ОЖ 373.1.013: 37.026.6:51 олжазба ыында
СТАМБЕКОВА АСЕЛЬ СЕРКЕБАЕВНА
Бастауыш мектепті математика сабаында практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды
ызыушылыын дамыту
13.00.02 - Оыту жне трбиелеу теориясы мен дістемесі
(бастауыш, орта жне жоары білім беру жйесіндегі математика)
Педагогика ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Шымкент, 2010
Жмыс І. Жансгіров атындаы Жетісу мемлекеттік университетінде орындалан.
ылыми жетекшісі педагогика ылымдарыны докторы,
профессор Нысова А.
Ресми оппоненттері педагогика ылымдарыны докторы,
профессор Сатыбалдиев О.
педагогика ылымдарыны кандидаты
Жетпісбаева Г.
Жетекші йым Абай атындаы аза лтты педагогикалы
университеті
Диссертация 2010 жылды «___»_________саат_____М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университетіні педагогика ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі Д 14.20.01 диссертациялы кеесінде оралады. Мекен жайы: 160012, Шымкент аласы, Тауке хан даылы 5, 342 ауд.
Диссертациямен М.О.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады. Мекен жайы: 160012, Шымкент аласы, Туке хан даылы, 5 й, 2-абат)
Автореферат 2010 жылды «___»__________________таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы: С.А. Жолдасбекова
Кіріспе
Зерттеуді ккейкестілігі. ылым мен техниканы дайы суі оам міріне мнді згерістер келіп жас рпаты оыту мен трбиелеуге жоары талаптар ояды. Мндай талаптар азастан Республикасы жоары біліміні мемлекеттік стандартында бекітілген. Олар «азастан республикасыны 2015 жыла дейінгі білім беруді дамыту тжырымдамасында», азастан республикасыны «Білім туралы» Заында міндеттер трінде натыланды. Атап айтанда: «...жеке адамны шыармашылы, рухани жне кш-уат ммкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты мір салтыны берік негіздерін алыптастыру, даралыты дамыту шін жадай жасау арылы ой-рісін байыту».
Аталан міндеттерді жзеге асыру мектепті бастауыш сатысынан басталады. Бл жайында «Жалпы білім беретін мектепті бастауыш сатысындаы білім мазмныны тжырымдамасында» бастауыш мектепті ызметі оны здіксіз білім беру жйесіндегі баса буындармен тек сабатас болуымен ана емес, е алдымен, оушыны тла ретінде алыптасуы мен дамуы ерекше нды, айталанбайтын буын екендігімен аныталатындыы негізделген. Онда: «Бастауыш саты оушысыны жас ерекшеліктеріне сйкес оыту масаты оушы тласын трбиелеуге бадарланады... р пн ылыми білім элементтерін, ымдар жйесін міндетті трде амтиды жне танымды, дамытушы рлімен оса пропедевтикалы та ызмет атарады» делінген.
Оу пндеріні ішіндегі «математика» пніні алатын орны ерекше. Математика пніні мазмны мазмнды-логикалы есептер мен тапсырмалар жйесінен трады, ол оушыны зейінін, абылдауын, иялын, есте сатауын, логикалы ойлау элементтерін дамытуа баытталады. Бл пн оушыларды танымды, шыармашылы абілеттерін, интеллектісін алыптастырып дамытуды, математикалы тілді элементтерін мегертуді, «математикалы сауаттандыруды» басты масат етіп ояды.
Осы масата ол жеткізуде оушыларды математикалы дайындыыны лесі мол. Оушыларды математикадан тере жне тиянаты білім, іскерлік, дадымен аруландыру оамымызды уаыт кттірмейтін талабы. Ондай талаптарды бірі - оушыларды рекеттерін есеп шыаруа баыттау. Ал осы талаптарды орындауды бірден бір жолы - практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту.
Кптеген алымдарды, зерттеушілерді, математик-діскерлерді, дидактарды, психологтарды, математика малімдеріні ебектері осы мселені шешуге баытталан.
Окушыларды таным дерісін тиімді йымдастыру арылы оу белсенділігін арттыру жне танымды ызыуын дамыту жнінде зерттеулер аз емес. Бл аса маызды мселені психологиялы негізін В.В. Давыдов, А.Н. Леонтьев, А.М. Лурье, С.Л. Рубинштейн, Л.В. Эльконин,. Жарыбаев, С.Б. Бап-Баба,. Алдамратов, педагогикалы жатарын Н.А. Данилов, Л.В. Занков, Т.И. Шамова, Г.И. Щукина, П.И. Пидкасистый, Ж.Б. оянбаев, С.Б. Бабаев, Ж.К. Оалбек, А.М. диярова жне т.б. алымдар зерттеді. Бл зерттеулерде танымды рекет пен ызыуды табиаты мен мні ашылды, оларды алыптастырып жетілдіруді психологиялы-педагогикалы жадайлары аныталды, рамдары мен дістері сараланды.
Математиканы оытуда есептерді рлі мен орнын анытау жне есептерді шешуді оыту дістемесін жетілдіру мселелері Б.Б. Баймхановты, И. Бекбоевты, Ю.М. Колягинні, Л.С. Ланы, А. Нысованы, О. Сатыбалдиевті, А.М. Пышкалоны, В.П. Радченконы, Н.К. Рузинні, С.И. Сельдюкованы жне таы басаларды ебектерінде орын алан.
Таным рекетін белсенділендіру мселесін А.Е. біласымова, А.С. Акрамова, А.И. Есиков, А.М. Рысбекова, Н.А. Тарасенкова зерттесе, оыту процесінде таным рекеттерін психологиялы трыдан зерттеуге Б.Д. Жігітбекованы, И.В. Равинны, Н..Тосанбаеваны, С. Рахметызыны жмыстары арналан.
Оушыларды оу рекетін, есептерді шеше алу іскерлігін алыптастыруа З.П. Матушкинаны, математикалы іскерлік пен дадысын алыптастыруа Л.А.Лебедеваны, математикалы ымдарын алыптастыруа Д. Рахымбекті, А.Б. Апаеваны, В.Е. Гергенованы, Р.К. Турсуновты; зерттеушілік ызметін жетілдіруге М.. Мсабековты; математикалы білімін, шыармашылы абілетін алыптастыруа жне ойлау абілетін дамытуа Е.Г. Балыбердинаны, М.Е. Есманны, Г.Т. Жаыпбекованы, С.Б. Куанованы, С.. Меліожаеваны, Н.Д. Щеткинаны; оушыларды білімін, оу рекетін алыптастыруа К.А. Загородныхты, Н.Г. Калашникованы, С.Е. Цареваны, Л.Б. Шалеваны зерттеу жмыстары арналан.
Бастауыш сынып оушыларыны эстетикалы ызыушылыын алыптастыруа С.А. Жолдасбекованы, З.Т. Ккшееваны; оушыларды шыармашылы ызыушылыын алыптастыруа Р.С. Омарованы; аза халы ертегілеріне бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын алыптастыруа А.Ж. Едігенованы; апаратты коммуникациялы технология ралдарын олдану арылы бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын алыптастыруа Д.Н. Исабаеваны зерттеу жмыстары арналан. Мектепте оыту дерісінде р трлі пндерді оытуда оушыларды танымды ызыушылыын дамыту мселесіне З.Б. Ешімбетованы,. абділрашидті, В.М. Лыкованы, М.С. Маженаованы, Ю.Н. Тюфановты, Г.И. Щукинаны зерттеулері арналан. Ол зерттеулерді математика пнін оытуа тікелей атысы жо.
