ОЖ 902:330. 34/. 35: 316.4 (574.1) «1941/1945» олжазба ыында

АЛИКУЛОВА НРЛЫГЛ САПАЫЗЫ

лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастанны

леуметтік - экономикалы жадайы

07.00.02 - Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Орал, 2010

Жмыс Атбе мемлекеттік педагогикалы институтыны азастан тарихы кафедрасында орындалды.

ылыми жетекші: тарих ылымдарыны докторы,

профессор Н.А.Абдоллаев

Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы

А.С.Срсенов

тарих ылымдарыны кандидаты

..Срсенбина

Жетекші йым: Р БжМ К Ш.Ш.Улиханов

атындаы Тарих жне этнология

институты

Диссертация 2010 жылы 31 мамырда саат 10.00- де М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті жанындаы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялы Кеесті мжілісінде оралады.

Мекен–жайы: 090000, Орал аласы, Досты даылы, 162

Диссертациямен М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы 30 суірде таратылды.

Диссертациялы еесті

алым хатшысы, тарих

ылымдарыны докторы, профессор Б.Г.Шинтимирова

КІРІСПЕ

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Баршаа белгілі аиат - кешегі кеес заманында за жылдар бойы КСРО жне азастан тарихына байланысты ылыми-зерттеулерде маызды оиаларды шындыы бркемеленіп, брыны стем идеологияны арнасында жазылып келген болатын. Оларды бірі - лы Отан соысы таырыбы болды. Соыс тарихы Кеестік мемлекеттік жйедегі идеологияны аясына, талаптарына баындырылып, біркелкі жаымды жатарынан ана баяндалды. ата идеологиялы баылау жадайында зерттеушілер соыс тарихыны клеке жатарын ашып крсете алмады. Осыны салдарынан шынайы тарихты біршама беттері кпшілік назарынан тыс алып отырды.

Еліміз Туелсіздік аланнан кейін тарих беттерін айта саралап зерттеу батыл ола алынды. Отан тарихы егемен ел талабына орай зерттеліп, брмаланып келген жне аиаты ашылмаан мселелер айта аралып, оан дерек кздерімен длелденген объективті баасы беріле бастады. Соны нтижесінде кеестік идеология тыйым салып, ата баылауа алан халы тарихы айта зерделене бастады. Айрыша мн беріліп айта зерттелуге тиісті таырыптарды бірі - лы Отан соысы таырыбын айта зерделеу, айтылмаан, жазылмаан аиаттарды ашу - азіргі заман талаптарыны жаа міндеті екені айындалды. Соысты басталуы, халыты майдана аттануы, азастандытарды ерлік крсетуі т.б. мселелелерді ылыми арнадан айта зерделеу жне брын айтылмаан соыс жылдарындаы халыты ауыр леуметтік-трмыс жадайларын зерттеуді маызы артып, бгінгі мір талаптарыны зекті мселесіне айналды.

Соыс кезінде Кеес кіметіні жеіске жетуі, Одатас республикаларды арасындаы тыыз этнобайланыс пен зара ынтыматасты, тиімді леуметтік-экономикалы ахуалдан болды. аза жері баса республикалар тріздес майдан сранысын дер кезінде амтамасыз етіп отырды. Оны ішінде индустриалды-аграрлы салалары сол заманда ерекше дамыан Батыс азастан (Батыс азастан, Атбе, Гурьев облыстары) аймаыны лы Жеіске осан лесі бір тбе. Батыс азастан аймаы - республикамызды баса ірлеріне араанда майдана жаын орналасан, майдан мен тылды байланыстыран негізгі атынас жолы, майданны осымша кш беруші тірегі жне соысты негізгі иындыын бастан ткерген ір.

Батыс азастан ірі наты рыстар шебіне жаын боландытан, ір халы баса айматара араанда соыс ауыртпалытары мен кнделікті мір иыншылытарын кп кешті, бейбіт халыты неміс скери шатарыны жиі бомбалауыны астында алып отыраны белгілі. Біра халыты соыс жылдарында крген иыншылытары, леуметтік жадайы, жпалы аурулара, аштыа шырау себептері, наразылытарды болуы, мобилизациядан жалтару, ашу, тіпті Орта Азия республикаларына жаппай кшуге рекет жасауы т.б. мселелер бгінге кнге дейін айтылмады десе де болады. Кеестік дуірдегі зерттеулер негізінен стем идеология тарапынан зерттеліп, соыс кезіндегі халыты шынайы мірі толы ашылмады.

Сондытан лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан халыны майдана аттануы, оларды тылдаы жеіске осан лесімен атар соыс жылдарындаы ір халыны леуметтік л-ауатын бгінгі ылымны биігінен талдап, лтты ылыми кзарас трысынан баа беру, оны тереірек зерттеу бгінгі кнні кезегін ктіп тран маызы зор, зекті мселе болып табылады.

Таырыпты зерттелу дегейі. лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастанны леуметтік-экономикалы жадайы мселесі кешенді трде зерттелмегенмен, оны кейбір аспектілері жалпы лы Отан соысы тарихына арналан ебектерде белгілі-бір дрежеде крініс тапан. Осы трыда, бізді зерттеуіміздегі негізгі мселелерді бірі – азастанны лы Отан соысы жылдарындаы тарихы болып табылады. лы Отан соысы тарихына атысты мліметтер кеес тарихнамасында соыс жылдарынан бері осы соысты себебі, зардабы туралы ылыми ебектер мен жатты жинатар жеткілікті жазылып келеді.

Жалпы, лы Отан соысыны тарихын зерттеуді негізгі ш кезеге бліп арастыруа болады.

Бірінші кезе - соыс жылдарынан – 1950-шы жылдар арасын амтиды;

Екіншісі - ХХ асырды 50-шы жылдарыны екінші кезеінен – кеес кіметіні ыдырауына дейін;

шінші кезе - Туелсіздік аланнан кейінгі кезе.

Алашы кезеде азастан тарихнамасында азатандытарды лы Отан соысына атысуы, ебек тылындаы кеес адамдарыны даты істері сол кезені зінде мерзімді баспасз беттерінде, оны ішінде ода клеміндегі трлі баспасз жне баралы насихат ралдарыны беттерінде жариялана бастады.

Сонымен атар, КП ОК гіт-насихат бліміні ызметкерлері, алымдар мен жазушылар бірігіп жазан, 1943 жылы басылып шыан екі жината аза КСР-ні соыса атысуы жне республика экономикасыны соыс жадайына бейімделуі, сондай-а майдандаы азастандытарды ерліктері талданып жан-жаты баяндалан [1].

«аза КСР тарихыны» бірнеше рет жары крген басылымдарында жне 1964-1967 жылдары аралыында лы Отан соысы тарихына арналан екі томды ебекте азастандытарды ерлік істері, тыл ебеккерлеріні ажырлы ебектері, ел экономикасыны майдан мддесіне сай рылуы жне соыс тарихына атысты жаттар мен материалдар берілді [2].

Соыс кезіндегі республика тарихын зер сала зерттеп, алаш клемді монографияларды жазан алымдар -.бішев жне М..озыбаевтар болды. Тарихшы-алымдарды зерттеулерінде лы Отан соысы кезіндегі азастан, азастан халыны майдан мен тылдаы жеіске осан лестеріне лайыты баа беріліп [3], «азастан-майдан арсеналы» деген орытынды жасалды. Дегенмен ебектерді коммунистік идеология трысынан жазыландыы айын крінеді.

1965 жылы жары крген тарихшы В.Я.Басинні ебегінде [4] соыс жылдарындаы ауыр нерксіп салаларыны ызметі жан-жаты талданып, ке клемде арастырылды. Ебекте Батыс азастан іріне эвакуацияланан Мскеу рентген заводы, 1943 жылы іске осылан Атбе ферроорытпа заводы мен Гурьевтегі мнай деу заводтарыны ызметтері жалпылама баяндалды.

Жалпы, тарихшы Т.Балааев пен К.Алдажмановты мліметтері бойынша лы Отан соысына азастандытарды атысуы туралы 1941 жылдан бастап 1979 жыла дейінгі аралыта 25 монография, 11 маалалар жинаы, жаттар мен естеліктер, 200 – ге жуы ылыми маалалар, 20-дан астам естеліктер мен шаын кітапшалар жары крген [5, 115 б.].

лы Отан соысы тарихын зерттеу 80-шы жылдары да з жаласын тапты. Осы жылдары тарихшылар Т.Балааев жне.Алдажмановтарды ебектерінде, жалпы азастан ебекшілеріні Жеіске осан лестері арастырылса, Г.Д.Нурбекова лы Отан соысы жылдарындаы йелдерді майдана осан лесін барынша объективті баяндауа мтылды [6].

90-шы жылдары лы Отан соысы таырыбын зерттеу айматы мселелерге айнала бастады. Республиканы жне жекеленген айматарды соыса осан лестері, жеке тлаларды ерліктері зерттеле бастады. Оларды негізінде арнайы тарихи-деби ебектер мен Жеісті мерейтойларына арналып арнайы естелік кітаптар шыарылды.

Бізді зерттеу таырыбымыз болып отыран Батыс азастан іріні лы Отан соысы жылдарындаы тарихыны зерттелу дегейіне жеке тоталар болса, ірді соыс жылдарындаы тарихы.Досалиев,.Ахметов жне П.С.Беланны ебектерінде арастырылады [7]. Ебектерде Батыс азастан аймаыны Сталинград майданыны жаын тылы боланын, ірді жеіске осан лесі, соыс экономикасындаы маызы айындалып, нды мліметтер келтірілген. Зерттеуші-алымдар.Ахметов пен.Досалиев «азастан-Сталинград майданыны арсеналы» деген орытынды жасайды. Ебекте Сталинград майданына атысты мліметтер арастырылып, ірді соыса осан лестері толы амтылмай, бір жаты сол заман талабына сай баяндалды.

Соыс жылдарындаы Батыс азастандаы оамды йымдарды ызметі В.Б.Салкиндер, В.Ф.Якушева, Г.Мажитова мен М.Мухамбетовтерді ебектерінде арастырылды [8]. Ебектерде комсомол жне пионер йымдарыны ызметі, мектеп оушыларыны жеіске осан лестері Батыс азастан облысы турасында ана берілді.

