ОЖ: 631.173 (574) олжазба ында
Суеубаев Жалас
азастан ауыл шаруашылыыны техникалы базасын дамыту жолдары
08.00.05 – экономика жне халы шаруашылыын басару
(ауыл шаруашылыы)
Экономика ылымдарыны кандидаты
ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны
авторефераты
азастан Республикасы
Астана, 2010
Жмыс М. Тынышпаев атындаы аза клік жне коммуникация академиясында орындалды
| ылыми жетекші: | экономика ылымдарыны докторы К.К. Абуов |
| Ресми оппоненттер: | экономика ылымдарыны докторы Б.Е.Рустембаев |
| экономика ылымдарыны кандидаты А.Ж. Искаков | |
| Жетекші йым | аза лтты аграрлы университеті |
орауы 2010 жылы « 28 » азанда саат 10.00-де С. Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университеті жанындаы Д 18.08.01 диссертациялы кеесіні мжілісінде теді.
Мекен-жайы: азастан Республикасы Астана. Жеіс даылы, 62-й.
Диссертациямен С. Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні кітапханасында танысуа болады.
Автореферат 2010 жылы «_____» _____________таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы,
экономика ылымдарыны докторы М.Ш. Кенжеболатова
КІРІСПЕ
Зерттеу таырыбыны зектілігі. азіргі заманы жадайдаы ндірісті механикалы ралдары кез келген материалды ндірісті негізін райды. ндірістік дерістерді кешенді механикаландыру мен автоматтандыру шін олданылатын ндірісті техникалы ралдар жиынтыы мен олара жндеу-техникалы ызмет крсету ндірісті техникалы базасын райды.
ылыми-техникалы ілгерілеуді дамуына байланысты техникалы база ндіріске ебек німділігін, німді алу шыындарын немдеуді амтамасыз ететін заманауи, жоары німді машиналарды ендіру негізінде дайы жетілдірілуі тиіс.
Ауылшаруашылы ндірісінде техникалы база ерекше рл атарады, онда р трлі ндірістік дерістерді орындау ата трде белгілі бір мерзімге ие болады. Сондытан да техникалы ебек ралдарыны рамы олданыстаы технология мен технологиялы дерістерді орындауды агротехникалы талаптарына сйкес болуы тиіс.
Ауыл шаруашылыыны техникалы базасы халы шаруашылыыны баса да техникалы базаларынан техникалы ебек ралдарыны міндетімен жне рамымен ерекшеленеді. Біріншіден, бл саланы зіне тн спецификасы – ндіру табии биологиялы дерістерді олдануа байланысты. Осыны нтижесінде бл жерде топыраты деуге, ауылшаруашылы даылдарын сіруге жне мал сіруші фермалара арналан машиналар мен механизмдерді саны басым болады.
Екінші жаынан, ауыл шаруашылыы зіні аз айтарымы мен за капитал айналымы салдарында инвестициялау шін ызыушылы тудыра оймайтын сала болып есептеледі. Сондытан да техникалы базаны алыптастыру мен дамыту баяу жне кбінесе шаруашылыпен айналысатын субъектілерді аржылы жинаыны есебінен жреді.
азіргі заманы жадайда ауыл шаруашылыыны техникалы базасы барлы жаынан тозыы жетті жне едуір инновациялы жаартуды ажет етеді. Ауылшаруашылы ндірісіні тиімділігі, елімізді азы-тліктік ауіпсіздігі кбінше оны техникалы базасыны жай-кйіне туелді.
Аталмыш мселелерге арналан ылыми зерттеулерде негізінен машина-тракторлы паркті жаарту, техникалы ызмет крсетуді йымдастыру шін ауылшаруашылы машиналарыны трлері мен лгілерін тадау мселелері арастырылады.
Таырыпты зерттелу дегейі. Диссертациялы жмыс ызмет крсету нарыын талдау, оны жмыс істеу механизмі мен ауылшаруашылы ксіпорныны материалды-техникалы базасын алыптастыру мен дамытуды зерттеу саласындаы теориялы жне дістемелік зерттеулерге негізделеді. Осы мселелер Х. Вэриан, В.М. Гальперин, В.Д. Грибова, В.П. Грузинов, Г.Л. Журавлева, Ю.А. Конкин, Л.П. Кормановский, Л.Ф. Кормаков, М.А. Кочанов, Я.В. Краснощеков, А.Е. Немцев, А.Л. Пустуев, А.Э. Северный, А.Н. Семин, В.И. Черноиванов жне т.б. сияты шетелдік авторларды, сондай-а К.К. Абуов, А.М. Аюлов, В.В. Григорук, С.С. Еспаев, Т.И. Есполов, Н.И. Ибришев, Ж.К. Корасбаев,.Е. баев, М.М. Мхамбеков, Б.Е. Рстембаев, Л.С. Сейітбеков, П.И. Чужинов, К.Ш. Шайымбетов жне т.б. сияты отанды алымдарды ебектерінде крініс тапан.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Зерттеуді масаты – азіргі заманы жадайда ауыл шаруашылыыны техникалы базасын дамыту жолдарын анытау. Ала ойылан масат келесі міндеттерді шешуді кздейді:
– ауыл шаруашылыыны техникалы базасын алыптастыру мен дамытуды теориялы жне діснамалы аспектілерін зерттеу;
– ауыл шаруашылыындаы техникалы базаны йымдастыру-экономикалы даму жадайына талдау жргізу;
– нарыты бсекелестік жадайындаы ауыл шаруашылыы базасыны негізгі даму баыттарын длелдеу;
– ауыл шаруашылыындаы ызмет крсету кооперативтері жмысыны йымдастырушылы-экономикалы негіздерін зірлеу;
– ауылшаруашылы ндірісіні техникалы базасыны инновациялы дамуы шін ауыл шаруашылыы мен ауылшаруашылы машина жасау арасындаы саларалы байланысты кшейту ажеттігін длелдеу.
Зерттеу жмысыны нысаны – ауылшаруашылы ндірісіні техникалы базасын алыптастыру жне дамыту дерістері.
