ОЖ 81’37:[811.512.122+811.111 олжазба ыында

АЫНОВА ДИНАРА ХОСЕДИАСОВНА

аза жне аылшын тілдеріндегі

малдау/малдамау модалділігіні

функционалды-семантикалы рісі

10.02.20 - салыстырмалы-тарихи,

типологиялы жне саластырмалы тіл білімі

Филология ылымдарыны кандидаты

ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

авторефераты

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Диссертация Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні жалпы тіл білімі кафедрасында орындалды.

ылыми жетекші: филология ылымдарыны докторы,

профессор З.. Ахметжанова

Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,

профессор В.У. Махпиров

филология ылымдарыны кандидаты

Р.. Смалова

Жетекші йым: Л. Гумилев атындаы Еуразиялы

лтты университеті

Диссертация 2010 жылы « 18 » наурыз саат 14:00 Абылай хан

атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университеті жанындаы филология ылымдарыны докторы дрежесін беру жніндегі диссертация орайтын Д. 14.14.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050022, Алматы аласы, Мратбаев кшесі, 200).

Диссертациямен Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы «16» апанда таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы Шайбакова Д.Д.

Жмысты жалпы сипаттамасы. Жалпы тіл білімінде тілдік жйе бірліктеріні маынасын, ызметін (функциясын) сипаттайтын дстрлі (рылымды) грамматиканы негізгі зерттеу нысаны грамматикалы формаларды маыналары мен ызметін айындау. Ол «формадан маынаа арайы» баытты басшылыа алады, яни бл баыттаы грамматика тілдік бірліктерді зіндік задылытарын сипаттауда тиімді тсіл ретінде олданылып келеді. Алайда бл баыттаы тіл жйесі бір-бірімен байланысып жатан тіл бірліктеріні ттастыын толы ашып бере алмайды, негізгі масаты бір форманы грамматикалы сипатын анытау. Сондытан адамзат баласыны дыбысты тілді жмсауындаы тетіктерді «іске осылу» дерісі ашылмай алып отырды. Осы жадайды ескерген алымдар тілдік категорияларды білдіретін рі оларды орта инвариантты маыналарыны негізінде бірігетін ртрлі тіл дегейіндегі тілдік бірліктер кешені ретінде зерттеу ажеттігін ойластырды. Бл зерттеу дісі ылыма «маынадан тлаа арай» немесе функционалды баыт деген атаумен енді. Оны негізгі принципі - тіл бірліктеріні олданылуындаы маыналы, мазмнды жаын, яни ызметін басшылыа алып, ртрлі тіл дегейіндегі тілдік бірліктерді арым-атынас процесімен, сйлеу жадаятымен тікелей байланыста арастыру. Алайда бл зерттеу дісінде тілдік категорияларды ішкі маынасын жан-жаты ашып крсетуде дстрлі лингвистиканы діс-тсілдері олданылмай алды. Себебі кез келген тіл белгілі бір лексикалы, грамматикалы парадигмаа тскен ттасты болып табылады. Біз жмысымызда функционалды-семантикалы ріс теориясыны негізгі зерттеу нысаны болып танылатын екі баытты («тладан маынаа арай», «маынадан тлаа арай») да оса пайдалана отырып, оны табиатын тілдік материалдарды талдау арылы аша аламыз. Бізді жмысымызды ерекшелігі - аталмыш категорияны бір маынасы малдау/малдамау рісін аза жне аылшын тілдері материалдары негізінде салыстыра отырып арастыру. Оны берілу жолдарын, семантикалы, прагматикалы аспектісін жне аылшын тілінен аза тіліне аударылан мтіндердегі малдау/малдамау модалділігіні берілуіндегі састытар мен ерекшеліктерді ашып крсету болып табылады.

Таырыпты зектілігі. Модалділік категориясы аза жне аылшын тілдерінде рылымды грамматика трысынан ртрлі тіл дегейіндегі тілдік бірліктер арылы крініс табады, атап айтанда: модаль сздер, жалпы модалді жне масат мнді жай сйлемдер, етістікті модалдік рылымдары жне рай категориясы негізінде зерттелгенімен, ттас функционалды-семантикалы категория ретінде жеке алынып арастырылмаан. Дегенмен аза тілінде соы уаыттары модалділік категориясыны жекелеген маыналары аылшын тілін баса тілдермен саластыра зерттеген ебектерде арастырылып, аза тілі материалдары негізінде бірен-саран жмыстарды ана зерттеу нысаны болды. Мны себебін модалділік категориясыны ке ауымды рі крделі категориялыымен, функционалды-семантикалы рістер кешені екендігімен тсіндіруге болады. Яни аталмыш категория жекелеген модалдік маыналарды (рістерді) жиынтыынан ралады. Біз осы ттастыты зерттеу жмысымызды нысаны болып отыран модалділік категориясыны малдау/малдамау семантикалы рісінен іздейміз, рі осы ерекшелікті ала тартып отырамыз. Зерттеу жмысымызда осы ттастыты бір блігі аза жне аылшын тілдеріндегі модалділік категориясыны малдау/малдамау функционалды-семантикалы рісі арастырылады.

Сйлеушіні объективті шындыа, коммуникативтік жадаяттаы сйлемні мазмнына кзарасын білдіретін модалдік атынастарды аылшын жне аза тілдерінде берілуі кешенді трде функционалды-семантикалы ріс трысынан зерттелді. Малдау/малдамау рісін білдіретін ртрлі тіл дегейіндегі тілдік бірліктерді парадигмасын айындауа, мндай бірліктерді прагматикалы мні мен семантикалы рылымын жне аылшын тілінен аза тіліне аударандаы рылымды, маыналы жне кркемдік ерекшеліктерін арастыран зерттеулерді болмаандыы жмысты зектілігін айатайды.

Жмысты зерттеу нысаны ретінде аза жне аылшын тілдеріндегі ртрлі тіл дегейіндегі тілдік ралдар арылы эксплицитті жне имплицитті трде берілген малдау/малдамау маыналы тілдік бірліктер алынды.

Зерттеу пні аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігін білдіретін тілдік бірліктерді функционалды-семантикалы рісі жне оларды састытары мен айырмашылытары.

Зерттеуді масаты мен міндеттері. Жмысты негізгі масаты аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігін білдіретін тілдік ралдарды анытап, саластыра зерттеліп отыран екі тілдегі малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы рісі трысынан кешенді трде рылымды жне семантикалы ерекшеліктерін айындау, аныталан тілдік ралдар арылы малдау/малдамау маынасын имплицитті трде берілу ерекшеліктерін ашып крсету жне малдау/малдамау модалділігіні рылымды жне мазмнды ерекше тстарын айындау. Аталан масата жету шін тмендегідей міндеттер ойылып отыр:

- аза жне аылшын тілдеріндегі кркем мтіндегі малдау/малдамау маынасын білдіретін тілдік бірліктерді анытау;

- функционалды-семантикалы ріс теориясыны негізгі ымдарын пайдаланып, аза жне аылшын тілдеріндегі модалділік категориясыны бір трі - малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы рісін айындау;

- аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігіні берілу тсілдерін анытап, осы маынаны білдіретін тілдік жне тілдік емес ралдарды сйленімдегі бір-бірімен байланысын, олданыстаы ызметтерін саралау;

- аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы рісіні зара айырмашылыы мен састытарын анытау;

- малдау/малдамау модалділігіні эксплицитті жне имплицитті трде берілуін, жне имплицитті маынадан туындайтын прагматикалы мнні ерекшеліктерін айындау;

- аылшын жне аза тілдеріндегі малдау/малдамау маынасыны берілу тсілдерін, маыналы ректерін айындап, оларды састытары мен ерекшеліктерін анытау.

Зерттеуді ылыми жаалыы:

- аза жне аылшын тіл білімінде малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы ріс ретінде алаш рет саластырыла арастырылып, осы тілдердегі малдау/малдамау функционалды-семантикалы рісіні лексикалы, синтаксистік жне контекстік-мтіндік дегейде берілу тсілдері кешенді трде зерттелді. Жмысымызда аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау функционалды-семантикалы рісі жалпы, кмнді жне тпкілікті (абсолютті) малдау/малдамау шаын рістеріне блінетіндігі алаш рет длелденді.

- аза жне аылшын тілдеріндегі маклдау/малдамау функционалды-семантикалы рісін райтын тілдік жне тілдік емес ралдарды сйленімдегі бір-бірімен байланысы, арым-атынасы аныталды. аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау функционалды-семантикалык рісіні эксплицитті жне имплицитті трде берілуі жне имплицитті трде берілуден туындайтын прагматикалы мнні ерекшеліктері айындалды.

- аылшын жне аза тілдеріндегі малдау/малдамау маынасыны берілу тсілдері саластырылып, екі тілде де осы рісті танытатын тілдік ралдарды олданылу механизмі, рі оларды састытары мен ерекшеліктері айындалды.

орауа сынылатын тжырымдар:

- малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы рісі зіндік берілу ралдарына жне категориялы семантикаа ие субъективті модалділікті жеке трі ретінде арастырылады;

- аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы рісі жалпы, кмнді жне тпкілікті малдау/малдамау шаын рістерінен трады;

- малдау/малдамау модалділігі тікелей сйлеу актісінде туындайтындытан, кбінесе сраа келісімді жауап беру, экспрессивті-эмоционалды, тыйым салу, орыту, аыл айту т.б. мндерімен астас беріледі;

- саластырылып отыран екі тілде де малдау/малдамау модалділігі паралингвистикалы ралдар арылы беріледі, андай да бір ойды, пікірді немесе іс-рекетті малдау/малдамау шін оан сйлеушіні объективті длелі ажет;

- аылшын жне аза тіліндегі малдау/малдамау маыналы мтіндерді авторларыны зіндік тілдік олданысына, екі тілді олданушы халыты менталитеті мен сйлеу ерекшеліктеріне байланысты айырмашылытары болады.