лы Отан соысы жылдарындаы айма облыстары тарихына арналан бірден-бір клемді ебек - оралды тарихшы П.Р.Букаткинні [9] Батыс азастан облысы тарихына арналан ебегі болып табылады. Ебекте соыс жылдарындаы Батыс азастан облысыны тарихы, 152-ші жеке атыштар бригадасыны майдан жолы, батысазастандытарды майдан мен тылдаы ерен ерліктері, 1943-1945 жылдардаы майдан мен тылдаы ызметтері арастырылып, кптеген нды мліметтер келтірілген. Дегенмен аталан ебекте халыты леуметтік трмысы арастылмайды.

лы Жеісті мерейтойларына байланысты облыстарда «Естелік кітабы» мен ірді соыс жылдарындаы ахуалын баяндайтын трлі [10] ебектер жары крді. Біра бл ебектер айма тарихын кешенді баяндай алмады.

Батыс азастан іріні тарихын ерте заманнан бгінге дейін кешенді баяндайтын, елімізді егемен тсында жары крген бірден-бір ебек – екі томды «Батыс азастан тарихында» лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан іріні жеіске осан лесі ысаша трде баяндалан [11]. Сонымен атар, соыс жылдарындаы ір тарихы негізінен тек ана Батыс азастан облысыны деректерімен шектелген.

Мселені тарихнамасын райтын тікелей тарихи ебектерді талдайтын болса, олар негізінен кеестік дуірде жары кріп, Кеестік кезедегі идеология бойынша тек жаымды жатары баяндалан. Халыты леуметтік жадайы мен ауыр трмысы туралы млдем айтылмады жне де соыс жылдарындаы Батыс азастан іріні жадайын ттастай толы баяндайтын тарихи ебектерді жоты асы екенін круге болады.

азастанда лы Отан соысы таырыбына атысты арнайы зерттеулер ХХ асырды 50 жылдарда жргізіле басталды. Кеестік замандаы азастанды алымдарды осы таырып аясында 50-90 жылдар аралыында ораан докторлы жне кандидатты диссертацияларын екі баыта бліп арастыруа болады.

Бірінші баыт бойынша К.Аманжолов, П.Белан, К.Е.Стамбеков, И.И.Маляр, А. Мухамеджанов т.б. диссертациялы зерттеулерінде [12] азастандытарды лы Отан соысына атысуы мен жасаан ерлік істері арастырылса, екінші баыт бойынша.бішев, Т.Балакаев, У.Абдуллаев, М.Аынжанов, К.Алдажманов, Л.Балааева, А.Жмаслтанова, С.Утешов, Ж.Сергазин [13] т.б. ылыми зерттеулерінде тылдаы азастандытарды жеіске осан лестері, азастан ебекшілеріні неміс-фашист басыншыларынан азат етілген аудандара берген кмектері, нерксіп орындарыны соыс мддесіне сай рылуы, эвакуацияланан трындар мен материалды ресурстарды орналасуы т.б. мселелер арастырылып талданан.

Бізді зерттеу нысанымыз болан Батыс азастан аймаына атысты мселелер П.Р.Букаткин, Ж.И.Ишмратов, А.К.анымклов [14] т.б. алымдарды зерттеулеріні зекті таырыбы болды. Алайда, аталан ебектер тжырымы сол Кеестік идеология станымы шеберінен шыа алмай сыаржаты баяндалан.

П.Р.Букаткинні диссертациясында соыс жылдарындаы партия жне кеес йымдарыны скери-йымдастырушылы ызметтері, батысазастан- дытарды жеіске осан лесі, Ж.И.Ишмратовты зерттеуінде Гурьев облысыны соыс жылдарындаы экономикасы, облыс ебекшілеріні ерліктері мен жеіске осан лесі, А.К.анымкловты диссертациясында соысты алашы кезеіндегі Атбе облысындаы шаруашылыты скери мддеге бейімдеп айта ру, эвакуацияланан ксіпорындарды орналастыру, облыс трындарыны ебектегі ерліктері, актбеліктерді Отанын орауа атысуы баяндалады.

Жоарыдаы аталан зерттеулер ресми билік, марксистік-лениндік идеология негізіндегі кзарастар трысында талданан. Халыты л-аухаты, трмысы, соыса деген кзарастары туралы мселелері орын алмаанымен атар, лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан ахуалын кешенді баяндайтын тарихи зерттеулер деп тжырымдауа келмейді. сіресе, егемен елді тарихына ойылан талаптара жауап бермейді.

Туелсіздік аланнан кейінгі кезеде лы Отан соысы жылдарындаы азастан таырыбына Р.И.Бейсембина, Л.Т.ожакеева, А.Б.Есимова, Б.К.Кшербаева, Ж.У.ыдыралина [15] сынды тарихшылар з зерттеу жмыстарын арнады. Р.И.Бейсембинаны кандидатты диссертациясында соыс жылдарындаы азастандаы тама нерксібі саласыны ызметі, Л.Т.ожакеева соыс арсаы мен соыс жылдарындаы азастан трындарыны леуметтік-демографиялы рылымы, А.Б.Есимова азастандаы демографиялы процестерді жне Б.К.Кшербаева азастандаы лтты скер рамаларды жасаталуы мен жауынгерлік жолын арнайы зерттесе, Ж.У.ыдыралинаны диссертациясында соысы жылдарында Батыс азастана арнайы келушілер мен ебек армиясыны жадайы туралы мселелер арастырылады. Алайда, жоарыда аталан ылыми ебектерде бізді зерттеу нысанымыз баяндалмаан.

Кріп отыранымыздай, лы Отан соысы мселелеріне арналып, жары крген ебектерді саны те кп, мазмны жаынан алуан трлі. Дегенмен оларды ешайсысында Батыс азастанны леуметтік-экономикалы жадайы аза тілінде арнайы, рі кешенді зерттелмейді. Жоарыда аталан зерттеулерде айматы соыс жылдарындаы экономикалы жадайыны кейбір тстары ана зерттеу аясында баяндалып, халыты леуметтік жадайы млдем арастырылмайды.

Жалпы, соыс жылдарындаы ірді леуметтік-экономикалы жадайы осы кнге дейін Кеестік идеология ысымында жазылан санаулы ебектерде сыаржаты зерттеліп келді. Бл туралы соыс тарихын жйелі зерттеген алым М.озыбаев: «...Кеес тарихыны е сбелі блігі лы Отан соысыны тарихы болып зерттеліп келеді. Алайда, лі де шешуін ктіп тран проблемалар баршылы»,- [16, 344 бб.] деген тжырымы, лы Отан соысы таырыбына атысты лі де толы зерттелмей келе жатан мселелерді бар екенін білдіреді. Сондытан да, лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастанны леуметтік-экономикалы жадайын кешенді зерттеу ажеттілігі туындап отыр.

Зерттеуді масаты мен міндеттері. Зерттеу жмысыны басты масаты – жаа дерек кздері арылы лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан іріні леуметтік - экономикалы жадайын талдау, айма халыны жеіске осан лесі мен трмыс-тіршілігін айындап, объективті шынды аясында ашып крсету болып табылады.

Белгіленген масата сйкес тмендегідей міндеттерді шешу кзделді:

- соыс жылдарындаы айматы оамды-саяси міріне талдау жасай

отырып, мемлекет тарапынан жргізілген іс-шаралара халыты кзарастарын саралау, ір халыны ел орауа аттануына баа беру;

- айматы соыс жылдарындаы экономикасын соыса бейімдеп айта рудаы негізгі ызметтері мен атаран ролін анытау;

- лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан халыны трмыс-тіршілігін, леуметтік жадайын анытау, шынайы мір болмысын айындау;

- соыс жылдарындаы ір халыны бастан ткерген иындытарын айындай отырып, оларды шешу жолдарындаы рекеттерін, жеіске осан зіндік лестерін, баршаа жасаан аморлыын саралай отырып, тзімшіл, айсар, бауырмал, кішіпейіл халы ретінде мемлекетті ттастыына тигізген ыпалын ашып крсету;

- белгілі болан деректерге сйене отырып тарихи наты талдауларды нтижесінде, олданбалы орытындылар мен сыныстар енгізу.

Зерттеуді пні Батыс азастан аймаыны лы Отан соысы жылдарындаы леуметтік-экономикалы л-аухаты

Зерттеуді нысаны лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан аймаыны экономикалы жадайы мен халыны леуметтік трмысына байланысты рдістерді зерттеу болып табылады.

Зерттеуді хронологиялы шебері лы Отан соысы кезеі, яни 1941-1945 жылдар аралыын амтиды.

Зерттеуді территориялы шегі Атбе, Батыс азастан, Атырау жне Маыстау облыстарынан ралан азіргі Батыс азастан аймаын амтиды.

Зерттеуді теориялы-методологиялы негізін бгінгі уаыта дейін тарих ылымында алыптасан ылыми-дістемелік аидалар мен тжырымдар райды. Оларды негізгілері ретінде тарихилы, ылымилы, шынайылы, натылы, жйелілік сияты аидалар мен тжырымдарды атап туге болады. Зерттеу масатына жету шін салыстырмалы, статистикалы, срыптау, талдау дістері кеінен олданылды.

Тарихи зерттеуді жргізуде жоарыда аталан М.озыбаев, Ж.Досалиев,.Алдажмановтарды ебектерімен атар Х.М.бжанов, Т.З.Рысбеков,..Мтарды ебектері мен таырыпты жарияланымдарындаы, тарих діснамасы туралы Н.А.Абдоллаевты ебегіндегі [17] дістемелік сыныстары зерттеу барысында басшылыа алынды.

Зерттеу жмысыны деректік негізін осы уаыта дейінгі ылыми айналыма тартылмай келген мраат жаттары мен р трлі жатты жинатар райды. Барлы деректерді мазмнды сипатына арай шартты трде трт топа бліп арастыруымыза болады.

Бірінші топа зекті мселеге атысты орталы жне жергілікті мрааттардан алынан жаттарды жатызамыз. Зерттеу нысаны етіп алынан таырыпты ашу барысында азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мрааты (РО ММ), азастан Республикасы Президенттік мрааты (Р ПМ), Атбе облысты мемлекеттік мрааты (А.ОММ), Батыс азастан облысты мемлекеттік мрааты (БО ММ), Атырау облысты мемлекеттік мрааты (Ат.О ММ) жаттарымен атар соыс жылдарында Гурьев облысыны рамындаы Маыстау ауданына атысты кейбір жаттар кейін рылан Маыстау облысты мемлекеттік мрааты (МО ММ) орларынан алынды.

азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мраатыны (РО ММ) 1473- «аза КСР Денсаулы Халы комиссаритаты», 1474- «Орта Азия мен азастандаы совхоздаы жмысшылар ксіподатары комитеті», 1660- «азастан лы Отан соысында», 1728- «аза КСР-даы ХКК-ны жмыс кшін есепке алу бюросы», 1372- «аза КСР сот жне прокуратура жмысшыларыны ксіподатары», 1481- «1937-1946 жж. аза КСР-даы жер блу халы комиссариаты» жне т.б. орлары, азастан Республикасы Президенті мраатыны (РПМ) 708- «1941-1945 жж. азастан Коммунистік Партиясыны Орталы комитеті» оры, Атбе облысты мемлекеттік мраатыны (А.ОММ) 13- «Атбе облысты партия комитеті», 85- «Атбе облысты жмысшы шаруаларды жне ызыл Армия депутаттар кеесі жне оны атару комитеті» т.б. орлары, Батыс азастан облысты мемлекеттік мраатыны (БОММ) 850- «Батыс азастан облысты атару комитеті» т.б. орлары, Маыстау облысты мемлекеттік мраатыны (МОММ) 17- «Маыстау ауданды жмысшы депутаттар жне оны атару комитеті», 855- «Гурьев облысты халы депутаттарыны кеесі атару комитеті» орлары, Атырау облысты мемлекеттік мраатыны (Ат.ОММ) 855- «Атырау облысты халы депутаттарыны кеесі атару комитеті», 369- «лы Отан соысы жылдарындаы Гурьев облысыны жатты материалдар топтамасы», 1041- «Ленин атындаы Гурьев мнай деу заводы», 730- «Петровский атындаы Гурьев машина жасау заводы», 1-«Гурьев облысты партия комитеті» орлары жне аталан мрааттарды баса да орларыны жаттары кеінен пайдаланылып, Батыс азастан облыстарыны лы Отан соысы жылдарындаы леуметтік-экономикалы жадайлары айындалды.

азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мраатындаы 1474- орындаы 1941-1945 жж. аралыындаы Орта Азия мен азастандаы совхоз жмысшылары ксіптік одатарыны /Оргбюро ВЦСПС/ аулылары, отырыс хаттамалары, есептері, республикалы жне облысты ксіпода конференцияларыны материалдары, 1660-орындаы азастан лы Отан соысы жылдарындаы азаматтарды А атарына з еркімен берген арыздары, Батыс азастан ірлері бойынша материалдар, 1473- орында 1941-1945 жж. аза КСР–ні денсаулы сатау халы комиссариатыныны хаттамалары, жылды есептері, бйрытар мен облыстар бойынша емдеу-профилактикалы мекемелеріні тізімдері, 1728–орындаы аза КСР-індегі жмыс кшін блу бюросы жмыстарыны есептері, аулылары, аза КСР совхоздары мен колхоздарына ауыл шаруашылы жмыстарына мобилизациялау орытындылары, ызыл Армияа жылы киім мен заттарды жиналуы туралы аулылар мен есептері, жоспарды орындалуы т.б. таырыптардаы істер жинаталан мраатты жаттар арастырылды.

Ал, азастан Республикасы Президенттік мраатыны 708-орында азастан Коммунистік Партиясыны Орталы Комитетіні 1941-1945 жж. аралыындаы жаттары, соны ішінде КПОК-ні Бюро отырыстарыны хаттамалары, аулылары, шешімдері, партия пленумдарыны жарыссздері, орытындылары мен аулылары, шаруашылыты соыса бейімдеп айта ру рекеттері, скери рамаларды жасатау, эвакуацияланан ксіпорындар, халыты жне малдарды орналастыру, майдана кеткен ерлерді алмастыруа йел маман кадрларды даярлау, мдени-аарту материалдары, азастан ебекшілеріні майдана шефтік кмегі мен аморлыы, дезертирлермен крес, т.б. таырыпта жинаталан істерді мраатты жаттары олданылды.

Атбе, Батыс азастан, Атырау, Маыстау облысты мрааттарынан Кеес мемлекеті мен БК(б)П ОК, азастан КПОК мен аза КСР кіметіні аулылары мен шешімдері, облысты партия комитеті мен облысты жмысшы депутаттарды кеесі мен атару комитеттеріні пленум, бюро отырыстарыны хаттамалары, аулылары, шешімдері, есептер мен апаратты материалдары, ебекшілерді арыз-шаымдары, жалпы жиналыстарыны хаттамалары, барлы жмыстарды соыса бейімдеп айта ру жне социалистік жарыстар йымдастыру жаттары т.б. лы Отан соысы жылдарындаы леуметтік-экономикалы жадайына атысты жаттар мен деректер пайдаланылды.

Сонымен атар, Кеес кіметі кезінде «пия» жне «те пия» айдарымен жабы-жасырын саталан деректер мен жаттар тыш ылыми айналыма енгізілді. Мселен, азастан Республикасы Президенттік мраатындаы 708-ордаы 5/1-тізбе, 762-іс «Жалпы нерксіп туралы пия жаттар», 800-іс «Атбе облысындаы НКВД комбинатыны рылысы туралы пия материалдар», 749-іс «Атбе НКВД комбинаты рылысы туралы пия жне те пия жаттар» т.б. істерде соыс жылдарында эвакуацияланан ксіпорындарды орналастыру, оларды ызметтері, нерксіп орындарыны салынуы, оларды ызметтеріне атысты пия бйрытар, шешімдер, ондаы жмысшылар мен рылыса пайдаланылан ттындарды трмысты-леуметтік жадайлары, жоспарларды орындалмау себептері, нерксіп орындарындаы кейбір кезесіз рекеттерді баяндайтын жаттар саталса, 276-істе БК(б) П аза КСР-дегі партиялы адаалау комиссиясыны хабарлама есептері мен анытамаларында соыс жылдарында партия мшелеріне, кейбір билік басындаыларды келесіз рекеттері жне олара олданан шаралары баяндалан. азастан Орталы Мемлекеттік мраатыны 1473- орындаы 238-істе «1942 жылы аза КСР-де аса жпалы ауруларды таралуы туралы жылды есепте» республика клеміндегі жпалы ауруларды таралуы, лім крсеткіші, жргізілген іс- шаралар туралы т.б. кеес заманында жариялауа тыйым саланан жаттар жинаталан.

Сонымен атар, Атбе, Батыс азастан, Атырау, Маыстау облыстарындаы мемлекеттік мрааттардаы істерді «пия» жне «те пия» болып белгіленген жекелеген жаттар (халы наразылыы, скерден ашу, Орта Азия елдеріне кшу, диверсанттар рекетімен (НВКД жаттары) атар ірді леуметтік жадайлара байланысты т.б.) мен деректер тыш ылыми айналыма енді.

Осылайша, мраат жаттары зерттеу жмысымызды деректік базасыны лкен блігін райды. Мраат жаттары тарихи дерек ретінде натылыымен, шынайылыымен, мазмны мен баыты жаынан алуан трлілігімен ерекшеленеді.

Екінші топа таырыпа арналан жатты жинатар, ылыми ебектер жатады. Оларды атарына лы Отан соысы жылдарында Батыс азастанны экономикалы жадайын айындайтын Кеес Одаы кіметі жариялаан жарлытарды топтамалары олданылды. Таырып бойынша зерттеу жргізген тарихшы алымдарды (М.озыбаев, Т.Балааев,.Досалиев т.б) ылыми ебектері пайдаланылды.

шінші топты трлі анытамалы басылымдар мен естеліктер райды. Тарихи нды деректерді бірі сол заманда мір сріп, кзімен кріп, бастан ткенгендерді баяндаан жазба - естеліктері. Оларды бірі Жеісті 60 жылды мерейтойы арсаында жары крген соыс жне тыл ардагерлеріні естеліктер жинатарында соыс жылдарындаы халыты трмыс-тіршілігі крініс тапан. Зерттеу барысында соыс жне тыл ардагерлеріні естеліктері мен жинатарындаы материалдар мият тадалып олданылды.

Тртінші топты мерзімді баспасз материалдары райды. Елді экономикалы - леуметтік жадайын анытау барысында соыс жылдарында жне соыстан кейінгі жылдары жары крген бкілодаты жне республикалы «Правда», «Казахстанская правда», «Социалистік азастан», «Егемен азастан», «Ана тілі», «Айын», «Большевик Казахстана», «Отан тарихы» т.б. газет-журналдарымен атар айматы «Прикаспийская коммуна», «Социалистік рылыс», «Коммунизм жолы», «Орал ірі», «Актюбинская правда», «Актюбинский вестник», «Жайы дрігері» т.б. мерзімдік баспасз материалдары зерделеніп ылыми айналыма осылды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. сынылып отыран диссертациялы жмыс туелсіздік аланнан кейінгі жааша лтты кзараспен лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастанны леуметтік-экономикалы жадайына арналан алашы аза тіліндегі диссертациялы зерттеу болып табылады. Сонымен атар, диссертациялы жмыс кеес кіметі кезінде «те пия», «пия» деп кптеген зерттеушілерді олы жетпеген мраат материалдарыны ылыми айналыма осыландыымен ерекшеленеді.

Осыан орай, зерттеу жмысында тмендегідей ылыми жаалытара ол жеткізілді:

- соыс жылдарындаы Батыс азастан аймаы халыны трмыс тіршілігі, леуметтік жадайы, шынайы мір болмысы айындалды;

- аймата соыса бейімдеп айта руда мемлекет тарапынан жргізген іс-шаралар, ір халыны жаппай ел орауа аттануы, скери рамаларды жасаталуы мен халыты кейбір наразылы рекеттері ты мраат деректері арылы талданды;

- Батыс азастан іріне эвакуацияланан ксіпорындар мен жергілікті

нерксіп орындарыны жне шаруашылытарды майдан мддесі шін жасаан ызметтері, одаты маызы жне туындаан иындытарды шешу жолдары зерттеліп, айматы эвакуация орталыы мен майданны негізгі арсеналы боландыы длелденді;

- батысазастандытарды бастан ткерген соысты ауыр зардаптары мен (диверсанттар рсауына ілігуі, неміс шатарыны жие бомбалауы, ашты пен жпалы ауруа шалдыуы, ауыр леуметтік-трмысты жадай) иыншылытары айындалды. Бл мселелерді тарихына атысты ты мраат деректері тыш ылыми айналыма енгізілді;

- айма трындарыны ебекті барлы салаларында жасаан ызметтері

талданып, майдан мен жеіске осан зіндік лестері, баршаа жасаан аморлыын сараланып, ебекор, тзімшіл, айсар, бауырмал, кішіпейіл халы ретінде мемлекетті ттастыына тигізген ыпалы талданды.