Зерттеу жмысыны пні – ауыл шаруашылыын техникамен амтамасыз ету дерісінде туындайтын экономикалы жне йымдастырушылы атынастар жиынтыы.
Зерттеуді теориялы-діснамалы негізі. Шетелдік жне отанды алымдарды материалды-техникалы амсыздандыру бойынша, ауылшаруашылы техникалы базасын ныайту мен дамыту бойынша ебектері, азастан Республикасыны ауылшаруашылы ндірісі мселелеріне атысты занамалы жне нормативтік актілері зерттеуді теориялы-діснамалы негізін рады.
Зерттеу жмысыны дереккздері. азастан Республикасыны Статистика жніндегі агенттігіні, министрліктер мен ведомстволарды материалдары, ылыми-зерттеу йымдарыны нсаулары, сондай-а нормативтік-анытамалы материалдар диссертациялы жмысты апаратты базасы болып табылады.
Зерттеу жмысыны дістері. Зерттеу таырыбы бойынша апаратты жинатап, талдау шін салыстырмалы талдау, есептік-аналитикалы, статистикалы-экономикалы, корелляциялы-регрессивті дістер олданылды.
Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Салааралы байланыстарды кшейту негізінде ауылшаруашылы ндірісіні техникалы базасын дамыту стратегиясы натыланып, тередетілді, ебекті техникалы жараталуын ктеруге баытталан йымдастырушылы-экономикалы шаралар жйесі сынылды. Зерттеу барысында диссертацияны ылыми жаалыын райтын келесі нтижелер алынды:
– ебек німділігін жне техникалы жараталуын арттыруды ажетті шарты ретінде ауыл шаруашылыыны техникалы базасын алыптастыру мен дамытуды теориялы негіздері натыланды;
– ауыл шаруашылыыны «техникалы базасы» ымыны авторлы анытамасы сынылды;
– ауыл шаруашылыы техникалы базасыны йымдастырушылы-экономикалы жадайына баа берілді;
– азіргі заманы жадайда ауыл шаруашылыыны техникалы базасыны негізгі даму баыттары длелденді;
– ауылшаруашылы ндірісіні техникалы базасын инновациялы дамыту шін ауыл шаруашылыы мен ауылшаруашылы машина жасау арасындаы салааралы байланыстарды кшейту ажеттігі длелденді;
- ауыл шаруашылыындаы ызмет крсетуші кооперативтер
жмысыны йымдастыру-экономикалы негіздері зірленді.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар:
– «техникалы база» ымыны авторлы анытамасы жне оны мнін ашу;
– ауыл шаруашылыыны техникалы базасыны негізгі даму баыттары;
– ауыл шаруашылыындаы ызмет крсетуші кооперативтер жмысыны йымдастырушылы-экономикалы негіздері.
Зерттеу жмысыны теориялы жне практикалы маызы тмендегідей нтижелерге ол жеткізу ммкіндігімен аныталады:
– экономикалы жне технологиялы масаттара сйкестілігін ескере отырып, техникалы ебек ралдарын жаарту жолдарын жоспарлау;
– ауыл шаруашылыыны машина жасау ксіпорындарымен салааралы байланысын ныайту;
– йымдастырушылы-экономикалы аидаларды ауыл шаруашылыында ызмет крсетуші кооперативтерді алыптастыру шін пайдалану.
Зерттеуді жариялануы жне малдануы. Зерттеу жмысыны негізгі мазмны бойынша М. Тынышпаев ат. аза клік жне коммуникация академиясында ткен «ХХІ асырдаы Еуразия клігі» V Халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2006); М. Тынышпаев ат. аза клік жне коммуникация академиясында ткен «Теміржол клігіндегі ылым мен инновация» атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2007); «Сейфуллин оулары – 4» «Экономика ылымдары» республикалы ылыми-практикалы конференсында (Астана, 2008); аза лтты аграрлы университетінде ткен «Ауылшаруашылы німдерін ндіру мен айта деуді басым баыты» атты ылыми-практикалы конференциясында (Алматы, 2009); аза лтты аграрлы университетінде ткен «Зерттеулердегі аграрлы ылымны инновациялы дамуы – республика экономикасыны бсекеге абілеттігіні негізі» атты республикалы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2009); Банктік іс академиясында ткен «азастанны траты дамуыны экономикалы мселелері» атты конференцияда (Алматы, 2009) талыланып, баяндалан.
Диссертациядаы сыныстар, орытындылар мен практикалы нсаулар бойынша екі оу ралы жазылды: «Жер бетіндегі клік ралдары». - Алматы, 2006ж. жне «Автомобиль рылысы». - Алматы, 2009 ж. Сонымен атар, «Клікті пайдалану жне жк озалысы мен тасымалдауды йымдастыру», «Транспорт, транспортная техника и технологии», «Организация перевозок, движения и эксплуатации» атты дрістік жне практикалы курстарын йымдастыруда олданылды.
Зерттеу нтижелері Алматы облысты Ауыл шаруашылыы басармасынны, «ФАБЕР» ЖШС-ті жмысына ендірілді.
Диссертация рылымы. Жмыс кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне осымшадан трады. Зерттеу жмысында 13 сурет пен 15 кесте келтірілген.
негізгі блім
Агронерксіптік кешен оам шін мірлік маыза ие нім ндіретін азастан экономикасыны маызды рамдас блігі болып табылады. Аграрлы саланы дамуы бкіл экономикалы леуетті жай-кйін, мемлекетті азы-тліктік ауіпсіздік дегейі мен оамдаы леуметтік-экономикалы ахуалды шешуші дрежеде анытайды. Ауыл шаруашылыы агронерксіптік кешенні маызды буыны болып табылады, ол бкіл халы шаруашылыында елеулі орына ие.
Ауыл шаруашылыыны техникалы базасын ндірістік дерістерді механикаландыру мен автоматтандыру шін олданылатын машиналар мен механизмдер жиынтыы, сондай-а оларды жмыса абілетті кйінде стап тру жйесі ретінде абылдау ажет.
