ОЖ 81’367:81’23:[811.111+811.512.112 олжазба ыында
ААБЕКОВА БАЛЖАН НРТАЗАЫЗЫ
Aылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді
лтты мдени сипаты
10.02.20 - салыстырмалы-тарихи, типологиялы жне
саластырмалы тіл білімі
Филология ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны
авторефераты
азастан Республикасы
Алматы, 2010
Жмыс Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні роман-герман тілдері жне аударма кафедрасында орындалды.
ылыми жетекші: филология ылымдарыны кандидаты,
профессор М.Т. Сабитова
Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,
профессор.Т. Рысалды
филология ылымдарыны кандидаты,
доцент Б.С. Жмагулова
Жетекші йым: аль-Фараби атындаы аза лтты
университеті
Диссертация _______________ _______саат ____ Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университеті жанындаы 10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялы жне саластырмалы тіл білімі мамандыы бойынша филология ылымдарыны докторы (кандидаты) ылыми дрежесін беру жніндегі Д14.14.01 Диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050022, Алматы аласы, Мратбаев кшесі, 200).
Диссертациямен Абылай хан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні ылыми кітапханасында танысуа болады.
Автореферат ________ жылы _____________ таратылды.
Диссертациялы кеесті
ылыми хатшысы филология
ылымдарыны докторы, доцент Д.Д. Шайбакова
Кіріспе
Жмысты жалпы сипаттамасы. Соы жылдары тіл білімінде аза тілін генетикалы жне типологиялы жаынан туыстыы жо тілдермен салыстыра-саластыра зерттеу мселесі кеінен ріс алып келеді.
ХХ асырды соы жылдары дами бастаан тіл біліміні антропологиялы парадигмаа кшу рдісі "адам-тіл-мдениет" жне "адам-тіл-ойлау" штігіне сйенетін гуманитарлы зерттеулерді жаа баыттарына жол ашты. Бан дейінгі салыстырмалы-саластырмалы трде жргізілген зерттеу жмыстары рылымды-маыналы баытта ана арастырылып келсе, бгінгі тада антропоцентристік баыттаы уаыт кшінде ртрлі тілдерді салыстыра-саластыра зерттеу ерекше ызыушылы танытуда. Тілді, тілдік бірліктерді адами факторлармен, адами ндылытармен бірлікте арастыру азіргі тіл біліміні ала тартып отыран басты баыттарыны бірі. Бгінгі кні адами факторлара ерекше мн беріп, тіл иесіні тілдік бірліктерді дрыс, тымды олдану, мн-маыналарын тере тсіну мселесі ылыми ебектерде жиі ктерілуде. Осындай зерттеу жмыстарында лтты ндылытара атысты мдени деректерге кп кіл блініп, тіл тек тлалы (формалы) жаынан ана емес, сонымен атар ол маыналы, ымды, мдени-концептілік трыдан жиі арастырылып, талданатын болды. Тілді лтты тарихымен, мдениетімен, рухани азынасымен, яни дниетанымымен тыыз арым-атынаста, бірлікте алып арастырылан жадайда ана лтты тілді табиатын шынайы танып білуге жол ашылады.
лт мдениетіні ай трінде болмасын, онда сол лтты бкіл таным болмысы мен трмыс-тіршілік суреті саталан. Белгілі бір лтты тарихынан, мдениетінен, таным болмысынан, трмыс-тіршілігінен хабардар ететін тілдік бірліктерге е алдымен тілдегі фразеологизмдер, маал-мтелдер, наыл сздер жатады, себебі бл тілдік бірліктер белгілі бір лтты зге лттардан менталды айырмашылыын крсететін, салт-дстр ерекшеліктерін білдіретін лтты мір кріністеріні айнасы болып табылады.
Бізді елімізде аза тілі мен орыс тілін саластыра зерттеуге арналан ебектер рылымы р трлі тілдерді салыстыра-саластыра зерттеуді лгісі болды. азіргі азастан тіл білімінде енді-енді ана бой ктеріп, кейінгі жылдары ана тсауы кесілген саланы бірі-аза жне герман тілдеріні фразеологизмдерін кешенді трде тіл біліміндегі жаа баыттарды станымдарына сйене отырып зерттеу. Тркі-герман, оны ішінде, аза жне аылшын тілдерін салыстыра-саластыра зерттеу кейінгі уаытта ана ола алына бастаандытан, лі де болса шешімін таппаан талай мселелер, міндеттер баршылы. Осындай ты, иын, зекті мселелерді бірі-аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді кешенді трде лингвомдени жне лингвокогнитивтік трыдан саластыра зерттелуі.
Зерттеу жмысыны зектілігі. андай да бір тіл болмасын оны фразеологиялы оры лт мдениетін, менталитетін, лтты психологиясын барынша амтиды. аза жне аылшын тілдеріні фразеологиялы тееулерін жйелеп, салыстырмалы-саластырмалы талдау жргізіп, баяндау арылы осы ерекшеліктерді анытауа деген ызыушылы тудырады. Діні, мдениеті, тарихы, леуметтік жне саяси даму жолдары блек аылшын жне аза халытары тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді салыстыра-саластыра зерттеу арылы оларды бойындаы лтты-мдени ерекшеліктерін айындау, орта айшытарын табу, тееулерді жасалуына негіз болан уждерді ашып крсету, маына алыптасу жолдарындаы ерекшеліктерін анытау осы жмысты зектілігін айындайды. Екі тілдегі фразеологиялы тееулерге салыстырмалы-саластырмалы талдау андай да бір мдениеттану зерттеулер сияты тарихпен, дстрмен, саластырылып отыран лингвомдени ауымдастытарды мір салтыны ерекшелігімен танысуды тередету, сонымен атар мдениетаралы арым-атынас барысында р лтты ерекшелігін, менталитетін, оларды бір-бірін тсінушілік, ізгіниеттілік пен толеранттылыа болжау ммкіндігі де зерттеуді зектілігін айындай тседі. Зерттеуде аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулер лингвомдени жне лингвокогнитивтік трыдан алаш рет арастырылуы да осы жмысты зектілігіне жатады.
Зерттеу нысаны. Аылшын жне аза тілдік орындаы ішкі формаларында лтты-мдени ерекшеліктері саталан фразеологиялы тееулер.
Зерттеу пні. Туыстыы жо аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді лингвомдениеттану жне лингвокогнитивтік трыларынан салыстыра-саластыра талдап зерттеу.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Мдениет пен тілді зара бірттас бірлікте арастыра жне лтты мдени деректерге сйене отырып, туыс емес аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерге р трлі мдениет негізінде салыстыра-саластыра лингвомдени жне лингвокогнитивтік сараптама жасау арылы оларды маына алыптасуы мен концептілік рылымындаы састытары мен айырмашылытарын анытау. Осы масата жету шін тмендегідей міндеттерді жзеге асыру кзделеді:
• тіл мен этнос мдениетіні сабатастыы негізінде алыптасан лингвомдениеттануды теориялы негіздері мен діснамалы станымдарын сипаттау;
• когнитивті лингвистиканы, лингвомдениеттануды "концепт" ымыны рылымын (ойсурет, схема, фрейм, сценарий, логикалы-ымды) лтты мдени ректегі фразеологиялы тееулерді салыстыра-саластыра талдап, оларды састытары мен айырмашылытарын айындау;
• екі тілді фразеологиялы тееулеріндегі тееу бейнесі негізін райтын компоненттерді тауып, олара лингвомдени трыдан сараптама жасау;
• аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді уждемелік жігін ашу арылы екі халы мдениетіні, лтты сананы састытары мен ерекшеліктерін крсету;
• аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді когнитивті лингвистиканы станымдарына сйене отырып талдап, оларды "жаымды" жне "жаымсыз" концептілерге бліп арау. "Жаымды", "жаымсыз" оппозициялы концептілерді аймаын анытап, екі халыты дниетанымында маызды орын алатын микроконцептілерге салыстырмалы-саластырмалы лингвомдени сараптама негізінде оларды ішкі лтты мдени маызын ашу.
Зерттеуді ылыми жаалыы. Зерттеуді нтижесінде мынадай мселелер ылыми жаалы ретінде шешімін тапты:
• рылымы р трлі аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулер алаш рет когнитивтік жне лингвомдениеттану трысынан салыстыра-саластыра аралды;
• "Адам" макроконцептісіне жататын фразеологиялы тееулер "жаымды"-"жаымсыз" оппозициялы микроконцептілерге блініп арастырылып, оларды маына алыптасуындаы ерекшеліктері аныталды;
• аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулер ужі, этимологиясы, ішкі формасына сйене отырып кешенді трде зерттелді;
• алаш рет аылшын жне аза халытарыны лтты дниетанымыны фразеологиялы тееулерде крініс тапан басты танымды концептілер аймаы, оларды фразеологиялы тееулердегі крініс-мазмны айындалып, лингвомдени ырлары сарапталды.
• аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулер бойындаы мденитанымды сипат тыш рет когнитивтік діс-тсілдермен аныталды. Оларды мн-маынасына концептуалды талдау жасалып, маыналы рылымы айындалды.
• екі тілдегі фразеологиялы тееулерді тілдік клемі айындалып, таырыпты жаынан жйеленіп, ретке келтірілді.
орауа сынылатын тжырымдар.
• Фразеологиялы тееулерде лтты тілдік бейне таным категориясымен тыыз байланыста боландытан, ол таным, сана, ойлау категорияларымен байланыста арастырылуы керек. Шынды болмыс ойлау арылы жзеге асады, ал тіл оны бейнелеу ралдарыны бірі.
• Аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді пайда болу кздері р халыты тарихымен, затты жне рухани мдениетімен, мір-тіршілігімен тыыз байланысты боландытан, оларды маынасыны лингвомдени жне когнитивтік трыдан талдау арылы тарихи-этимологиялы кздерін ашуа болады. Тіл мен мдениет зара тыыз байланыстаы бірін-бірі толытырар бірттас жйе.
• Фразеологиялы тееулерде лемні тілдік бейнесі антропоцентристік станым негізінде ралады. Адам оршаан ортаны зі арылы, зіне таныс заттар мен былыстар арылы ана баалап, танып біледі. Фразеологиялы тееулер р тілде зіндік лтты наышпен бейнеленіп, лтты дниетаным ерекшеліктерін крсетеді.
• р лтты концептілер жйесін дниетаным ндылытары райды. р тілдегі фразеологиялы тееулерді маына алыптасу ерекшеліктері оларды концептілік жаынан топтастыруа ммкіндік береді.