Практикалы мазмнды есептерді олдану арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту мселесіне атысты А. Нысованы, Г.О. Жетпісбаеваны, Ш.С. Нржанованы, Г.П. Тикинаны зерттеулері бар. А. Нысова 5-6 сыныптарда математиканы оытуды мірмен байланыстыру масатын кздейді, Г.О. Жетпіспаеванны зерттеу жмысы бастауыш мектеп математика курсына практикалы мазмнды есептер шыару дістемесіне арналан, Ш.С. Нржанова математикалы ымдар арылы мектеп оушыларыны танымды ызыушылыын алыптастыру проблемасын зерттеген, Г.П. Тикина мтінді есептер арылы 4-сынып оушыларыны математика сабаына танымды ызыушылыын алыптастыру мселесін зерттеген. Біра ол авторларды зерттеу жмыстарында бастауыш сатыда оушыларды танымды ызыушылыын практикалы мазмнды есептер шыару арылы дамыту проблемасы арнайы арастырылмаан.
Бастауыш мектепті математика сабаында есептер, оны ішінде практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту мселесіні аншалыты зерттелгендігін анытау масатында жргізілген талдау нтижелері мыналарды крсетті: жалпы математиканы оытуда есептерді алатын орны, рлі жне маыздылыы, оларды шыару дістемесі жне т.б. мселелер р трлі дегейде арастырыланымен, бл зерттеулерде наты бастауыш мектепті математика сабаында практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту ммкіндігі арнайы крініс таппаан.
Сонымен атар, бастауыш мектеп оулытары мен оу-дістемелік ралдарын талдау нтижелері бастауыш мектепте практикалы мазмнды есептерді олданып, оушыларды танымды ызыушылыын дамыту проблемасы дістемелік трыдан жеткілікті дрежеде амтамасыз етілмегендігін крсетті.
Сол сияты айындаушы эксперимент оушыларды білім дегейіні оларды танымды ызыушылыын дамытуа ойылан талаптара сйкес емес екендігін крсетті.
Бастауыш мектепте оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа баытталан практикалы мазмнды есептерді олдануды ажеттілігі жне оны дістемелік трыдан толыанды амтамасыз етілмеуі мен оны оыту дерісінде жзеге асыру ммкіндігін пайдалану дрежесіні арасында арама-айшылытар туындап отыр. Мндай арама-айшылытарды болдырмау шін бастауыш мектепте математиканы оыту барысында практикалы мазмнды есептерді атаратын ызметі мен оларды тиімді олдануды жзеге асыруды баыттарын анытау ажет болды. Бл бізді зерттеу жмысымызды ккейкестілігін крсетеді.
Зерттеу жмысыны ккейкестілігі, ылыми-практикалы мнділігі, бастауыш мектептегі математиканы оыту дерісіні ерекшелігі диссертациялы жмысты таырыбын: «Бастауыш мектепті математика сабаында практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту» деп атауа негіз болды.
Зерттеу проблемасы: бастауыш сыныптарда математиканы оытуда практикалы мазмнды есептерді олдану арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту.
Зерттеу нысаны: бастауыш мектепте математиканы оыту дерісі.
Зерттеу пні: оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа ыпал ететін практикалы мазмнды есептерді шыару дістемесі.
Зерттеу масаты: бастауыш мектепте математиканы оытуда практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту дістемесін жасау жне оны практикалы жзеге асыру.
Зерттеуді болжамы: егер, бастауыш мектепте математиканы оытуда практикалы мазмнды есептерді олдануды психологиялы-педагогикалы негіздері, оушыларды танымды ызыушылыты дамытуа ойылатын талаптар мен оларды жзеге асыруды негізгі баыттары аныталып жйелі пайдаланылса, онда оушыларды математикалы білім мен іскерліктілік сапасы артады, йткені оушыларды танымды ызыушылыыны даму дегейі жоарылайды.
ылыми болжам негізінде алынан зерттеуді жетекші идеясы - бастауыш мектепті математика сабаында практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту - заманауи талаптара сай жан-жаты дамыан тланы алыптастыруды рамдас блігі болып табылады.
Зерттеу жмысыны масаты мен болжамына сйкес мынадай міндеттерді шешу ажет болды:
- практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды психологиялы-педагогикалы негіздерін айындап, бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуа ойылатын талаптарды анытау;
- бастауыш мектепті математика оулытары мен оу-дістемелік ралдарыны мазмны оушыларды таным ызыушылыын дамытуды амтамасыз етуін жне бл проблеманы мектеп практикасындаы натылы жадайын айындау;
- практикалы мазмнды есептер арылы бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуды негізгі баыттарын крсету;
- практикалы мазмнды есептер арылы бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуа баытталан тапсырмалар жйесін ру, оларды олдануды дістемелік жйесін жасау жне жасалан дістемелік сыныстарды тиімділігін эксперимент арылы тексеру, оны нтижелерін орыту жне баалау.
Зерттеуді теориялы жне діснамалы негіздері: дниетанымды іс-рекет туралы оушыларды оу-танымды ызыушылыын дамытуа арналан психологиялы–педагогикалы ебектер. Бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын практикалы мазмнды есептер арылы дамыту жніндегі белгілі педагогтарды, психологтарды жне діскерлерді ебектері.
Зерттеу кздері: азастан Республикасыны білім беру мселелері жніндегі мемлекеттік нормативті жаттар (Р «Білім туралы» За, Р жалпы орта білім беруді мемлекеттік жалпыа бірдей міндетті стандарты), Жалпы білім беретін мектепті оу бадарламалары (1-4 сынып), дістемелік дебиет, 1-4 сыныптара арналан математика оулытары, педагогтар мен психологтарды ебектері, практикалы мазмнды есептерді оыту дерісінде олданылатын бастауыш мектеп малімдеріні математиканы оыту тжірибелері.
Зерттеу дістері: зерттеу проблемасы бойынша психологиялы-педагогикалы жне ылыми дістемелік дебиеттерді теориялы талдау; оу бадарламаларын, оулытарды жне дістемелік ралдарды талдау; математика сабаында 1-4 сынып оушыларыны жне малімдерді іс-рекетін баылау, талдап орыту; оушыларды практикалы мазмнды есептер арылы танымды ызыушылыын дамытуа баытталан малімдерді жмыс тжірибесін, оушыларды жазу жмыстарын, сауалнаманы нтижелерін орыту; математикада практикалы мазмнды есептерді олданылу жадайын анытау шін тексеру жмыстарын жргізу; бастауыш мектепте практикалы мазмнды есептерді олданып оушыларды танымды ызыушылыын дамыту нтижелерін талдау; эксперимент жмысын йымдастырып жргізу; оларды нтижелерін санды, сапалы талдау жне орытындылау.
Зерттеуді ылыми жаалыы мен теориялы маызы:
- бастауыш сыныпта математиканы оыту дерісінде оушыларды танымды ызыушылыын дамыту шін оларды іс-рекетін арнайы йымдастыру ажетілігі негізделді;
- оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа ажетті білім мен іскерлікке ойылатын талаптар натыланды.
- практикалы мазмнды есептер арылы бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуды негізгі баыттары аныталды, олара сйкес оулытардаы есептер жйесі оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды амтамасыз ететіндей жаттыулармен толытырылды;
- бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуа баытталан практикалы мазмнды есептерді шыаруды дістемелік жйесі жасалды.