Зерттеуді теориялы жне методологиялы негізі.

Зерттеу барысында кез келген сйлеу актісіні маызды крсеткіші болып табылатын модалділік категориясыны жалпы теориялы концепциялары негізге алынады. Зерттеу барысында теориялы мселелерге байланысты Ш.Балли, В.В.Виноградов, А.М.Пешковский, А.Б.Шапиро, Г.В.Гак, Г.В.Колшанский, М.В.Ляпон, Г.А.Золотова, Т.П.Ломтев, А.В.Бондарко, Н.Е.Петров, В.Н.Бондаренко, модалділік категориясына атысты аза тіл біліміндегі А.Байтрсынлы, Ы.Маманов, Н.Т.Сауранбаев, Е.Н.Жанпейісов, Н.Оралбаева, О.Тлегенов, Р.С.міров, З..Ахметжанова, З.Ерназарова, Л.С.Дйсембекова,.Мамаділов, С.лманов, сондай-а аылшын тіл біліміндегі Е.А.Kruisinga, F.Wood, Н.Sweet, Н.Poutsma, S.Harman, С.N.Leech, М..Bloch, А.М. Ргіог, М.Halliday, Р.Peters, В.О.Имеев, Е.С.Смушкевич, Л.П.Винокурова, М.Д.Натанзон, В.А.Дидковская, аылшын тіліндегі модалділік категориясын баса тілдерді материалдарымен саластыра арастыран Е.И.Беляева, Ф.А.Агаева,.У.Илебаев, Д.В.Сапарова, М.Утенияз жне т.б. ебектері негізге алынды.

Зерттеуді теориялы маызы. Зерттеу жмысыны орытындылары мен тжырымдарын саластырмалы тіл біліміні кейбір мселелерін шешуде, яни аылшын жне аза тіл білімінде малдау/малдамау модалдік маыналарды, оларды берілу жолдары мен прагматикалы мнін анытауа жне баса да тілдік категорияларды функционалды-семантикалы ріс принциптері бойынша зерттеуге теориялы трыдан негіз бола алады. Зерттеу нтижесі лексикология, прагмалингвистика, функционалды грамматика салаларына з лесін осады.

Зерттеуді практикалы маызы. Диссертациялы жмысты нтижелері жоары оу орындарында аза жне аылшын тілдерінен арнайы курстар мен лекциялар оуда жне семинар сабатарын жргізуде кмекші рал бола алады. зге тілді аудиторияларда мемлекеттік тілді жне аылшын тілін йретуге арналан оулытар жне саластырмалы тіл білімі бойынша кмекші ралдар жазуда, сондай-а остілді сздік растыруда олдануа болады.

Зерттеуде олданылан дістер-тсілдер. Зерттеу барысында рылымды-семантикалы талдау, компоненттік, контекстік талдау, синонимдік трансформация, саластырмалы діс олданылды.

Зерттеу жмысыны дерек кздері. Зерттеу жмысыны материалдары ретінде.Нрпейісовті «ан мен тер» романынан, А.Кристиді аылшын тіліндегі гімелер жинаы мен оны.Ахметов аударан азаша нсасынан жне Колин Маккалоуды (Соllееn McCullough) «Те thorn birds» романынан трт мыа жуы малдау/малдамау маыналы диалогтар алынды.

Зерттеу жмысыны талылануы мен малдануы. Зерттеуді негізгі тжырымдары мен нтижелері Абылай хан атындаы азХ жне ТУ-де ткен «азіргі лем: дамуды белгілейтін стратегиялар» атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы, 2007), «Лингва» араанды гуманитарлы институтында ткен «Тіл, уаыт жне кеістік - III» атты республикалы ылыми-теориялы конференцияда (араанды, 2007), «Парасат» университетінде ткен «Адам технология, мдениет жне тіл кеістігінде» атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2007), Абылай хан атындаы азХ жне ТУ-де ткен «азастанны рухани дамуы жне жаа тілдік саясаты» атты республикалы ылыми-тжірибелік конференцияда (Алматы, 2007), А.С. Аманжоловты 75 жылды мерейтойына арналан «Тркі лемі: тіл, тарих жне мдениет интеграциясы» атты халыаралы симпозиумда (Алматы, 2009) жне А. Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты йымдастыран профессор. Жбановты 110 жылдыына арналан халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы, 2009) баяндалып, конференция жинатарында жары крді.

Жмысты негізгі тжырымдары мен нтижелері бойынша А. Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтында ткен «азіргі тіл біліміні зекті мселелері» атты семинарда (2009, суір) баяндама жасалды. Диссертацияны олжазбасы Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні Жалпы тіл білімі кафедрасыны кеейтілген мжілісінде (2009, маусым) жне азХ жне ТУ-ні Талылау Кеесі мжілісіні отырысында (2009,шілде) талыланды.

Зерттеу жмысыны рылымы. Диссертация кіріспеден, екі блімнен, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне осымшадан трады.

Негізгі блім

Диссертациялы жмысты кіріспесінде таырыпты зектілігі негізделіп, масаты мен міндеттері белгіленді. Зерттеуді нысаны мен пні айындалып, ылыми жаалыы, теориялы жне практикалы маызы, орауа сынылан тжырымдар, методологиялы негіздері, зерттеу дістері, дереккздері жне зерттеу жмысыны талылануы мен жариялануы крсетілді.

«аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы рісі» деп аталатын бірінші блімде тілдік модалділік категориясыны теориялы алышарттарына, аза жне аылшын тіл білімінде зерттелуіне, функционалды-семантикалы ріс концепциясыны теориялы негіздеріне, модалділік категориясын функционалды-семантикалы ріс теориясы трысынан арастырылуына шолу жасалып, малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы ріс негізінде арастырылды.

1.1 Тілдік модалділік категориясыны теориялы алышарттары. Модалділік категориясы жайлы лингвистикалы трыдан алаш ой айтандарды атарында Ш.Балли жатады. Ол сйлем мазмнын диктум, субъектіні сйлем мазмнына кзарасын модус деп ала отырып модалділікті сйлемні «жаны» деп атады. алымны тсіндіруінше, мндаы диктум ке маынада белгілі бір оиаларды, заттарды алпын («предметная ситуация») крсетсе, модус диктумдаы субъектіні кім не туралы, ашан, кімге не айтанын, андай масатпен айтанын, андай жадайда айтанын («сйлеу жадаятын») білдіреді. Осы айтыланнан Ш.Баллиді модусты, яни модалділік категориясын ке маынада тсінгендігін ааруа болады.

«Модалділік» терминін тіл біліміне алаш енгізіп, оны (модалділікті) тілдік категория ретінде тану В.В.Виноградовты ебектерінен бастау алады: «сйлемдегі хабарды аиат шындыа атынасы е алдымен модалдік атынастан крінеді. Аиат шындыа атысты сйлеу (речь) мазмнындаы ртрлі арым-атынасты білдіретін грамматикалы формалар модалділік категориясыны синтаксистік мнін райды» [1,148-б.].

1.1.1 Модалділік категориясыны аза жне аылшын тіл білімінде зерттелуі. Тілдік модалділік жайлы сз боланда е алдымен осы категорияны білдіруді бір жолы болып саналатын рай категориясыны маыздылыы айтылады. Рай категориясы лемні кптеген тілдерінде модалділік функционалды-семантикалы ттастыыны парадигмаа тскен морфологиялы крсеткіші есебінде тсіндіріледі.

аза тіл біліміні негізін салушы А.Байтрсынлы етістік райыны он бес трін крсетеді: тйы, билік, ашы, шартты, ереуіл, реніш, алау, сенімді, сенімсіз, болжал, м, кніс, айрау, азалы, теріс [2, 234-244-66.]. Бізді ойымызша, алым жекелеген модалділік маыналарды ректеріне арай жіктеп, оларды рай категориясы ретінде арастыран. Біз алымны рай трлерін крсетуде негізінен оларды мазмнына кіл аударанын аарамыз. Ал мны зі функционалды грамматиканы негізгі зерттеу дісіні бірі болып табылады.

Модалділік маыналарды білдіруде рай категориясымен атар модаль сздер де ерекше ызмет атарады. Е.Жанпейісов аза тіліндегі, тіпті тркі тіл білімінде модаль сздерді тілдік табиатына арнаан кандидатты диссертациясында баяндауды айдан, кімнен алынанын крсетеді. уанышты, ренішті жне жеке сйленімдерді арасындаы атынасты білдіретін (аырында, ысаша) тілдік фактілерге гімелесушіні назарын аудару шін олданылатын сздер мен сз тіркестері (естіген боларсыз, байайсыз ба) сйлеушіні баяндауа атынасын білдірмейді деп есептейді [3, 41-6.]. Бл ебек тркі тіл білімінде рай категориясына, модалділікке арналан ебектерді бастауы болды десек арты айтанды емес. С.Исаевты ебегінде алаш рет модаль сздер сз табы ретінде крсетілсе [4], 2002 жылы шыан «аза грамматикасында» оан толы трде тсінік берілген.