• Фразеологиялы тееулердегі жеке кріністер тек сол тілге ана тн ерекшеліктермен сипатталып, лтты наышпен бейнеленеді. Оларды лингвомдени сипатын ашу лтты дниетанымны сыры мен ерекшеліктерін танып білуге септігін тигізеді. рамындаы лтты-мдени компоненттер фразеологиялы тееулерді лтты-мдени сипатын ашады.
• Аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулер ужділігі р трлі дегейде крініс табады. Фразеологиялы тееулер екі тілді де лексика-фразеологиялы орыны мнді, маыналы жне жйелі абатын рай отырып, лт болмысыны ндылытары мен ерекшеліктерін жан-жаты сипаттайды.
Зерттеуді теориялы маызы. Салыстырмалы-саластырмалы лингвомдени сараптама згенікін біліп, зідікін дрыс баалап, тереіне бойлауа жол ашады. Кейінгі кезде тіл біліміні шектес теориялы ылымдар тоысуындаы пайда болан баыттарына орай, фразеологиялы тееулерді лингвомдениеттану жне когнитивтік трыдан сипаттау оны этносты дниетанымны ажырамас блігі мен крінісі ретінде арастыруа ммкіндік береді. Зерттеуді нтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындаы салыстырмалы-саластырмалы лингвомдениеттану жне когнитивтік лингвистика теорияларын натылай тсуге, мселелерін айындауа з дегейіне сйкес лесін осады. Сонымен атар аза жне герман тілдеріні салыстырмалы-саластырмалы фразеологиясыны тіл біліміні бір саласы ретінде алыптасуына септігін тигізеді.
Зерттеуді практикалы ндылыы. Зерттеуді барысында ол жеткен нтижелер мен тжырымдарды этнос тарихын, этникалы дниетанымды тіл арылы тануа арналан лингвомдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану, этнолингвистика, мдениетаралы арым-атынас теориясы, салыстырмалы фразеология бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялы жне практикалы материал ретінде пайдалануа болады. Зерттеуде талдау жасалан тілдік деректерді р трлі тсіндірме жне таырыпты екі тілді сздіктер растыруда, аылшын тілін практикалы трыдан оытуда осымша материал ретінде олдануа болады.
Зерттеуді методологиялы жне теориялы негіздері. Жмысты ылыми теориялы негізі ретінде жалпы тіл біліміндегі, салыстырмалы-саластырмалы тіл ылымындаы, лингвомдениеттану мен когнитивтік лингвистика мселелеріне арналан, сондай-а аза, орыс, неміс, аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулер зерттелген ылыми ебектерге жгіндік. Тіл мен мдениет араатынасы мселелерін зерттеу барысында В.фон Гумбольдт, Ф.де Сосюр, Л.Вайсгербер, А.А.Потебня, И.Н.Телия, В.А.Маслова, Ю.С.Степанов, А.Толстой т.б. жне азастанды алымдар.Т. айдар, Р.Сызды, Е. Жанзаов, Ж. Манкеева, Г.Н.Смагулова, А.И.Ислам, К.К. Дйсекова, Г.И.Исина т.б. алымдарды ылыми ебектері басшылыа алынып, тілді лтты мдениет крсеткіші екендігі теориялы трыдан негізделеді.
Тіл біліміні салыстырмалы-саластырмалы фразеология саласы бойынша ылыми тжырымдар жасап, длелдеп, негізін алаан А.Д. Райхштейн, М.М.Копыленко, Э.М. Солодухо, З..Ахметжанова, С.Е.Исабеков, Д.Добровольский, М.Т.Сабитова т.б. зерттеулеріндегі негізгі тжырымдарды бадар етіп, екі тілді фразеологиялы тееулеріні жасалуында, маына алыптасуында жне концептілік ралымындаы састытары мен айырмашылы дрежелері аныталады.
Фразеологиялы тееулерді р тілде арнайы зерттеген Т.оыров, Г.Исина, Г.арбозова, В.Огольцев, Е. Ройзензон, Э. Бабаев, Р. Глазырин, М.Черемисина, З. Божеева т.б. алымдарды ебектері жмысты теориялы негіздеріні бірі етіп алынды.
Зерттеуді дістері. Диссертациялы жмыста ала ойылан масат пен міндеттерге байланысты сипаттамалы-синхронды, салыстырмалы-диахронды, лингвомдени жне когнитивтік маыналы талдау, дістері пайдаланылды.
Зерттеуді дереккздері. Зерттеу материалы мен зерттеуді дерек- кздері ретінде жалпы іріктеу негізінде жинаталан аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулер пайдаланылды. Зерттеу жмысымыза 8 томды "аза тіліні тсіндірме сздігі" (1974-1986), "аза тіліні сздігі" (1999), "аза тіліні фразеологиялы сздігі" (І. Кеесбаев, 1977), "аза тіліні ысаша этимологиялы сздігі" (1966), "Бір мы серлі де бейнелі орам" (.айдар, 2003), "аза тіліні траты тееулері сздігі" (Т.оыров, 1990), "Лингвострановедческий словарь. Великобритания" (Л. Колесников и др. 1978), "Словарь живых идиом американского английского языка" (М.Карпова, 2004), "Англо-русский фразеологический словарь" (А.Кунин, 1984), "Новый большой англо-русский словарь" (в 3-х томах. Под.общ.ред. Ю.Апресяна, 2000), "Русско-английский фразеологический словарь "(Д.Квеселевич,2000), Oxford Compact English Dictionary over 145000 words, phrases and definitions edited by Catherine Jeans. – Oxford University press 2000, "A Dictionary of English Idioms" (B. Herderson,1954), "The Penguin Dictionary of English Idioms" (Daphne M. и др.,2001), Ammer C. The American Heritage dictionary of idioms. Houghton Mifflin Company. Boston. New York, 1997, Ayto J. Dictionary of World Origins London, Bloomsbury Publishing Dictionary, 1999. т.б.сздіктер мен жинатардан аза жне аылшын тілдерінен 1750 (900-аза тілінде, 850-аылшын тілінде) фразеологиялы тееулер жинаталып, талдауа тсті.
Зерттеу жмысыны жариялануы мен малдануы. Зерттеу жмысыны негізгі тжырымдары мен нтижелері «Мемлекеттік тілді дамуындаы жаа рдістер» атты Республикалы ылыми-тжірибелік конференциясында (Шымкент, 2007), «Мировые цивилизации и Казахстан» атты Халыаралы ылыми конференциясында (Алматы, 2007), аза тіл білімі мен тркітану мселелері» атты Халыаралы ылыми-теориялы конференциясында (Алматы, 2007), «азастан лем ркениеті арым-атынасыны тоысы» атты ылыми конференциясында (Алматы, 2007) баяндама жасалып, жарияланды. Зерттеуді мазмны мен баыттары Абылай хан атындаы аза Халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні Роман-герман тілдері жне аударма кафедрасы отырыстарында (2007, 2008, 2009 жж.), аталмыш университетті аударма факультетіні жанындаы жас мамандар мен ізденушілерге арналан «Саластырмалы фразеология» атты ылыми-теориялы семинарда (2008 ж.) жне университетті Талылау кеесі (Проблемный совет) мжілісіні отырысында (2009 ж.) аралып талыланды.
Зерттеу жмысыны рылымы. Диссертациялы жмыс кіріспеден, екі блімнен, р блімні зерттеу орытындысы ретінде берілген тжырымнан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне екі тілде берілген осымшадан трады.
Негізгі блім
Зерттеу жмысыны «Зерттеуді теориялы жне методологиялы алышарттары» деп аталатын бірінші блімінде герман жне аза тілдеріні саластырмалы фразеологиясыны алыптасуы, салыстырмалы-саластырмалы фразеология саласын зерттеудегі жаа баыттар, тіл жне мдениет сияты жалпы теориялы мселелер арастырылады.
Тіл біліміндегі салыстырмалы-саластырмалы дісті олдану арылы ртрлі туыстас жне туыстас емес тілдерді фонетикалы, лексикалы, грамматикалы, фразеологиялы т.б. жйелерін салыстырып, саластырып зерттеуге болады. Бл дісті тп тркіні ХІХ асырды басынан бастап туыстас тілдер семьясы мен тобы, оларды туысты атынасы мен дрежесін зерттеуге арналан салыстырмалы-тарихи дісте жатыр. Салыстырмалы-тарихи діс туыстас тілдерді деректерін салыстыра тарихи трыдан зерттеп, ондаы лексикалы жне грамматикалы былыстарды шыу тегі, згеруі мен дамуын жне тп тегіні бірлігін анытау шін олданылан.
Кейіннен осы ататы дісті нтижелері мен деректерін есепке ала отырып, тіл біліміні жаа принциптері айындалды, брыны деректер жаа мліметтермен толытырылды. ХХ асырда салыстырмалы діс арылы туыстас емес тілдерді де саластыра зерттеуге болады жне зерттеу керек деген пікір ке ріс алды. Бл дісті соы жылдары ке тараандыы соншалы, тіпті осыан байланысты тіл біліміні жаа тараулары, зерттеуді жаа баыттары пайда болды: салыстырмалы-саластырмалы фонетика, салыстырмалы-саластырмалы лексикология, салыстырмалы-саластырмалы грамматика, салыстырмалы-саластырмалы фразеология тілді таы сол сияты баса салалары з алдына дербес пн ретінде аралып, талай ылыми ебектерді негізгі нысандары болды.
Тіл біліміні баса салалары сияты фразеология да бгінгі тада терезесі те, дербес пнге айналып отыр. Фразеология саласын тіл біліміні жеке саласы ретінде алыптастыруда, оны нысандарын, тілдегі орны мен табиатын зерттеу дістерін анытауда, маызды теориялы тжырымдар жасауда кптеген отанды жне шетелдік алым-фразеологтарды ебектері ерекше орын алады. Н.И.Амосова, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, В.Флейшер (W.Fleischer), М.М.Копыленко, І.Кеесбаев, А.Т.айдар, А.Д. Райхштейн, С.Е.Исабеков, С.К.Сатенова, З..Ахметжанова, Д.Добровольский, М.Сабитова, К.К.Дйсекова т.б. ататы алымдарды жалпы жне саластырмалы фразеология мселелеріне арнап жазан нды-нды ебектері жары крді.
Бгінгі тада адамзат тарихыны шексіз рлеп, кемелденген заманында, мдениет пен нер, саясат пен тіл салаларында халыаралы атынасты дамып, жанданан уаытында салыстырмалы-саластырмалы тіл білімі зекті де ккейкесті мселелерді бірі болып отыр. Тілдерді салыстыра –саластыра зерттеу р тілді рнек бояуын, лтты ерекшелігін, айталанбас асиетін танып білуге жол ашады. Осындай зерттеулер мдениетаралы атынасты трінен орын алып, халытарды бір-бірімен тсінісу барысын жзеге асыруа кеінен ат салысады.