Зерттеу жмысыны практикалы маыздылыы. Зерттеу барысында жасалан орытындылар мен тжырымдары, жалпы диссертация материалдарын Отан тарихыны лы Отан соысы кезеін зерттеп жазуда, трлі анытамалы басылымдар дайындауда, лке тарихын зерттеуде, оу орындарында азастан тарихы курсын оытуда, арнайы курстар мен семинарлар сабатарында, кпшілік-трбие жмыстарында пайдалануа болады.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар:

- Батыс азастан халы соысты алашы кнінен бастап майдана з еріктерімен аттанып, Отана деген патриотты сезімдеріні жоары екендіктерін крсетті. Дегенмен халыты арасында майдана барудан бас тартушылар, жалтарушылар, скери ызметтен ашушылар да кездесіп, Орта Азия республикаларына туге рекеттенгендер аныталды;

- майдана аттанан жауынгерлерді белгілі млшерде сауаттылы дегейлеріні тмендігі, соысты алашы кезеінде жауынгерлерді орыс тілін жне соыс техникасын мегермеуі рыса етене араласуына кедергі болып, соыс шыыныны млшерін арттыруа себепші болды;

- айматы бірнеше ірі скери рамаларды жасатап майдана аттандыран негізгі мобилизация орталытарыны бірі боланы айындалды. Дегенмен жергілікті лт кілдері скери басшылы ызметтен шет алып отырды;

- Батыс азастан іріні эвакуацияланан ксіпорындарды 40-а жуыын, оныс аударан халыты 40,8%-ын, малды 70%-ын абылдаан негізгі эвакуация орталыы боландыы длелденді;

- ірге эвакуацияланан аса маызды нерксіп орындары мен мекемелер жергілікті халыты олдауымен ыса мерзімде іске осылып, майдан шін сапалы ызмет етті. ірде жаадан нерксіп орындары мен мекемелерді ашылып ызмет жасауына байланысты жергілікті маман кадрлар, басшылар мен атынас саласыны шебер йымдастырушылары алыптасты;

-аза халыны кшпелі мір тжірибесі майдан мддесі шін шебер пайдаланылды;

-Батыс азастан вермахт басыншыларыны экономикалы нысаналарды ртуа негізгі кіл блген стратегиялы аймаыны бірі болды. Жау шабуылына шыраан объектілерді батысазастандытар дер кезінде алыпа келтіріп, маызды атынас-байланыс жымдарыны ызметтеріне нсан келтірмей орап отырды. ірден трлі ызметкерлерден ралан бірнеше диверсиялы топтарды рыталуы айматы леуметтік-экономикалы маыздылыын длелдей тседі;

-трмысты–санитарлы талаптарды орындалмауы, жпалы эпидемиялы ауруларды таралуы, азы-тлік нормаларыны жетіспеуі, кейбір айматарда кніне 65-46 гр. дейін кндік нормалар берілгені аныталды. Бл жадайлар аш-жалаашты пен кйзелістерді орын алуына себепші болды;

-ел ішінде асыра сілтеушілік, ызмет бабын пайдаланушылы т.б. жаымсыз рекеттер адаалау-баылау комиссияларыны жмыстары нтижесінде аныталып, арнайы шаралар олданылып отырылды;

-батысазастандытар барлы туындаын иындытар мен ауыртпалытара арамастан майдана, жеіске з лестерін осты жне жаудан азат етілген айма халына, жауынгерлерді отбасыларына аморлы жасап, зіні айсар, тзімшіл, бауырмал, кішіпейіл халы екенін баршаа мойындатып, мемлекетке, Отана адал ызмет ету лгісін крсетті.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Диссертациялы жмысты негізгі нтижелері республикалы ылыми басылымдар мен трлі дегейдегі конференция материалдарында жары крді. Оларды ішінде, Білім жне ылым саласындаы адаалау жне аттестаттау комитеті бекіткен республикалы басылымдарда 6 ылыми маала трінде, 7 ылыми конференция материалдарында баяндама ретінде жары кріп, сараланды. Диссертация М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні азастан Республикасыны тарихы кафедрасы мжілісінде талыланып, орауа сынылды.

Диссертациялы жмысты рылымы. Диссертациялы жмыс ысартылан сздер тсініктемесінен, кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер мен деректер тізімінен жне осымшалардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Кіріспеде таырыпты зектілігі ашылып, оны зерттелу дегейі, деректік негізі сараланды. Зерттеуді масат-міндеттері, пні, нысаны, хронологиялы шебері, территориялы шегі, теориялы жне дістемелік негізі, ылыми жаалыы, орауа сынылатын негізгі тжырымдары мен практикалы маыздылыы айындылады.

«Соысты алашы жылдарындаы Батыс азастанны оамды-саяси мірі» деп аталатын бірінші тарауда айматы соыс арсаындаы Батыс азастанны леуметтік-экономикалы жадайына шолу жасалып, соысты басталуы, мемлекет тарапынан жасалан йымдастыру шаралары, халыты соыса деген кзарастары мен ір халыны майдана аттануы сарапталады. Сонымен атар, Батыс азастан облыстарында скери рамалар мен блімдерді жасаталуы, оларды ір халыны ажетті жабдытармен амтамасыз етуі, жауынгерлерді скери даярлыы, майдандаы жауынгерлер мен тылдаы батысазастандытар арасындаы зара байланыстар арастырылады.

азастанны баса жерлердегідей, Батыс азастан ірінде де соысты алашы кні-а халы жиындары мен ереуілдер тіліп, онда Отанды орауа дайын екенін білдіріп, еріктілер тізіміне жазыла бастады.

Соыс басталан, яни 22 маусым кні Атбе аласында ткен жалпы алалы жиына 20 мынан астам халы жиналса, Гурьев облысыны Маат ксіпшілігінде -1500 адам, Форт-Шевченкода 3000 адам атысан жиындар тілді. Батыс азастан облысындаы іргелі оу орны - Орал пединститутында арнайы жиындар ткізілді [18, 61 п; 1 п; 10-11бб.]. Мндай жиындар Батыс азастан аймаындаы барлы нерксіп жне оу орындарында тіліп, мыдаан еріктілер з тініштерімен скери комиссариата тіркеле бастады. Табиатынан нзіктілік пен батырлыты байатан батысты ыздары ел басына ауіп тнген уаытта айсарлы танытып, майдана аттануа з тініштерін білдірді. Гурьев аласында да соысты алашы кндерінде 23 ыздан майдана жіберу туралы тініш тссе, Атбе алалы скери комитетке тскен 392 арызды, 90-ы отбасын ран йелдерден болды [19, 68 б.; 63 п.].

Тіпті ел басына ауіп тнген уаытта айматы ыз-келіншектері Отанын жаудан орауды е басты орына ойып, балаларын мемлекет арауына алдырып, здері ер азаматтарымен бірге майдана баруа шешім абылдады. Соларды бірі, Атбе алалы балалар башасыны трбиешісі Т.А.Сидельникова 3 жастаы баласын балалар йіне алдырып, з еркімен ызыл Армия атарына осылды [20, 141 п.]. Бл деректер арылы батыс- азастандытарды Отана деген патриотты сезімдеріні жоары боландытарын круге болады.

Ауданды скери комиссариат е алдымен скери білім алу шін 110 саатты клемде арнаулы курстар ткізді. Дегенмен оу-жаттыу жмыстарын жргізу шін маман кадрлармен атар скери рал-жабдытарды жетіспеушіліктері байалды. Уаытты шектеулі болуына байланысты кейбір белгіленген оу-жаттыу сааттары толы орындалмай соыс даласына жіберілген кездер де болды.

Жауынгерлерді арасында сауаттылы дегейлері тмен жне орыс тілін білмейтіндер жие кездесті. Мселен, 1941 жылы 1 ыркйектегі 1905-1918 жж. туылан скери міндеттілерді сауатсыз, шала сауатты жне орыс тілін білмейтіндер туралы пия мліметте: Атбе облысы бойынша - 920 сауатсыз, 1082 шала сауатты, 3981 орыс тілін білмейтіндер, Гурьев облысынан -2181 сауатсыз, 4324 шала сауатты, 5710 орыс тілін білмейтіндер, Батыс азастан облысы бойынша 1850 сауатсыз, 3447 шала сауатты, 4544 орыс тілін білмейтіндер аныталан [21, 8 п.; 49 п.; 48 п.].

Майдан даласында барлы бйры - нсау орыс тілінде берілетінін ескерсек, орыс емес лт кілдеріне кптеген иындытар туызып, жауынгерлерді рыса белсенді трде араласу ммкіндігін шектегенін білуге болады. Осыан орай мемлекет тарапынан шала сауаттылар мен сауатсыздара кіл блініп, орыс тілін игеруге арналан арнайы оулар йымдастырылып, оан мектеп малімдері мен атар жоары сынып оушылары да пайдаланылды [22, 90 п.]. Дегенмен бл жргізілген шаралар соыс жылдарында майдана аттанан жауынгерлерді толы сауаттандырып, орыс тілін з мнінде йрете алмады. Оан уаытты аздыымен атар ксіби маман тапшылыы да з серін тигізді.

Халы арасында майдана барудан бас тартушылар, скери ызметтен ашандар да кездесіп отырды. Оларды ішінде арапайым халытармен бірге, кейде комсомол, партия мшелері де кездескен жадайлар болды. Кейбір ауылды кеесті траалары з жаындарын скери ызметтен босату шін жалан жаттар жасаан. ызыл Армия атарына шаыру алан кейбір азаматтар трылыты мекен-жайын тастап, алыстаы жаындарын паналап жрсе, кейбірі арнайы топ рып, арашылы рекеттермен айналысаны аныталды [23, 5 п.; 22 п.; 11 п.]. Сонымен атар Кеес кіметіні жргізген саясатына арсы алып-ашпа гімелер таратып, халыты сенімсіздік кзарас алыптасуына ыпал ететін ртрлі топтар да пайда бола бастаан. Оларды кейбірі рейленген халыты бір бліктерін крші Орта Азия республикаларына оныс аударуына ыпал еткен. НКВД йымдары, Ауаныстан мен Ирана халыты кшірумен айналысан контрреволюциялы топтарды рытаса, Новоресей ауданыны «Восток» колхозында колхоз жне кейбір аудан басшыларына арсы террористік акт жасауа, ытай мен ндістана туді масат еткен жастарды контрреволюциялы топты рекетін аныталан.