азіргі аылшын тілінде модаль сздер жеке сз табы ретінде орныуы лі де жаласын тауып келе жатан жаа лексика-грамматикалы, сондай-а ртрі аралас тілдік ралдар тобы екендігін естен шыармау керек. Оларды формаларыны згермейтіндігі есепке алынып, стеулер рамында арастырылады. Алайда модаль сздерді білдіретін маыналар тобыны сйлем рамындаы алатын орны шетел грамматистерін ойландырды. Олар модаль сздерді стеу сз табыны рамында ерекше топтар мен топшалара бле отырып арастырады: sentence-modifying adverbs (сйлемді анытайтын стеулер) (Е.А.Kruisinga, F.Wood, Н.Sweet), modal adverbs (модалдік стеулер) (Н.Poutsma, S.Harman), independent adverbs (туелсіз стеулер) (W.Smart) жне т.б.

Аылшын тілі мамандары модаль сздерді рылымы мен семантикасын негізге ала отырып, тмендегідей бледі: семантика-морфологиялы, морфологиялы-функционалды, морфологиялы-синтаксистік жне бкіл сйлемді анытайтын стеулер (Lеес С.N., ВІоkh М..). Кріп отыранымыздай, бл жіктемелерде морфология, семантика жне синтаксис дегейлеріні терминологиясы олданылан. Модаль сздерді шыу тегіне (баса сз таптарынан грамматикалануына) байланысты сйленімде жмсалу «икемділігіні» (абілетіні), семантикалы ауымыны орасан зор екендігін крсетеді.

1.2 Функционалды-семантикалы ріс концепциясыны теориялы негіздері. рылымды (дстрлі, структуралы, тлалы, яни формалды) грамматикада орныан тсінік бойынша, тіл лингвистикалы трыда белгілі бір дегейлерден (фонетика, лексика, морфология, синтаксис, мтін) тратын ттасты болса, осы дегейлерді зі тілдік бірліктер парадигмасыны жиынтыы болып танылады. Дегенмен адам баласыны арым-атынас ретіндегі е маызды ралы тіл ызметке, яни динамикаа тскенде ана сйлеу процесі жзеге асады. Сйлеуде тілдік бірліктер зіндік номинативтік маынасы мен атаратын ызметіні стіне «осымша» ызметтер жамайды. Бл лексикада метафора, метонимия т.б. былыстары арылы, синтаксисте немдеу, трансформация т.б. тсілдер арылы, ал грамматикада негізінен жалпы грамматикалану процесі арылы іске асады. Осындай ркеттестікті ашып крсету шін О.Есперсен кез келген тілдік былысты не «сырттан», не «іштен», яни тілді сырты тласы мен ішкі маынасы жаынан арастыруды сынды: «бірінші дісте біз (Т М) белгілі бір форманы арастырамыз да, одан кейін оны маынасын немесе ызметін анытаймыз; екінші дісте (М Т) керісінше, маынадан немесе ызметтен шыамыз да, оларды білдіретін форманы анытаймыз»[5,32-33-бб.]. Бл діс тіл біліміндегі функционалды баытты алыптасуына негіз болды. «Функционалды» ымыны тіл білімі салаларында олданылуын арастыра отырып, оны былай тсіндіруге болады: 1) тілдік бірліктерді функциясын айындау масатында оларды олдана отырып ол жеткізетін нтижеге арайы баытта зерттеу; 2) ртрлі тіл дегейіндегі тілдік бірліктерді зара рекеттесе отырып жмсалуы осы формалардан туындайтын маынаны айындау, яни «маынадан ралдара арайы» баытта зерттеу; 3) осы екі баытты бірлестігі тілдегі трлі семантикалы категорияларды крсететін тілдік бірліктерді бір ттастыа, «ріске» жинатау масаты ойылды.

Е.В.Гулыга мен Е.И.Шендельс рісті негізгі белгілері ретінде мыналарды атайды: 1) ріс жйелі атынастар арылы бір-бірімен байланысан ртрлі тіл дегейіндік ралдарды жиынтыы болып табылады; 2) рісті райтын ртрлі тіл дегейіндік ралдарды андай да бір дрежеде орта маыналары болады; 3) рісті орта маынасы біреу ана болмайды, ол бір-біріне арама-арсы е кемінде екі маынадан трады; 4) ріс клдене жне тік кесінді трінде крсетуге болатын крделі рылыма ие болады. рісті клдене кесіндісі бойында оны семантикалы трлері -микрорістер, ал рісті тік кесіндісі бойында оны райтын тілдік ралдар жатады [6, 10-6.].

аза тіл білімінде модалділік проблемасын функционалды-семантикалы баытта арнайы зерттеген жмыстар аз. Осы орайдаы зерттеулерді атарына модалділік категориясыны аспектуалды рісімен астас тстарын сз еткен З.К. Ахметжанованы ебегін атап крсетуіміз керек. алым мндай штастыты аспектуалды-модалді тсіл деп атап, осы тсілді «интерруптивті», «фаллацивті», «гипотетивті», «жол-жнекей орындалу», «коммодты», «консекутативті» деп ажыратады [7, 61-67-66.]. Демек, функционалды-семантикалы ріс тілдегі грамматикалы тлаларды лексикалы, лексика-грамматикалы жне сзжасамды ралдармен зара рекеттестігі нтижесінде йымдасатын семантикалы категория болып табылады деген орытынды шыады.

1.2.1 Модалділік категориясыны функционалды-семантикалы ріс теориясы трысынан арастырылуы. азіргі тіл білімінде ртрлі тілдердегі модалділік категориясын функционалды-семантикалы ріс теориясы негізінде зерттеген ебектер баршылы. Сонымен атар, модалділік категориясыны тілдік табиатын сипаттауды маыздылыын 1) модалділік категориясыны семантикалы зегі, яни модалдік маыналарды жне осы категорияны тілді баса категориялармен астас орын алуын (модалділік

пен предикативтілікті араатынасын) тануда алымдар арасындаы кзарасты ртрлілігі; 2) модалділік маыналарды білдіретін тілдік ралдарды толытай аныталмауы; 3) модалділікті категориялы статусын танудаы трлі пікірлерді болуы; 4) модалділік категориясыны функционалды-семантикалы трыдан зерттелмеуі сияты мселелер натылай тседі.

Аылшын тіліндегі модалділік категориясыны рістік рылымын арастыран В.О.Имеев модалділік категориясын екі ірі ріске - объективті модалділік жне субъективті модалділік деп бледі [8, 7-14-66.].

Модалділік категориясы жекелеген модалдік маыналы рістерден тратын кешенді коммуникативті-прагматикалы категория болып табылады. Бл категория жекелеген тілдерде немесе саластырмалы трде ана функционалды-семантикалы ріс ретінде арастырыланымен, таза аылшын немесе аза тіліндегі модалділік категориясыны рістері бірттас кешен ретінде зерттеле ойан жо.

1.3 Малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы рісі. Малдау/малдамау модалділігі кптеген алымдарды ебектерінде болымдылы/болымсызды категориясыны ішінде немесе келісу/келіспеу, сенімділік/сенімсіздік категориясымен бірге арастырылып келді. Бл категория аза тілінде жеке ріс ретінде арастырылмаан, аылшын тіліне атысты ебектерді де саны кп емес. Мысалы, Т.Д.Нестерова малдау/малдамау ымдарына «...малдау анааттанарлы жадайда айтылса, малдамау белгілі бір анааттанбаудан, кілі толмаудан пайда болатын белгісіз шиеленістен туындайтын жадайларда айтылады» дейді [9, 18-6.]. М.В.Петрушина малдамау модалдік маынасын сйлеушіні аиат шындыа жаымсыз, сыни (негативное, ироническое, осуждающее, критическое отношение) атынасы ретінде тсіндіреді. Малдамау маынасыны нысаны кбінесе предикатты белгі, яни іс-рекет болуы ммкін [10, 58-6.]. Ал П.А.Лекант: «Малдау малдамау («плюс минус») оппозициясында танылатын баалау семантикасы, осымша, ажыратылмаан, дерексіз болып табылады. Малдамау, керісінше, наты, ртрлі, кбіне эмоционалды трде білдіріледі. Бл маына негізінен «модалдік баалау» (В.В.Виноградов) жне «модалдік жіктеме» (Н.Ю.Шведова) терминдеріне сйкес келеді»,- деген болатын [11, 11-12-66.].

Малдамау модалдік маынасы, е алдымен, сйлеушіні аиат шындыа, сондай-а сйленімге атынасынан крінеді. Сондытан «малдамау модалдік маынасын білдіретін ралдар функционалды-семантикалы ріске негізделеді»,- дей келіп, М.В.Петрушина «малдамау» маынасын ана функционалды-семантикалы ріс ретінде арастыран [10, 60-62-66.]. Біз бан осыла алмаймыз. йткені функционалды-семантикалы категория болу шін оны оппозициялы маынасы (категориясы) болуы тиіс. Біздіше, малдау жне малдамау маыналарын бір ріс ретінде арастыран дрыс.