Елімізді ауылшаруашылы ндірісін рі арай дамыту жуы арадаы жылдары кбінше ауыл шаруашылыындаы техникалы базаны дамыту мселелерін шешуге туелді болады. Ауылшаруашылы ндірісіні техникалы жараталуыны тмен дегейі – оны тиімді дамуыны негізгі тежеуші факторы, ауылшаруашылы даылдарын сіру технологияларын жеілдету себебі, нім сапасыны тмендеуі. Отанды ауылшаруашылы машина жасауды дамыту шараларынан тыс мемлекет кейіннен ауылшаруашылы ндірушілеріне кейіннен лизингке тапсыру шін техника сатып алуды несиелендіруді сатап алуды ойлайды. Бл машина-тракторлы паркті орта есеппен 10% жаартуа ммкіндік береді.
Техникалы базаны дамыту саласында жндеу-техникалы ксіпорындар, сервистік ттынушы кооперативтер, машина-технологиялы бекет жне баса да ызмет крсету формалары желісін амтитын рынокты инфрарылымды алыптастыруды жеделдету керек.
Техниканы олдануда шыындарды азайта отырып, жмыса абілетті кйде стап труда ттынушыны талабын толы анааттандыруа баытталан ауыл шаруашылыыны жндеу-ызмет крсету базасы мен дайындаушы зауыттарды кшін біріктіру арылы оларды пайдалануды кепілді жне кепілді мерзімнен кейінгі сату мен ызмет крсетуді йымдастырушылы-техникалы жне экономикалы іс-шаралар кешенін зірлеу мен ендіру техникалы базаны дамытуды басты аидасы болып табылады.
Агронерксіптік кешенні (АК) даму дегейін анытайтын ауыл шаруашылыыны техникалы базасы кп жадайда физикалы бірліктердегі техниканы молдыына ана емес, сондай-а е алдымен ылыми оны ауымдылыына, рылымдыындаы, немділігіндегі «ноу-хауды» олдануа туелді. здік шетелдік аналогтара сйкес келетін техника жасау, энергияны жаа кздерін игеру – азіргі заманы жадайда ауыл шаруашылыыны бсекеге абілеттігін амтамасыз етуді ажетті рамдастары.
Ауыл шаруашылыыны техникалы дамуы мен жеделдетілген кеейтілген дайы ндірісін жзеге асыру шін келесі шарттарды орындау ажет:
– агро азы-тлік саясатыны стратегиялы масаттарына сйкес саланы машина-технологиялы базасын алыптастыру;
– ндіріске ауылшаруашылы сімдіктері мен жануарларыны генетикалы леуетін барынша жзеге асыратын тиімділігі жоары технологияларды жобалау жне ендіру;
– осы технологияны олданатын ауылшаруашылы ксіпорындарын кадрларды тиісті дрежеде даярлауда жаа буын техникасымен жабдытау;
– жаа буынны німділігі жоары, сенімді техникасын жасау жне сйкес машиналар паркін алыптастыру;
– агрондірушілерді техниканы олдануды тиімділігі жоары жйесін игеруі;
– ауылшаруашылы тауар ндірушілерді ынталандыратын техникалы инфрарылым алыптастыру;
– р трлі сервисті дамыту;
– лтты машина жасау кешенін жаарту, оны халыаралы ауылшаруашылы машина жасау жйесіне біріктіру.
Соы уаытта сталан жне есептен шыарылан ауылшаруашылы техникасыны айталама нарыына деген ызыушылы артуда. Шетелдік жне отанды тжірибе крсеткендей, оны жетілдіру агронерксіптік кешендегі орларды жалпы жинатау жйесіні бір баыты ретінде экономикалы масата сйкес келеді. азіргі тада техника сатып алуа з аржысы болмаан кезде, сондай-а банктік несие мен лизингті алудаы иындытар кезінде машина-технологиялы станциялар (МТС) ауылшаруашылы ксіпорындарыны шыындарын азайтуды едуір тиімді тсілі болып табылады.
Оларды пайдаланып болан со, ауылды тауар ндіруші ымбат тратын німділігі жоары техника сатып алу, олдануды, ызмет крсету мен жндеуді йымдастыру ажеттіліктерінен босайды. рекет етуші МТС азіргі заманы жадайда машинаны тиімді пайдалану мен шоырландыруды негізгі йымдастырушылы-ыты трлеріні бірі ретінде ныайды. Оларды ызмет ету негізін шаруашылытар мен станцияларды зара мдделері, соан оса станцияларды жмыстарды орындалу мерзімі мен сапасы шін міндетті жауапкершіліктері райды.
Ауылшаруашылы техникасыны те баяу жааруына арамастан, тауар ндірушілерді сатып алып жатан тракторлары, комбайндары мен баса да машиналары рылымы жаынан крделі, німдірек жне, рине, зіні алдыы трлерінен ымбаттау тратындыын мойындау керек. детте ескі лгілерді жааа ауыстыруда жанды ебекті ттынуды азайту, егіншілік пен мал сіруде технологиялы дерістерді дер кезінде орындауды амтамасыз ету, сондай-а механикаландырылан жмыстаы шыындарды азайту масаттары ойылады. Соы жылдары крініс тапан біратар кері факторларды: ауылшаруашылы техникасыны тапшылыы мен оны баасыны ымбаттыын ескере отырып, таы біратар айрыша крделі міндеттер, соны ішінде белгіленген агротехникалы мерзімде машина мен пайдаланылатын материалдарды андай аз рамымен едуір жмыс ауымын орындау міндеттерін ойып, оларды шешуге тура келеді.
Ауыл шаруашылыыны техникалы жабдыталуыны суі ндірісті механикаландыру мен автоматтандыру дегейіні артуына, ебекті энергиямен жараталуыны суіне, ндіріс ралдарыны жетілдірілуіне объективті алышарттар тудырады.