Осы оиалара байланысты барлы ауданды партия йымдары мен атару комитеттерінде ебекшілер арасында сенімсіздік кріністерін наты тотату шараларын жасауды міндеттейтін арнаулы шешім абылданып, олармен крес шін арнайы топтар рылан. Оларды рамында ауданды комитетті хатшылары, НКВД-ні ауданды бастыы жне ауданды скери комитет траалары енді.

Наты деректер бойынша республикада соыс басталаннан - 1942 жылды 1 ыркйегі аралыында скерден ашандарды 2206 оиасы тіркелген. Оны Атбе облысында 289-ы, Гурьев облысында 44-і, Батыс азастан облысында 81-і тіркелгені аныталан [24, 68-69 пп.; 13 п; 20 п.].

Аныталан, сталан ашындара здерімен атар, оларды отбасыларына Отанын сатаны шін арнайы шаралар олданылан. Оларды скери трибуналдара берумен атар, сол кезедегі жазалау шараларыны е ауыры – азы-тліктен, оны ішінде наннан кндік нормадан айыру болды [25, 20 п.; 23 п.]. Бл дегеніміз сол кез шін те ауыр жаза болды. Осындай оиалар аймата жасанды аштыты пайда бола болуына себепші болды.

Кптеген иындытара арамастан батысазастандытар соыс басталысымен скери істі тез мегеріп, бірнеше скери рамаларды жасатап, майдана аттандырды. 1941 жылды шілде-тамыз айларында 312-атыштар дивизиясы, КСРО Мемлекеттік ораныс комитетіні 1941 жылы 13 атардаы аулысына сйкес 1941 жылы 24 арашада 101-лтты атыштар бригадасын, 1941 жылы желтосанда 74-дербес теіздік атыштар бригадасын жасатаса, 1942 жылы 9-10 мамырында 152-атыштар бригадасын майдана аттандырса, 1943 жылды 10 мамыра дейін «Амангелді Иманов» атындаы жеке автоматшылар батальонын руа шешім абылданан.

Зерттеу жмысында скери рамаларды жасаталуы мен майдана аттануы талданып, айматы негізгі мобилизация орталытарыны бірі боландыы айындалды. Дегенмен рылан скери рамалар мен блімдер облысты бюджеттерді есебінен жасаталса да оларды олбасшылы рамы негізінен орыс лты кілдерінен трып, жергілікті лт кілдері скери басшылы ызметтен шет аланы байалды.

«лы Отан соысы жылдарындаы айматы экономикалы жадайы» атты екінші тарауда соысты алашы жылдарындаы экономиканы соыса бейімдеп айта ру шаралары, айматы эвакуация орталыына айналуы, айматаы нерксіп орындары мен клік трлеріні жне ауыл шаруашылыыны соыс мддесіне сай ызмет жасауы, оларды одаты маызы сарапталады. Сонымен атар, соыс жылдарындаы бл салалар бойынша кездескен иындытар мен ебекшілерді ебектегі жетістіктері деректер негіздерінде жан-жаты арастырылады.

Батыс азастан іріні майдана жаын болуы, негізгі темір жол желілері мен су жолыны орналасуы эвакуацияланан ксіпорындарды, халыты, малды т.б. абылдау шін тиімді болды.

Е алдымен, Батыс азастан туан жерінен кетуге тиіс болан мыдаан кеес халыны екінші йіне айналды. Батыс азастана алашы босындар легі 1941 жылды шілде айында келе бастады. Аймаа эвакуациялауды негізгі кезеі 1941 жылды тамызы мен 1942 жылды араша айы арасын амтыды. 1941 жылды 1 тамызында Батыс азастан облысына 1469 адам келсе, Атбе облысы клеміне осы жылды 25 - тамызда 3211 адам эвакуацияланан [26, 249 б.; 52 п.].

Республика эвакуацияланан 850273 адамды абылдаса, оны ішінде Батыс азастан облысы - 37182 адам (4,4 %); Атбе облысы - 34115 (4,0%); Гурьев облысы - 9278 (1,1%) оныс аударандарды абылдады [11, 484 б.]. Батыс азастан облыстарына эвакуацияланан 80575 адам республикаа эвакуацияланандарды 20,8 пайызын раан.

1941 жылы Атбе облысына 20 ндіріс орындары эвакуацияланса, Батыс азастан облысына 1941 жылды 30 арашасындаы млімет бойынша 12 ксіпорынны келгені аныталды. 1941 жылды 15 арашасыны млімет бойынша Гурьев аласына эвакуацияланан Петровский атындаы машина жасау заводы, Наркомрыбпромны механикалы заводы, Ленин атындаы Волга танкеріні кеме жндеу заводыны блімі, ІІІ Интернационал атындаы Волга танкеріні кеме жндеу заводы (жартылай), Заготзерно диірменіні жабдытары (жартылай) орналастырылан [27, 15-16, 20-21 пп.]. Кейін таы да бірнеше ксіпорындар келді.

Мраат жаттары арылы Батыс азастан территориясына барлыы 40-тан астам нерксіп орындары жне оларды жабдытарыны келіп, маызды экономикалы аймаа айналанын круге болады. Сонымен атар жергілікті халыты лкен олдауымен эвакуацияланан ксіпорындар жергілікті здері тектес ксіпорындармен бірігіп, жедел арада майдана ажетті німді шыара бастады.

Соыс жылдарында азастанны Батыс облыстарына 1941 жылы 20 шілдедегі ХКК мен азастан КП(б) ОК-ні аулысына сйкес бірнеше госпитальдар эвакуацияланан. Оны ішінде тек ана Орал аласында майданнан жараланып келген жауынгерлерді емдейтін 20 скери госпитальдар болды. Госпитальдар жергілікті атару комитеттеріні басшылыымен арнайы аморлытара алынды [27, 10 пп.].

Тек ана 1941 жылды желтосан айында азастанда 32100 орны бар 72 эвакуациялы госпиталь емдеу ызметін атарса, оны негізгі блігі майданны жаын тылы – Батыс азастан облыстарында йымдастырылып, негізгі емдеу-профилактикалы аймаына айналды.

Одаты батыстаы ірінен ауыл шаруашылыыны материалды ресурстарын да дереу кшіру ажет болып, Ростов, Сталинград облыстары мен Калма АССР-інен т.б. батыс аудандардан эвакуацияланан малдар ш баыт бойынша Батыс азастан облысыны аудандарына, Атбе мен Гурьев облыстарыны далалы айматарына баытталды. 1943 жылы 1-тамызындаы хабарлама бойынша Батыс азастан облысыны колхоздарына 169433 бас мал, Атбе жне Гурьев облыстарына 206163 бас мал, жалпы Батыс азастан, Гурьев, Атбе облыстарына 375596 бас мал эвакуацияланды [28, 11, 96 пп.]. Осы кезде республикаа эвакуацияланан малды 70%-а жуыын Батыс азастан ірі абылдаан.

Батыс азастан іріне сонымен атар мдени орындар мен мекемелер, скери мамандар даярлайтын білім орындары оныс аударды. Бір ана Ворошилов атындаы скери авиамектеп 1539 шышты даярлап, майдана жіберген. Оны трбиеленушілеріні 190-ы Кеес Одаыны Батыры, 9-і екі мрте Батыр атаын иемденді [29, с.19-20]. Осылайша, Батыс азастан аймаы майданды скери маман кадрлармен амтамасыз етіп отырды.

Аймата одаты маызы бар нерксіп орындары ара металлургияны тышы - Атбе ферроорытпа заводы, майданды ару-жарапен де амтамасыз етіп отыран Атбеге эвакуацияланан Атбе рентген заводы мен Орала эвакуацияланан №231 К.Е.Ворошилов атындаы зауыттарды ызмет жасауы арылы ірді майданны негізгі скери нерксіп кешендеріні біріне айналанын круге болады. Сонымен атар ебекшілер майданды сапалы, жаа трдегі німдермен амтамасыз етіп отырды. Мселен Атбе рентген заводы Кеестер Одаында ндірістік рентген ондырыларын, жоары вольтті техникалы аппарат пен оны жабдытарын, скери-инженерлік аруларды ралдарын жне медициналы рентген ондырыларын шыаратын дара завод болып табылса, №231 К.Е.Ворошилов атындаы зауытта авиацияа арналан снарядтар мен соысы жойын миналар шыарыла бастады. Сонымен атар талантты конструкторлар Н.Н.Шамарин, В.Д.Горбунов, Г.И.Жигарь лемде тыш рет ізсіз электроторпедаларды (ЭТ-80) шыарды. Бл шыармашылы жетістік жоары бааланып, І дрежелі Сталин сыйлыына лайы деп танылды [30, 1-2 пп.; 29, с.118].

Дегенмен ндірістегі жетістіктермен атар, ебекшілері арасынан ебек тртібін бзушылар да кездесіп отырды. Мселен, №692 заводта 1943 жылды 5 айы ішінде 25 ебек тртібін бзан оиалар тіркелген [31, 22 п ].

Батыс азастан ірінде майдан шін е ажетті, маызы зор шикізатты жетекші трі - мнай нерксібі саласы ерекше дамыды. Мнайшыларды ебек белсенділігі мен нертапыштылыыны арасында соысты алашы тосаныны орытындысы бойынша Байшонас мнай ксіпшілігі «КСРО-ны е озат ксіпорны» деген ататы иеленсе, Ескене ксіпшілігі Бкілодаты жарысты жеімпазы атанып, Мемлекеттік ораныс комитетіні ызыл Туын сегіз ай бойы берік стады. Ал, трестер арасындаы социалистік жарыста Шбарды ксіпшілігі жоспарды 113%-а орындааны шін КСРО-ны Ауыспалы ызыл Туын иеленген [32, 240-247 пп.; 11 б.; 5 п.]. Бл жетістіктер арылы Батыс азастан ірі мнайшыларыны жеіске, майдана осан зіндік баа жетпес лестерін зор матанышпен айтуа болады.

Зерттеліп отыран жылдарда батысазастанды теміржолшылар майдан шін ажырлы ебек етіп, кптеген игі істер тындырып, ндірісте маызды жаалытар ашты. Атап айтар болса, поезд вагоныны шебері С.Яковец 18 вагонды ауыр жкті поезды кондукторлы бригадасыз алып жруге бастама жасаса, паровоз машинисттері Ю.Структинский мен М.Степанов алаш Мемлекеттік ораныс комитеті атындаы паровоз колоннасын рды [33, 17 п.; 2 п.]. Бл бастамалар республика теміржолшыларынан ызу олдау тапты.