Малдау/малдамау модалділігін жне осы маынамен штасып жататын болымдылы/болымсызды, келісу/келіспеу, сенімділік/сенімсіздік маыналарын арастыран ебектерді сараптай келе тмендегідей ерекшеліктерге кз жеткіздік: 1) болымдылык/болымсызды модалділігі аиат шындытаы іс-рекетті боландыын немесе болмаандыын білдіруімен атар, затты, нрсені бар/жотыын білдірсе, малдау/малдамау модалділігі орындалан немесе орындалуа тиіс іс-рекетті масата сай екендігін немесе сай еместігін жне андай да бір пікірді олдайтынын немесе олдамайтындыын білдіріп, мазмн межесі трысынан ажыратылады; 2) алымдарды пікірін ескере отырып, біз болымдылы/болымсызды категориясын модалдік маынаа жатызуа болмайды деген тжырым жасаймыз; 3) сенімділік/сенімсіздік маыналары да модалділік категориясыны бір рекі ретінде арастырыланымен (С.Т.Ламбарджан, З.М.Байкова), малдау/малдамау модалдік маынасы трпат жне мазмн межесі арылы ажыратылатын, коммуникативтік жне прагматикалы жаынан ерекшеліктері айын аарылатын категория болып табылады; 4) тіл білімінде модалдік маынаны бірі ретінде біршама зерттелген келісу/келіспеу модалділігіні семантикалы категория (В.И.Красных), грамматикалы категория (Н.И.Поройкова), субъективті модалділік (Л.М.Рубашева), растау аиат рісіні шаын рісі (З.М.Байкова) сияты трлеріні категориялы статусы трліше аныталады; 5) малдау/малдамау модалділігі мен келісу/келіспеу модалдік маынаны ара жігі жаын боланымен жне оларды білдіретін тілдік ралдарыны ортатыына арамастан, семантикалы рылымы мен прагматикалы сипаты, коммуникативтік ызметі жаынан ерекшеленеді; 6) малдау/малдамау модалділігінде баалауышты сипат басым болса, болымдылы/болымсызды, келісу/келіспеу, сенімділік/сенімсіздік

маыналарында мндай рек байала бермейді; 7) тіл білімінде малдау/малдамау маынасын модалділікті ай тріне жатызуа болады деген айшы пікірлерде бірізділік жо: субъективті тріне ме, айын/айын еместікке (достоверность/недостоверность) ме, эпистемикалы, бірде аксиологиялы модалділік атарына ма, жо болмаса эмоционалды тріне жатызамыз ба деген бірсарындаы пікір алыптаспады. Осы ерекшеліктерді жне жинаталан тілдік материалдарды сараптай келе, біз малдау/малдамау маынасын модалділікті жеке категория трі ретінде арастырып отырмыз.

«аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы рісіні берілу тсілдері, семантикалы, прагматикалы аспектісі» деп аталатын екінші блімінде аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы рісіні берілу жолдары, семантика-прагматикалы аспектісі жне аылшын жне аза тілдеріндегі мтіндердегі малдау/малдамау маыналы сйленімдерді трпат жне мазмн межесі трысынан крінетін ерекшеліктері мен састытары арастырылды.

2.1 аза тіліндегі малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы рісіні берілу тсілдері.

Модалділік категориясы лемні кптеген тілдерінде, рай категориясымен атар, модаль сздер арылы берілетіндігі аны. Рай категориясы объективті модалділікті «кіндік тласын» («ядро») (.Т.Рысалдыны термині [12, 38-6.]), ал модаль сздер тобы субъективті модалділікті кіндік тласын райды. Бізді зерттеу нысанымыз болып отыран малдау/малдамау маынасы субъективті модалділікке жататындытан, аталмыш функционалды-сематикалы рісті кіндік тласын модаль сздер, модаль маыналы ртарап сздер райды.

Адам баласы з ойын жеткізуде тек жала фактіге сйенбейді. Бізді зерттеуімізді нысаны болып отыран малдау модалділігі тек ана малдау емес, ртрлі ректер арылы да беріледі. Біз олда бар материалдарды семантикалы рылымын талдай отырып, малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы рісін жалпы, кмнді жне тпкілікті (абсолютті) шаын рістері деп шке бліп отырмыз.

Жалпы малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы шаын рісіні кіндік тласы и жне жо ртарап сздері болып табылады. Мысалы: - Клен аа,сені жауа бермейміз. - Жо, алам, сендер араласпадар. Бл зім бастаан іс еді зім аятайын (.Нрпейісов).

Жалпы малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісіні шеткері аймаына (перифериясына) тмендегі тілдік бірліктерді жатызамыз:

1) жалпы малдау модалділігі модаль маыналы сздер арылы аныталады. Мысалы: - Балам, патшаны з басы гімелі болып жатыр деген не?- деді Мке. - Рас, асаал (.Нрпейісов); - Жарайды, мырза, тінішіді орындайын. зі де мені тінішімді,..- дей бергенде, Тірберген сзіні ары жаын айтызбай: - Мал! Уде осы болсын,- деп, алаанына

шарт еткізіп соып алды (.Нрпейісов).

2) жалпы малдау модалділігі интонация арылы беріледі. Мысалы:

-Апа, апа, кетпеші. - Кетпеймін... айна-ла-йын. Ендігі жерде не крсем де сендермен бірдей крем (.Нрпейісов). Бл сйлеушіні тыдаушы жаты пікірін малдайтындыы (кетпейтіндігі) сйленімде айналайын сзіні созылыы айтылуы арылы имасты сезімімен оса білдіріліп тр.

3) жалпы малдау модалділігі сйленімдегі алдыы репликадаы немесе сйленімдегі жекелеген сздерді айталау арылы білдіріледі. Мысалы: - Адмирал мырза, мені армиямны жадайын есіткен боларсыз,- деді Чернов мейлінше салын анды болуа тырысып. - Есіттім (.Нрпейісов).

4) жалпы малдамау модалділігі кейбір бірліктерді болымсыз тлада немесе болымсызды элементтеріні тіркесіп олданылуы арылы білдіріледі. Мысалы: - дыты бар-жоын жергілікті халытан срау керек. Мен айдан білемін,- деді. - Сен проводниксі. -Білмеймін. Мырза, мны жарамайды. Дрыс сзіді айт (.Нрпейісов).

Кмнді малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісі кпорталыты (полицентричный) болып табылады:

1) кмнді малдау модалділігі етістік негізді кмнді маыналы модаль сздер мен сз тіркестері арылы танылады. Мысалы: -Нкістен кейінгі Омбы кіметіндегі мыты- осы бикеш. - Болса болар (.Нрпейісов).

2) кмнді малдау/малдамау модалділігі модаль маыналы сйлемдер арылы беріледі. Мысалы: - Ендеше Еламанды ауылына жіберем. Жерлестерін жинап келеді.- Мейлі білсін (.Нрпейісов).

3) кмнді малдау/маклдамау модалділігі жо сзіні сйленімде дауысты созылуы арылы айтылуы немесе «жмсарту» рекі басым сипата ие бола отырып аныталады. Мысалы:–Жарайды. Тек артынан аылдасып істемеді деп... –Жо-жо, дегені білсін (.Нрпейісов).

Тпкілікті малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісіні кіндік тласын рине, лбетте модаль сздері жне жо ртарап сзі райды. Мысалы: -Жолымыз болар. Саан кездескенімізді айтсайшы. -рине... кездескеніміз жасы болды (.Нрпейісов). - Айаншажан-ай, шаршады ой, азыра дем алсашы. -Жо, жо, апа... (.Нрпейісов).

Тпкілікті малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы шаын рісіні шеткері аймаын райтын ралдар:

1) тпкілікті малдау модалділігі малдау маыналы екі немесе одан да кп бірлікті біріге отырып келуі арылы беріледі. Мысалы: -Жн крседер, аайын, суыртпа жібін бойымыза жапсырмаса деймін... Жн, дрыс! -Айтаны орынды (.Нрпейісов).

2) тпкілікті малдау модалділігі малдау маыналы бір ана тілдік бірлікті немесе алашы сйлемдегі рема («тірек») сзіні айталануы арылы крінеді. Мысалы: -И, мен... менмін. -Кз жасым саан да жеткен екен ой... -И, и, жетті... (.Нрпейісов).

3) тпкілікті малдау/малдамау модалділігі одаай сздер арылы да крініс табады. Мысалы: —Енді тсек жаыртатын шыарсыз?...Осы тста ол шыл жадырады. Таылдап оймай отыран Ебейсінге енді зі тап беріп: -Е, брекелді. Мына сзі лаыма жаып кетті ой (.Нрпейісов); -Жалызымны кзі еді... деп кйікті ана йреншікті кй-кйіне салып бара жатанда, Сйеу арт: -Тйт! Тйт, найсап! — деп зрін тге зекіп тыйып тастады (.Нрпейісов).

4) тпкілікті малдау модалділігі модаль маыналы сйлемдер арылы да танылады. Мысалы: -... «Е, жарайды, болсам болайын» дедім. Ал, алай, осыным дрыс па? -бден дрыс (.Нрпейісов); —Ал, Аха, Тірбергенні арасында таымы ата тиді. Жрімі зарды. -Сз бар ма?! (.Нрпейісов). Малдау маыналарын тыдаушыны пікірі жне андай да бір іс-рекетті малдау деп бліп отырмыз. Малдауды білдіретін сйленімдерде іс-рекет етістіктері (істе, жаса, ыл т.б.) атысатындыы зады былыс. Мысалы: -Аа йде арап жата алмады. Сені жааы кксау тамырыа бес жз ат айдап келдім. -Жасы істегенсі (.Нрпейісов).

5) тпкілікті малдамау модалділігі болымсыз маыналы етістіктер арылы беріледі. Мысалы: —Ау, жарыным, лі де айтар сзім бар, уелі тыдап алсашы. -Жо!.. Жо!.. Тыдамаймын. -ой, Сйеу, сені де жн демеймін (.Нрпейісов).

6) тпкілікті малдамау модалділігі синтаксистік рылым арылы крінеді. Бірінші сйленімдегі тыйым салу маынасындаы олданылан ой болымсызды формасы екінші сйленімдегі неге срау есімдігі арылы тпкілікті малдамау маынасын те жасы ашып крсетеді. Мысалы:...жарыным, бл ай ылыы. Уа, ой енді! —оймаймын... Неге оям. Ортаа ойбай салам. Ошаыны клін шашам (.Нрпейісов).