Машина-тракторлы паркті дадарысты кйі аграрлы ндірісті дамытуды басты тежеуші факторы, аладарды ысаруыны, ауылшаруашылы даылдар сіру технологияларыны жеілденуіні, сімдіктерді зиянкестері мен ауруларыны таралуыны басты себебі болып табылады.
Жмыс машиналарыны кптеген трлеріні жетіспеушілігі немесе болмауы ауылшаруашылы жмыстарыны негізгі трлерін жоары дегейде механикаландыруды амтамасыз ете алмайды, перспективті технологияларды ендіруге кедергі келтіреді.
Республикада 1990 жылмен салыстыранда, 10 жыл ішінде ауылшаруашылы машиналарды негізгі трлері паркі орта есеппен 60% ысаран, ал олда бар техника ескіреді. Ауылшаруашылы техникасы 75% тозыы жетті. азір лизинг алушыларды басым блігін са жне орта шаруашылытар райды, 70% астам басым блігін бірінші рет лизинг алушылар мен арыз алушылар райды.
Ауыл шаруашылыыны мліметтері бойынша, 2008 жылы республиканы ауылшаруашылы блімдерінде 154 720 трактор, 46 648 асты жинаушы комбайн, 1 780 азы жинаушы комбайн, 564 егін кешені, 91037 тым себуші машина, 14 737 егін оратын машина, 315 901 топыра деуші техника, 49 680 жк клігі жне 134 940 бірлік баса да ауылшаруашылы техникасы болды.
Ауылшаруашылы техника тозыыны дегейі 75%-ды райды, бл индикаторлар белгілеген бастапы маынадан жоары болып табылады. Тракторлар паркі 7 жыл ішінде – 5,5% (орта есеппен жылына 0,8%), комбайндар паркі 22,3% (орта есеппен жылына 3,2%) жааран.
Жыл сайын техниканы жаарту мен ауылшаруашылы ндірісті йымдастыруа республикалы бюджеттен 7 млрд. теге блінеді, алайда ауылшаруашылы машиналар паркіні тозу арынын ескеретін болса, осы ралдар техниканы едуір жаарту шін жеткілікті емес.
1-кесте. азастан Республикасы ауыл шаруашылыындаы машина-тракторлы паркіні жай-кйі
| Машина трі | Барлыы, бірлік | Cоны ішінде | жааруы, % | ||||
| жаалары (3-4жылы) | 1991 ж. дейінгі лгілер | 2001-2007жж. ішіндегі | жылына орташа | ||||
| бірлік | лесі, % | бірлік | лесі, % | ||||
| Трактор | 154 720 | 5 817 | 3,8 | 138 259 | 89,4 | 5,5 | 0,8 |
| Комбайн | 46 648 | 3 607 | 7,7 | 35 797 | 76,7 | 22,3 | 3,2 |
| Соа | 25 161 | 294 | 1,2 | 20 198 | 80,3 | - | - |
| Сыдыра жыртыш | 4 797 | 19 | 0,4 | 4718 | 98,4 | - | |
| Культиватор (опсытыш) | 19 408 | 400 | 2,1 | 18 054 | 93,0 | - | - |
| Тырма | 261 839 | 279 | 0,1 | 257 009 | 98,2 | - | |
| Топыра опсытушы | 4 696 | 49 | 1,0 | 4513 | 96,1 | - | - |
| Ескерту – Р АШМ мен Р Статистика жніндегі агенттігіні мліметтері бойынша растырылан | |||||||
Машина-тракторлы паркін толтыру трлі кздерді аржысы есебінен жзеге асады, соны ішінде «азАгроаржы» А едуір леске ие (2,3-кестелер).
2-кесте. аржыландыру кздері бойынша асты жинайтын комбайндар сатып алу (дана)
| Жылы | Барлыы | Соны ішінде: | |||
| жергілікті бюджет есебінен | АШТ аржысы есебінен | «азАгроаржы» А аржысы есебінен | лизингтік компаниялар аржысы есебінен | ||
| 2003 | 3101 | 43 | 947 | 100 | 11 |
| 2004 | 1051 | 46 | 587 | 329 | 89 |
| 2005 | 1424 | 67 | 878 | 343 | 136 |
| 2006 | 1441 | 64 | 766 | 515 | 96 |
| 2007 | 1217 | 33 | 456 | 627 | 101 |
| 2008 | 1628 | 26 | 843 | 578 | 181 |
| Ескерту – Р АШМ мен Р Статистика жніндегі агенттігіні мліметтері бойынша растырылан | |||||
3-кесте. аржыландыру кздері бойынша тракторлар сатып алу (дана)
| Жылы | Барлыы | Соны ішінде: | |||
| жергілікті бюджет есебінен | АШТ аржысы есебінен | «азАгроаржы» А аржысы есебінен | лизингтік компаниялар аржысы есебінен | ||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 2003 | 996 | 12 | 680 | 130 | 174 |
| 2003 | 1039 | 128 | 379 | 386 | 146 |
| 2005 | 1326 | 62 | 747 | 377 | 140 |
| 2006 | 1585 | 40 | 814 | 471 | 260 |
| 2007 | 1316 | 33 | 565 | 606 | 112 |
| 2008 | 1697 | 15 | 882 | 533 | 267 |
| Ескерту – Р АШМ мен Р Статистика жніндегі агенттігіні мліметтері бойынша растырылан | |||||
Соы жылдарда 26,5 мынан аса негізгі ауылшаруашылы техника трлері сатып алынды. 2008 жылы ауылшаруашылы техникасыны 4,2 мынан аса негізгі трі, соны ішінде 819 тым себетін машина, 394 егін кешені, 308 егін оратын машина сатып алынды.
Ауылшаруашылы техникасыны олда бар паркіні 70% 1991 жыла дейін шыан, яни ол пайдалануды нормативтік-амортизациялы мерзімін теген. 10 жылдан аса пайдаланылан тракторларды жылды рамы 94%, асты жинайтын комбайндардікі 79% райды. Жалпы аланда, азастанны ауылшаруашылы машиналар паркі 80% шеберінде тозыы жеткен (4-кесте).