Зерттеуді практикалы мнділігі:
- зерттеу жмысыны нтижелері бойынша оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа баытталан оу-дістемелік рал мен дістемелік сыныстар бастауыш мектепте математиканы оыту дерісінде олданылды, соны нтижесінде оушыларды математикадан біліміні, іскерлігіні жне дадысыны алыптасу дегейі жоарылады;
- оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа баытталан наты дидактикалы материалдарды бастауыш сынып малімдері, педагогикалы колледждер мен малім даярлайтын университеттерді діскерлері оу дерісінде пайдалана алады.
орауа сынылатын негізгі аидалар:
- бастауыш мектепте практикалы мазмнды есептерді олдану арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды ажеттілігі.
- бастауыш сынып математика курсы бойынша оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа ажетті білім, іскерлік жне дадыа ойылатын талаптар.
- практикалы мазмнды есептер арылы бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуды негізгі баыттары.
- 1-4 сыныптарда практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды дістемелік жйесі.
Зерттеуді негізгі кезедері. Бірінші кезеде (2002-2003) зерттеу жмысыны теориялы негіздері аныталды. Психологиялы–педагогикалы, ылыми-дістемелік зерттеулер теориялы трыдан тереінен арастырылды, сонымен атар зерттеу проблемасыны оу-дістемелік ралдардаы жне мектепті наты тжірибесіндегі жайы жан-жаты талданды, талдауды нтижесінде зерттеуді бастапы дегейі аныталып, шешімін табуды ажет ететін мселелерді жзеге асыру баыттары белгіленді. Осыан байланысты зерттеу жмысыны таырыбы, масаттары мен міндеттері, нысаны мен пні, болжамы аныталды.
Екінші кезеде (2003-2004) практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту дістемесін жетілдіруді жолдары крсетілді. Эксперимент ткізуге ажетті материал жинаталды. Соан сйкес дістемелік жйе растырылды, зерттеу жмысы бойынша эксперимент жмыстары жргізілді.
Зерттеуді шінші кезеінде (2004-2006) - зерттеу барысында алынан эксперименттік материалды орыту, жйелеу, санды жне сапалы талдау арылы орытынды жасау, рсімдеу жмыстары орындалды.
Зерттеу нтижелеріні дйектілігі мен сенімділігі зерттеу проблемасы бойынша психологиялы-педагогикалы, оу-дістемелік дебиеттер мен оу ралдарына, бастауыш сыныптарда математиканы оытуды жайын жан-жаты талдау жне зерттеу жасалынып, оларды негізге алынуы; эксперименттік бадарламаны педагогикалы масата сйкестігі; педагогикалы экспериментке атыстырылан сыныптар мен оушылар саныны жеткіліктілігі; баылау жмыстарыны айталанып алынуы; эксперименттік сабатарды нтижелеріні математикалы статистикалы тсілдерімен деу арылы амтамасыз етілуі.
Зерттеу базасы. Зерттеуді негізгі эксперименттік жмыстары Талдыоран аласыны Ломоносов атындаы №5 мектеп-лицейінде, Островский атындаы №8 орта мектебінде, Днеш Раышев атындаы №3 мектеп-интернатында жргізілді.
Зерттеу нтижелерін сынатан ткізу жне енгізу: зерттеу нтижелері жалпы білім беретін мектептерді бастауыш сыныптарында оу-дістемелік рал, маалалар трінде оыту практикасына енгізілді.
Эксперимент барысында республикалы, халыаралык, ылыми-теориялы, ылыми-практикалы конферецияларда (Талдыоран 2005, 2006, 2007, 2009, Аралы 2006, Теміртау 2006, Магнитогорск 2007, Шымкент 2008) І. Жансгіров атындаы Жетісу мемлекеттік университетіні математика жне информатиканы оыту дістемесі кафедрасыны семинарларында, университетті ылыми-дістемелік конференцияларында талыланып, ылыми есеп трінде баяндалды; жинатар мен журналдарда, оны ішінде Р Білім жне ылым министрлігіні білім жне ылым саласындаы баылау Комитеті сынан баспаларда: «Ізденіс» (Алматы, 2005), «лаат» (Алматы, 2005), «Бастауыш мектеп» (Алматы, 2005) жарияланды.
Диссертацияны рылымы. Диссертация кіріспеден, екі блімнен, орытындыдан, дебиеттер тізімінен жне осымшадан трады.
Кіріспеде зерттеуді ккейкестілігі, масаты, нысаны, пні, міндеттері, зерттеу болжамы, зерттеу дістері мен зерттеуді негізгі кезедері беріліп, диссертацияны практикалы мнділігі, ылыми жаалыы жне орауа сынылатын аидалары баяндалан.
«Практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды педагогикалы аспектілері» атты бірінші блімде практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды психологиялы-педагогикалы негіздері, бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыыны дамуына (білім, іскерлік, дады) ойылатын талаптар аныталды, бастауыш сынып математика оулытарына жне дістемелік ралдара талдау жасалып, оларды оушыларды танымды ызыушылыын дамытуда практикалы мазмнды есептерді олдану жадайы, бастауыш сыныпта математиканы оыту дерісінде практикалы мазмнды есептерді олдану тжірибесі арастырылан.
«Бастауыш сыныптарда математиканы оыту дерісінде практикалы мазмнды есептерді олдану арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамыту дістемесі» атты екінші блімде бастауыш мектепті математика сабаында практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды негізгі баыттары, оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа баытталан практикалы мазмнды есептерге ойылатын талаптар, осы талаптара сйкес оларды іріктеу, бастауыш сыныптарда математиканы оытуда практикалы мазмнды есептерді олдануды дістемелік шарттары арастырылып, бастауыш мектепті математика сабаында практикалы мазмнды есептер шыару арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа наты дістемелік сыныстар берілген.
орытындыда зерттеу нтижелері, сыныстар жне осы мселені ары арай зерттеуді болашаы бадарланды.
осымшада практикалы мазмнды есептер жйесі жне оларды шыару дістемесі берілді.
Негізгі блім
Бастауыш мектеп - бл оушы тласы мен таным дерісіні дамуы уатты жретін ерекше нды, айталанбайтын кезеі. Сондытан да, бастауыш білім - здіксіз білім беруді алашы сатысы. Психологияда бастауыш мектеп оушыларыны жасы, кбінесе, білімді мегеруді, зейінділікті жасы деп саналса, педагогикада - бл айналадаы зге лемді баланы з бойына сііре бастау, алыптастыру сияты мірлік маызы бар функцияларды басымдылыпен игеру кезеі болып табылады. Осы функцияларды табысты орындау кіші жастаы баланы танымды ызыушылыыны дамуына олайлы жадай жасайды.
Психологтар мен дидактарды (В.В. Давыдов, Б.Д. Жігітбекова, А.Н. Леонтьев, А.М. Лурье, И.В. Равин, С.Л. Рубинштейн, Н..Тосанбаева, Н.А. Данилов, Л.В. Занков,. абділрашид, В.М. Лыкова, С. Рахметызы, Ю.Н. Тюфанов, П.И. Пидкасистый, Т.И. Шамова, Г.И. Щукина) зерттеулері танымды рекет пен ызыуды табиаты мен мнін ашты, оларды алыптастырып жетілдіруді психологиялы-педагогикалы жадайларын анытап, ралдары мен дістерін саралады.. абділрашид, В.М. Лыкова, Ю.Н. Тюфанов, Г.И. Щукина оушыны танымды ызыушылыы білуге уестіліктен басталатындыын, ызыу мен танымды ызыушылыты ш дегейі болатындыын айтып, оларды даму жолдарын крсетті.