7) тпкілікті малдамау модалділігі интонация арылы беріледі. Мысалы: -Е, енді еселеп жейміз де! Жерсі... жерсі... деп Сйеу арт Ебейсінні кнмен аптаандай тобарсыан бетін кзімен атып отырды да, кенет: —Ал!.. Ал!..- деп ащы даусы оыс ша етті. -Ал!.. Ал!.. А ой за болса, ара ойды осып ал! осатап ал!..- деді де тыйылды (.Нрпейісов). Бл сйленімдегі модалдік маынаны табу шін бкіл сйленімні (немесе кіші мн-мтінні) пропозициялы мазмнына ілу ажет. Осындаы ою ріппен берген ал сзі сйленімні негізгі модалдік маынасын беріп тр. Ол маына сйлеушімен тыдаушыны іс-рекетіне риза еместігін лкен, ызамен малдамау. Бл жерде, рине, интонацияны маызы да зор. Оны жазушы ащы даусы оыс шыты деген репликасы арылы беріп тр.

2.2 Аылшын тіліндегі малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы рісіні берілу тсілдері. Саластырылып отыран аылшын тіліндегі малдау модалділігі функционалды-семантикалы рісін де жалпы, кмнді жне тпкілікті шаын рістеріне бліп арастыруа болады.

Жалпы малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісіні кіндік тласын модаль сздер райды. Мысалы: ‘Is that her name?’‘Yes. She’s beautiful, Daddy. (C. McCullough); ‘You’re too young, Frank,’ he said. ‘No, I’m not! I’m seventeen, Daddy, I’m a man! (C. McCullough)’.

Жалпы малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісіні шеткері аймаын тмендегі тілдік бірліктер райды:

1) жалпы малдау модалділігі модаль маыналы сздер арылы беріледі. Мысалы: “Nice day, isn’t it?” Jack called out cheerily, cursing the unavoidable banality of the observation. “Yes, indeed, it is lovely (A.Christie).”; Are you sure we can afford it?’ ‘Positive (C. McCullough).’

2) жалпы малдау/малдамау модалділігі одаай сздер арылы крініс табады. Мысалы: ‘Jack and Hughie got hold of the doll before poor Meggie had a chance to see it properly’. ‘Well, boys will be boys (C. McCullough).’

3) жалпы малдау/малдамау модалділігі модаль маыналы сйлемдер арылы аныталады. Мысалы: “Which really, I suppose, form a very small percentage of the whole?” said Dr. Lloyd. “That’s so. They tried to force it but couldn’t (A.Christie).”; “I asked her whether she had been on the point of caring for Charles and he for her.” “I think so,” she said (A.Christie).”

4) жалпы малдау/малдамау модалділігі ттас сйлемні пропозициялы мазмны арылы крінеді. Мысалы: “Your uncle attends country sales sometimes?” “He is always tooling round to sales (A.Christie).”; ‘I want to go to Sydney. I might have a chance there to make something of myself.’ ‘Sydney,eh? It’s a den of iniquity.’ Father Ralph was smiling (C. McCullough).

5) жалпы малдау модалділігі диалогты алашы блігіндегі сздер немесе сз тіркестеріні, тіпті сйлем мшелеріні айталануы арылы да крінеді. Мысалы: ‘I’m going to put the child to bed, I’ll be back to talk to you, so don’t go’ ‘I’ll be here, Father. Put her to bed (C. McCullough).’

6) жалпы малдау модалділігі функционалды-семантикалы шаын рісін анытайтын аяталмаан сйлемдер аылшын тілінде коммуникация тарапынан ерекше трде крініс табады. Мысалы: ‘There is not much misses you, is there?’ ‘I suppose not (C. McCullough).’

7) жалпы малдамау модалділігі сйлеу дебіні сыпайы трі арылы аныталады. Мысалы: ‘Why don’t you and Jack and Hughie come, too?’ Luke asked. Bob shook his head, horrified. ‘No, thanks. We’re not too keen on dances (C.McCullough).’

Кмнді малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісі кпорталыты (полицентричный) болып танылады.

1) кмнді малдау/малдамау модалділігін крсетуде кмнді маыналы сздер мен сз тіркестері байланыса тседі. Мысалы: “Very wise of him,” said Miss Marple. “The depravity of human nature is unbelievable.” “Well, you may be right. (A.Christie).”; ‘But the age of miracles is past.’ ‘Oh, come now, I doubt that! (C. McCullough)’

2) кмнді малдамау модалділігі болымсызды маыналы жекелеген сздер арылы аныталады. Мысалы: ‘Meggie, I don’t think Father will come back.’ ‘But he might! You never know! (C. McCullough).’

3) кмнді малдамау модалділігі сз тіркесі жне сйлемдер арылы да беріледі. Мысалы: “The wind is in that quarter isn’t it? You think she wasn’t innocent?” “I wouldn’t say that. I just –don’t know (A. Christie).”

4) кмнді малдамау модалділігін ттас сйлемні пропозициялы мазмнынан кре аламыз. Мысалы: “But there must be a catch somewhere. Big premium, I suppose?” “No premium!” “No premium,­ oh, hold my head, somebody!” groaned Parker (A. Christie).

Тпкілікті малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісіні кіндік тласы модаль сздер болып табылады. Мысалы: “Excuse me, Mr. Vole, but you are very fond of your wife?” “Of course” (A.Christie); ‘Don’t you put the dainty lady with the common old stockmen?’ he called after her. ‘Certainly not!’ she answered without turning (C. McCullough).

Тпкілікті малдау/малдамау модалділігіні функционалды-семантикалы шаын рісіні шеткері аймаына тмендегі тілдік бірліктер жатады:

1) тпкілікті малдау модалділігі бір сйлемні рамында малдау маыналы бірнеше бірлікті атысуы арылы аныталады. Мысалы: “Dear me,” said Miss Marple. “You are fortunate.” “Yes, indeed. I really feel Mary has been sent to us as an answer to prayer (A.Christie).”

2) тпкілікті малдау модалділігі модаль маыналы сйлемдер арылы крінеді. Мысалы: “The will was in a long blue envelope.” “Quite right,” said Mr. Hopkinson (A.Christie).

3) тпкілікті малдамау модалділігі болымсыз тлада айтылан ойа болымды формадаы рылымдара жауап беру арылы айындалады. Мысалы: ‘Mum, Mum, I can’t go to school like this, not with Sister Agatha!’ ‘Oh, yes, you can,’ her mother replied, ignoring Frank’s imploring looks. ‘I’ll teach you a lesson’ (C. McCullough). ‘You’re under age, Frank, they won’t take you.’ ‘They will if you don’t object,’ Frank countered quickly, his dark eyes fixed on Paddy’s face (C. McCullough).

4) тпкілікті малдамау модалділігі диалогты алашы сйлеміндегі сздерді немесе сз тіркестеріні айталануы арылы беріледі. Мысалы: ‘You’re spoiled rotten, young Meghan; it’s time you didn’t get all your own way.’ ‘I’m not spoiled! (C. McCullough).’, ‘You look like a baby.’ ‘I’m not a baby (C. McCullough).’

аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау маынасын ш рекке бліп отыранымызды шартты трде екендігін тсіну керек. йткені сйлеушіні кейде андай да бір істі немесе пікірді жалпы, лсіз (немрайлы) немесе тпкілікті малдайтынын/малдамайтынын дл басып айту иына тседі. Бл жадай кбінесе малдау/малдамау маынасы паралингвистикалы амалдар арылы аныталатындыын байатады. Мысалы: -же айтыс болды ма? Айанша басын изеді (.Нрпейісов); -Мюлгаузенмен сыйыса алмаса... ну, что же, маан кел. Орын жетеді, бірге жатамыз. Еламан басын шайады (.Нрпейісов); ‘I thought this is where she’d be,’ Paddy said... Frank nodded briefly (C. McCullough). орыта айтанда, аза жне аылшын тіліндегі малдау/малдамау модалділігі ртрлі сз таптарына жататын лексемалармен, синтаксистік тіркестермен жне рылымдармен, интонация арылы, паралингвистикалы амалдармен берілетін бірттас функционалды-семантикалы ріс болып табылады. Бл функционалды-семантикалы ріс жалпы, кмнді жне тпкілікті малдау/малдамау шаын рістеріне блінеді.

2.3 аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігіні имплициттілігі жне прагматикалы мні. Тіл апарат беру, коммуникативтік жне кумулятивтік ызметтерді атар атаратындытан, азіргі кезде тілді олданушылармен бірттастыта арастыру мселесі ала ойылды. Осыан байланысты тіл біліміні жаа бір саласы «прагмалингвистика» пайда болды. Прагматикалы тіл біліміні зерттейтіні прагматикалы ттасты дейтін болса, бл ттасты е алдымен имплицитті мннен шыады.

аза тіл біліміні маманы З.Ерназарова «имплициттілік» терминін «астарлама» деп атап, оны пресуппозициядан айырмашылыын былайша тсіндіреді: «Астарлама жасырын мнні берілуіні бір жолы. Оны пресуппозициядан айырмашылыы сйлесім мазмнын тсіндіруді шартын рамайды. Сйлесімні ттас мазмнынан шыарылады....Пресуппозиция сйлесім мазмнын анытап жарыа шыарса, астарлама жасырын мнді тспалдайды» [13, 153-6.].

Тіл білімінде «прагматика» ымына берілген анытамалар мен тсініктемелер кп. Мысалы, прагматика тілді олданушыа атысты зерттейтін ылым, ол сйлеу актілері мен контекстерді олданысына арай зерттеумен айналысады (Р.С.Столнейкер). Яни «прагматика» - белгі (sign) мен оны олданушы (user) арасындаы атынас (Т.Ван Дейк) болып табылады рі сйленімні жадаятты маынасын арастырады (Дж.Лич).