4-кесте. 2002 –2008 жж. аралыындаы азастан Республикасы бойынша машина-тракторлы паркіні жаару арыны.
| Техниканы атауы | 7 жыл ішінде сатып алынан, бірлік | саны, бірлік | 7 жыл ішінде жааруы % | Жылына орташа жааруы, % |
| Трактор | 7603 | 137213 | 5,55 | 0,8 |
| Асты жинайтын комбайн | 10146 | 45454 | 22,3 | 3,2 |
| Тым себетін машина | 5214 | 9O743 | 5,75 | 0.8 |
| Егін оратын машина | 2151 | 15243 | 14,1 | 2,0 |
| БАРЛЫЫ | 25114 | 288653 | 8,7 | 1,25 |
| Ескерту – Р АШМ мен Р Статистика жніндегі агенттігіні мліметтері бойынша растырылан | ||||
Жргізілген талдау мен республикадаы ауылшаруашылы ндірісіні техникалы жараталуыны айындалан тмендеу рдісі едуір дрежеде саланы бгінгі тадаы шектеулі ммкіндіктерін ашып крсетеді. Реформа жылдары жргізілген ауылшаруашылы рылымдарын ірілендіруді техникалы жараталуа атысты крделі жадайды одан рі шиеленістіргендігін атап ту ажет. Ауылшаруашылы техникасыны жекелеген трлерімен жабдыталуды салыстырмалы крсеткіші крсеткендей, баса да сйкес жадайларда делуші аланы бірлігіне шаанда ірілеу ауылшаруашылы ксіпорындарыны лесіне араанда, шаруа ожалытарыны лесіне аз техника тиесілі. Техникалы жараталуды крсеткіші крсеткендей, объективті алышарттарды болан кезде бір ожалыа шаанда кптеген шаруа ожалытары механикаландырылан жмыстар кешенін жзеге асыру ммкіндіктерінен айрылан.
Мемлекетті реттеуші рлі нары срапылына ауысан реформалар жргізуді бастапы кезеінде машина жасау ксіпорындары шыындарды бааны ктеру арылы тей бастады. Бл ауыл шаруашылыыны сатылан німіні бааларымен салыстыранда, ндірісті нерксіптік ралдары мен ауылдытара арналан ызметті бааларыны 8-9 есе суіне келді. Сонымен бірге, шыарылушы нім мен оны ттынушыларды ерекшелігін ескере отырып, ауыл шаруашылыыны машина жасау німіні баасыны суіне сйкес бааларды сіре алмайды. Мны басты себебі – азы-тлікке сатып алушылар сранысыны тмендеуі мен таам німдеріні ішкі нарыына шетелдік азы-тлікті кп ауымда тсуі.
Бааларды тепе-тедігіні бзылуы салдарында туындаан дайы ндірісті едуір кйзелісі материалды-техникалы орлара деген сранысты тмендеуіне келді. Осыны нтижесінде тракторларды, комбайндарды, баса да ауылшаруашылы техникасыны жмыс істеу мерзімдері мжбрлі трде сті, техниканы саны крт ысарды. Бл жайт технологиялы дерісті бзылуына, егістік аладары мен ауыл шаруашылыындаы нім ндіру клеміні ысаруына келді.
Жергілікті ерекшеліктерді ескеретін жне озы технологиялара негізделетін сынылан машиналар жйесіне сйкес аграрлы саланы техникамен жаратау ауылшаруашылы ндірісіні тиімділігін едуір арттыруа жол ашады. Машинамен амсыздану крсеткіштерін салыстыруда жалпы масаттаы тракторлармен, ору мен жинауа арналан техникамен, ілу жне тіркеу ралдарымен амсыздануды тым тмен дегейін атап ткен жн.
Бізді пікірімізше, мемлекетті ауылшаруашылы машина жасауда инвестицияларды тиімділігін арттыруа арналан арнайы шаралары тмендегідей болуы тиіс:
- олданбалы ылыми-техникалы зерттеулерді бюджеттік аржыландыру мен білім беру несиелерін блу арылы ндірісті тапшы факторлары – озы технология мен білікті инженер-техникалы мамандарды алыптастыру шін жадай жасау;
- импортталан рал-жабды пен технологияларды техникалы сараптауды тиімді жйесін йымдастыру;
- халыаралы талаптара сйкес ндірілуші жне сыртттан келінетін тауарлар (жмыс, ызмет) шін техникалы жне баса да стандарттар мен нормативтер зірлеу;
- азастанды німді сырты нарыка шыару шін олайлы сауда тртібін амтамасыз ететін баса да мемлекеттермен келісімдер жасау.
Ауылшаруашылы ндірісіні азіргі техникалы жараталу дегейі оны дамуыны басты тежеуші факторы, ауылшаруашылы даылдарын деу технологиясыны жеілдеуіні, зиянкестер мен сімдіктер ауруларыны таралуыны, топыра ішіндегі ара-оыр тсті органикалы заттарды жоалуы мен е соында нім сапасы тмендеуіні басты себебі болып табылады.
Ауылшаруашылы техникасымен амсыздануды зерттеу нтижесінде біз тмендегідей мселелерді анытады:
- техникалы жараталмаан жне ауылшаруашылы жерлерін з бетінше деуге абілетсіз шаын жне орта ауылшаруашылы ндірушілерді жоары лесі;
- ауылшаруашылы ндірушілеріні тлем абілетіні тмендігі жне оларды тімді кепілдік млігіні болмауы ажетті техника мен екінші дегейдегі банктардан несие орларын алуа жол бермейді;
- техникалы амсызданбаандытан, сервис-орталытарыны жне машина-технологиялы станцияларды (МТС) ызмет крсетуіні жеткіліксіз дегейі;
- машина жасау мен ауыл шаруашылыыны арасында алыптасан салааралы байланысты бзылуы;
- бір трактора жне асты жинайтын комбайна тсетін жктемені 1,5–2 есеге кбеюі;
- отанды машина жасау ксіпорындарыны ауылшаруашылы техника шыаруын тотатуы;
- ауыл шаруашылыын техникалы айта жаратауды мемлекеттік бадарламасыны болмауы.