дістемелік жмыстармен айналысан педагог-діскерлерді (Н.Х. Виссель, Н.А. Корф, Н.В. Буранов, К.Д. Ушинский, В.Я. Сластенин, В.И. Водовозов, Д.Д. Семенов) ебектерінде ызыушылы мселесі пндерді оытуды дидактикалы негізіне сйеніп арастырылан. Олар р трлі сатыдаы міндеттерді шеше отырып, ызыушылыты психологиялы негізін іздеді жне соларды негізінде оны дістемелік тсілдер жйесін жасады.
А. Нысова, Г.О. Жетпісбаева, Г.П. Тикина, Т.. лдібаева жне т.б діскерлер есептерді шешу арылы оушыларды танымды ызыушылыын арттыру ммкіндігін арастыран.
Танымды ызыушылыты дамыту мселелері жеткілікті дрежеде зерттеліп келе жатанымен, бл ымны бір жйеге тсірілген анытамалары лі алыптаса ойан жо. Оны мнін, таным рекетіндегі рлін, онымен байланысты ымдарды маынасын тсіндіруде р трлі пікірлер айтылып келеді.
ызыу дегеніміз - ынтытылы, алырлы, тратылы жне білуге штарлы трізді компоненттерден тратын, белгілі бір нрсеге зейін ою арылы ызыушылы сезімін тудырып, жзеге асырылатын жеке тлаа тн ерекшелік деп тсінеміз.
Оушыларды оу пндерін оу барысында ызыушылыын тудыру педагогикада «танымды ызыушылы» деп аталады (Г.И. Щукина, Л.И. Божович, А.Н. Леонтьев жне т.б.). Танымды ызыушылы адам ызыушылыыны ерекше трі ретінде белгілі оу пніні мазмнына ана емес, сонымен атар бл білімді мегеру дерісіне, яни таным рекетіне де баытталады.
Психологияда ол оу дерісіні е мнді факторы, оу рекетіні маызды мотиві, тланы траты крсеткіші ретінде арастырылады.
Танымды ызыушылы - рырлы былыс, сондытан оыту, трбиелеу жне дамыту дерісіне зіні р трлі жатарымен сер ете алады.
Танымды ызыу оыту мен трбиелеу нтижесінде алыптасып дамиды. Оушыларды таным ызыушылыы оларды біліміні дегейі мен сапасына, ойлау іс-рекеті мен діс-тсілдеріні алыптасуына байланысты.
Педагогикалы дебиеттерде танымды ызыушылыты алыптастыруды ш жадайы жиі арастырылады.
Біріншісі - оытуды мазмны, жаалыы, ылым мен техниканы соы табыстары, тадандыратын тарихи деректер, ылыми білімні іс жзінде олданылуы, брыннан білетін малматты жаа ырыны ашылуы.
Екіншісі - оушыларды таным рекетін йымдастыру трлерін, ралдарын жне дістерін жетілдіру. Бан жататындар: сабаты инновациялы трлерін ткізу, оларда олданылатын техникалы жне крнекі ралдарды тиімділігін арттыру; танымды ойындар йымдастыру; проблемалы жне интегративті станымдарды жзеге асыру; пнаралы жне пнішілік байланыстарды тудыру; ылымны мірмен, ндіріспен, техника жне экологиямен байланысын ашып крсету; оушыларды здігінен істейтін жмыстарын жне здігінен білім алуын тиімді йымдастыру; шыармашылы жне зерттеу жмыстарын белсенді алыптастыру; білім тексеру мен баалауды алуан трлерін тымды пайдалану арылы оытудаы кері байланысты жетілдіру.
шіншісі - малім мен оушы, оушы мен оушы арасында сыйласты, ізеттілік арым-атынасын орнатып, оларды біріне-біріні жрек жылуыны болуын амтамасыз ету. Оушы зі натпайтын малімні пніне ешашан ызыпайды. Оушыларды зара сыйласа алмайтын, тртіп жиі бзылатын сабатара ынтасы тмен болады.
Оушыларды танымды ызыушылыыны нысанына оу пндеріні мазмнына енетін ылым негіздері, осы мазмнды тануа баытталан оушыларды оу рекеті жатады. Г.И. Щукина оушыларды танымды белсенділігін, ызыушылыты баыттылыын жне т.б. крсеткіштерді ескере отырып, танымды ызыушылыты 3 дегейін (арапайым, орта, жоары) бліп крсетеді.
Танымды ызыушылыты арапайым дегейі наты фактілерге, білімге, суреттеуге, нысан бойынша рекеттерге зейін оюдан крінеді. Танымды ызыушылыты орта дегейі туелділіктерге, себеп-салдар байланыстарына, оларды збетімен арастыруа ызыушылыымен сипатталады. Танымды ызыушылыты жоары дегейі тере теориялы проблемалара, білімді мегеруде шыармашылы рекетке ызыушылытан крінеді.
Біз зерттеу жмысымызда практикалы мазмнды есептерді оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды бір жолы ретінде арастырамыз. йткені практикалы мазмнды есептерде танымды ызыушылыты дамуына ажетті жадайларды барлыы бар. Яни, практикалы мазмнды есепті шыару барысында оушыларды танымды рекеті белсенділендіріледі, мотивтері траты сипата ие болады, кіл-кйлері ктерікі болады, пнге ыушылыы артып, соны нтижесінде оларды танымды ызыушылыы дамиды.
Практикалы мазмнды есептерді шешу оушыларды дниеге дрыс кзарасын алыптастырып, кнделікті трмыста пайда болатын мселелерді тез шешуіне ыпал етеді, е бастысы – олар оушыларды танымды іс-рекеттерін (сезінуін, абылдауын, елестетуін, ойлауын, сйлеуін) дамытуды таптырмайтын ралы. йткені, практикалы мазмнды есептерді шыару барысында оушыларды есеп шыару дадылары жне з ойларын еркін жеткізу іскерлігі алыптасады, оларды логикалы ойлау жне шыармашылы абілеті дамиды, бадарламаа енетін кейбір материалды оушылар тере мегереді жне алан білімдерін кнделікті трмыста олдану іскерлігіні алыптастырылуын амтамасыз етеді.
Практикалы мазмнды есеп деп мазмны математиканы оытуда пнаралы байланысты ашып беретін, азіргі заманы ндіріс экономикасында, ызмет крсету саласында пайдаланылатын есептерді тсінеміз. Мысалы, 3 спортшы Балаш жне Алакл аралыындаы зындыы 120 км арамды жгіріп теді. 1-ші спортшы кніне 15 км, 2-ші спортшы одан 5 км арты, 3-шісі 2-шіден 2 есе кем жгіріп отырады. р спортшы арамды неше кнде жгіріп теді?
Бл есепті шыару нтижесінде оушылар Балаш, Алакл, арам сияты географиялы атаулармен жне арамны зындыы жнінде наты малмат алады, спортты жеіл атлетикалы трімен танысады, жгіру уаытына байланысты жылдамдыты есептеу арылы р спортшыны жылдамдытарыны р трлі екендігіне кз жеткізеді.
Практикалы мазмнды есептер оу материалын есте сатауды амтамасыз етіп оймай, таным процестерін алыптастыруа ммкіндік жасайды, яни оушылар белгілі бір апаратты есте сатайды, ндіріс орындарындаы, оршаан ортадаы былыстара байланысты берілген есептерді наты жауаптарымен танысады.