Еліміз егемендік алып, лемдік ркениет биігіне мтылып отыран заманда, жоары дамыан Еуропа елдерімен саяси, экономикалы, мдениаралы арым-атынасты дамып отыран уаытында – аза тілін Еуропаны беделді тілдеріні бірі аылшын тілімен саластыра зерттеу – баа жетпес нды дние.
Соы 10-15 жыл ішінде аза тілі фразеологиясын герман (неміс, аылшын) тілдері фразеологиясымен саластыра зерттеуге арналан бірталай жмыстар жары крді (Карбозова Г., Арыназина Ш., Оспанова Ф., Молдасанова А., апышева Г., Атаханова Р., Мытыбаева Т. жне т.б.).
Бірі тркі, бірі герман тілдері тобына жататын аза жне аылшын, аза жне неміс тілдеріні тілдік, лтты мдени ерекшеліктерін трлі тілдік бірліктер, фразеологизмдер, маал-мтелдер бойынан тауып, оларды бір-біріне састы немесе бір-бірінен айырмашылы дрежесін анытауа, лтты наышты тереірек тсінуге талпынан ылыми ебектер баршылы, дегенмен шешімін таппаан мселелер де жо емес. Осындай негізгі мселелерді біріне аза жне герман тілдеріндегі фразеологизмдерді азіргі тіл біліміні жаа баыттары мен станымдары негізінде салыстыра-саластыра зерттеу жатады.
Тіл бірліктерін «этнос (адам) – тіл – мдениет» штігіне сйеніп зерттеу рдісі тіл біліміні этнолингвистика, тіл арылы ел тану, лингвомдениеттану, когнитивтік лингвистика сияты жаа баыттарына жол ашты. Аталан баыттарды негізінде адамны тілі мен мдениетіні зара байланысы мселесі жатыр. Тіл мен халыты, оны мдениетіні арасындаы тікелей байланыс халыты рухынан, тілінен крініс табады. Олай болса, тілді зерттегенде оны сол халыты рухани байлыымен, мдениетімен байланыстыра зерттеу ажет.
Отанды алымдар М.М.Копыленко,.айдар, Е.П.Жанпейісов этнолингвистиканы теориялы мселелерін арастырып, масат мддесін, зерттеу нысанын, діс-тсілдерін айындап берді. «Бай тіл азынасын этнос болмысы трысынан толы мегеріп, оны бейне бір тиы теіздей тере маына-мазмнына бойлап еніп, оны игеріп танып-білу жйелей тсіп жан-жаты зерттеу этнолингвистиканы масаты» деп тсініктеме береді.айдар зіні «аза тіліні зекті мселелері» атты ебегінде [4].
Тілді этнолингвистикалы трыдан зерттеуді кшесін баса з бастауын алан жаа баыттарды бірі – тіл арылы ел тану. Фразеология саласында бл баытты алар орны ерекше, йткені р тілді фразеологизмінде лкен мазмн – халы мірі, мдениеті бар. Фразеологизм маынасындаы елтану потенциясыны пайда болу принциптері тіл арылы елтану баытыны еншісі болып табылады. Тіл арылы елтану теориясыны пайда болып дамуы фразеология саласын жаа ырынан, яни фразеологизмдерді кез келген халыты лтты мдени дамуыны айнасы ретінде арастыруа мол ммкіндік береді.
Тіл мен мдениет араатынасын зерттейтін тіл біліміні жаа баыттарыны бірі – лингвомдениеттану. Лингвомдениеттану – азіргі тіл білімінде кеінен олданыс тауып келе жатан антропоцентристік баытпен, яни сол тілді иесі болып табылатын адаммен, тілді функционалды олданыс табатын леуметтік орта, тарих, мдениет пен танымды процестермен байланыстыра зерттеу рдісіні нтижесі болып табылатын тіл мен мдениетті зара байланыс тетіктері мен жалпы лтты дниетаным, лтты мдениетті тілдегі крінісін зерттейді.
Лингвомдениеттану ылымыны алышарттары В.фон. Гумбольдты тіл мен мдениетті зара байланысы идеясы жне Э.Сепир мен Б.Уорфты «тілдік ытималдылы болжамымен» штасып жатыр. Бл ылымны масаты тілдік бірлікті шыу тегін айындау емес, р трлі тілдік бірліктерге (фразеологизмдерге) тсініктеме бере отырып, оны пайда болу шарттары мен жадаяттарын анытау болып табылады. Лингвомдениеттану тіл мен мдениетті зара байланысын, атынасын азіргі заманны лтты-мдени сана сезімі трысынан арастырады жне оны тілдегі крінісін сипаттайды.
азіргі тіл білімінде ерекше дамып келе жатан когнитивті лингвистиканы негізінде тілді - адам дниетанымыны кілті, адам санасында алам туралы тсінікті раушы, таным модельдері арылы ашылатын білімні коды, шынды пен шындыты игеруші сана арасындаы днекер, сондай-а сана ызметіні нтижесі деп арайтын когнитивтік кзарас жатыр.
Когнитивтік лингвистика тіл мен сол тілді иесі адам санасын ттастыта арастырып, тілдік білімді адам миыны жемісі, крделі ассоциативті-вербальды рылым, болмысты рух пен ой бірлестігінде танытушы жйе ретінде кешенді сипаттауа негізделеді. Когнитивтік рдісті негізгі айырым белгісі тілді жааша зерттеуде жаа тсілдер егізуде ана емес, таза танымды бадарыны жаалыында, тілді танымды трыдан арауында.
Когнитивтік лингвистиканы негізгі мселелеріні бірі – когнитивтік маына. Тілдік бірліктерді маынасы адамны ойлау жйесімен атар арастырылады. Бл баытты басты назар аударатын негізгі ымдары: «лем бейнесі», «лемні тілдік бейнесі», «лем моделі» немесе «когнитивтік модель». Когнитивтік маына тіл арылы рылып берілетін танымды апарат ретінде арастырылады. Когнитивтік семантика – сол тіл арылы рылып берілетін адам санасындаы концептуалды білімді таным моделі арылы зерттейтін ылым.
Тіл біліміні азіргі даму кезеі рылымы ртрлі тілдерді салыстыра-саластыра зерттеуге деген ызыушылыты артуымен сипатталады жне функционалды, прагматикалы, когнитивтік, антропоцентристік, лингвомдениеттану жне баса да парадигмаларды атар мір сруімен ерекшеленеді. Осы парадигмаларды ортасында жеке тла мен адам ызметіні леуметтік жаына деген ызыушылыты арттыратын антропоцентрлік дістеме тр. Аталан баыттарды зерттеу нысаны – тіл мен мдениет.
Мдениет – халы дамуындаы рпатан-рпаа беріліп отыратын лтты ндылытар жиынтыы. р лтты ана тілінде оны бкіл мірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дниесі, яни, мдениеті крініс табады. Тіл мен мдениет-оам дамуыны леуметтік азыы. Тілді леуметтік маызы тіл мен мдениетті, тіл мен оамды бірге алып араанда ана ашылады. Адамны жан дниесі мен болмысыны, мдениетіні алыптасуына лкен лес осатын халыты баа жетпес байлыы – оны тілі. Тіл – мдениетті кзі, лт міріні айнасы. Тіл мдениеттен тыс мір срмейді, себебі ол мдениетті бір крінісі. Ал, кез келген мдениетті трлері, атаулары тіл арылы бейнеленіп, тілді кумулятивтік ызметі арылы рпатан-рпаа жеткізіледі.
Сонымен, тіл – халыты мдениеті, салт-дстрі, адір ттатын заттары мен ндылытар дниесіні, оршаан ортаны т.б. мір сру лгілерінен хабардар ететін рал. Мдениет – адамны тілде крініс табатын бкіл рухани мірі, тжірибесі.
Жмысты «Aылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді концептілік рылымы жне коннотативтік маынасы» деп аталатын екінші блімінде тееуге логика-философиялы жне лингвистикалы трыдан малмат беріліп, аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді маына алыптасу негіздері жне маыналы-таырыпты топтары аныталып, екі тілдегі фразеологиялы тееулерді концептілік рылымы, концепт трлері жне коннотативтік маынасы, фразеологиялы тееулерді екі тілдегі «жаымды» жне «жаымсыз» мазмндаы концептілер трлері топталып арастырылып, оларды састытары мен айырмашылытары, р тілге тн ерекшеліктері айындалды.
Тееу - танымды ызметі зор, е кне, рі арапайым, тілде жиі олданылатын логикалы теестіру тсілі. Шынды лемді тануды исынды ралы бола отырып, тееу мейлінше кп ырлы, мазмнды тілдік былысты білдіреді. Ойлау рісі ретінде тееуді дниені эмоционалды трде абылдауы жне ондаы айсы бір былысты салыстыра баалау трысынан андай да бір нысана мн берудегі салмаы ерекше. Философиялы жатан арастыранда, тееу адамны абстрактілі ойлауын дамытуды крінісі болса, лингвистикалы трыдан осы ойды тілдік олданыста бейнеленуі. Сонымен бірге тееу – сипатталушы нысанны бейнелілік, кркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын кшейтетін кркемдік діс. Тееу – сас, орта белгілерді негізінде бір затты екінші затпен салыстыру арылы сипатталушы нрсені бейнелілік, кркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын кшейтетін, сол нрсені жаа ырынан, поэтикалы ырынан таныстыратын рі стильдік тсіл, рі таным ралы. Баса тілдік бірліктер секілді траты тееулер де адамны танымды ммкіндігін тілдік абілетімен сабатастырудан бастау алатындытан, басты назар оларды когнитивтік негіздеріне аударылады.
Фразеологиялы тееулер фразеологизмдерді баса трлерінен зіні логикалы рылымы, компаративті маынасы мен стильдік ызметі арылы ерекшеленеді. Фразеологиялы тееулер табиатын зерттеуде фразеологиялы тееу мен метафораны зара байланысы, састыы мен айырмашылытарына тоталу ажет. Осы мселеге арналан ылыми ебектерде фразеологиялы тееулер мен метафоралар тілде атар олданылады, себебі олар зара тыыз байланысты деген пікір бар. Тееу мен метафораны ортатыы – оларды заттар мен былыстар негізінде фразеологиялы ассоциация жасауынан крінеді. Алайда, оларды мазмн жаынан ажыратып арастыран жн. Тееуде салыстырушы тееу заты жне оан ажетті негіз бар. Ал метафораа ондай негіз ажет емес. Фразеологиялы тееулер екі затты салыстыруды нтижесі болса, метафоралар – оларды састыыны нтижесі She is a fox – ол тлкі; She is as sly as a fox – ол тлкідей у, айлакер.