Жргізген зерттеуімізді негізінде біз ылыми-техникалы ілгерілеуді даму дегейіне сйкес ауыл шаруашылыыны азіргі заманы жадайда техникалы базасыны рі арай даму жолдарын анытады:
– ауылшаруашылы ндірісті техникалы айта жаратауды за мерзімді мемлекеттік бадарламалары;
– сервистік ызмет крсету мен техникалы амтамасыз ету шін машина-технологиялы бекеттерді рі арай дамыту;
– ауылшаруашылы техниканы сатып алу шін аржылы лизингті лайту;
– ызмет крсету кооперативтерін йымдастыру жне дамыту;
– шаруашылыпен айналысатын субъектілерді аржылы оры есебінен техника сатып алу;
– ауылшаруашылы машина жасауды айта алпына келтіру.
Бізді есептеуіміз бойынша, ауыл шаруашылыын техникалы айта жаратауды мемлекеттік бадарламасын жзеге асыру шін жыл сайын 5 жыл клемінде бюджеттен 122,8 млрд.теге блу ажет (5-кесте).
Жерде шаруашылы жргізуді кп формалары ретіндегі шаруа (фермерлік) ожалытарын техникалы жаратау ауыл шаруашылыын техникалы айта жаратаудаы маызды мселелерді бірі болып саналады.
5-кесте. Техниканы жыл сайын жаарту шін ажетті инвестиция клемі
| Машиналар атауы | Инвестиция клемі | |
| млрд. теге | % | |
| Тракторлар | 43,0 | 35,0 |
| Днді даылдарды жинауа арналан машиналар | 37,2 | 30,3 |
| Ілу жне тіркеу ралдары | 42,6 | 34,7 |
| Барлыы | 122,8 | 100,0 |
| Ескерту – авторды есептеуі | ||
азіргі заманы жадайда шаруа (фермерлік) ожалытарыны техникалы жараталуы ызмет крсету кооперативтерін, машина-технологиялы станцияларды ру есебінен кшее тседі. Кооператив мшелеріні орта аржысына сатып алынан ымбат тратын техниканы бірлесе олдану кооперативі ызмет крсетуші кооперативті маызды трі болып табылады.
азіргі заманы жадайда са тауар ндіруші шін ызмет крсету кооперативтері маыза ие болуда. ызмет крсету кооперативтерін руды негізгі йымдастырушылы аидалары тмендегідей:
– кооперативте мше болуды еріктілігі;
– кооператив істерін басару демократиялы негізде жзеге асады;
– шешім «бір мше – бір дауыс» аидасы бойынша кпшілік дауыспен абылданады;
– басару органдары рамыны сайланып ойылатындыы жне жиі ауыспалыы;
– кооператив ызметі кіріссіз негізде, з мшелеріне тауар мен ызметті з баасына сыну арылы йымдастырылады;
– кооперативті жарылы капиталы оны мшелеріні жарнасы немесе лесі есебінен ралады;
– кооператив ызметіні леуметтік баыттылыы;
– ызмет крсету кооперативіні ызмет трі оны мшелеріні мтаждыымен аныталады;
– кооператив тек зіні мшелеріне ана ызмет крсетеді.
Зерттеулер мен практикалы тжірибе крсеткендей, елдегі макроэкономикалы жадайа байланысты маынасы згеретін наты йымдастырушылы-экономикалы факторларды ескермей, интеграциялы дерістерді табысты дамыту ммкін емес. Нтижесінде бір жаынан – ынталандырушы, ал екінші жаынан – агронерксіптік интеграцияны дамуын тежеуші факторларды шиеленісі туындайды.
Кооперативтерді андай да бір йымдастырушылы-ыты тріне кшу жне бірігу, егер де ол агронерксіптік ндірісті тиімділігін арттыратын болса, онда ол аталан болып есептеледі. Бл жатарды ндірістік жне айта деу ызметінде зара тиімді атысуын орнату негізінде ммкін болады. Нтижесінде ндірістік-экономикалы байланысты зара тиімді ынтыматасты дегейінде стап тру жне дамыту агронерксіптік интеграцияны андай да бір трлеріні негізгі критерийі болып табылады. Шетелдердегі кооперацияларды даму тжірибесі крсеткендей, рамында ауылшаруашылы німдерін ндіруден оны соы ттынушылара сатуа дейінгі барлы буындарды біріктіретін интеграцияланан рылымдар тиімді нарыты экономика жадайына бейімделген жне бсекеге абілетті болып табылады.