Біз бастауыш сыныпта Г.И. Щукина крсеткен танымды ызыушылыты дамуыны ш дегейін басшылыа ала отырып, оны математиканы оыту дерісінде олданды. Оыту барысында бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын практикалы мазмнды есептер арылы дамыту шін жоарыда крсетілген ш дегейді олдану масатында практикалы мазмнды есептерге ызыушылыы тмен оушылар тобын анытау ажет болды. Оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа баытталан практикалы мазмнды есептер мен тапсырмаларды орындауды дістемелік ерекшеліктерін жне оушыларды танымды ызыушылыыны даму дегейлерін саралау арылы оларды даму дегейін баалау шін манадай крсеткіштерді (1-кесте) бліп крсету ажет деп ойлаймыз: а) практикалы мазмнды есептерді шыара алуы; ) оушыларды практикалы мазмнды есепті ысаша жазуа, оан сызба сызуа, кесте толтыруа, сурет сала алуы; б) арапайым диаграммаларды, графиктерді оуа жне сыза білуі; в) практикалы мазмнды есептерді растыруы; г) практикалы мазмнды есептерді мтінімен жне сздікпен жмыс істеуі; д) алыптан тыс, логикалы практикалы мазмнды есептерді шыаруы; е) танымды маызы бар есептерді шыару барысында алынан малматтарды еске сатай алуы.
Біз осы кестедегі оушыларды танымды ызыушылы дегейлері мен олара сйкес крсеткіштерге сйеніп, оушыларды танымды ызыушылыыны даму дегейін баалады. Сол бойынша бастауыш мектепте оушыларды танымды ызыушылыын ары арай дамыту шін алыптастырылуа тиіс білім, іскерлік жне дадыларына ойылатын талаптарды анытау ажет болды.
1 кесте - Оушыларды танымды ызыушылыыны даму дегейін баалау крсеткіштері
| Дегейлерге байланысты крсеткіштер | Дегейлер | ||
| арапайым | Орта | Жоары | |
| Практикалы мазмнды есептерді шыара алуы | оай практикалы мазмнды есептерді ана збетімен шыара алады. | барлы типтік есептерді лшына шыарады, збетімен рекет етуге даярлыын крсеткенімен стандартты емес есептерді талдау барысында иналады. | иын есептерді шыаруды жасы креді, оны шешуін іздеу барысында табандылы пен шыармашылыты крсетеді. |
| Оушылар ды практикалы мазмнды есепті ысаша жазуа, оан сызба сызуа, кесте толтыруа, сурет сала алуы | оушылар практикалы мазмнды есепті ысаша жазуды, оан сызба сызуды, кесте толтыруды, сурет салуды дайын нсаулар арылы орындайды, оушыны тарапынан ешандай шыармашылы иялдау крінбейді. | оушылар практикалы мазмнды есепті ысаша жазады, оан сызба сызады, кесте толтырады, сурет салады; оны орындауды масатын да тсінеді, збетімен олар бойынша дрыс тжырым да жасайды; біра оларда теориялы трыдан ешандай сра туындамайды, яни, практикалы мазмнды есепті ысаша жазуды, оан сызба сызуды, кесте толтыруды, сурет салуды жааша жолдарын сына алмайды. | оушылар практикалы мазмнды есепті ысаша жазуды, оан сызба сызуды, кесте толтыруды, сурет салуды біледі жне жасы креді, здері оны орындауды басаша жолдарын сынады, алынан нтижені тиімділігін баалауа тырысады. |
| арапайым диаграмма ларды, графиктерді оуа жне сыза білуі | арапайым диаграммаларды, крнекілік сипаттаы графиктерді оиды, біра оны ажеттілігін тсінбейді; оларды сызу иын бір іс сияты крінеді. | арапайым диаграммаларды, графиктерді оиды, оны ажеттілігін тсінеді, оларды малімні кмегімен сызады. | арапайым диаграммаларды, графиктерді оиды, онда бейнеленген бліктерді р трлі болу себептерін, неге байланысты екенін длелді айтады, олар арылы есепті дрыс шешімін тез табуа болатынын да біледі; диаграммаларды, графиктерді дрыс збетімен сызады, сызу барысында трлі-тсті бояуларды олданады. |
1 кестені жаласы
| Практикалы мазмнды есептерді растыруы | мліметтері жне сан мндері дайын немесе сас нсасы бар есептерді растырады, збетімен практикалы мазмнды есептерді растыруа ызыушылыы рдайым бола бермейді, есепті растыру барысында туындаан иындытарды жеуде, оны растыруды жаа жолдарын іздеуде табандылы крсетпейді; берілген тапсырманын аясындаы жмыспен ана шектеледі, растырылан есептерді шындыа жаындыына мн бермейді. | практикалы мазмнды есептерді растыруа ажетті мліметтерді жинастырып, оларды орынды пайдаланса да, практикалы мазмнды есептерді растыру барысында мндай оушыларды шыармашылы рекеті эпизодты трде болады, растыран есептері шынайы боланымен, оны соы нтижесі (жауабы) ызытыра бермейді, яни, соы нтижесін алуа талпынбайды (растыран есебін шыармайды). | растырылан практикалы мазмнды есептерінде шыармашылы элементтері байалады, «дниетану», «ана тілі» жне т.б. пндерде, газет пен журналдарда, анытамаларда кездесетін мліметтерді (сан мндерді) жинастырып, ажет уаытта пайдаланады, растыран есептерді шындыа жаындыын адаалайды, зі растыран есебін шыарып, алан нтижесін уанышты сезіммен абылдайды. |
| Практикалы мазмнды есептерді мтінімен жне сздікпен жмыс істеуі | мндай оушылар практикалы мазмнды есепті мтінін бірнеше рет оыаннан кейін ана абылдайды, кейде есепті мазмнын абылдау шін осымша крнекілікті ажет етеді; егер есепте тсініксіз немесе таныс емес сз кездессе, онда есепті тсініп абылдауы біршама иына тседі; есепті тсіну шін сздікпен жмыс істеуге талпынбайды, мндай жадайда есепті шыару, онда берілген сан мндерін бір-бірімен осып азайтып немесе кбейтіп блу амалдары йтеуір бір жауап шыса деген масатпен орындалады. | практикалы мазмнды есепті мтінін ш не трт рет оыаннан кейін абылдайды, есеп иын болмаса, крнекі ралдарды ажет етпейді; есепті мтінінде кездескен таныс емес немесе маынасы кгірт сздер кездессе оларды маынасын тсінуге тырысады, яни малімнен не ата - анасынан маынасын срайды. | практикалы мазмнды есепті мтінін бір не екі рет оыаннан абылдайды, тсініксіз сздер кездессе, оларды маынасын срайды, ажет болса жазып та алады, мндай оушыларды здері бастаан сздік дптері болады. |
1 кестені жаласы
| алыптан тыс, логикалы практикалы мазмнды есептерді шыаруы | кез-келген алыптан тыс, логикалы практикалы мазмнды есептерді шыаруда иналады, оларды орындау шін ойланысы келмейді,берілген тапсырманы ойланбай орындайды, оны дрыстыына кзін жеткізбейді. | алыптан тыс, логикалы практикалы мазмнды есептерді шыару шін ойланады. | алыптан тыс, логикалы практикалы мазмнды есептерді шыаруда ойланады, ол оны ызытырады, онда берілген тапсырмаларды дрыс орындайды. |
| Танымды маызы бар есептерді шыару барысында алынан малматтар ды еске сатай алуы | танымды маызы бар есептерді шыару барысында алынан малматтарды еске сатау шін малім тарапынан «еске сата» деген тапсырманы ажетсінеді, ондай тапсырма берілмесе, оны еске сатауды ажетсінбейді. | танымды маызы бар есептерді шыару барысында алынан малматтарды ызыты болса ана еске сатауа тырысады, оны зінде жадында кпке дейін саталынбайды (мытады). | танымды маызы бар есептерді шыару барысында алынан малматтарды зіме келешекте керек болып алады ой деген масатпен есте сатайды. |
Соы 10-15 жылда практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа андай дегейде талап ойылатынын анытау масатымен 1981 жылдан бастап 2006 жыла дейінгі жары крген бастауыш мектеп математика оу бадарламаларына талдау жасады.