Батыс азастан аймаы майданны басты экономикалы тіректеріні бірі боландытан вермахт басыншыларыны негізгі нысанасына айналды. Сол себептен 1942 жылды азан-араша айларында Сайхын, Шунгай стансаларына 22 рет тобымен, 12 рет дара трде 138 жау шаы шып келіп, 538 бомба тастаан. Мемлекеттік Ттенше Комиссияны материалдары бойынша жау шатарыны шабуылыны нтижесінде Батыс азастан облысы 7 161 693 сом шыына шырааны аныталан [29, 106 б.]. Біра наты шыын клемі бл крсеткіштен арты боланы белгілі.

Сонымен атар аймаа фашисттерді тышылары, диверсанттары тіп, ебекшілер арасында іріткі салып, тылды лсіретуге рекет жасады. Деректер бойынша 1943-1944 жылдары Гурьев облысыны аумаынан она тарта жауды барлау тобы сталаны аныталды [34]. Батысазастандытар оларды тпкі ойларыны жзеге асуына жол бермей, мемлекеттік органдара оларды рыталуына кмектесіп отырды. Дегенмен олара о пиыл танытан адамдар да кездесіп отырды. Олар зырлы мемлекеттік органдар тарапынан дер кезінде аныталып, жат кріністерді етек алуына жол берілмеді.

Соыс жылдарында аза халыны кшпелі мір тжірибесі, салт-дстрлерін майдан мддесіне шін шебер олданылды. Мселен, малды отарлап жаю айта енгізілсе, айматарда брын жыылмен шегенделіп салынан 1200 дыты арнайы экспедициямен ізделіп, тиімді су кзі ретінде олданылды. Сонымен атар, аза КСР ХКК-ні 1942 жылы 12 мамырдаы каулысы бойынша киіз й жне жабдытарын даярлау ола алынып, 1942 жылы 535 киіз й дайындау міндеттелді [35, 277 б.; 373 п. ].

Зерттеу барысында батысазастандытарды ай сала болмасын майдан мен жеіс мддесі шін сапалы ебек етіп, ода жне республика бойынша алдыы орындарды иемденіп, елді экономикасын дамытудаы зіндік лесіні барлыы длелденді.

«Соыс жылдарындаы Батыс азастандаы леуметтік ахуал» деп аталатын шінші тарауда соыс жылдарындаы айма халыны ауыр трмыс жадайлары мен трлі эпидемиялы аурулара шалдыу себептері, мемлекет тарапынан эпидемиялы аурулара тосауыл ою шараларыны жргізілуі жне ірдегі білім беру саласыны жадайлары мраат жаттары негізінде дйектеліп, ылыми трыдан зерттеледі. Сонымен атар, Батыс азастан халыны жеіс шін рылан трлі орлара осан лестері, азат етілген аудандар мен ызыл Армия жаняларына аморлыы деректер негізінде талданады.

Аймаа халыты оыс аударуы себебіне байланысты белгіленген трын йді санитарлы нормасы кптеген жерлерде саталмады. Трындарды кпшілігіні трын жадайы бір адама бір шаршы метрге дейін шектелсе, Атбе облысы Ключевой ауданында 8 шаршы метрлік ас йді 10 адамды 3 отбасыны мекендегені аныталан [36, 99 б.].

КСРО Халы Комиссарлар Кеесіні 1941 жылы 20 тамыздаы №1993 аулысына сйкес нан, ант жне кондитерлік бйымдар халыа екі категория бойынша беріліп, оларды нана кндік нормалары 400-800 грамм клемінде белгіленді. Ал 1941 жылды 1 ыркйегінен бастап Батыс азастандаы Атбе, Орал алалары трындарына азы-тлікті карточка арылы сату жйесі енгізілген болатын [37, 267 п.; 206 б.]. Дегенмен кейбір айматарда, оны ішінде аудан, облыс орталыынан шалай орналасан елді мекендерге азы-тлік уаытылы жетпей алатын жадайлар да кездесіп, тіпті норма бойынша берілуге тиіс кндік нормалар шектелетін мысалдар да кездесті. Мселен, Атбе облысыны Темір ауданы халын нанмен амтамасыз етуге нан пісіруге норма бойынша 2,2 т н ажет болса оны тек 50 пайызы берілген. Кніне р адама 130 грамм нан берілсе, ыркйек айынан бастап ол екі есеге кеміп 65 грама дейін азайды. Ключевой ауданында р адама кндік норма 95 грамнан орнына ыркйек айында 48 грамнан келсе, Мартук ауданында ыркйек айында кніне 46 грамнан лестірілді [38, 12 п.]. Мндай жадай Батыс азастанны барлы облыстарында кездесті. Азы-тлік, нан жетіспеген, оны стіне ртрлі салытар тлеген халы мемлекеттік басшылытара з кілін тініштері арылы жазып, аш-жалааш екендіктерін айтып, кмек сраан. Мселен, Маыстау Облысты Мемлекеттік Мраатыны 32-орындаы 1-тізбен 30-ісінде 244-тен астам ызыл Армия отбасыларыны тама, асты, киім сра тініш - арыздары тіркелген [39, 3, 36,49 пп.]. Бл деректер Батыс азастан ірінде 1943 жылдары ашты боланын айындайды.

Ашыан халыты кейбірі ар астында алан, сіген, трлі саыраулатармен заымданан сабан, масатарды орек етті. Ол з кезегінде ртрлі ауруларды тууына себеп болса, кейде лімге де душар еткен. Соны салдарынан ел ішінде іш сзегі, брітпе сзегі, дезентерия, дифтерия, токсикалы диспепсия, ызылша т.б. ауруларды етек аланы тіркелді [40, 54-55 пп.; 1-8 пп.].

Соыс жылдарында эпидемиялы ауруларды кбеюіне сонымен атар санитарлы жадайларды саталмауымен бірге, жау тылдаы халыты лсірету масатында эпидемиялы ауруларды микробтарын дейі таратан деген ойлар келеді. Оан соысты алашы жылдарында Германиямен біріккен медицина ызметкерлерден ралан бірнеше диверсиялы топтарды сталуы длел болады. ылмыскерлер денсаулыа зиянды ауіпті эпидемияларды жасанды жолмен таратан [41, 30 п.; 11 п.].

Соыс жылдарында Батыс азастан халы туындаан леуметтік-трмысты иындытара мойымай, ежелден анына берілген тзімділігімен ел басына тскен ауыртпалытарды бірдей ктеріп, денсаулы сатау, білім беру мен мдениет саласында майдан мен жеіс мддесі шін аянбай ызмет атаран. Сонымен атар ораныс оры жне т.б. мемлекет тарапынан йымдастырылан майдана кмек беру орыларына, ызыл Армия отбасыларына, азат етілген аудандарды з аморлытарына алып, олара аржылай-заттай, рухани жаынан кмектерін беріп отырды.

орытынды блімде диссертациялы зерттеу мазмнынан туындаан ылыми ізденуге байланысты баыттар жйеленіп, алынан нтижелер тжырымдалады.

лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан мобилизация мен эвакуация орталытары жне Сталинград майданыны арсеналы ызметтерін атарып, майдан мддесі шін ызмет жасаан маызды экономикалы айма болды. Сонымен атар батысазастандытар баса аймаа араанда соыс ауырытпалыын бастан ткерді жне соыс иыншылыын сезінген халытарды здеріні ауыр леуметтік-трмысына арамастан аморлытарына алып, рдайым жеіске з лестерін осып отырды. Батысазастандытар - тзімшіл, айсар, шыдамды, бауырмал, кішіпейіл халы екенін баршаа мойындатты. Бгінгі рпаа лгі болды.

Сондытан лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан облыстарыны Жеіске осан лесі шан-теіз. Батыс азастан - лы Отан соысында одаты маыза ие болан ерекше айматарды бірі деген орытынды жасалынды.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Казахстан в первый год Отечественной войны против немецко-

фашистских зазватчиков.-Алма-Ата, 1943.-325с. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. –Алма-Ата: Наука, 1943. -485 с.

2. Казахстан в период Великой Отечественной войне Советского Союза. І

том. Июнь 1941 г.-1943 г.А., 1964, 594 стр.; ІІ том. 1944-1945 гг. А., 1967, 526 стр.; История Казахской ССР. Т.ІІ-Алма-Ата: Наука, 1959. -736с.; аза ССР тарихы. –Т.2.-Алматы: ылым, 1963.

3. Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне.1941-1945.

Алма-Ата, 1958.; Козыбаев М. Компария Казахстана в период Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.).-Алма-Ата: Казахстан, 1964. -363с.; Казахстан – арсенал фронта.-Алма-Ата: Казахстан, 1970; лы ерлік. - Алматы: Казахстан, 1980. 156с.; Майдангер студенттер.-Алматы, 1985.-105с.

4. Басин В.Я. Тяжелая промышленность Казахстана в Великой

Отечественной войне, Алма-Ата, 1965

5. Балакаев Т.Б., К.С.Алдажуманов. Историография Казахстана периода

Великой Отечественной войны. В кн.актуальные проблемы истории Советского Казахстана. Алма-Ата, «Наука», 1980, 115 с.

6. Балааев Т., Алдажманов. азастан ебекшілері майдан ызметінде

(1941-1945 жж.)-Алматы: ылым, 1985.- 320 б.; Нурбекова Г.Д. Женщины Казахстана-фронту. Алматы: -Казахстан, 1988. -168 с.

7. Досалиев.аарман ала жне азастан.-Алматы: азастан, 1973;

Ахметов., Досалиев. азастан-Сталинград майданыны арсеналы. Алматы, 1992.; Белан П.С. Казахстанцы в битбе на Волге. А., :- ылым, 1990, -270 с.

8. Салкиндер В.Б., Якушева В.Ф. Комсомол Западно-Казахстанской области в период Великой Отечественной войны.-Уральск, 1960.; Мажитова Г., Мухамбетов М. Помощь детей Западного Казахстана фронту (1941-1945), Уральск, 1995.
9. Букаткин П.Р. Западноказахстанцы в годы суровых испытаний (1941-

1945). Уральск, 2005, -199 с.