Фразеологиялы тееулер кез келген тілді фразеологиялы орыны елеулі блігін райды. Тееу – кркем ойлауды лтты ерекшеліктері жинаталан, дниетанымны лтты згешеліктері бас осан логика-философиялы жне лингвистикалы категорияларды санатына жатады.
Тееу лингвистикалы категория ретінде азіргі тіл біліміні жаа баыттарыны бріні де зерттеу нысаны бола алады. Бл баыттарды ішінде рылымы р трлі тілдердегі фразеологиялы тееулерді лингвомдениеттану жне когнитивтік лингвистиканы негізгі станымдарына сйене отырып салыстырмалы-саластырмалы зерттеу жргізуді мні ерекше. Себебі халыты дниетанымы, мірге жне оршаан ортаа деген кзарасы, салт-дстрі, кіл-кйі р халыты жалпы фразеологиясынан, оны ішінде сіресе, фразеологиялы тееулерден крініс табады. Фразеологиялы тееулер жекелеген мір былысына наты баа беретін, асырлар бойы атадан балаа мра ретінде беріліп отыратын, р халыты мірінен ызыты деректерді з бойына жинатаан халы мрасы. Сондытан, туыстас, не туыстыы жо тілдердегі фразеологиялы тееулерді лингвомдени жне лингвокогнитивтік трыдан зерттеу р тілді рнек бояуын, лтты ерекшелігін, менталитетін, айталанбас асиетін танып білуге, оларды маына алыптасуындаы жне тілдік олданыстаы асиеттерін ашуа ммкіндік береді. Осы трыда туыстыы жо аза жне аылшын тілдеріні фразеологиялы тееулеріні маына алыптасуыны негізін ашу ерекше мнге ие. Тееулерді ішкі мазмнын анытауда ужтану теориясына жгінген жн. Уждеме теориясына сйене отырып, бастапы еркін тіркестер негізінде жасалан фразеологизмдерді тп тркініне зер салып, ужін айындау, сол арылы тіркесті алыптасу тп кзін тауып, зіндік ерекшеліктерін ажырату арылы оларды мні мен мазмнын ашуа болады. Фразеологизмдерді фразеологиялы маынасы оларды ішкі маыналы рылымында жатан бейне арылы ужделеді. Мысалы, аза тіліндегі мырсадай жынаан, ма сіген судай, сліктей жабысты, аылшын тіліндегі dumb as a fish (балытай тілсіз), as brave as a lion (арыстандай айбатты), dance like an elephant (пілше билеу) сияты тіркестерді фразеологиялы маыналарыны ішкі формасы айын, яни оларды маыналары ішкі формалары арылы ужделіп алыптасан.
Фразеологизмдерді ішкі формаларыны тасалануынан оларды маыналарыны кгірттенуі шыады. Ондай фразеологизмдерді сырын, жасалу тркінін тілді ішкі задылытарынан грі экстралингвистикалы факторлар мен этимологиядан іздеу ажет. Мысалы, крі ойды жасындай жасы алды фразеологизмі ой тлігіні тіршілік ету мерзімін (10 шаты жылдай) баылаудан туан. Осы жайт ауыс мнде жасы лайан адама атысты айтылатын бейнелі тіркесті тууына негіз болан. Аылшын тіліндегі to fight like Kilkenny cats (Килкени мысытарындай айасу) - лімге бас тігіп ырысу деген маынада олданылатын фразеологизмні алыптасуына ХVII. Kilkenny мен Irishtawn алалары арасындаы антгісті аяы екі аланы да ирап бітуіне келген тарихи уаиа негіз болды.
аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді басым кпшілігі «Адам» атты маыналы макротопа жатады, оларды маынасы адам мен оны оршаан лемні зара рекетін бейнелейді. Фразеологиялы тееулерді негізінде адам мірі мен ызметіні тстарын бейнелейтініне байланысты екі тілде оларды тмендегідей маыналы-таырыпты топтары аныталды:
1. Адам мінезі мен аыл-ой абілетін сипаттаушы ФТ-лер: аз.: арабайдай атыгез, дала бркітіндей ыраы; Аыл.: a memory like an elephant (сзбе-сз: есі пілдей), яни еске сатау абілеті жоары, тамаша, as blunt as a hammer (сзбе-сз: баладай аыма) яни топас, т.б. 2. Адамны жадай-кйіне байланысты ФТ-лер: аз.: се соан балытай, жарасын жалаан иттей, жаралы арыстандай аласрды; Аыл.: as miserable as a bandicoot – (алталы ртышандай) – баытсыз, аянышты, as still as a mouse – тышандай жасырынып тру т.б. 3. Адамны сырты келбетін сипаттаушы ФТ-лер: аз.: ырмызыдай ажарлы, а маралдай демі; Аыл.: as fair as a lily – лилия гліндей слу, pale as death - ліктей бозаран т.б.
4. Адамны мірі мен ызметін сипаттаушы ФТ-лер: аз.: тлкі уан тазыдай соына тсу, ит пен мысытай мір сру; Аыл.: as thick as thieves (бір-біріне рылардай жаын болу) – жан дос, айырылмас дос, to live like cat and dog – мысы пен иттей мір сру. 5. Адамны эмоциялы жадайын сипаттаушы ФТ-лер: аз.: найза стінде отырандай, тышан алан мысытай;Аыл.: to shake /quake/ tremble like an aspen leaf – кк теректі жапыраындай алтырау, to sit on a powder keg – о-дріге толы бшкені (кбіні) стінде отырандай. 6. Адамны баса бір адама немесе зата атынасын сипаттаушы ФТ-лер: аз.: жыландай жек кру, лындай шыырту, ойдай бауыздау; Аыл.: hate smb like poison – біреуді удай жек кру, flieng smb aside like an old boot – біреуді ажеті жо ескі ая киімдей латырып тастау, яни пайдаланып аланнан кейін зінен алыстату, уу.
7. былыстар мен заттарды сапасын сипаттаушы ФТ-лер: аз.: кзді жасындай таза (млдір), жаман тйені жабуындай (келіссіз). Аыл.: fresh as a daisy – маргаритка гліндей жас, жаа, cold as a frog – рбаадай суы. 8. Тсті сипаттаушы ФТ-лер: аз.: а бкенні таындай, орман тлкісіндей ызыл, сттей а; Аыл.: as white as driven snow/as milk – ардай/сттей а, as red as a turkey-cock – крке тауыты айдарындай ызыл. 9. Адамны таматану процесін сипаттаушы ФТ-лер: аз.: бурадай арш-арш шайнау, егінге тскен сиырдай жайпау; Аыл.: eat like a pig – шошадай ішіп-жеу, drink like a fish – балыша ішу. 10. Заттар мен былыстарды клемін сипаттаушы ФТ-лер: аз.: ойды малаындай, ешкіні асыындай, инені жасуындай; Аыл.: as light as a drum – барабандай жеіл, thin as a lath/rake – ескектей жіішке.
11. Араашытыты сипаттайтын ФТ-лер: аз.: есік пен трдей, ат шаптырымдай жер, озы/ой рісіндей жер. Аылшын тіліні фразеологиялы тееулеріні біз жинаан материал ішінде бл топа жататындары кездеспеді. 12. Уаытты сипаттаушы ФТ-лер: аз.: бие сауымдай уаыт, ст айнатымдай уаыт, ас аандай. Аталмыш топа да аылшын тіліні фразеологиялы тееулері біз арастыран материал арасынан кездеспеді.
Тееу бейнесі ызметін орындаушы семалар негізінде аза жне аылшын тілдерінде фразеологиялы теелеурді мынадай топтары аныталды:
1. Кнделікті ттыну заттар атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: сабынша бзылу, тозан бздей ыдырау; Аыл.: to fit like a glove - олаптай дл), as fat as butter - сары майдай толы. 2. й жануарлары атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: таасыз аттай тайанау, егінге тскен сиырдай жайпау; Аыл.: stubborn as a mule – есектей иар, squeal like a stuck pig – шала бауыздалан шошадай шыыру. 3. Табиат жне оршаан орта былыстарыны атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: блттай срлану, жауар кндей тнеру, желдей есу; Аыл.: look like thunder – кнні кркіреуіндей кріну, яни ашулы, ызалы, like greased lightning – найзаайдай шапша, жылдам. 4. А атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: ойа тиген асырдай, а маралдай керілу, жолбарыстай білекті; Аыл.: as agile as a monkey - маймылдай икемді, as cross as a bear – аюдай ашулы, as cunning as a fox – тлкідей айлалы. 5. с атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: тора тскен ырандай, блблдай сайрау, жнін жлан тырнадай; Аыл.: as drunk as (a boiled) an owl – жапалатай мас, as gay as a lark – бозторайдай кілді, as a mild as a dove – кгершіндей жмса. 6. Жндік атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: ара рттай аптау, шыбындай ырылу, аш кенедей жабысу; Аыл.: as merry as a grig – кк шегірткедей кілді, ants in one’s pants – шалбар киген мырсадай, яни ыайсыз, мазасыз сезіну. 7. сімдік атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: тікендей адалау, ызыл глдей лпыру, жел соан амыстай жапырылу; Аыл.: grow up like mushrooms – саыраулатай су, кбею, shake as a leaf – жапыратай дірілдеу, stick to smb like a bur – біреуге ошаандай жабысу. 8. Діни атаулара байланысты жасалан ФТ-лер: аз.: жын рандай жлыну, кктен тскен періштедей, иманындай сатады. Аыл.: a certain as preachig – діни уаыздай шын, айын, as safe as a church – шіркеудей сенімді, берік, as ugly as sin – кндай рейлі, орынышты. 9. Азы-тлік атауларынан жасалан ФТ-лер: аз.: айрандай йып отыру, бал айматай, бала ашытан ымыздай. Аыл.: as brown as a berry – жидектей оыр, яни кнге кйген, as full as an egg is of meat – етке толы жмыртадай толы, толы, толтырылан. 10. Ауру атауларына байланысты жасалан ФТ-лер: аз.: сзектен трандай. Аыл.: avoid like the leper – алапес ауруынан ашандай, to avoid someone or smth like the plague – чума ауруынан ашандай. 11. Балы атауларына байланысты жасалан ФТ-лер: аз.: а сазандай блынды, тмсыы таса тиген бекіредей, шабатай шпірлету; Аыл.: as flat as a flounder – камбала балытай теп-тегіс, жазы, close/dumb as an oyster – устрицадай ндемеу, мылау, аузын ашпау, swim like a fish – балытай жзу. 12. Тарихи оиалар мен тарихи тлалара байланысты жасалан ФТ-лер: аз.: Абылай аспас асудай, Атымтайдай жомарт, Наушаруандай діл; Аыл.: as game as Ned Kelly – Нед Келлидей кшті. Нед Келли ататы арашы, as old as Methuselah – Мафусаилдай (библия кейіпкері) крі, ескі, as pleased as Punch – Панчодай (кше кезіп жретін уырша театрыны кейіпкері) разы, риза.
аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді жалпы маынасы мен фразеологиялы маынаны жасаудаы тееу бейнесінде олданылатын йыты сздерді зерделей келе тмендегідей тжырым жасауа болады:
1. Маыналы жіктелу трысынан аза тілінде ФТ-ді 12 негізгі маыналы тобы, ал аылшын тілінде 10 маыналы тобы аныталды. Аылшын тілінде араашыты пен уаытты сипаттайтын ФТ-лер біз жинаан материалда кездеспеді.
2. Тееу бейнесі ызметін атаратын йыты сздер екі тілде де 12 таырыпты топты атауларынан жасалады. Дегенмен, бір таырыпты топа жататын ФТ-лер саны екі тілде бірдей емес. Мысалы, аылшын тілінде сімдік атаулары, діни атаулар, с жне жндік атаулары кбірек кездессе, аза тілінде й жануарлары, кнделікті ттыну заттар атаулары саны жаынан ФТ-лер жасауда басымыра олданылады. Екі тілде де фразеологиялы тееулер негізінде адамны мірі мен ызметін, сипаты мен ртрлі асиеттерін, мінез-лын т.б. асиеттерін бейнелі сипаттау шін олданылатыны байалады.
3. Тілде крініс табатын лтты ерекшеліктер фразеологизмні рамындаы лтты мдени компонентімен байланысты. Мселен, й жануарларыны таырып тобын араса, аза тіліні фразеологиялы тееулерінде кбіне жылы, ой, тйе компоненттері, ал аылшын тілінде шоша, тауы, аз компоненттері жиі олданылады, яни кей атауларды фразажасамды белсенділігі аза тілінде жоары, аылшын тілінде тмен болса, ал кейбір атауларды осы асиеті керісінше аылшын тілінде жоары, аза тілінде тмен болып келеді.
Дниетаным, ойлау абілетінде саластырылушы тіл иелері халытарда орта боланымен, мір сру жадайы, табии орталыындаы айырмашылыа атысты бейнелеу, суреттеу, серлеу нысандары мен эмоционалды жаынан аланда р халыты зіндік лтты ерекшелігі бар. Мысалы, аза тіліндегі ызды жиан жгіндей деген фразеологиялы тееуді аылшын тілінде баламасын табу те иын. Бл – аза халыны кшпелі трмыс-тіршілігі, мір салтымен байланысты семдікті танытуды крінісі. Сол сияты, аылшын тіліндегі (as) dumb as a woolden Indian (сзбе-сз: дкен алдында тран индеецтей), жалпы топас, аыма деген маынада олданылады. Жарнама ретінде Америкада темекі сататын дкендерді алдында индеецті ааш мсіндерін ою осы елді дстріне жатады. Ал американдытар тсінігінде ертеде индеецтер аыма, топас деп бааланан.
Келтірілген мысалдардан тееу бейнесіні негізі ретінде екі тілде р трлі маыналы топтарды рамына кіретін атаулар олданылатыны крінеді. Оларды олдану аясында р тілге тн ерекшеліктермен атар, екі тілге де орта белгілері де кездеседі. Бл айтылан ой фразеологиялы тееулерді концептілік рылымы мен коннотативтік маынасына талдау жргізу арылы дйектеледі.
Тіл білімінде «концепт» термині алаш рет ХХ асырды алашы жартысында оршаан орта былыстарын тіл лемінде бейнелеу мселелерін зерттеуге байланысты пайда болды. Соы жылдары тіл білімінде «концепт» теориясы лингвистикалы сипатта наты, жан-жаты бір тілді ішіндегі материалдар негізінде де, туыс немесе туыстыы жо р трлі тілдер материалдары негізінде де салыстыра-саластыра зерттеле бастады. ылыми ебектерде «концепт» ымына берілген р трлі анытамалар кездеседі. Егер В.В.Колесов «концепт – сзді маыналы дамуыны е соы шегі, мдениеттегі мазмнды атары молайан ым» десе, В.С.Кубрякова «концепт» - адамны санасында, психикалы жйесінде алыптасан лем бейнесіні мазмнды бірлігі» деп тсінсе, В.Н.Телия концептіге белгілі бір объект туралы барлы малмат жиынтыы деген анытама береді. Ал А.П.Бабушкин «концепт – жымды санадаы менталды бейнені дара белгілері» деген тсінікті алыптастыра отырып, рбір концептілік бірлікті лтты концептілік рісте зіндік орны болатындыын, белгілі бір зат не былыс жнінде білім дегейіне орай жеке тланы санасында концепт трлеріні алыптасуы рилы болып келетіндігін дйектейді [10].
Концепт сзбен де, сз тіркесімен де, фразеологиялы бірліктер арылы да беріле алады. Сзді концептісі оны маыналы жне ассоциативтік рісі арылы аныталады. Осы рісте саталан апарат когнитивті жне прагматикалы мні бар элементтерден трады. Концептілік зерттеу этносты лексикасы мен фразеологиясында саталан лемні мдени-лтты бейнесін ашуа ммкіндік береді. рбір этнос оршаан лемді зінше таниды, яни зіндік «лемні тілдік бейнесін» жасайды. Этнос мдениетін з ішінде ынуда мдениетті тсінуді кілті болып табылатын тірек концептілер ерекше орын алады. Сондытан тірек концептілерді талдау арылы лтты мдениетті даму алпын, азіргі мірдегі жай-кйін біле аламыз. Концепт этносты рухани міріні жымды азынасы жне ол рашан мдени ректе болады, сондытан да ол лтты ерекше дниетанымды тсінуде басты компонент болып саналады. «Концепт дегеніміз – этномдени санада саталан, белгілі бір лтты рпатан-рпаа берілетін ышам, рі тере маыналы шынды болмыс, лтты мдени ндылытары жніндегі сан асырлы тсінігін білдіретін рылым» [6, 15]. Зерттеу жмысымызда концепт ымы адамны лем туралы мдени тсініктеріні жиынтыы болып табылатын лемні тілдік бейнесі ретінде тани отырып, дниетанымымыздаы лем туралы аиат болмысты бейнелейтін когнитивтік бірлік ретінде арастырылады.
Когнитивтік парадигмадаы басты принцип – антропоцентристік кзарас, себебі тілді функционалды-коммуникативтік жйесінде адам басты орына ие. Тілді когнитивтік кеістігінде «Адам» концептісі р трлі тілдік бірліктер арылы беріледі. Соларды ішінде осы концептіні кріністеуде фразеологиялы тееулерді алатын орны ерекше, себебі олар адамны р трлі ыры мен сырын сипаттауда олданылады. Адамны р илы асиеттерін негізге ала отырып, аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді лингвокогнитивтік трыдан концептілерге блініп талданды. Талдау негізінде екі тілдегі концепт трлері аныталды:
«Ойсурет» концептісі
«Ойсурет» концептісі белгілі бір лтты дниетанымында алыптасатын санадаы бейнелерді арабайыр суреті. Мысалы, аза тіліндегі мрнын тескен тайлатай тееуі тайлаты трмыста пайдалануа йрету шін екі жасында мрнын тесетін дет-рыпа байланысты пайда болан. Абстрактілену нтижесінде адама атысты олдананда, осы сурет ойсурет болып кз алдымыза келеді. Бл бейнелі тееу айтаннан шыпайтын адамдара атысты олданылады.
Аылшын тіліндегі Grin like a Cheshire cat (сзбе-сз: Чешир мысыы секілді клу) фразеологизмі бір кездерде Англияны графты ауданы Чеширде жасалатын ірімшікті трін жымия кліп тран мысыты тріне келтіріп дайындаан. Осы оиаа байланысты пайда болан бл тіркес тілде р кез клімсіреп жретін жайдары адама атысты олданылады, кейде мысыл ретінде де айтылады.
«Фрейм» концептісі
Фрейм – белгілі бір концепт тірегінде жинаталан тілдік бірліктер. Бл бірліктер наты бір концептіге ассоциацияланан негізгі, арапайым, ммкін болатын апаратты береді. Сонымен атар фреймдер сол оама тн ерекшеліктерді анытап суреттей алады. Фрейм концептісі ойсурет концептісіне сас, дегенмен, ойсурет концептісінде статикалы кй басым болса, фреймде динамикалы кй басым. Мысалы: аз.: ала тайдай блдірді, тыран бурадай зіркілдеді, мырсадай аптады. Осы атардаы ала тайдай блдірді фразеологизміні пайда болуы халы міріні тарихи кезедеріне байланысты. Халы жырында алматар ттиылдан, дамылсыз шабуыл жасап ноайлы азатарын абыржыта бергені айтылады. Бір кні байлаудан босанып кеткен ала тай ауылды айнала дрілдете шауып, малды ркітеді. Жау келіп алды екен деп ойлаан азатар оныстарын тастай ашады. Кейін байаса, шапан жау жо, елді блдіріп, малды ркітіп жрген ала тай екен. Содан былай халы «елді ала тайдай блдірген», деп жртты дрліктіріп, абыр-сабыра душар ететін адама байланысты олданады.
Аыл.: (as) cross as a bear (with a sore head) – сзбе-сз: басы ауыран аюдай ашулы болу. Осы фразеологизмні шыу тркіні ертеректе асйек ашылар аюлара иттерін айтатап салатын боландыында жатыр. Итке таланан аюды кзі ызарып, аарланып ызаланатыны белгілі. Аюды сол кейпі, тп негізі кгірттенгенімен, бейнелеу ралы ретінде аурудан ме-зе кй кешкен, ашуа мінген адама атысты олданылады.