Соы жылдардаы (1981-2006) бастауыш мектептегі математика бадарламаларын оушыларды танымды ызыушылыын дамыту трысынан талдау дерісі мынадай орытынды жасауа ммкіндік берді:
- бадарламаларда амтылан білім мазмны жне оушыларды білім, іскерлік, дадыларына ойылан талаптар оларды танымды ызыушылыын
дамытуа баытталан; - бадарлама клеміндегі материалдарды оытуда оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа ол жеткізу шін оны дістемелік трыдан амтамасыз ету ажет, ол шін математиканы оыту мазмнын танымды маызы бар тапсырмалармен, есептермен, оны ішінде практикалы мазмнды есептермен толытырып, оларды олдануды дістемесін жетілдіру кзделеді.
Проблеманы психологиялы-педагогикалы негіздерін, оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды дегейлері мен олара сйкес крсеткіштерін жне математика бадарламаларында оушыларды білімі мен іскерлігіне ойылан талаптарыны негізінде бастауыш сыныптарда оушыларды білімі мен іскерлігіне ойылатын талаптарды айындады.
Бл талаптарды бастауыш сыныптарды математика пнінен оу материалыны мазмны, кейбір пндерден (тіршіліктану, ебек) жне оушылара жоары сыныптарда алгебра, геометрия, физика, химия жйелі курстарын оуына ажетті математикалы дайындытарын ескере отырып анытады.
Бастауыш мектеп математика бадарламаларын, олардаы оушыларды таным ызыушылыын дамытуа баытталан талаптар трысынан талдай келе, бастауыш сыныпта математика курсын оу дерісінде оушыларды танымды ызыушылыын дамыту шін практикалы мазмнды есептерді олдануа ойылатын талаптар мынадай болуы тиіс деп есептейміз (2-кесте):
2 кесте - Оушыларды танымды ызыушылыын дамыту шін ажетті білім, іскерлік жне дадыларына ойылатын талаптар
| Сыныптар | 1-сынып | Талаптар |
| - оушыны з ойын екінші біреуге тсіндіре алатындай сздік орыны болуы; - оушыларды практикалы мазмнды есепті растыру барысында дрыс сйлеуі; - сзі нерлым аны, керексіз арты сздерден таза болуы; - оушыларды шыаратын есебіні мазмнын тсініп, ыса трде жазып беруі; - шыаратын есепті мазмнын тсініп, оны талдай білуі; - есеп растыру шін материал жинау дадысы, яни материал жинау барысында баылауды кейбір тсілдеріне дадылануы; - ысаша жазу бойынша практикалы мазмнды есеп растыра білуі; - берілген сурет бойынша практикалы мазмнды есеп растыра білуі. | ||
| 2-сынып | - оушыны з ойын екінші біреуге тсіндіре алатындай сздік орыны болуы; - оушыларды практикалы мазмнды есепті растыру барысында дрыс сйлеуі; - сзіні нерлым аны, керексіз арты сздерден таза болуы; - оушыларды шыаратын есебіні мазмнын тсініп, ыса трде жазып беруі; - шыаратын есепті мазмнын тсініп, оны талдай білуі; - оушыларды ауызша растырып айтан есептеріні немесе жазандарыны атесін тзетіп, оларды жндей алуы; - практикалы мазмнды есепті сызба кмегімен шеше білуі; - есеп растыру шін материал жинау дадысы, яни материал жинау барысында баылауды кейбір тсілдеріне дадылануы; - практикалы мазмнды есепті мтіні бойынша сурет сала отырып есепті шыара білуі; - кері, зара кері есептерді растыруы, салыстыруы; - берілген мтінні шартын сызбаа тсіру арылы есеп шыару; - практикалы мазмнды есепті логикалы жйесін, себеп-салдарлы байланысын сатай отырып, мазмны бойынша сратара жауап беру арылы шешімін табуы. | |
| 3-сынып | - оушыны з ойын екінші біреуге тсіндіре алатындай сздік орыны болуы; - оушыларды практикалы мазмнды есепті растыру барысында дрыс сйлеуі; - сзіні нерлым аны, керексіз арты сздерден таза болуы; - оушыларды шыаратын есебіні мазмнын тсініп, ыса трде жазып беруі; - шыаратын есепті мазмнын тсініп, оны талдай білуі; - жинаан материалдарын жйелей алуы; - кестелердегі деректерді пайдаланып 2-3 амалмен шыарылатын практикалы есептерді растыра білуі; - трт амала берілген есептерді шыаруды, шешуді е тиімді жолын таба білуі; - есеп растыру шін материал жинау дадысы, яни материал жинау барысында баылауды кейбір тсілдеріне дадылануы; - практикалы мазмнды есептерді шыару барысында оны соы наты нтижесін елестете алуы; - ойлау операцияларын (талдау, жинатау, салыстыру, жіктеу жне т.б.) орындау кезінде логикалы трде пайымдауы; -практикалы мазмнды есепті рамды бліктері мен оны шыару кезедерін саналы айындауы; - берілген кестені пайдаланып есеп шыаруы (оулыта орналастырылан кестені, клік озалысыны кестесін жне т.б.); - практикалы мазмнды есептерді шешу барысында рнек, тедеу, формула, график жне т.с.с. (математикалы модельдерді) растыру; - белгісізі бар практикалы мазмнды есептерді шыару кезінде оулытаы малматтарды олдана білу. |
2 кестені жаласы
| 4-сынып | - оушыны з ойын екінші біреуге тсіндіре алатындай сздік орыны болуы; - оушыларды практикалы мазмнды есепті растыру барысында дрыс сйлеуі; - сзіні нерлым аны, керексіз арты сздерден таза болуы; - оушыларды шыаратын есебіні мазмнын тсініп, ыса трде жазып беруі; - шыаратын есепті мазмнын тсініп, оны талдай білуі; - есеп растыру шін материал жинау дадысы, яни материал жинау барысында баылауды кейбір тсілдеріне дадылануы; - берілген кестені пайдаланып есеп шыаруы (оулыта орналастырылан кестені, клік озалысыны кестесін жне т.б.); - практикалы мазмнды есептерді шешу барысында рнек, тедеу, формула, график жне т.с.с. (математикалы модельдерді) растыру; - белгісізі бар практикалы мазмнды есептерді шыару кезінде оулытаы малматтарды олдана білу; - трт амала берілген есептерді шешуді е тиімді жолын таба білуі; - тік тртбрышты (шаршыны) ауданын жне периметрін; текшені, тік брышты параллелепипедті клемін есептеп табу; - арапайым графиктер мен диаграммаларды оу жне салу. |
Оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа ойылатын талаптарды анытап аланнан кейін, азіргі уаытта бастауыш сыныптарда олданыстаы жаа буын математика оулытарына (1-4 сынып) жне олара арналан дістемелік ралдара талдау жргіздік. Талдау барысында педагогикалы дебиеттердегі оулытара ойылатын талаптарды басшылыа алды.