Интеграцияланан рылымдарды жмыс істеу тиімділігі ауылшаруашылы жне айта деуші ксіпорындар ынтыматастыыны отайлы тсілін тадауа байланысты. Мселен, Р «Ауылшаруашылы серіктестіктер мен оларды ауымдастытары (одатары) туралы» Заына сйкес кооперативтер трлі ызмет трлері бойынша ауылшаруашылы серіктестіктер трінде рыла алады, оларды басты масаты ауылды тауар ндірушілерге ызмет крсету болып табылады. Е тиімділері тмендегідей бола алады:
– ауылшаруашылы німдерін бірлесе айта деу мен оларды ішкі жне сырты рынокта сату бойынша серіктестіктер. Олар тауар ндіруші мен ттынушыа дейінгі бкіл технологиялы тізбекті реттеуге ыпал етеді, кооперация бойынша барлы серіктестерге нарыка шыу шін тепе-те жадай жасайды;
– ауылшаруашылы німдерін ткізу бойынша серіктестіктер німдер жиынын алыптастыру, оны деу, кептіру, лшеп орау, сатау, тасу жне тауар ндірушілер шін тиімді жадайда ткізу масатында рылады. Оларды жанында маркетингтік ызмет крсетуді ру нары ттынушылыын зерттеу мен талдауды, ішкі жне сырты сауда шін нарыты стратегия зірлеуді, болаша сатып алушылар мен е тимді тауар озалысыны трлерін анытауды амтамасыз етеді;
– сатып алу жне жабдытау серіктестіктері ндіріс ралдарын, запас блшектерін, химиялы ралдар ды жне кооперацияа атысушы ауылды тауар ндірушілерге ажетті баса да материалдар сатып алу жне жеткізу масатында рылады. Олар рекет етуші ксіпорындар негізінде, оларды ауылды тауар ндірушілерге сатып алу арылы, сондай-а айта йымдасан ксіпорындар негізінде рылады;
– материалды-техникалы ызмет крсету жніндегі серіктестіктер ауылды тауар ндірушілерге жндеуде, олда бар техникасына, рал-жабдыына техникалы ызмет крсетуде кмектесу, сондай-а жекелеген технологиялы дерістерді орындау ызметін крсету шін йымдасады. Олар кооперативтік машина-технологиялы бекеттер йымдастыру масатында ауылды тауар ндірушілер меншігіне ауданны жмыс алпындаы техникалы-жндеу ксіпорындарын сату арылы йымдаса алады;
– несиелік серіктестіктер аржылы-несиелік мекемелерді монополизмнен орау мен здеріні ндірістік, сауда жне ттынушылы ажеттіліктерін арзан несиемен з бетінше амтамасыз ету масатында ауылды тауар ндірушілерді кшімен йымдасады. з салым операциялары мен арыза алынан аржы есебінен рылады.
Кооперативті алыптасу механизміне кооперативтерді болаша мшелері – ауданны, ожалытарды, ксіпорындарды кімшілік ауылшаруашылы органдарынан бастамашыл топтар немесе йымдастыру комитетін ру жатады. Бл топ рылатын кооперативті ызмет трін, шамамен аландаы йымдастырушылы-шаруашылы рылымын анытайды. Сонымен атар, топ басару жйесін жне йымдастырушыларды кооперацияа тарту бойынша жмыс жргізу кезедерін зірлейді.
Кооператив руды бірінші кезеі оны ажеттілігін длелдеуден жне оан атысушыларды санын, оларды ауматы орналасуын, бірлескен ызметтегі рлін анытаудан трады. Осы ретте рбір рылымды буын бойынша ндірісті болаша клемі жайында есептеулер жргізіледі, ауылшаруашылы німдері мен агросервистік ызмет айта деледі. Аталан есептеулер лескер-мшелерге сынылатын айта деу немесе ызмет крсетуді ндірістік уатыны болаша ммкіндіктерімен салыстырылады. Сонымен атар, тауар ткізу рыногыны мтаждытары, ктерме жне блшектік ттынушылар, оларды экономикалы жадайы жне андай да бір німді ттыну клемі аныталады.
Кооперативтік мекемелерді рбір блімі бойынша есептеулер негізінде кооператив ру туралы соы шешім абылдауда кілге онымды фактор болуы тиіс жалпы экономикалы тиімділік белгілі болады.
Кооператив руды екінші кезеі кооператив мшелеріні рылтайшы жалпы жиналысын дайындау мен ткізуден трады. Осы кезеде рылтайшы шарт пен кооператив Жарысыны жобасын зірлеу маызды іс-шара болып табылады. Кооперативті бірлескен ндірісте, айта деу мен німді сатуда мдделеріні зара тиімді йлесуі масатында рыланын ескере отырып, осы дерістерді басару жйесі аталан масаттарды орындалуын амтамасыз етуі тиіс. рылтайшыларды жалпы жиналысы мекемені жоары басару органы болып табылады. Кооперативті рбір мшесі шешім абылдауда бір дауыса ие болады. жаттарды, сіресе Жарыны зірлеуде занамалы-ыты базаны олдана отырып, е зыретті мамандарды тартуа аса кіл блінуі тиіс.
шінші, соы кезеде жаттарды мемлекеттік тіркеуге дайындау жмысы жргізіледі, тіркеуден кейін кооператив з ызметін кооперативтік мекеме тртібінде жзеге асыра бастайды. Кооперацияа бірлесетін ожалытар мен ксіпорындарды ызмет трлеріне байланысты ру механизміні кейбір ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктер Р Азаматты кодексінде жне «Ауылшаруашылы серіктестіктер мен оларды ауымдастытары (одатары) туралы» Заында белгіленген.
Агронерксіптік кешенде біріккен рылымдар ызметті йлестіру бойынша наты ндірістік жне сауда-делдалды функциялар орындау жніндегі біратар ксіпорындарды білдіретін ауымдастытар трінде де рыла алады. Бірлестік коммерциялы мекеме бола алмайды.
ауымдастыа ндіру, айта деу мен дайын німді сату бойынша коммерциялы жне аржылы ызметті йлестіретін органны рлі беріледі. Оны басты міндеті – тауар ндірушілер мен айта деушілерді мдделеріні йлесуі, жалпы бадарламаларды бірлесе жзеге асыру мен барлы атысушыларды тегерімді дамуы негізінде шаруашылы зін-зі басару органыны функцияларын орындау. ауымдасты наты технологиялы деріске атысты рбір ксіпорынны азіргі тада орындап жатан біратар функцияларын атарушы дирекцияа бере алатындыымен ызытырады. Олара егістік аладары мен днні жоспарланан жалпы тсімін алу шін ажетті клемде днді даылдарды німділігін жоспарлау, техника мен материалды-техникалы орларды жеткізу, ыты жне апаратты амсыздандыру, маркетинг ызметін йымдастыру, айта делетін німді дн німдеріні рыногына ілгерілету жатады.
ауымдастыта біратар технологиялы басару жне баса да функцияларды шоырлануы оны мшелерін ауымдастыты з мойнына алатын ызмет саласындаы материалды жне ебек шыындарынан босатады. ауымдастыты жмысы днді даылдарды жоспарлы аладарын техникамен, жанар-жаар май материалдарымен, минералды тыайтыштармен амтамасыз етуді, машина-тракторлы паркіні техникалы ызмет крсетуі мен астыты німділігін ктеруді ана емес, сондай-а агротехника негізінде жоары сапалы дн алуды да амтиды.