Субъективті-модалді маыналарды «прагматикалыы» сйлеушіні зіне, сондай-а тыдаушыны сйлеу (жне сйлеуден тыс) рекеті арылы бейнеленетін зара арым-атынасынан крінетін нтижеге байланысты аныталады. Малдау/малдамау модалділігінде сйлеушіні «прагматикасы» айын крінеді.

гімелесушілер белгілі бір оианы дрыстыын, белгілі бір пікірді шынайылыын малдаысы келгенде, малдау модалділігін білдіретін негізгі ралдардан зге сз тіркестерін, траты тіркестерді, алыптасан оралымдарды жне т.б. олданады. Мысалы: -Абайла, са бол. Бізді слитып жамандай бер. -Тжірибем бар ой (.Нрпейісов). Бл мысалда алдыы сйлеушіні ойын (аылын) малдау маынасы, яни «абай боламын, сіздерді жамандай беремін» тіркесі арылы модалділік маынаа ие болады. -...Штабы жмыс істемейді. Соыста ерлік жасаан офицерлер мен солдаттарды орденге сынан лі бір де бір ааз кзіме тскен жо. -Ол жнінен кінліміз (.Нрпейісов). Бл сйленімде алдыы сйлеушіні пікірін малдау маынасы да, сол арылы екінші сйлеушіні з кінсін мойындауы да оса берілген.

Малдамау модалділігін астарлы трде жеткізу шін, лсіз рек беретін сйленімдерде болымсызды маыналы айтесі, айтсін, айдам сздері атысады. Мысалы: -Сендерге не болан? Кленді Сібірге айдатсам айтеді деп отырмын,- деп дайменде шытынып. - Ол рымен стасып айтесі. Ол ры от алалы трган ара мылты емес пе (.Нрпейісов). Бл сйленімде сйлеушіні «Ол рымен стасып айтесі» деген сйлемні астарында алдыы сйлемді (пікірді) олдамайтынын, малдамайтынын білдіріп, сол арылы бл рекетке бармауа кеес беріледі.

Аылшын тілінде де малдау/малдамау модалділігі наты андай да бір тілдік бірлікті зіндік маынасына байланысты ашылмай, сйленімде имплицитті трде крінетін кездері кптеп кездеседі. Имплицитті маынаны семантикалы мазмнын тсіну шін сйлеу актісіне атысушыларды сйлеу жадаятынан хабары бар ке дниетанымы бірдей дрежеде боландыы шарт. Сйленімде имплицитті трде крініп, жасырын берілген маына прагматикалы мнді алыптастырады. Мысалы: ‘She’ll be buried tomorrow?’ ‘She’ll have to be (C. McCullough).’ Мнда бірінші сйлеушіні «оны ерте жерлей ме?» деген сраына екінші тыдаушы жа «басаша ммкін емес» деп, яни ерте жерлейді» деп малдайды. ‘But we can live on Drogheda anyway, isn’t that what the will says?’ Bob asked. Harry answered. ‘No one can turn you off Drogheda so long as even one of your father’s grandchildren lives (C. McCullough).’ Диалогта «сиетте бізге брібір Дрохедте труа болады деп айтылан емес пе?- деген Бобты сраына Гари: «-Сізді кеізді бір немересі тірі транда ешкім де сіздерді Дрохедтен уып шыа алмайды,- деп жауап береді. Мндаы екінші сйлеушіні сйлемін синонимдік транспозицияа салса, «сіздерді Дрохедте тра берулеріізге болады» деген малдау маынасы шыады.

Малдау маынасы кейде болымсызды элементтері атысан немесе болымсыз рылымды сраулы сйленімдер арылы беріледі. Мысалы: ‘Let’s tell them tomorrow morning.’ ‘Why not? (C. McCullough).’ Бірінші сйлеушіні «ерте таертенен алмай олара йленетінімізді айтайы» деген ойын тыдаушы уана малдайды. Біра бл маына малдау модалділігіні деттегі жекелеген тілдік ралдары арылы емес, срау формалы рылым арылы крінеді: «-Неге солай етпеске?».

Саластырылып отыран екі тілде де малдау/малдамау модалділігі субъективті-модалді маыналарды бірі болып табылатындытан, мнда сйлеуші «прагматикасы» айын крінеді. Малдау/малдамау модалділігіндегі прагматикалы маына ртрлі тілдік бірліктер арылы берілуі семантикалы жне синтаксистік тіркесімділік былысынан шыатын зара рекеттестікті серінен туындайды.

2.4 Аылшын жне аза тілдеріндегі малдау/малдамау маынасыны берілу тсілдеріні, маыналы ректеріні састытары мен ерекшеліктері. лемдегі белгілі бір тілді тілдік табиатын толы ашып сипаттау шін екінші бір тілді тілдік былыстарын салыстырмалы, салыстырмалы-тарихи немесе саластырмалы, саластырмалы-типологиялы дістер арылы арастырылуы тиіс. Салыстырмалы, салыстырмалы-тарихи зерттеу дістерінде генетикалы жаынан туыс тілдерді материалдары сз болса, саластырмалы дісте бір-біріне туыс емес тілдерді сйкес ызмет етуі тілдік былыстар мен фактілерді анытауда басты масат етіліп ойылды [14, 60-6.]. Осы масата жету шін саластырылып отыран екі тілдегі малдау/малдамау маынасын білдіретін лексикалы бірліктерді жмсалуындаы састытары мен ерекшеліктерін анытады. Зерттеу масатына сай аылшын жне аза тілдеріндегі мтіндерді аударылуын арастырды.

Жмысымызды дереккзі ретіндегі аылшын тіліндегі А.Кристиді «Selected stories» гімелер жинаына.Ахметов аударан нсасындаы малдау/малдамау модалділігіні берілу ерекшеліктеріне тоталайы.

Саластырып отыран жалпы малдау модалділігін білдіретін екі тілде де yes/и лексемасы е жиі олданыса ие. Мысалы: “But the real person it was life and death to is poor Mrs. Arthur, who had done nothing. That’s what you mean, isn’t it, Sir Henry?” “Yes, Miss Marple, you’ve hit off my meaning exactly (A.Christie).” –Ал шындап келгенде, кілді бейкн йел Артура блу ажет еді. Сізді ойыыздан шытым ой деймін, сэр Генри, солай ма? –И, мисс Марпл, дл тбесінен тстііз (.Ахметов).

Аылшын тілінде yes модаль сзі жеке сз-сйлем трінде де, сйлемні басында да, сондай-а, соында да келе береді, ал аза тілінде и сзіні сйлемні соында келуі кездеспейді. Мысалы: “You think it was natural?” “Under the circumstances, yes.” Miss Marple’s glance was cool and reflective (A.Christie). – Брі де орынды деп ойлайсыз ба? –И, дл осы жадайда солай дер едім, - деді мисс Марпл сабырлы пішінмен ойлана арап (.Ахметов).

Аылшын тілінде жалпы малдау модалділігі малдау маынасын ашатын тілдік бірліктерден крінсе, аза тілінде и сзімен малдау маынасын ашып крсетуге болады. Мысалы: What have you to say to that, monsieur le docteur?” “Well,” drawled the doctor. “I’m not for quitting myself (A.Christie).” –Сіз не дейсіз, дрігер мырза? –И, деді дрігер созаладап, - мен де тастамайтын шыармын жмысты (.Ахметов).

Жалпы малдау модалділігі аылшын тіліндегі мтінде right сзі атысан сйлем арылы аныталса, аза тілінде де оан бара-бар баламасы дрыс сзі атысан сйлем арылы білдіріледі. Мысалы: Did MacPherson give you the crotchety old mare again?’ ‘Too right. You don’t think he’d take the animal himself to let me have the roan, do you? (C. McCullough)’. –Макферсон таы саан крі атын берген бе? –И, дрыс айтасы. Сеніше, ол бл жануарды мініп, маан кереметін береді деп ойлайсы ба?.

Аылшын тіліндегі мтінде жалпы малдау модалділігі so сзіне quite, think, that’s сздеріні тіркесуі арылы берілсе, аза тілінде осы маынаны беруде ртрлі бірліктер олданылады. Мысалы: “But, surely - I’ve heard my aunt say as much” “Oh! Quite so, quite so. It was in our keeping (A.Christie).” –Наашы апамны солай дегенін з лаыммен естігенмін. –Кезінде ол жатты бізде боланы рас (.Ахметов);

Жалпы малдау маынасы аылшын тіліндегі мтінде сйлем мазмны арылы крінсе, аза тіліндегі мтінде де аталмыш маына сйлем мазмнынан шыып отыруы зады былыс. Мысалы: “Your uncle attends country sales sometimes?” “He is always tooling round to sales (A.Christie).” –Сені наашы осы мыра сияты й мліктері сатылатын жерлерге ара-тра барып тратын болар? –Ол кісі ондайларды иісі шыан жерлерден алмайды (.Ахметов). Бл сйленімде сйлеушіні «наашы мыра сияты й мліктері сатылатын жерлерге барып тратын болар» деген ойын тыдаушы арылы болымсыз тладаы баяндауыш арылы креміз. Ол кісі ондайларды иісі шыан жерлерден алмайды деген сйлемге болымды маына интерпретациясын жасаса былай болады: Ол кісі ондай жерлерге дайы барады.