10. Боздатар. Естелік кітабы. Торай облысы. Алматы: аза

энциклопедиясы, 1995. -256 б.; Боздатар. Естелік кітабы. Батыс азастан облысы.- Орал, 1995.; Тазым. Маыстаулытар лы Отан соысы жылдарында 1941-1945 жж. –Астана: Фолиант. 2005.

11. Батыс азастан тарихы. Екі томды. 2 том-Атбе; «ПринтА».-2006,

524 б., бб.219-225.

12. Аманжолов К. Национальные воинские формирования в составе

советских вооруженных сил (1917-1945 гг.). Автореф. дисс. на соиск. уч. степ.док. ист. наук.-Алма-Ата, 1987.- С.43.; Белан П.С. Казахстанцы на фронатах Великой Отечественной Войны 1941-1945 гг. –Алма-Ата, 1991.- 435 с.; Стамбеков К.Е. Казахстанцы в боях за освобождение Украины в годы Великой Отечественной войны (1943-1944 гг.). дисс. на соискание ученой степени к.и.н. -Алма-Ата, 1966.- 316 с.; Маляр И.И. Участие казахстанцев в антифашисткой народно-освободительной борьбе в странах Европы (1942-

1945 гг.). дис. на соискание ученой степени к.и.н. -Алма-Ата, 1967.-240 с.; Мухамеджанов А. Участие казахстанских воинских соединений и частей в битве под Москвой (сентябрь 1941-март 1942 гг.). дис. на соискание ученой степени к.и.н. -Алма-Ата, 1968.-228с.

13. Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне (1941-1945 гг.).

Алма-Ата, 1959.-631с.; Балакаев Т.Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945 гг. –Алма-Ата, 1972.-541 с.; Абдуллаев У. Местные Советы депутатов трудящихся Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). дис. на соискание ученой степени к.и.н.-Алма-Ата, 1973. –174 с.; Акинжанов М.А.Трудовой подвиг колхозного крестьянства Западного Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). дис. на соискание ученой степени к.и.н. -Алма-Ата, 1972.-213 с.; Алдажуманов К.С. Роль МТС и трудовой подвиг сельских механизаторов Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). дис. на соискание ученой степени к.и.н. -Алма-Ата, 1986, -168 с.; Балааева Л.Т. Укрепление союза рабочего класса и колхозного крестьянства Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). дис. на соискание ученой степени к.и.н. – Алма-Ата, 1989. -217 с.; Жумасултанова А. Братская помощь трудящихся Казахстана освобожденным от немецко-фашисткой оккупации районам в годы Великой Отечественной войны. дис. на соискание ученой степени к.и.н. - Алма-Ата, 1963.-272 с.; Утешов С.К. Роль перебазированных промышленных предприятий в превращении Казахской ССР в могучий арсенал Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). дис. на соискание ученой степени к.и.н. - Алма-Ата, 1960.-301с.; Сергазин Ж.С. Размещение эвакуированного населения и материальных ресурсов в Казахстане в годы Великой Отечественной войны 1941-1943 гг.: автореф. на соискание ученой степени к.и.н. - Алма-Ата,-1983, -24 с.

14. Букаткин П.Р. Западной Казахстан в годы Великой Отечественной войны Советского Союза (1941-1945 гг.).: автореф. на соискание ученой степени к.и.н. - Алма-Ата, 1967.-27 с.; Ишмуратов Ж.И. Трудовые подвиги и помощь фронту трудящихся Гурьевской области в период Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.).: автореф. на соискание ученой степени к.и.н. - Алма-Ата, 1971.-29 с.; Канимкулов А.К.Трудовые и ратные подвиги трудящихся Актюбинской области в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.).: автореф. на соискание ученой степени к.и.н. - Алма-Ата, 1980.-29 с.
15. Бейсимбина Р.И. Рабочие пищевой промышленности Казахстана в годы

Великой Отечественной войны. Алма-Ата, 1996.-169с.; Кожакеева Л.Т. Изменения в социально-демографической структуре населения Казахстана накануне и в годы Великой Отечественной войны (1939-1945 гг.).-Алматы, 1997.; Есимова А.Б. Демографические процессы в Казахстана в годы Великой Отечественной войны: политические, социально-экономические и культурные аспекты.-Москва, 1999.; Кшербаева Б. К. лы Отан соысы жылдарында азастанда лтты скери рамаларды жасаталуы жне жауынгерлік жолы (1941-1945). –Алматы, 2006, -170 с.; Кыдыралина Ж.У. Спецпереселенцы и трудармейцы в Западном Казахстане (1937-1957 г.г.).: дис. на соискание ученой степени к.и.н. - Алматы, 2000, -158 с.

16. озыбаев М.. Тарих зердесі ( Замана асуы). 1-кітап.-Алматы: ылым, 1998. -344 бб.
17. Абжанов Х.М. Интеллигенция и культура Казахстана в годы Великой

Отечественной войны. //матер. международ. научно-теоретической конфер. «Современные исторические исследования: горизонты новых возможностей» посвященной 60-летию Победы в Великой Отечественной войне (28-29 апреля), Актобе, 2005,-24с.; Абдоллаев Н.А. Екінші лемдік соысты жааша кезедеу мселелері. сонда-30 с.; Рысбеков Т.З. Западно-Казахстанская область-ближний тыл Сталинградской битвы. сонда-188 с.; Мтар. аза мнайыны тарихы. –Алматы : лке, 2006. -224 б.; Абдоллаев Н.А. Вопросы методологии и методики исторического исследования.-Актобе, 2009.- 308 с.

18. Р ПМ. 708-ор, 5/1-тізбе, 383-іс; Ат.О ММ. 369-ор, 1-тізбе, 4-іс;

озыбаев М.. Майдангер студенттер. Алматы: «Мектеп», 1985.

19. Летопись города Атырау.-Алматы; нер. 2001.; Р ПМ, 708-ор,

5/1-тізбе, 383-іс;

20. А.О ММ. 30-ор, 1-тізбе, 484-іс.
21. А.О ММ. 13-ор, 10-тізбе, 311-іс.; А.О ММ. 13-ор, 12-тізбе, 191-іс.;

Р ПМ, 708-ор, 5/1-тізбе, 1122-іс.

22. Р ПМ, 708-ор, 5/1-тізбе, 561-іс.
23. А. О ММ. 13-ор, 10-тізбе, 310-іс.; А.О ММ. 13-ор, 12-тізбе, 191-іс.
24. А.О ММ. 13-ор, 10-тізбе, 300-іс.; Р ПМ. 708-ор, 6/1-тізбе, 1234-іс.
25. А.О ММ. 13-ор, 12-тізбе, 191-іс.; МО ММ. 17-ор, 1-тізбе, 780-іс.
26. Сдыков М.Н. История населения Западного Казахстана.-Алматы, 2004;

А.О ММ. 13-ор, 10-тізбе, 300-іс.

27. Р ПМ. 708-ор, 5/1-тізбе, 1194-іс.
28. БО ММ. 850-ор,9-тізбе, 74-іс.
29. Букаткин П.Р.Западноказахстанцы в годы суровых испытаний (1941-1945). Уральск, 2005.
30. А.ОММ.13-ор,12-тізбе, 240-іс.; Букаткин П.Р. Западноказахстанцы в годы суровых испытаний (1941-1945). Уральск, 2005.
31. А.ОММ.13-ор,12-тізбе, 240-іс.
32. Ат.О ММ. 1-ор, 6-тізбе, 218-іс.; Ахметов., Досалиев. азастан –

Сталинград майданыны арсеналы. Алматы, 1992.; А.О ММ. 13-ор, 11-тізбе, 283-іс.

33. А.О ММ. 13-ор, 13-тізбе, 331-іс.; А.О ММ. 13-ор, 12-тізбе, 251-іс.
34. Тж-Мрат М. Лаап аты – «Ааев» //Ана тілі.-2008, -30 азан-№ 44
35. озыбаев М.. Тарих зердесі ( Замана асуы). 1-кітап.-Алматы: ылым,

1998.; БО ММ. 850-ор, 9-тізбе, 5-іс.

36. Сдыков М., Аман., Мден А., Шергалиева М. Батыс азастан

территориясындаы жне жаын шетелдердегі этнографиялы процестер. Орал. 2008.

37. Ат.О ММ. 855-ор, 1-тізбе, 136-іс.; аза ССР тарихы. Кне заманнан

бгінге дейін. Бес томды. –Алматы: ылым. 1984.

38. А.О ММ. 13-ор, 11-тізбе, 204-іс.
39. МО ММ. 32-ор, 1-тізбе, 30-іс.
40. МО ММ. 855-ор, 1-тізбе, 155-іс.; РО ММ. 1473-ор, 1-тізбе, 238-іс.
41. РО ММ. 1473-ор, 1-тізбе, 237-іс.; Р ПМ. 708-ор, 5/1-тізбе, 261-іс.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР

1 азастандытарды жаппай майдана аттануы // С.Бйішев атындаы Атбе университеті. «азастанны леуметтік-экономикалы жне техникалы дамуындаы азіргі жастарды алатын орны» халыаралы ылыми- практикалы конференциясы материалдары.- Атбе, 2007, 97-99 бб.

2 лы Отан соысы жылдарындаы Атбе облысындаы мектептер ызметі // Х.Досмхамедов атындаы Атырау мемлекеттік университеті. «Отан тарихыны келелі мселелері» республикалы ылыми-теориялы конференцияны материалдар жинаы. –Атырау, 2008, 150-153 бб.

3 Атбеде жасаталан скери рамалар // Х.Досмхамедов атындаы Атырау мемлекеттік университеті. «Отан тарихыны келелі мселелері» республикалы ылыми-теориялы конференцияны материалдар жинаы. –Атырау, 2008, 154-159 бб.

4 Батыс азастан - эвакуация орталыы // Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті хабаршысы. 2008.- «Тарих жне саяси-леуметтік ылымдар» сериясы №1 (16). - 35-38 бб.

5 лы Отан соысы жылдарындаы мектептер ызметі: (Батыс азастан облыстары бойынша) // аза тарихы. Республикалы ылыми-дістемелік журнал-2008, №2, -67-70 бб.

6 Батыс азастан іріні ораныс орындаы лесі // Ізденіс-Поиск. Р Білім жне ылым министрлігіні ылыми журналы. Гуманитарлы ылымдар сериясы - Алматы, 2008, №2, 184-188 бб.

7 лы Отан соысы жылдарында Батыс азастанда скери рамаларды жасаталуы // аза тарихы. Республикалы ылыми-дістемелік журнал- Алматы, 2008, №4, -38-42 бб.