орыта келгенде, р сыныпта оушыларды танымды абілетін дамытуа арналан жаттыуларды саны: 1-сыныпта барлы жаттыуларды 9,6 пайызы, 2-сыныпта - 40,9; 3-сыныпта – 5, 4-сыныпта - 17,1 пайызы. Ал жалпы бастауыш сыныптарда оулыта берілген барлы практикалы мазмнды есептерді 16,9 пайызын ана райды.
Бастауыш сыныптарыны математика оулытарына жасалан талдау барысында олардаы тапсырмалар жйесін оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа ыпал ететін есептермен, жаа жаттыулармен толытыру ажет екендігіне кз жеткіздік.
Оушыларды танымды ызыушылыын дамыту мселесіні математика оу-дістемелік ралдарында аншалыты крініс тапандыын анытау шін арнайы талдау жргізілді. Талдау нтижесінде математика оулытарында крініс тапан практикалы мазмнды есептерді оушыларды танымды ызыушылыын дамыту ммкіндігі бола трса да оу-дістемелік ралдарда 2-кестеде крсетілген талаптарды анааттандыратындай етіп, бастауыш мектепте математиканы оыту дістесін жетілдіру ажет екендігіне кз жеткіздік.
Зерттелетін мселені мектеп тжірибесінде натылы жайын анытау масатымен анытаушы эксперимент жргіздік. Анытаушы эксперимент 2003-2004 оу жылы Талдыоран аласыны мектептерінде ткізілді.
Анытаушы эксперимент барысында зерттелетін проблеманы натылы жадайы аныталды. Диссертацияны 1 тарауында крсетілген сипаттамаа сйкес крсетілген танымды ызыушылыты даму дегейіне берілген сипаттама бойынша оушыларды танымды ызыушылыыны даму дегейі айындалды. Экспериментке атысан оушыларды 5 пайызы практикалы мазмнды есептерге млде ызыпайды, 54 пайызы танымды ызыушылыы арапайым дегейде, 35 пайызыны танымды ызыушылыыны алыптастырылуы орта дегейде, оушыларды 6 пайызыны ана танымды ызыушылыы жоары дегейде.
Талдау нтижесінде оушыларды танымды ызыушылыыны даму талаптарын толы анааттандыратындай дістемені жетілдіру ажет екендігін анытады. Бл зерттеу проблемасыны дрыс ойыландыын крсетті.
Бастауыш мектеп оушыларыны білім дегейіне санды жне сапалы талдау жасап, орыту арылы бастауыш сатыдаы математиканы оыту дерісінде практикалы мазмнды есептерді шыару дістемесіні олы тстарын анытап, оларды жетілдіруге назар аударды.
Бастауыш сыныптарда математиканы оытуда алыптасан тжірибені талдау практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды негізгі баыттарын анытап, осыан сйкес дістемелік сыныстар енгізу ажеттілігін крсетті.
1-4 сыныптара арналан барлы оу дістемелік ралдарды талдай келе біз практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды негізгі баыттарын анытады. Сонымен практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды негізгі баыттары:
- Оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа негіз болатын оу стандарттары анытаан теориялы біліміне жне оларды практикалы дайынды дегейіне ойылатын талаптара сйкес танымды ызыушылыын дамыту шін ажетті білім, іскерлік жне дадыларын (2-кесте) алыптастыру.
- Оушыларды практикалы мазмнды есепті ысаша жазу (моделін ру), оан сызба сызу, кесте толтыру, сурет салуа йрету.
- арапайым диаграммаларды, графиктерді оуа жне сызуа дадыландыру.
- Оушыларды здерін оршаан ортадан, кнделікті мірден алынан практикалы мазмнды есептерді растыруа йрету.
- Практикалы мазмнды есептерді мтінімен жне сздікпен жмыс істеу.
- Практикалы мазмнды есептерді шыару іскерлігін алыптастыру.
рбір баытты жзеге асыру шін арнайы есептер жйесі срыпталып алынып, оларды шыаруды дістемелік жолдары сынылды.
Бізді зерттеуімізде бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамыту математиканы оыту мазмнын практикалы мазмнды есептермен толытыру арылы жзеге асты, яни жалпы есептер жйесін жаа, осымша практикалы мазмнды есептермен толытыру ажет болса, оларды кпшілігі оушыларды зейінін, абылдауын, еске сатауын, иялын, ойлауын дамытуа баытталан.
Есептерді срыптауда біз бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуа баытталан білім, іскерлік жне дадыа ойылатын талаптарды, осы сыныптара арналан математика оулытарына жасаан талдау мліметтерін жне оыту тжірибесін басшылыа алды.
Осы малматтарды ескере отырып біз практикалы мазмнды есептерге ойылатын талаптарды айындады. Олар:
- практикалы мазмнды есептер жне математикалы жаттыулар математика бадарламасыны талаптарына, оушыларды білім, іскерлік, дадыларына сай болуы тиіс;
- олар оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа баытталан (ысаша жазу, оан сызба сызу, кесте толтыру, сурет салу, арапайым диаграммаларды, графиктерді оу жне сызу, практикалы жадайларды модельдеу жне т.б.) білім, іскерлік, дадыны алыптасып, дамуына ыпал етуі ажет;
- практикалы мазмнды есептерді мазмны оушылар шін таныс математикалы аппаратты практикада олданылуын, санды мліметтерді пайдалануды ерекшеліктерін (санды мліметтеріні шынайлыы, сратарды ойылу дрежесі, алынан жауапты шындыа сйкес келуі) ашуы керек;
- есепті мазмнында оушылар абылдап, тсіне алатындай шынайы
мліметтер болуы керек, оушыларды мірлік тжірибелеріне, жас
ерекшелігіне, білім дрежесіне жне танымды ммкіндіктеріне сйкес болуы ажет; - есепті сюжеті жне санды мліметтері айналадаы шындыты озы жатарын, ылым мен техниканы соы жетістіктеріндегі мліметтерді бейнелеуі ажет; трбиелеушілік, танымды сипата ие болып, математикаа ызыушылы тудыру керек;
- сратарды ойылу мнері шынайы жадайда туындауы ммкін болатын сраа сай болуы керек (жете ме, жеткілікті ме, бола ма жне т.б. );
- практикалы мазмнды есептер жне олара арналан тапсырмалар
оушыларды танымды іс-рекеттерін (сезіну, зейін, абылдау, еске сатау,
иял, ойлау, сйлеу) дамыта алатындай болуы тиіс;
- есепті шыару дістері оушыларды здері кнделікті тжірибеде
пайдаланып жрген дістерге сйкес немесе жаын болуы керек, оларды оушылара йретуде кп уаытты алмауы ажет.
Осы талаптарды орындау бастауыш сынып оушыларыны танымды ызыушылыыны нтижелі дамуына сер етеді.
растырылан практикалы мазмнды есептер арылы оушыларды танымды ызыушылыын дамытуды дістемелік шарттары іздестіру эксперименті кезінде тексерілді.
Іздестіру эксперименті 2003-2004 оу жылында анытаушы эксперимент жргізілген мектептерді бастауыш сыныптарында жргіздік.
Бл эксперимент кезеіні масаты оулытардаы жалпы есептер жйесін толытыратын жне оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа ажетті растырылан практикалы мазмнды есептерді тиімділігін тексеру, оушыларды бл есептерді шыару барысындаы рекетін баылау, сабаты йымдастыру жне жргізу кезінде малім мен окушыларды зара іс-рекетін баылау, экспериментті нтижесі бойынша ажет болан жадайда растырылан есептерге тзетулер енгізу, оушыларды танымды ызыушылыын дамытуа баытталан дістемелік сыныстарды натылау.