Саластырылып отыран екі тілде де біз байаан таы бір ерекшелік -жалпы малдау модалділігін білдіруге болымсыз маыналы no/жо сзіні олданылуы. Біра мндай жадайда сйлеуші (немесе сра оюшы) болымсыз маыналы сйлемді «малдайды» рі сйленімде маклдау маынасын натылайтын баса да тсілдерді олданады. Мысалы: “But they didn’t die of it,” said Dr. Lloyd. “No, they didn’t die of it,” admitted Miss Marple (A.Christie). –Біра олар одан лген жо ой, - деді дрігер Ллойд. –Жо, - деді мисс Марпл птап (.Ахметов). Бл сйленімде негізгі маынасы малдамау болып табылатын no жне жо сзі олданыланымен малдау маынасы білдіріледі. Мны себебі мынада: біріншіден, ойылан сра болымсыз формада, екіншіден, малдау маынасы admitted (птап) сзімен натыланан.

Кмнді малдау модалділігіні шаын рісі кбінесе сйленімде модалділік категориясыны баса крсеткіштеріні атысуы арылы білдіріледі. Мысалы: “Very wise of him,” said Miss Marple. “The depravity of human nature is unbelievable.” “Well, you may be right. Anyway, Uncle Mathew thought so (A.Christie).” –Онысы аыл болан, - деді мисс Марпл. – Адам бойындаы кемшілікке сан жетпейді ой. –Сіздікі дрыс та шыар. алай дегенмен Мэтью арт солай ойлайтын (.Ахметов).

Тпкілікті малдау модалділігі кбінесе осы маынаны білдіретін тілдік бірліктерді осарлана олданылуы арылы крінетіндігі байалады. Мысалы: “Nice day, isn’t it?” Jack called out cheerily, cursing the unavoidable banality of the observation. “Yes, indeed, it is lovely (A.Christie).” –Ауа райы бгін тамаша, солай ой? – деді Джек оан кілдене кз тастап. –И, айтатыны жо, те тамаша (.Ахметов).

Жмысымызды зерттеу нысаны болып отыран екі тілде де малдау маыналы тілдік бірліктер айталанып олданыланымен, тпкілікті малдау модалділігі айын крініс табады. Мысалы: Then Jack unfastened the Chinese jar from its many wrappings. Felise gasped as her eyes fell on it. “But yes, but yes,” she cried eagerly. “That is it–I would know it anywhere (A.Christie).” – Сосын Джек ытай мырасы оралан бірнеше абат аазды алып тастады. Фелизені кзі мыраа тскенде, таданып, демін ішіне тартты. –И, и, - деді ол лшына дауыстап. – Дл зі, мен мны жазбай танимын (.Ахметов).

Сertainly жне рине модаль сздері саластырылып отыран екі тілде де тпкілікті малдау маынасын ашып крсетеді. Мысалы: “And the bonds, I gather, made a bulky package?” “Certainly they did. They could hardly have been hidden on board (A.Christie).” –Оны стіне облигациялар салынан пакетті клемі де кішігірім болмаса керек ой? –рине, лкен пакет. ры оны кемені бір жеріне тыып кеткен жо (.Ахметов).

Тпкілікті малдау модалділігін білдіруде аылшын тілінде all right, that’s right, that’s so, just so, no doubt т.б. тіркестері, ал аза тілінде дрыс айтасы, рас айтасы, сз жо т.б. тіркестері маызды рл атарады. Мысалы: “I hear that it was Mrs. Spenlow who had the money and therefore Mr. Spenlow does benefit by her death.” “He comes into a tidy sum, all right (A.Christie).” –Мені естуімше, аша Спенлоу ханымдыкі. Демек бл лім Спенлоу мырзаа пайда келмесе, зиянын тигізген жо. –Ол, сз жо, мол мраа ие болып алады (.Ахметов).

Нысан етіп алан мтіндерді саластыра отырып, біз кейде тпкілікті малдау маынасын білдіретін тілдік бірліктерді бір-бірімен трпат межесі жаынан сйкес келмейтіндігін, яни ртрлі тілдік бірліктер арылы берілгендігін байады. Мысалы: “Probably an elderly woman and, I dare say, a very good cook?” “Oh, excellent,” said Mrs. Bantry (A.Christie). –Жасы егде тартан, сір, асты туір пісіретін йел болар? –И, тамаша пісіреді,- деді Бэнтри ханым (.Ахметов). Аылшын тілінде тпкілікті малдау модалділігін білдіруге oh одаайы мен excellent лексемасы бірін-бірі толытырып трса, саластырылатын мтінде и сзі мен бірге тамаша пісіреді тіркесі осы маынаны аны байатады. Аылшын тіліндегі мтінде

«пісіреді» сз формасы кейіпкермен бірлесе келе тпкілікті малдау маынасын дл крсетеді.

Аылшын тіліндегі жалпы малдамау маынасы негізінен no сзі арылы, ал аза тілінде сол сзді баламасы жо сзі арылы ынылады. Мысалы: Mr. Mayherne shook his head doubtfully. “There is no one, then, who can confirm your wife’s testimony.” “No. But it isn’t necessary, surely? (A.Christie)” – Мейгерн мырза кмндана басын шайап: - Онда йеліізді кулігін растайтын ешкім болмайтын болды ой, солай ма? – деді. –Жо. Біра оны ажеті бар ма? (.Ахметов).

Малдамау модалділігін білдіретін аылшын тіліндегі no, ал аза тіліндегі жо сздері кшейткіш мнді сздермен жне тпкілікті малдау рекін білдіретін ралдармен тіркесе келе, тпкілікті малдамау маынасын білдіреді. Мысалы:“You don’t think she dislikes you enough to lie deliberately about the matter? Leonard Vole looked shocked and startled. “No indeed! Why should she? (A.Christie)” –Сізді суаны сймегендіктен, осылайша асаана тірік айтып отыр деп ойлайсыз ба? Леонард Воул таалып отырып алды да: “Жо, рине! Не шін олай етуге тиісті?” деді (.Ахметов).

Аылшын тілінде тпкілікті малдамау модалділігін білдіретін белгілі бір тратанан рылымдар немесе жеке лексикалы бірліктер анытап крсетсе, аза тілінде бл модалділік траты тіркестер, фразеологиялы бірліктер арылы беріледі. Мысалы: And I don’t see what we are bothering about.” “Who is bothering?” “I thought you were.” “Not at all (A. Christie).” –Бас атырып айтеміз осы. –Бас атыран кім? –Бйректен сира шыарып отыран сен емессі бе? –­ дай сатасын (.Ахметов).

Малдамау модалділігіні тпкілікті малдамау шаын рісі аылшын тілінде сйлем мазмны арылы байалады, аза тіліндегі мтінде бл шаын ріс сйлемні пропозициясы арылы крінеді. Мысалы: “You know, I shall here quite understand you. Your outlook is always a different one from what I expect.” “ My outlook, I’m afraid, is a very pretty one,” said Miss Marple humbly. I hardly ever go out of St. Mary Mead (A. Christie). –Сізді мен еш уаытта тсіне алмаспын, сір. Сізді дниетанымыыз рашан мен ойлааннан блек болады да трады. ­- Мені дниетанымым те тар ма деп орамын, – деді мисс Марпл кішіпейілдік крсетіп. –Осы уаыта дейін Санкт Мэри Мидтен баса ештее крмеппін (.Ахметов). Бл сйленімде сйлеуші субъект тыдаушыны «сізді дниетанымыыз мен ойлааннан блек» деген пікіріне «сізді ойыызды мен малдай алмаймын» деген жауапты орнына келіспейтіндігін сыпайы трде білдіреді.

Аылшын жне аза тілдеріндегі мтіндерді саластыра отырып, аылшын тіліндегі мтінде болымсызды, яни малдамау келіспеу маынасын білдіретін тілдік бірлікті аза тіліндегі мтінде керісінше орын

алатындыына кз жеткіздік. Мысалы: “Who, then was the man Janet heard talking to Miss French in the sitting room? She would hardly be having an amicable conversation with a burglar.” “No,” said Vole. “No... ” He looked puzzled and discouraged (A. Christie). –Сонда ана Жанет даусын естіген, йде мисс Френчпен сйлесіп отыран еркек кім болуы ммкін? Мисс Фрэнч рымен жайбараат сйлесіп отырмайды ой? –рине, - деді Воул. Ол зресі шып, не істерін білмей сасалатады (.Ахметов). Бл мысалды аылшын тіліндегі мтінде no модаль сзі (жо маынасында) аза тілінде арама-арсы маынадаы рине модаль сзімен берілген. Мнда негізінен малдау маынасы басым болып тр.

орытынды. аза жне аылшын тіліндегі малдау/малдамау модалдігі тіл дегейлеріні ртрлі тіл бірліктері жне паралингвистикалы ралдары арылы білдірілетін функционалды-семантикалы ріс болып табылады.

Малдау/малдамау модалділігі функционалды-семантикалы рісі ішкі маыналы ректеріне арай жалпы, кмнді жне тпкілікті шаын рістерге блінеді.

Малдау/малдамау модалділігі гімелесушіні пікірін жне андай да бір іс-рекетті малдау/малдамау болып блінеді.

Малдау/малдамау маынасы да сйленімде сйлеу жадаятына, сйлеушіні дниетанымына, стилистикалы жне прагматикалы ызметіне байланысты белгілі бір тілдік ралдарды орынды рі масатты трде олданыс табатындыын аны танытады. Мндай жадайда малдау/малдамау маынасы ана беріліп оймай, ртрлі эмоционалды-экспрессивті ректер оса жреді.