«Схема» концептісі
Бл концепт жазыты, кеістік, биіктік, лшем, уаыт семаларыны объективтенуі арылы жасалады. аза тіліндегі бие сауымдай уаыт тіркесі халыты зіндік уаытты лшеу ерекшелігінен туындаса, озы кшіндей жер тіркесі озыларды оныс аударанда жріп тетін араашытыын, яни «онша алыс емес» деген ымды білдіреді. Аылшын тіліндегі as big as a barn (сзбе-сз: оймадай, амбадай ке, лкен) тіркесінде тееу бейнесі клем лшемі ретінде олданылып тр.
«Сценарий» концептісі
Бл концептіде рекет етуші біреу болмай, бірнешеу болуы шарт жне олар бір-біріне арсы рекет етеді. Бл концептіге аза тілінде абыройын айрандай ткті; анын сліктей сорды; жылыдай жусатып, ойдай ргізді; ршытай йірді т.б. фразеологизмдер жатады. Аылшын тіліндегі dance like an elephant (сзбе-сз: піл сияты билеу); sting like a wasp (сзбе-сз: ара сияты шаып алу); eat like a pig (сзбе-сз: шоша сияты жеу) т.б. фразеологиялы тееулер осы концептіге жатады. Сценарийде рдайым сюжеттік асиет, сюжеттік тр орын алады. Баса концептілерге араанда бл концепт ерекше трге ие, оны бойында озалысты, даму идеясын білдіретін семаларды болуы шарт.
«Логикалы-ымды» концептісі
Адамны ішкі дниесін, сезімін, кіл-кйін білдіретін фразеологиялы тееулер осы концептіге жатызылады. Бл концептіні клемі ке. Ол махаббат, уаныш, реніш, айы, атыгездік, баыт т.б. жеке-жеке концептілерді амтиды. Мысалы, аза тілінде: балаша мз болу, ботасы лген тйедей зарлау, жауатын блттай тнеру, жрегі аттай тулады, су сепкендей басылды т.б. кптеген фразеологиялы тееулерді, аылшын тілінде: as merry as a cricket (сзбе-сз: шегірткедей мз-мейрам), as agile as a monkey (сзбе-сз: маймылдай епті, шапша), as gay as a lark (сзбе-сз: бозторайдай кілді), as miserable as a bandicoot (сзбе-сз: алталы егеуйрытай аянышты), as happy as а king (сзбе-сз: корольдей баытты) т.б. фразеологиялы тееулерді осы концептіге жатызуа болады.
Сонымен, аза тілінде де, аылшын тілінде де жоарыда сз болан бес концепті бесеуі де орын алан. Біра р концептке байланысты екі тілде састытар мен ерекшеліктер бар. Ол ерекшеліктер е алдымен фразеологиялы тееулерге негіз болан атаулара байланысты. Егер аза тілінде барлы концептілерде тееуді бейнесі негізінде кбіне й жануарларыны, адамны кнделікті мір сруде олданатын заттарды, халыты дниетанымыны ерекшелігін білдіретін табии былыстарды атаулары олданылса, аылшын тілінде жабайы адар жне с атаулары, аылшындарды ксібі мен шаруашылыына байланысты а аулау, теізде жзу, балы аулауа атысты заттар мен былыстарды атаулары алынады. Адам лтына, жарапиялы орналасуына, ксібі мен шаруашылыыны сас болмауына арамастан оршаан ортаны негізінен бірдей абылдайды, біра р тілде ол сол халыты тран ортасына, табиатына т.б. байланысты р трлі тілдік белгілер арылы крініс табады.
Мысалы, ашулы деген ым екі тілде де фразеологиялы тееулер арылы беріле алады. Дегенмен, азатар бл ымды арыстана, тыран бураа, жын буан басыа теесе, аылшындар кйеуі тастап кеткен йелге, аюа, брылдап айнаан суа теейді.
Яни, андай да бір зат, былыс, іс-рекетті бейнелей жеткізу шін халы зіні дниетанымына орай жете таныс, кілге онымды, бгде емес, белгілі бір сйкес нышандары, адекватты белгілері бар нрселермен салыстырып сабатастырады.
Аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді негізгі айырмашылыы тееу эталонынан крінеді. Мысалы, жануарлар атауларына байланысты, егер бір халы тееу эталоны ретінде жануарды бір асиетін алса, екінші халы оны баса асиетін негіз ылып алады. Егер жылан атауы аылшын тілінде даналыты симолы ретінде олданылса, аза тілінде ол ауіп-атер мен астыты эталоны. Сол сияты, рамында ой, ит т.б. жануарлар атаулары олданылан фразеологизмдерді де маыналары екі тілде сйкес келе бермейді. Дегенмен, екі тілде тееу эталоныны сас жатары да кездеседі: fox – тлкі улыты, lamb – озы жуастыты, bull – ба ашу-ызалыты, hare – оян оратыты эталоны ретінде екі тілде де олданылатынын креміз. Мысалы: as cunning as a fox = тлкідей у, as timid as a hare = ояндай ора, as mild as a lamb = озыдай жуас.
аза тіліндегі фразеологиялы тееулерді «жаымды» жне «жаымсыз» мазмндаы концептілері.
Фразеологиялы тееулерді алыптасуына адам санасында андай да бір ым тудыратын бейне себепкер болады. Белгілі бір фразеологиялы тееуді жасауда сз-дескриптор олданылады. Мселен, сз-дескриптор й жануары атауыны бірі болса, сол жануарды сырты бейнесі, мінез-лы, іс-рекеті т.б. жайлы мліметтер жинаталып, этнос мдениетіне сай траты тееу туындайды. Тееу рамында жануар туралы жиналан бл млімет астарлы мазмна ие болады.
Адам дниені танып білуде зіне белгілі бір ндылытары бар нысананы тадайды. оршаан ортадаы барлы заттар мен былыстар «жаман», «жасы» принципі бойынша бааланады, оларды жалпы нормаа, ережеге сайлыына арай арастырылады. Осы трыдан аланда аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді маыналарына арай «жаымды» жне «жаымсыз» мазмндаы концептілер деп бліп талдауа болады. аза тіліндегі фразеологиялы тееулерді «жаымды» мазмнда тмендегідей концептілері бар:
1. «Слулы» концептісі: ырды ызыл тлкісіндей, елікті лаындай, кер маралдай керілу, орды ызындай т.б.
2. «уаныш» концептісі: аты бйгеден келгендей, жерден жеті оян тапандай, а тйені арны жарыландай, кесі базардан келгендей, йелі л тапандай, наурыз кнінедей т.б.
3. «Жуасты» концептісі: тойан озыдай, ой аузынан шп алмас, ойдай жуас, кгендеген ойдай т.б.
4. «Кштілік», «батырлы» концептісі: арыстандай айбатты, нар атандай, жолбарыстай айратты, жараан бурадай алшылдау т.б.
5. «Жаынды», «досты» концептісі: егіз озыдай, біріні аузына бірі ткіріп ойандай, тонны ішкі бауындай, біреуді бауырындай кру т.б.
6. «Жылдамды» концептісі: шапан аттай зымырау, кідей шу, сайтандай жылт ету, аын судай екпіндеді, жай оындай атылды, жау уандай ашу.
7. «Мінез-лы» концептісі: Атымтайдай жомарт – сері, олы ашы кісі туралы айтылады.
8. «Тр-кескін» концептісі: ботаны кзіндей млдіреу, балып туан толан айдай, домаланан озыдай сйкімді, жаа туан лындай т.б.
9. «Аылдылы» концептісі: дана боп туандай, Атымтайдай аылды, арардай тсіл алу, Аплатондай аылды т.б.
мірдегі жаымсыз асиеттерді халымыз жан-жануарларды, хайуандарды, сондай-а кейбір заттар мен былыстарды намсыз, нашар асиеттерін адамны жаымсыз, намсыз жатарын бейнелі трде салыстырып крсетуге те шеберлікпен олдана білген. аза тіліндегі фразеологиялы тееулерді «жаымсыз» мазмндаы концептілері:
1. «Ызалану, ашулану» концептісі: а сайтаны стады, арыстандай тырды, асауа ры саландай тырды, жын буан басыдай блінді т.б.
2. «ыырлы» концептісі: сіркедей ан шыпас, ала тайдай бліну, аузына м йыландай, аузына тас саландай, кекіреге тойан текедей баылдады, кірпідей жиырылды т.б.
3. «Кедейлік», «ашты» концептісі: бордай тозды, жетім ызды тойындай, жылан жалаандай, кйедей жалады, тоал ешкідей болды, темір етіктен тегедей, темір таятан тебендей алды, тттай жалааш.
4. «Жанжалдасу» концептісі: итше ырылдасу, ит пен мысытай, о жыландай кру, абыройын айрандай тгу, ара талаандай ылды, аузын баадай ашырды, аюдай аырды, бидайша уырды, боздаан бордай етті, кшік иттей рді т.б. кптеген тееулер осы концептіге жатады.
5. «айыру» концептісі: аш кзендей бгілді, ботасы лген тйедей зарлады, ботадай боздады, боз інгендей боздады/зарлады, иттей лып алды, оздаан ойдай маырады, ойдай шулады, гіздей кірді, лардай шулады.
6. «Сйкімсіздік» концептісі: жаман тйені жабуындай, бетіні кіріне бес ит тойандай, жнін жлан тырнадай, мойны ырайдай, биті торайдай, инеліктей бралан т.б.
7. «Ебедейсіздік» концептісі: тайла тйедей тарпадау, сиырша тру, сзі тйеден тскендей, аюдай орбадау, дады судай тасызды т.б.
8. «орыныш» концептісі: інге кірген тышандай, ылышпен тілгендей, таяпен салып ткендей, таспен рандай, кеудені басандай, амшы рандай, жай соандай т.б.
9. «Ашкздік» конецптісі: аш асырдай, жемтікке онан кшігендей, араша ймелеу, жаналыштай жтыну, итше сыну, кесі аштан лген кісідей т.б.
10. «лсіздік» концептісі: клігі болдыран жолаушыдай, ктерем малша дрменсіз, кгендеген ойдай, се соан балытай, лсіз урайдай, болдыран тйедей браладау, иттей боп шаршау, бордай босау т.б.
Аылшын тіліндегі фразеологялы тееулерді «жаымды» жне «жаымсыз» мазмндаы концептілері.
1. «Аылдылы» концептісі. A mind like a steel trap (сзбе-сз: аылы рыштан жасалан апандай берік), as sharp as an owl (сзбе-сз: кідей дана, аылды), as smart as paint (сзбе-сз: суреттей икемді, аылды), as solemn as an owl (сзбе-сз: кідей дана), wise as Solomon (сзбе-сз: Соломондай дана, аылды), (as) wise as a serpent (абжыландай аылгй, аылды) т.б.
