется история советской аграрной политики в период 1946-1980 гг. в Западном Казахстане. История аула и села – это история казахской национальности. До распада СССР большинство казахов жили в аулах и селах, трудились в аграрном секторе. А также аграрная сфера обеспечивали народ продовольствием, индустрию с сырьем. В связи с этим, необходимость анализировать историю советской аграрной политики в Западном Казахстане и выявить особенности его развития, подготовка и социальное положение кадров очень важна.

Целью и задачей исследования является раскрыть особенности советской аграрной политики Казахстана в период 1946-1980гг на основе материалов Западно Казахстанской области.

В связи с этим перед исследованием ставятся такие задачи:

- определяя суть и содержание советской аграрной политики в период 1946-1980 гг., проанализировать основные результаты сельскохозяйственного производства Западного региона;

- выявить направления интенсификации и ее особенности в сфере в сельскохозяйственного производства в Казахстане;

- анализировать и оценить проведенные работы в Западном Казахстане по организационном направлении сельскохозяйственного производства;

- на основе архивных материалов исследовать материальное положение и культурно-техническую уровень сельского населения и выявить причину недостатки в обеспечении материально-технической базы сельскохозяйственного производства;

- проанализироваь проблемы социальной и трудовой активности сельского населения и подготовка кадров и их решения;

- определяя основные направления и противоречия сельской аграрной политики проведенные в этом периоде в республике, раскрыть причину недостижения высокого уровня качества сельскохозяйственного положения.

Методологические основы исследовательской работы:

В исследовании автор ориентируется на теоретические положения и основополагающие выводы крупных и отечественных исследователей по проблемам аграрной истории советского Казахстана. Методом иссследования являются совокупность теоретико-методологических принципов и подходов: объективность, историзм, системный подход, сравнительный анализ, метод обобщения, логический метод. Методика исследования базируется в целом на сравнительно-сопоставительном анализе источников различного происхождения (исторических, архивных документов, статистических материалов, специальной литературы, материалов печати и т.д.).

Научная новизна исследования:

Впервые на основе широкого круга источников архивного и статистического материала комплексно исследуется особенности советской аграрной политики в Западном Казахстане в 1946-1980 гг.

Основные положения, выносимые на защиту:

- раскрыта суть проведеной советской аграрной политики в Казахстане, и недостижение высокого уровня в сфере качества в сельском хозяйстве.

- в послевоенные годы положение в аулах и селах было очень тяжелым, в его экономическом, социальном и культурном развитии административно-командная система не выполнила обещание.

- в период 1946-1980 гг. аграрная сфера Казахстана продвигалась вперед, но конечная цель колхозов и совхозов – обеспечить страну продовольствием не дала результатов.

- достижения и недостатки в укреплении материально-технической базы сельского хозяйства выявлены всесторонне.

- были отмечены причины недостатки внедрении передовых опытов научно-технического прогресса в сельском хозяйстве и выявлены трудности и их решения в повышении культурно-технической квалификации труженников села.

Практическая значимость исследования:

Научные результаты и выводы, полученные в процессе исследования темы, могут быть использованы в практической деятельности в ходе учебного процесса и более глубокого усвоения студентами отечественной истории, а также при создании об обобщающих трудов по истории Казахстана, организации специальных курсов и семинарских занятий,.

Апробация работы:

По теме работы опубликованы 6 статей. Из них 3 в сборниках международных научно-практических конференции, а 3 – в журналах, рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК.

Структура диссертации: Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы.

SUMMARY


Thesis of the scientific degree of the candidate on historic science

specialty code 07.00.02. Native Land history

(History of the Republic of Kazakhstan)


Suleymenov Bazarbay


Peculiarities of Soviet agricultural policy of Kazakhstan in 1946-1980 years: extensive trend and crisis (on materials of West regions)


Topical interest of study. The history of Soviet agricultural policy of Kazakhstan in 1946-1980 years in West Kazakhstan is analyzed on the base of objective study principles and with the use of archive material for the first time in the thesis. The aul history is the history of the Kazakh nationality. Before the disintegration of the USSR most Kazakhs lived I auls and worked in the agricultural sphere. The agriculture provided the people with food, the industry with raw material. Due to it, the necessity to analyze the history of Soviet agricultural policy in West Kazakhstan and to reveal the peculiarities of its development, preparation and social status of personnel is very important.

The purpose and the problem of the study is to reveal the peculiarities of Soviet agricultural policy of Kazakhstan in 1946-1980 years on West Kazakhstan oblast material.

The given purpose is done by fulfilling the following tasks:

- defining the essence of Soviet agricultural policy in 1946-1980 years, to analyze the main results of West region agricultural production;

- to reveal intensification trend and its peculiarities in the sphere of agricultural production in Kazakhstan;

- to analyze and evaluate completed work in West Kazakhstan organizing agricultural production trends;

- to investigate material, cultural and technical condition of the rural population on archive material and to reveal the failure reasons on material and technical basis of agricultural production;

- to analyze the problems of rural population social and labor activity and preparation of personnel and their decisions;

- defining the main trends and contradictions of rural agricultural policy held this period in the republic, to reveal the failure quality analysis of agricultural position.

Methodological basis of the study: The author directs his attention to the theoretical positions and background findings of big domestic and foreign researchers on the problem of agricultural history of Kazakhstan. The method of the study is a collection of theoretical and methodological principle and approach: objectivity, history, system approach, comparative analysis, generalization method, logical method. The method of the study is based as a whole on relatively- (history, archive document, statistical material, special literature, publishing material, etc.).


The scientific novelty of the dissertation:

The peculiarities of Soviet agricultural policy in West Kazakhstan in 1946-1980 years are complexly studied on the basis of sources, archival and statistic materials for the first time.

The main questions of the thesis:

- the essence of held Soviet agricultural policy of Kazakhstan, and the quality failure in agriculture is revealed;

- the life in auls as well as economic, social and cultural development was difficult after World War II. The administrative-command system did not keep the promise;

- in the period of 1946-1980years the agriculture in Kazakhstan moved forward, but the final aim of collective farms to provide the country wit food gave no result;

- achievements and failures in consolidating material and technical base of agriculture were revealed thoroughly;

- the reasons of failure in involving of leading experiences of scientific and technical progress in agriculture and the difficulties wit their solution in upgrading the personnel in cultural and technical way were revealed.

Practical importance of the work:

The results of the research can be used in teaching home-land history as well as special courses and seminars.

Aprobation of the work. 9 articles have been published on the theme. 3 of them in the collections of the international scientific practical conference, and 3- in magazines recommended by Committee of Control in the sphere of education and science of Ministry.

The structure of the dissertation: the dissertation work consists of the introduction, two chapters, conclusion, list of literature.


















































Басуа 02.06.2010 ж. ол ойылды

Шартты баспа табаы 1,5

Клемі 60х90 1/16.

Офсет аазы. Таралымы 100 дана

Тапсырыс № 72

М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік

университетіні БА жне баспа орталыында басылды

090000, Орал., Сарайшы к., 34



 




<
 
2013 www.disus.ru - «Бесплатная научная электронная библиотека»

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.
Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.