аза жне аылшын тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігіні білдірілуін саластыра келе, тмендегідей састытар мен ерекшеліктерді айындады: аылшын тіліндегі тпнсадаы лексикалы бірліктер аударма нсада кбінесе тура баламалы сзбен берілгенімен, аылшын тіліндегі малдау/малдамау маыналы белгілі бір тілдік бірлік аза тіліндегі осы маыналы баса (тура балама емес) бірлікпен берілуі жиі кездеседі; саластырылып отыран екі тілде малдау/малдамау маыналы тілдік бірліктерді олданылуында негізінен тпнсаны рылымды ерекшелігі (модаль маыналы бірліктерді олданылуында) саталанымен, кейде мндай олданыстарда сйкессіздіктер кездеседі; малдау модалділігі тпнсада сйлем пропозициясы арылы крініп, оны авторды «птады», «малдады» т.б. сздері натылап труы ммкін; тпнсада да, аудармада да малдау модалділігін паралингистикалы ралдар жеке трып та, малдау маыналы баса ралдармен атар олданылып та білдіріледі; екі тілде де малдау маыналы тілдік бірліктер айталанып олданыланда, тпкілікті малдау модалділігі білдіріледі.

Аылшын жне аза тілдеріндегі малдау/малдамау модалділігіні берілу жолдарын саластыра отырып зерттеу осы екі тілдегі тілдік бірліктерді олданыс аясындаы мазмн жне трпат межесіні сас жне айрыша тстарын анытап береді.

Зерттеуді бадар-болашаы. Болашата аза жне аылшын тілдеріндегі келісу/келіспеу, сенімділік/сенімсіздік модалділік маыналарды малдау/малдамау модалділігімен тыыз байланыста арай отырып, састытары мен айырмашылытарын айындау жне малдау/малдамау модалділігін туыс емес аза жне неміс, аза жне француз тілдері материалдары негізінде зерттеу.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі

1 Виноградов В.В. О категориях модальности и модальных словах в русском языке // Тр. ин. рус. яз.–М-Л., 1950. Т.2. –С.142-165.

2 Байтрсынов А. Тіл таылымы. – Алматы, 1992. –448 б.

3 Жанпеисов Е. Модальные слова в современном казахском языке: дисс.... канд. филол. наук. –Алма-Ата, 1958. –164 с.

4 Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского и русского языков. Учебное пособие. –Алматы, 1996. –272 с.

5 Есперсен О. Философия грамматики. –М., 1958. –404 с.

6 Гулыга Е.В., Шендельс Е.И. Грамматико-лексические поля в современном немецком языке. –М., 1969. –184 с.

7 Ахметжанова З.К. Функционально-семантические поля русского и казахского языков (опыт сопост. иссл.). –Алма-Ата, 1989. –108 с.

8 Имеев В.О. Полевая структура модальности в традиционно выделяемых коммуникативных типах предложения в английском языке: автореф.... канд. филол. наук. –М., 1987. –16 с.

9 Нестерова Т.Д. Роль просодии в передаче модальной информации в рамках диалогического фрагмента (на примере модальных значении одобрение/неодобрение в английском языке): дисс... канд. филол. наук. –М., 1998. –157 с.

10 Петрушина М.В. Семантико-прагматические функции высказываний с модальным значением неодобрения // Филологические науки. -2003. -№5. –С.58-67.

11 Лекант П.А. Речевая реализация модального значения неодобрения // В кн.: Тенденции в системе номинации и предикации русского языка. –М., 2002. –С.11-12.

12 Рысалды.Т. Сын дрежесі категориясы: функционалды-коммуникативтік табиаты (аза жне неміс тілдері негізінде): филол. ыл. докт.... дисс.: –Алматы, 2007. –312 б.

13 Ерназарова З. Сйлеу тілі синтаксисіні прагмалингвистикалы аспектісі. –Алматы, 2001. –196 б.

14 Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков: Учеб.пособие. –3-е издание. –М.: ФИЗМАТЛИТ, 2000. –256 с

Диссертация таырыбы бойынша жарияланымдарды тізімі

1 аза тіліндегі малда етістігіні орыс тіліндегі сйкестіктері // азУ Хабаршысы. Филология сериясы. №1 (83). – Алматы, 2005. -97-99 бб.

2 Малдама маынаны білдіретін мтіндік формалар // Абылай хан атындаы азХ жне ТУ Хабаршысы. Филология сериясы. №2 (10). – Алматы, 2007. -123-131 бб.

3 аза тіліндегі малдау маыналы лексика-семантикалы топты рылымы // А. Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтыны «Тілтаным» маалалар жинаы. №1 (25). – Алматы, 2007. -107-113 бб.

4 аза тілінде малдау/малдамау модалділігіні жадаятты жне паралингвистикалы ралдар арылы берілуі // азУ Хабаршысы. Филология сериясы. №6 (105). – Алматы, 2007. -136-139 бб.

5 Модалділік категориясыны функционалды-семантикалы сипаты // азіргі лем: дамуды белгілейтін стратегиялар. Абылай хан атындаы азХ жне ТУ-ні халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. – Алматы, 2007. -124-131 бб.

6 Аылшын тіліндегі малдау/малдамау маыналы лексика-семантикалы топты рылымы // «Тіл, уаыт жне кеістік - III». «Лингва» араанды гуманитарлы институтыны республикалы ылыми-теориялы конференция материалдары. - араанды, 2007. -159-166 бб.

7 Малдау/малдамау модалділігін функционалды-семантикалы ріс теориясы трысынан арастыру // Адам технология, мдениет жне тіл кеістігінде. «Парасат» университетінде ткен халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. -Алматы, 2007. -20-26 бб.

8 Малдау/малдамау маынасын білдіру тсілдеріні рылымды классификациясы // азастанны рухани дамуы жне жаа тілдік саясаты. Абылай хан атындаы азХ жне ТУ-де ткен республикалы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. -Алматы, 2007. -212-219 бб.

9 Модалділік категориясыны аза жне аылшын тіл білімінде зерттелуі // Тркі лемі: тіл, тарих жне мдениет интеграциясы. А.С. Аманжоловты 75 жылды мерейтойына арналан халыаралы симпозиум материалдары. -Алматы, 2009. – 106-109 бб.

10 Малдау/малдамау модалділігіні имплициттілігі жне прагматикалы мні //. Жбановты 110 жылдыына арналан халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. -Алматы, 2009. -156-160 бб.

РЕЗЮМЕ

Акынова Динара Хоседиасовна

Функционально-семантическое поле модальности одобрения/неодобрения в казахском и английском языках

Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.20 – сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание

Диссертация посвящена сопоставительному исследованию семантического основания, структурных особенностей языковых единиц функционально-семантического поля модальности одобрения/неодобрения в казахском и английском языках на материале художественного текста.

Актуальность диссертационной работы определяется тем, что изучение функционального аспекта языковых единиц является непременным условием создания полноценной коммуникативной грамматики. Усиливает актуальность данной работы выбор в качестве объекта исследования поля субъективной модальности, ибо хотя существует значительное количество исследований по модальности, субъективная модальность обойдена вниманием учёных. Между тем, как показывает наш фактический материал, именно субъективная модальность является активным составным компонентом любого общения. И, наконец, выбор в качестве фактической базы исследования как оригинального художественного текста на казахском и английском языках, так и переводного материала актуализирует данную диссертационную работу как вызванную потребностями РК в специалистах, свободно владеющих государственным казахским и международным английским языками.

Цель исследования – путём анализа семантики, разноуровневых языковых единиц, структуры функционально-семантического поля модальности одобрения/неодобрения на материале оригинального и переводного художественного текста выявить общие и специфические черты казахского и английского языков. Для достижения указанной цели ставятся и решаются следующие задачи.

- выявить спектр языковых и речевых единиц казахского и английского языков с семантикой одобрения/неодобрения;

- определить семантическое основание и структурные особенности функционально - семантического поля модальности одобрения/неодобрения в сопоставляемых языках;

- изучить функциональный аспект указанных единиц;

-выявить имплицитные средства выражения модальности одобрения/неодобрения;

- изучить факторы, влияющие на перевод с английского на казахский язык языковых и речевых единиц с семантикой модальности одобрения/неодобрения;

- выявить общие и различительные черты семантики, структуры функционально - семантического поля казахского и английского языков.

Объектом исследования являются языковые и речевые единицы с семантикой одобрения/неодобрения в художественных произведениях на казахском и английском языках.

Предметом исследования является семантическое основание и структура функционально-семантического поля модальности одобрения/неодобрения в сопоставляемых языках.

Научная новизна диссертационной работы состоит в том, что модальность одобрения/неодобрения в качестве функционально- семантического поля впервые рассматривается в сопоставительном плане на материале казахского и английского художественного текста. Впервые представлена классификация семантического поля модальности одобрения/неодобрения в казахском и английском языках (микрополя общего одобрения, одобрения с сомнением и абсолютного одобрения).

Теоретическая значимость исследования заключается в том, что теоретические положения, результаты и выводы данной работы вносят вклад в теорию функциональной грамматики, сопоставительное языкознание, прагмалингвистику, лексикологию и переводческое дело.

Практическая ценность исследования состоит в том, что результаты диссертационной работы могут быть использованы в спецкурсах, лекциях и семинарах, и при подготовке учебников для обучения государственному языку и английскому языку, при составлении двуязычных словарей и дополнительных материалов по сопоставительному языкознанию.

В ходе диссертационной работы были использованы такие методы и приемы, как структурно-семантический анализ, компонентный и контекстуальный анализ, синонимическая трансформация и сопоставление.

В первой главе работы «Функционально-семантическое поле модальности одобрения/неодобрения в казахском и английском языках», охарактеризованы общие теоретические предпосылки категории языковой модальности, изученность вышеназванной категории в казахском и английском языках, теоретические основы концепции функционально-семантического поля, исследование категории модальности с точки зрения теории функциональной грамматики, модальность одобрения/неодобрения рассматривается в качестве функционально-семантического поля.