2. «Кштілік» концептісі. Бл концептіге as bold as a lion (арыстандай кшті), as strong as a bull (гіздей кшті), as strong as a horse (аттай кшті), like a Trojan (Трояндытай, яни трояндытай кшті, батыл), to fight like a lion (арыстандай айасу) сияты фразеологиялы тееулер жатады.
3. «Жылдамды» концептісі. As fleet as a deer (сзбе-сз: шыр, жйрік быдай), as swift as an arrow (сзбе-сз: отай жылдам), go out like a candle in a snuff (сзбе-сз: шам білтесіні кйесіндей жо болу), in two shakes of lamb’s tail (сзбе-сз: озыны йрыымен екі сермеуіндей тез), like greased lightning (найзаайдай жылдам), run like the wind (желдей есу) т.б. фразеологиялы тееулер адамны жылдам, тез жасайтын іс-имылын бейнелі трде крсету шін олданылады.
4. «уаныш»/«баыт» концептісі. As chirpy as a cricket (сзбе-сз: крокеттей кілді, уанышты), as happy as kings ( король сияты баытты), as merry as a marriage – bell (сзбе-сз: йлену тойы кезіндегі оыраудай уанышты), as merry as a grin (сзбе-сз: шегірткедей кілді), as pleased as Punsh (Панч секілді риза, кілді) т.б. фразеологиялы тееулер осы конептіге жатызылады.
5. «Байлы» концептісі. As full as an egg is of meat (сзбе-сз: етпен толтырылан жмыртадай толы), as rich as Croesus (сзбе-сз: Крездей бай), flow like water (судай ауда), like a dog’s dinner (сзбе-сз: итті тскі асындай, яни тамаша мол), live like a fighting cock (сзбе-сз: креске шыатын тештей мір сру, яни молшылыта ызы дурен сру), like pigs in clover (сзбе-сз: жоыша арасындаы шошалардай) т.б. фразеологиялы тееулер осы концептіге жатады.
6. «Слулы» концептісі. As fair as a lily (лилия гліндей слу), as graceful as a swan (аудай демі/нзік), pretty as a picture (суреттей демі), (as) beautiful as a Greek (сзбе-сз: Гректерді дайындай демі/слу) т.б. фразеологизмдер осы концептіден орын алады.
7. «Мінез-лы» концептісі. Адамны мінез-лын суреттейтін аылшын тіліндегі фразеологиялы тееулерге as tame as a chicken (балапандай кнімді), regular as clockwork (сааттай дл), right as rain (жабырдай берілген), as innocent as the baby unborn (кішкентай баладай аау), quiet as a mous (тышандай тыныш) т.б. жатады.
8. «Тр-кескін» концептісі. Адамны сырты тр-кескіні аылшын халыны дниетаным жне мдени ерекшеліктеріне сай бейнеленеді. Фразеологиялы тееуді бейнелі негізі ретінде кбіне кнделікті мірде пайдаланатын заттар, табиатта байалатын былыстар атаулары олданылады: as fat as butter (майдай толыша), as brittle as glass (шыныдай нзік), fresh as a daisy (маргаритка гліндей жас, жаа), like the cat who eat the cream (айма жеген мысытай) яни разы болу т.б.
«Жаымсыз» мазмндаы концептілерге жататын фразеологиялы тееулер адамны аыматы, ораты, ашкздік т.б. сол сияты жаымсыз жатарын суреттейді.
1. «Аыматы» концептісі. Бл концептіге as blunt as a hammer (сзбе-сз: баладай топас), as silly as a goose (сзбе-сз: аздай аыма), been in one’s bonnet (сзбе-сз: бас киімні астындаы арадай, яни есінен адасан деген маынада), ful like a Charley (сзбе-сз: зін Чарлидей сезіну – аыма), mad as a hatter (сзбе-сз: шляпа, алпа тігетін шебердей ессіз), mad as a March hare (сзбе-сз: Март айындаы ояндай жын соан, ессіз), т.б. аылшын тіліні фразеологиялы тееулерін жатызамыз.
2. «орыныш» концептісі. Аылшын тіліндегі fear somebody as the devil fears holy water (сзбе-сз: асиетті судан орыандай), like a rat in a trap (сзбе-сз: апана тскен егеуйрытай), look as if one had seen a ghost (сзбе-сз: елес кргендей), to shake/tremble like an aspen leaf (сзбе-сз: кк теректі жапыраындай дірілдеу/алшылдау), to sit on a powder keg (сзбе-сз: оа толы кбіде отырандай) т.б. фразеологиялы тееулер осы концептіге жатады.
3. «Кедейлік» концептісі. Аылшын тіліндегі as bare as the palm of one’s hand (алаандай тап-таыр), as bare as a bone (сйектей тап-таыр, жалааш), butterflies in the stomach (сзбе-сз: іштегі кбелектей, аш маынасында), hungry as a hawk (аршыадай аш), Mexican breakfast (сзбе-сз: мексиканецті таы асындай/аш паек – сигарета + стаан су), poor as a church mouse (сзбе-сз: шіркеу тышанындай кедей) т.б. фразеологиялы тееулер осы концептіге жатады.
4. «Мінез-лы» концептісі. A tongue as long as a stock-whip (сзбе-сз: тілі шыбыты зындыындай), as a hen with one chick (сзбе-сз: жалыз балапанды тауытай, яни тыныш таппайтын, беймаза), as bold as a thief (рыдай арсыз), as changeable as a weathercock (сзбе-сз: желбаыш секілді), as crooked as a dog’s hind leg (сзбе-сз: итті арты аяындай исы, ятсыз адама байланысты), like a bull at a gate (сзбе-сз: апа алдында тран бадай ашулы) т.б. фразеологиялы тееулер адамны р трлі мінез-лын сипаттау шін олданылады.
5. «Кіл-кй» концептісі. Бл концептіге ants in one’s pants (сзбе-сз: шалбар киген мырсадай), as sick as mud (сзбе-сз: балшытай лсіз, яни майан, айы басан), feel like nothing on earth (сзбе-сз: зін ткке трысыздай сезіну), like a bear with a sore head (сзбе-сз: басы ауыран аюдай сезіну), to be on pins and needles (инені стінде отырандай), to get into hot water (айнап жатан суа тскендей), like a cat on hot bricks (шоты стінде отыран мысытай) сияты адамны р трлі жадайдаы кіл-кйін бейнелейтін фразеологиялы тееулер жатады.
6. «Тр-кескін» концептісі. As dry as a mummy (урап алан, саудыраан мумиядай ары), as fat as a pig (шошадай семіз), as limp as a glove (сзбе-сз: олаптай еріксіз алжыраан), bandy as a bandicoot (сзбе-сз: алталы егеуйрытай исы ая), done up like a dog’s dinner, or dressed up like a dog’s dinner (сзбе-сз: итті кешкі асындай киінген) яни трпайы, дрекі киінген деген маынада т.б. адамны тр-пішінін, сырты крінісін сипаттау шін олданылатын фразеологиялы тееулер осы концептіге жатады.
7. «Ашкздік» концептісі. As greedy as a wolf (асырдай тойымсыз), as mean cat’s meat (сзбе-сз: мысыты етіндей сара), jump at something like a cock at a grocer (сзбе-сз: ашкздікпен бас салу), eat like a pig (шоша сияты жеу), jump at something like a cock at a groser (сзбе-сз: тарыа бас салан тештей) т.б. фразеологиялы тееулер осы концепт рамына кіреді.
аза жне аылшын тілдеріндегі фразеологиялы тееулерді жаымды жне жаымсыз коннотациясы жалпы аланда екі тілде де бірдей, біра р тілде тееу образы ретінде р трлі заттар мен былыстарды атаулары пайдаланатыны байалады. Егер аылшын тілінде тееу образы рлінде старды ішінде тауыс, тйес, жапала, аз лексемалары олданылса, аза тілінде ау, блбл, бркіт лексемалары олданылан. Аылшын тілі тееулерінде аза тіліне араанда тарихи адамдар, тарихи оиалар, жер атаулары сияты жалы есімдер тееу образы ретінде кбірек олданыс тапан.
Екі тілді фразеологиялы тееулерін лингвомдени жне лингвокогнитивтік трысынан талдау барысында олардан лтты дниетаным ерекшеліктері мен састытары бар екені аныталды. Ішкі мдени танымды коннотацияны сас не сйкес келуі, лтты дниетаным деген тсінікпен штасып, оны екі халыты дниетанымына орта болуына байланысты. Ал лтты дниетанымны ерекшелігі, оны тілдегі крінісі тіл иелеріні з даму тарихы, р трлі табии ортасы, салт-дстрі, трмыс-тіршілік, шаруашылы трлері т.б. жадайларына байланысты деп білеміз.
орытынды
Бгінгі аламдастыру, жаандандыру саясатыны аясында ылымдарды даму ккжиегін жаа баыттармен кеейту, айсыбір ылым саласы болмасын, оны "адами факторлармен, адами ндылытармен" бірлікте арастыру-адамзат ркениеті мен замана керуеніні ала тартып отыран кезекті талабы. лемдік олданбалы жне теориялы ылымдарды ішіндегі негізгі оамды, леуметтік коммуникацияны жетекші идеяларын жзеге асыруда масат еткен тіл ылымыны азіргі баыт-бадары асыр талабына толы жауап бере отырып, "адам-тіл-мдениет" штігіні аясындаы ты міндеттерді шешілуін кздейді.
азіргі тіл біліміндегі зара туыс жне туыс емес тілдерді салыстырмалы-саластырмалы тіл біліміні станымдары мен дістемелерін ке олдана отырып зерттеу- отанды жне шетелдік тіл біліміндегі ерекше дамып келе жатан жаа баыттарды бірі.
рылымы р трлі аылшын жне аза тілдеріні сздік орындаы сан алуан атауларды ішінде те жиі олданылатын, маынаа бай, олданыс ауымы ке тілдік бірліктерді бірі - фразеологиялы тееулер.
Фразеологиялы тееулерді басым кпшілігі лтты негізді арау ете отырып пайда болан. Олар – лт міріні айнасы, сондытан да бойында саталан лтты мдени негіздерге сйенеді, себебі ркениетті рісі аншалыты екені де тілден блек дние емес. Ендеше лт мдениеті лт тілінен блінбейді. Тіл мен мдениет - ркениет дамуыны е алашы кезедерінен бастап йлесімділік пен сйкестікте мір сріп келе жатан былыс.