Ізденіс экспериментін дайындау жне жргізу кезінде малімдермен экспериментте олданылатын практикалы мазмнды есептер жйесін талылау бойынша кездесулер ткізілді, онда растырылан есептерді олдануды наты дістемелік сыныстары арастырылды. Бл кезеде мынадай мселелерге ерекше кіл аударылды:
- есепті соы нтижесін алуа ынталандыру арылы практикалы мазмнды есептерді шыаруа оушыларды ызыушылыын оятып, математика пніне сйіспеншілігін тудыру;
- есепті мазмнын, маынасын тсіндіру, шартын талдау, белгілі жне белгісіз компоненттерін блу, есепті шешуге сынылан тсілдерді арастыру;
- жыммен бірлесе отырып есепті шешу жоспарын растыру, есепті шешу жне оны дптер бетіне тсіру;
- есепті шешімін тексеру, алынан нтижені есеп шартымен йлесуін анытау, ажетті жадайда есепті шыаруды осымша тсілдерін табу, оушылар есепті шыару барысында здеріне жаа жне практикалы маызды андай мліметтерді пайдаланандыын бліп крсету;
- практикалы мазмнды есептерде арастырылан мселе бойынша келтірілетін тсіндірмені жне соны барысында орындалатын ой жйесіні лгілерін жетекші сратар арылы баыттау, сра-жауаптар арылы гімелесу;
- практикалы мазмнды есепті мтіні оылысымен оушыларды зейінін, ойын бір арнаа баыттап, оны шешуді жоспарын кезінде талдау жасату;
- оршаан ортадан алынан малматтар бойынша есептер растыру жне оны шыару, мірмен байланыстырып талдау;
- есепті шартына байланысты оушыларды шыармашылы іс-рекетін йымдастыру (сурет салу, сызба сызу, кесте толтыру т.б.);
- берілген практикалы мазмнды есептерді трлендіре білу, жанама есептерді кері есепке айналдыру, салыстыру;
- практикалы мазмнды есептерді р трлі тсілдермен шыару.
Оыту эксперименті 2004–2005, 2005-2006 оу жылдары Талдыоран аласыны анытау эксперимент ткен мектептерінде ткізілді. Бл белгілі жадайда анытаушы, іздестіру жне оыту эксперименті ткен жалпы шарттарды бірлігін сатауа ммкіндік берді (оушыларды рамы, лгерім дегейі, оуа кз-арасы, ынтасы, мектепте оу-трбиелік жмысты орындау жне т.с.). Эксперименттік жне баылау сыныптарыны жне ондаы оушыларды саны 3, 4-кестелерде келтірілген. Эксперименттік жне баылау сыныптарыны санына алалы мектептеріні сыныптары кірген, сонымен бірге эксперименттік сыныптара баылау сыныптарыны лгерім дегейі шамалас оушылар алынды.
3 кесте – Эксперименттік жне баылау сыныптарыны жалпы саны (2004-2005 оу жылы)
| Мектептерді аты | Сыныптарды саны | Оушыларды саны | ||||||||||||||
| Экспери Менттік | баылау | Эксперименттік сыныптарында | Баылау сыныптарында | |||||||||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 1 | 2 | 3 | 4 | 1 | 2 | 3 | 4 | 1 | 2 | 3 | 4 | |
| №3 Днеш Раышев атындаы мектеп-интернаты | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 30 | 25 | 27 | 22 | 31 | 25 | 27 | 23 |
| №5 Ломоносов атындаы мектеп-лицейі | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 25 | 23 | 28 | 25 | 25 | 24 | 28 | 26 |
| №8 Островский атындаы орта мектебі | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 25 | 25 | 25 | 27 | 25 | 25 | 26 | 27 |
| Барлыы: | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 80 | 73 | 80 | 74 | 81 | 74 | 81 | 76 |
Кесте 4 - Экспериментте амтылан оушылар саны
| Топ трі | Оушылар саны |
| Эксперимент тобы | 307 |
| Баылау тобы | 312 |
Эксперимент жне баылау топтарыны іріктелу дрежесін анытау шін тексеру жмысы жргізілді. Тексеру жмысы баылау жмысы трінде бастауыш мектеп математикасы бадарламасы аясында ткізілді (5-кесте).
5 кесте - Тексеру - баылау жмысыны нтижелері
| Топ трі | Оушылар саны | Баалары | |||
| 5 | 4 | 3 | 2 | ||
| Эксперимент | 307 | 91 | 79 | 96 | 41 |
| Баылау | 312 | 93 | 80 | 97 | 42 |
Топтарды статистикалы жне білім дегейі трысынан айырмашылыын тексеру шін 2 критериі пайдаланылды.
, мндаы 
мен 
эксперимент жне баылау топтарындаы оушылар саны. 
, 
- баылау жне эксперимент топтарыны 1 – белгісіні жиілігі, i – белгілер саны.
q = 0,05 мнділік дегейі мен еркіндік дреже саны v = 4-1= 3 шін 
. 
.
Крсетілген мнділік дегейінде топтарды айтарлытай статистикалы айырмашылыы жо, яни топтар зерттеу жмыстарын жргізу шін жарамды деп есептеледі.
Оыту эксперименті барысында зерттеуді мынадай дістері олданылды: сабата малімдерді жне оушыларды іс-рекетін баылау; сабатарды талдау; математикадан арнайы баылау жмыстарыны, малімдермен жне оушылармен ткізілген гімелесу жне сауалнама материалдарыны негізінде баылау жне эксперименттік сынып оушыларыны білімі жне іскерлігіні згеруін талдау.
Оу жылыны соында эксперименттік жне баылау бастауыш сыныптарды оушыларынан білімі мен іскерлігіні алыптасу дегейін анытау масатымен баылау жмыстары ткізілді, оны нтижесі баылау топтарыны оушыларыны танымды ызыушылыын дамытуа баытталан тапсырмаларды мегеру дегейі эксперименттік топтаы оушыларды білім дегейімен салыстыранда пайызды атынасы тмендігін крсетті. Яни, олданылан арнайы дістемелік жйені тиімді екендігі тралы тжырым жасауа болады.
Сонымен бірге эксперименттік топ оушыларыны бастапы білім дегейі мен соы нтижелері салыстырылды (6 - кесте).
6 кесте - Оушыларды танымды ызыушылыын дамытудаы эксперименттік топты бастапы білім дегейі мен соы крсеткіштері
| Реті | Оыту (тапсырмалар) | Барлы сыныптар (1-4) оушыларыны орташа крсеткіштері (пайызбен) | |
| бастапы | соы | ||
| 1 | Практикалы мазмнды есептерді мтінімен жне сздікпен жмыс істеп, есептерді мазмнын абылдау. | 63 | 89 |
| 2 | Танымды маызы бар есептерді шыару барысында алынан малматтарды еске сатау. | 79 | 83 |
| 3 | Оушыларды практикалы мазмнды есепті ысаша жазу, сурет салу, сызба сызу, кесте толтыру. | 66,2 | 83 |
| 4 | Практикалы мазмнды есептерді растыру. | 65 | 82 |
| 5 | Практикалы мазмнды есептерді шыару. | 30 | 43,7 |
| 6 | арапайым диаграммаларды, графиктерді оу жне ру. | 69 | 83 |