8 лы Отан соысы жылдарындаы кейбір жат кріністер // л-Фараби атындаы аза лтты университеті хабаршысы.-Алматы, 2009.- №3 (54).-127-130 бб.

9 Соыс жылдарындаы леуметтік-трмысты жадай // аза тарихы. Республикалы ылыми-дістемелік журнал- Алматы, 2009, №6, -17-19 бб.

10 лы Отан соысы тарихнамасыны зекті мселелері // Атбе мемлекеттік педагогикалы институты. «лы Отан соысы тарихы: зерттеу діснамасы мен оыту тжірибесіні зекті мселелері» халыаралы ылыми- практикалы конференция материалдары.- Атбе, 2010, -129-135 бб.

11 Соыс жылдарындаы наразылы рекеттер // Атбе мемлекеттік педагогикалы институты. «лы Отан соысы тарихы: зерттеу діснамасы мен оыту тжірибесіні зекті мселелері» халыаралы ылыми- практикалы конференция материалдары.- Атбе, 2010, -585-589 бб.

12 Соыс жылдарындаы халыты кейбір наразылы рекеттері // М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті. «лы Отан соысы жылдарындаы азастан: тарих жне таылым» атты республикалы ылыми тжірибелік конференция материалдары. -Орал, 2010, -116-119 бб.

13 лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастан халыны леуметтік-трмысты ахуалы // М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті. «лы Отан соысы жылдарындаы азастан: тарих жне таылым» атты республикалы ылыми тжірибелік конференция материалдары. -Орал, 2010, -173-175 бб.

РЕЗЮМЕ

Автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02-Отечественная история (История Республики Казахстан)

Аликулова Нурлыгул Сапаковна

Социально-экономическое положение Западного Казахстана в годы Великой Отечественной войны

Актуальность исследуемой темы. История Великой Отечественной войны в исследованиях монографических трудах советского периода была представлена с односторонне-позитивной стороны. В постсоветский период история войны требует нового объективного анализа и выводов, переосмысления ее итогов на основе ранее неизвестных источников. Поэтому представляется необходимым, всесторонне исследовать и объективно осмыслить архивные документы об участии в войне западноказахстанцев, переориентации экономики региона на военный лад, вклада труженников тыла в победу.

Цель и задачи исследования. Главная цель исследовательской работы – исследование социально-экономического положения региона Западного Казахстана (Актюбинская, Западно-Казахстанская, Гурьевская области) в период Великой Отечественной войны.

Для достижения этой цели, в соответствии с объектом и предметом диссертационного исследования, были поставлены следующие задачи:

-провести анализ общественно-политической жизни региона в период войны на основе ранее неопубликованных архивных материалов и первоисточников;

-определение роли и основных функции экономики региона в военные годы;

-определение уровня бытовых, социальных условий жизни населения Западного Казахстана;

-провести анализ правительственных решений в годы войны и степень их влияния на единство государства, объективно показать тяжелое положение жителей региона;

-на основе достигнутных результатов, сделанных выводов внести рекомендации и прикладные выводы по совершенствованию учебно-методической работы в курсе истории Казахстана.

Объектом исследования является экономическое положение и социально-бытовые условия жителей региона Западного Казахстана в период Великой Отечественной войны.

Хронологические рамки диссертационной работы охватывает период Великой Отечественной войны (1941-1945 годы).

Территориальная рамка диссертационной работы - Актюбинская, Атырауская, Западно-Казахстанская и Мангистауская области Республики Казахстана.

Теоретико-методологическая основа исследования определена принципами историзма, объективности и системности научного исследования, при котором были использованы статистический, историко-сравнительный методы.

Научная новизна исследовательской работы. Представленная диссертационная работа является первой диссертационной работой на государственном в условях суверенного Казахстана. В диссертационной работе впервые введены в научный оборот архивные материалы с грифом «секретно» и «особо секретно». Все это возвышает научную новизну исследования.

Практическая значимость исследования. Выводы и заключения сделанные в ходе исследования могут быть использованы при разработке учебных программ по истории Казахстана, при составлении справочных изданий, при исследовании истории региона, при изучении основного курса учебных заведений для создания специальных курсов и семинаров, а также военно-патриотическом воспитании населения.

Положения выносимые на защиту:

- обосновать вывод о том, что население Западного Казахстана с первых дней войны сознательно включилась в мероприятия защите страны, продемонстрировав высокое чувство патриотизма. И в то же время уточнить факты дезертирство и уклонения отдельных лиц от боевых действий;

- исследовать и обосновать вывод о том, что факты среди бойцов из региона встречались малограмотные и плохо владеющие русским языком и военной техникой;

- в военные годы регион стал одним из главных центров мобилизации населения на фронт нескольких крупных военных соединений, бригад, батальонов и ими руководили представители некоренной национальности;

- Западный регион Казахстана определился основным эвакуационным центром фронта;

- эвакуированные особо важные промышленные объекты и прежние предприятия качественно и своевременно выполняли возложенные на них объязательства военного времени;

- кочевой быт, обычаи и обряды казахского народа было эфорективно использовано для поддержание патриотического духа в условиях войны;

- аргументировать вывод о том, что исследуемый регион был одним из стратегических объектов для завоевательных планах вермахта;

-невыполнение санитарно-бытовых требований, нехватка дневных продовольственных пайков и распространение эпидемических заболеваний заметно влияло на социальное положение населения региона;

- на основе первоисточников и архивных материалов показать невзгоды и трудности военного времени, в регионе, а также проследить эволюцию патриотизма, стойкости и выносливости населения Западного Казахстана.

Апробация работы. Основные результаты данного исследования отражены в 13 публикациях: в материалах 7 научных конференций, 6 статей в журналах рекомендованных Комитетом по надзору и аттестации в сфере образования и науки МОН РК.

Структура диссертационной работы состоит из списка ключевых слов, введения, 3 разделов, 7 подразделов, заключения, списка использованных источников и литературы, приложений.

SUMMARY

The selfresume of thesis on competition for an academic degree of candidate of historical science on discipline 07.00.02 - Home history

(The history of the Republic of Kazakhstan)

Alikulova Nurlygul Sapakovna

Social-economic situation of the West Kazakhstan in the years of the Great Patriotic War

The urgency of the theme. The history of the Great Patriotic War was represented from a unilaterally-positive aspect under the influence of the Soviet state ideology. After our country obtained independence, the war history demands for a new objective view and interpretation of the before written facts. Therefore it seems necessary to investigate thoroughly and objectively comprehend archive documents and earlier unknown facts, connected with West Kazakhstan residents stay on the front, re-orientation of the region economy to the military way, home toilers contribution into the victory and hard social-domestic conditions of the West Kazakhstan population.

The aims and tasks of the research work. The main aim of the research is to investigate the social-economic situation of the West Kazakhstan region (Aktyubinsk, West-Kazakhstan, Guriev regions) during the period of the Great Patriotic War via new sources.

To achieve the named aim the following tasks were determined in accordance with the object and subject of the thesis research:

• To analyze the social-political life of the region in the war period, to differentiate the people points of view regarding the state measures taken in those years;
• Determination of the role and of basic region functions in the war years with the economy transferred to the military way;
• Determination of the domestic and social conditions of the West Kazakhstan population, real circumstances of inhabitants life in the war years;
• The analysis of the government care of people and influence on the state unity, to show objectively the hard life of the regions inhabitants, their will to solve the problems arisen from the war reasons and their feasible contribution to the common victory;
• Quoting the known facts and specific analysis results to introduce recommendations and applied conclusions.

The object of the research work. Is the economic situation and social-domestic conditions of the West Kazakhstan region inhabitants during the Great Patriotic War period.

Chronological framework of the research work. covers the period of the Great Patriotic War, i.e. 1941-1945.

Territorial framework of the research work. The present West Kazakhstan region, including Aktyubinsk, Atyray, West-Kazakhstan and Mangistay regions.

The methodological basis of the research work are determined by principles of historicism, objectivity and consistency of the scientific research. Methods used: statistical and historical-comparative.

The scientific novelty of the research work. The presented thesis is the first thesis in the Kazakh language after obtaining of the independence of our country with a new national view on the problems of social-economic situation of the West Kazakhstan in the war period. Besides, the thesis involves into the scientific turnover the materials of the Soviet government of “secret” and “top secret” type. This is the essence of the scientific novelty of the research..

Practical importance of the work.The conclusions and resolutions made in the process of the research could be used while developing of curricula on the home history in the war period, while compiling reference books, in region history investigation, while studying the history of Kazakhstan in the higher and secondary educational establishments, at special courses and seminars as well as for public educational work..

The main questions of the thesis:

• the people of the West Kazakhstan voluntary rose to defend their Motherland from the first days of the War, showing the high level of patriotic feelings. But still there were deserters and those deviating from the front;
• among the soldiers sent to fronts there were some illiterate people that didn’t know Russian and were unfamiliar with military technique. This was the reason of war loses increase;
• during the war years the region was one of the main centers of mobilization to form some great military divisions, brigades and battalions to be sent to the fronts. But local representatives of Kazakh nationality were debarred from military leadership;
• the West Kazakhstan region was the basic evacuation center of the front;
• the evacuated important industrial objects and local enterprises with the residents support realized qualitatively and honestly entrusted obligation to hasten the victory;
• the nomadic mode of life, customs and ceremonies of the Kazakh people were skillfully used in the interest of the war situation;
• the West Kazakhstan was one of the strategic aims of the German conquerors;
• failure to comply with sanitary requirements, lack of daily food rations and spread of contagious epidemic diseases led to hunger and plight of people in the region;
• despite of the hardships and deprivations of wartime people of the West Kazakhstan brought their contribution to the victory, showing the highest example of patriotism, brotherhood, strength and endurance.

Approbation of the work. The main results of this study are reflected in 13 publications: in articles at 7 scientific conferences, 6 articles in journals recommended by the Committee for supervision and certification in the field of Education and Science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan.

The structure of the research work. It consists of a list of abbreviations of words, introduction, three parts, seven sub-sections, conclusion, list of sources, applications.

Басуа 30.04.2010 ж. ол ойылды

Шартты баспа табаы 1,5

Клемі 60х90 1/16.

Офсет аазы. Таралымы 100 дана

Тапсырыс № 51

М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік

университетіні БА жне баспа орталыында басылды

090000, Орал., Сарайшы к., 34