Тілі, ділі, мдениеті, дниетанымды кзарасы р трлі аылшын жне аза халытарыны фразеологиялы тееулері жан-жаты, рылымы, ішкі форма, аялы білім, жаласа туындаан ауыспалы маына, концепт, лингвомдени трысынан зерттеу нтижесінде тіл-тілге тн орта задылытар, жалпыхалыты рухани дниелер, лттара тн танымды ерекшеліктер т.б. жнінде біратар жаа малматтара ол жеткізілді.
Аылшын жне аза тілдері фразеологиялы тееулерін таырыпты трыдан топтастыранда тееу образы ретінде келетін екі тілдегі атауларды кездесу жиілігі мен араатынасында айырмашылытар бары аныталды.
Фразеологиялы тееулерді лтты белгісі оларды маыналы ерекшеліктерінен айын крініс табады, себебі кез келген халыты бкіл мдени жне психологиялы крделі кешенін оны айталанбас ойлау тсілін жинатайды. Бл р тілді трлі бейнелерге сйенетіндігімен, маынасы орта боланымен, негізінде жатан бейнені р тілде зіндік бояуы болуымен аныталады. Дегенмен екі тілге орта бейнелерге ие фразеологиялы тееулер кездесетіні байалады. Бл былыс аза жне аылшын халытарыны дниетанымдаы кейбір тсінік састыын длелдейді.
Фразеологиялы тееулерді лтты-мдени маынасын оларды рамындаы лтты-мдени элемент білдіреді. лтты-мдени элементке р халыты зіне ана тн бейнелеу образдары жатады. Белгілі бір ана тілде кездесетін тілдік образдар баса тілдерде айталанып келмесе, олар рашан лтты болып табылады.
Халыты рухани мірі мен мдениетіні штасан тжірибесі лемні тілдік бейнесін бойына жинатаан концептілерде крініс табады. аза жне аылшын тілдеріндегі концепт трлерін саластыра келе ойсурет, фрейм, схема, сценарий жне логикалы-ымды концепт типтеріні екі тілге де орта екендігі айындалды. Жаымды/жаымсыз концептілік ріске енетін фразеологиялы тееулер р трлі атаулар негізінде алыптасанымен, фразеологиялы маыналары кп жадайда сйкес болып келеді. Ал оларды маыналы айырмашылыы тееу тіркесі диапазоныны алшатыына екі тілдегі фразеологиялы тееулер рамында бірдей сздерді болмауында, сз компоненттері мазмнында лтты мдениетті бейнеленуіне байланысты. Аылшын жне аза тілдеріндегі концепт рылымына ымды, баалауышты, бейнелілік компоненттер тн. Фразеологиялы тееулер жйесі екі тілде де р трлі бірліктер мен маыналы аяларды амтиды. р маыналы ріс микрорістерге, микрорістер – атарлара тарматалып когнитивтік модельдер райды.
Жаымды/жаымсыз концептілеріндегі когнитивтік модельдер фразеологиялы тееулерді санадаы рылымын руа, маыналы млшерін крсетуге, трлі асиеттерін сипаттауа ммкіндік жасайды. Тееулерді танымды модельдерін зерттеу тілді адаммен жне оны лемімен тыыз байланыста арауды басшылыа ала отырып жзеге асырылады.
Маыналы шебері мен олданыс аясы ке аылшын жне аза тілдеріндегі фразеологиялы тееулер жйесін лингвомдени трысынан салыстыра-саластыра талдау осы жйені екі тілде де лтты танымнан мол апарат беріп, лт-мдениет-ркениет жиынтыынан ралатын лемні тілдік бейнесін сипаттаудаы мні ерекше екені байалады.
Екі тілдегі фразеологиялы тееулерді пайда болу кздері р халыты тарихымен, затты жне рухани мдениетімен, мір-тіршілігімен тыыз байланысты. Оларды маыналарын, тарихи-этимологиялы кздерін лингвомдени жне лингвокогнитивтік талдау жргізу арылы ана ашуа болады.
Фразеологиялы тееулердегі жеке кріністер тек сол тілге ана тн ерекшеліктермен сипатталып, лтты наышпен бейнеленеді. Оларды лингвомдени жне танымды сипатын ашу лтты дниетанымны сыры мен ерекшеліктерін танып білуге септігін тигізеді.
Фразеологизмдерді, атап айтанда фразеологиялы тееулерді тек тлалы (формалы) жаынан ана емес, сонымен атар оларды маыналы, ымды, концептілік трыдан зерттеу арылы халытарды лтты болмысын, дниетанымын, рухани байлыын, мдениетін айындап, оларды келер рпаа жетуіне жадай жасалады. Ал туыстас немесе туыстыы жо тілдердегі фразеологизмдерді лингвомдени жне лингвокогнитивтік трыдан салыстыра-саластыра зерттеу арылы оларды тілдердегі састыы мен ерекшеліктерін ашу осы замандаы жаандану рдісіне байланысты мдениетаралы арым-атынас шін де маызы зор болма.
Зерттеу жмысыны болаша баыт-бадары.
Тіл біліміні антропоцентрлік жне когнитивті коммуникативті жаа даму кезеі фразеологизмдерге жаа кзараспен арауды, наты ізденістерді талап етеді. Диссертацияны тжырымдары мен нтижелері болашата р трлі тілдерді салыстыра-саластыра зерттеуде тіл білімінде этнолингвистика, лингвомдениеттану, когнитивтік лингвистика баыттарында жргізілетін ізденістерге, зерттеулерге жол ашады.
ОЛДАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – М., 1984. -370 с.
2. Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. – М., 1993. – 236 с.
3. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. – 207 с.
4. айдар.Т. аза тіліні зекті мселелері. – Алматы: Ана тілі. – 1998. – 304 б.
5. Исабеков С.Е. Картина Мира во фразеологических единицах неродственных языков // Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода. – Алматы, 2001. – С.13-17.
6. Ислам А. лтты мдениет контексіндегі дниені тілдік суреті: Автореф.дисс.... филол..д. – Алматы, 2004. – 50б.
7. оыров Т. аза тееулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 192 б.
8. абитов Т. Лингвомдениеттануа кіріспе. – Алматы, 1996. – 128 б.
9. Манкеева Ж. аза тілін зерттеуді когнитивтік негіздері // Тілтаным, 2001. - №4, - 39-44 бб.
10. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
11. Исина Г.И. Стереотипы и национальная языковая картина мира: Дисс.... док.филол.н. – Алматы, 2008. – 324 с.
12. Сабитова М.Т. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологии. – Алматы, 1999. – 179 с.
13. Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уждемесіні лингвомдени аспектісі: Дисс.филол..к. – Алматы, 2006. – 136 б.
14. Мытыбаева Т.Ж. аза жне аылшын тілдеріндегі анималистік фразеологизмдерді коннотативтік семантикасы: Дисс.филол..к. – Алматы, 2005. – 132 б.
15. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.: Международные отношения, 1996. – 411 с.
16. Лакофф Дж. Когнитивная семантика // Язык и интеллект. – М., 1996. – С. 143-184.
Диссертация таырыбы бойынша жарияланан маалалар тізімі:
- Тіл біліміндегі фразеологиялы тееулерді зерттеу мселесі// «Тілтаным» А.Байтрсынов атындаы тіл білімі институты, Алматы, –№4, 2007, – 106-109 бб.
- Фразеологиялы тееулердегі лтты-мдени компоненттері// Технология, мдениет жне тіл кеістігіндегі адамны рлі. Халыаралы ылыми–тжірибелік конференциясыны материалдары.– Алматы, 26-27 суір 2007, – 13-17 бб.
- аза тіліндегі фразеологиялы тееулерді маыналы ерекшеліктері// азастан лем ркениеті арым-атынасыны тоысы. ылыми конференцияны материалдары. Алматы, – 2007, – 102-106 бб.
- Салыстырмалы жне саластырмалы фразеологияны зекті мселесі// Мемлекеттік тілді дамуындаы жаа рдістер. Республикалы ылыми-тжірибелік конференциясыны материалдары. Шымкент, – 2007, – 60-64 бб.
- Тееу категориясыны тіл білімінде зерттелуі// аза тіл білімі мен тркітану мселелері. Халыаралы ылыми-теориялы конференцияны материалдары. Алматы, – 2007, – 244-246 бб.
- Аылшын тілі фразеологиялы тееулері семантикасындаы бейнелік-аялы негіздер// «Хабаршы» л-Фараби атындаы аза лтты университеті, Алматы, – № 1,2008, – 273-276 бб.
- Аылшын жне аза тілдеріндегі тедестіру семантикасына ие предикативті типтегі фразеологиялы тееулер// «Хабаршы» Абылайхан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университеті, – Алматы, № 2,2008, –72-75 бб.
Резюме
на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата
филологических наук по специальности 10.02.20- сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание
Агабекова Балжан Нуртазаевна
Национально-культурный аспект фразеологических сравнений в английском и казахском языках
Вопрос о соотношении языка и культуры является центральным в современной лингвистике, характеризуется идеей антропоцентризма. Формирование данной парадигмы привело к интересу проблематики в сторону человека и его места в культуре. С позиции антропоцентрической парадигмы человек познает мир через осознание себя, своей творческой и предметной деятельности в нем. В свете антропоцентрической парадигмы в лингвистике изучение лингвокультурологических проблем приобретает в современном языкознании особую значимость.
Данное диссертационное исследование выполнено в рамках лингвокультурологического и лингвокогнитивного подходов. Национально- культурная природа фразеологических сравнений английского и казахского языков рассматривается в аспекте национально-культурной специфики народа-носителя рассматриваемых языков и культур в сопоставительном плане.
Актуальность предлагаемого исследования обусловлена значительным расширением парадигмы лингвистических исследований на современном этапе. Применяя новые методы и приемы современной лингвистики, как лингвокультурологический и лингвокогнитивный анализы фразеологических сравнений в двух неродственных языках в сопоставительном плане, выявить сходств и различий, объяснить лингвокультурологическые факторы, повлиявших на их специфику, выделить виды концептов и дать анализ их когнитивного значения в английском и казахском языках, определяет актуальность данной работы.
Объектом исследования являются фразеологические сравнения в английском и казахском языках.
Предмет исследования – сопоставительный лингвокультурологический и концептуальный анализ фразеологических сравнений с национально- культурным компонентом в двух неродственных языках.
Цель работы состоит в исследовании сопоставительного лингвокультурологической и лингвокогнитивной природы фразеологических сравнений для определения сходств и различий в их семантике роли влияния культуры народа в образовании фразеологического значения и в формировании различных концептов в рассматриваемых языках.
Научная новизна исследования заключается в том, что впервые рассматриваются фразеологические сравнения английского и казахского языков в сопоставительном плане в линвокультурологическом и лингвокогнитивном аспектах.