Ауылшаруашылы німдерін ндіруде механикаландырылан жмыстарды орындау бойынша тауар ндірушілерге ызмет крсету екінші маызды мселе болып табылады. Осы орайда кооперативтік машина-технологиялы бекеттер ру зекті, йткені техника тапшылыы жадайында машиналарды шаруашылытар арасында олдануды йымдастыру маызды-а, оларды шаруашылытар арасында олдану кезінде ауылшарушылы ксіпорындарында толы жмылдыру ммкін емес. рылушы кооперативтік машина-технологиялы станциялар мамандану ауымы тар немесе кп бейінді болуы ммкін. Соы жадайда олар негізгі функциясымен атар жндеу жмыстарын, кліктік ызметтерді, энергетикалы ызмет крсетуді, запастаы блшектермен, жанар-жаар май материалдарымен жабдытауды жне т.б. жзеге асыра алады.
Баса да ызмет крсетуші ксіпорындар сияты машина-технологиялы бекеттер ызмет ттынушы ауылшаруашылы ксіпорындара атысты мемлекеттік жне шаруашылы басару функцияларына ие бола алмайды, керісінше олар з рылтайшылары – ауылды тауар ндірушілерге есеп беруі тиіс. Ауылды тауар ндірушілерді машина-технологиялы бекеттерге блген аржылары айтарымсыз жоалмауы тиіс. Баса да атысушылар сияты тауар ндірушілер алыптасушы жадайа байланысты оларды жмсау ммкіндігіне ие болуы керек. Мселен, з лесін алып, сервистік кооператив мртебесіне ие машина-технологиялы бекеттерден шыу, оны баса жеке тлаа сату. ажетті соманы жинау тртібін рбір рылтайшыны МТС (машина-технологиялы станция) жарылы капиталына салатын жарнасын орындалан ызмет ауымына шамалас белгілейтін кооперативті жалпы жиналысы белгілей алады. Немесе осы масаттаы жарнаны сомасы рбір рылтайшыны ммкіндіктеріне арай келісіле алады. Осы аржы МТС жарылы капиталындаы кооперативтік шаруашылыты лесіне осылады. Жарылы капиталдаы жекелеген ттынушыларды лесін ескере отырып, оларды атынасы крсетілген ызмет пен оан аы тлеу клеміне байланысты рылуы керек.
Жыл сайыны бізді сынып отыран аржы клемінде ауылшаруашылы ндірістерін айта жабдытау ауылшаруашылы німін ндіруді 26,3% ктеруге, механикаландырылан жмыса кететін пайдалану шыындарын 8,7% тмендетуге, капитал салымдарыны клемін 1000 га егістікке 25,3% кбейтуге ммкіндік береді (6-кесте).
6-кесте. 2015 жылы ауыл шаруашылыыны техникалы жабдыталуыны экономикалы тиімділігі
| Крсеткіш атауы | ауытулар, % |
| Жалпы нім | +26,3 |
| Механикаландырылан жмыстарды орындауа кететін пайдалану шыындары | -8,7 |
| Жанармай шыыны | -25,5 |
| Металл сыйымдылыы | -34,1 |
| 1000 га егістікке лшенген капитал салымдары | +25,3 |
| Ескерту – авторды есептеуі | |
Бізді сынан ауыл шаруашылыыны техникалы базасын дамытуды жолдары ндірісті техникалы ралдарын елеулі трде жаартуа, ебек німділігін сіруге, азастандаы ауылшаруашылы ндірісіні тиімділігін арттыруа ыпал етуі тиіс.
ОРЫТЫНДЫ
1. азіргі заманы жадайда техникалы ебек ралдары кез келген материалды ндірісті негізін райды. Бгінгі тада ндірісті машина мен механизмдерді олданусыз елестету ммкін емес.
ндірістік дерістерді механикаландыру мен автоматтандыру шін олданылатын машиналар мен механизмдерді жиынтыы оларды жмыса абілеттігін амтамасыз ету ралдарымен бірге ауыл шаруашылыыны техникалы базасын райды
Ауыл шаруашылыыны техникалы базасы экономиканы баса да салаларыны техникалы базаларынан ауылшаруашылы ндірісті ерекшеліктеріне байланысты техникалы ебек ралдарыны рамымен жне міндетімен айрышаланады. Оны техникалы базасын алыптастыру мен дамытуда осы ерекшеліктерді техникалы ебек ралдарыны олданылу тиімділігін амтамасыз ету масатында ескеру ажет.
2. Зерттеушілерімізді анытаанындай, соы онжылдыта машина-тракторлы паркі 60% ысаран, 76% жуы машина з амортизаторлы мерзімін теген. Жыл сайын 0,8% трактор, 3,2% асты жинайтын комбайн ана жаарады. Бір трактор мен бір асты жинайтын комбайна жктеме сіп келеді. Осыны салдарында ауылшаруашылы даылдары жеілдетілген технология бойынша сіріледі, егін жмыстарыны агротехникалы мерзімдері бзылады, нтижесінде бл асты німділігіні тмендеуіне, ндірілетін німні зіндік ныны суіне келеді.
3. Соы жылдары машина-тракторлы паркін заманауи рылымды ымбат тратын машиналар сатып алу арылы жаарту рдісі байалады.
Дегенмен осындай ымбат тратын машина барлы ожалы субъектілеріне олжетімді емес. Сондытан да шаруа (фермерлік) ожалытары сияты са тауар ндірушілерді машина-тракторлы паркін сталан техника есебінен толтыру жзеге асырылады. Нтижесінде ауылшаруашылы техникасыны айталама рыногы дамиды. айталама рынокта кбінше ескірген, ал кейде ндірістен шыарылан техника сатылады.
4. Отанды ауылшаруашылы машина жасауды дамымай алуы ауыл шаруашылыыны нашар техникалы жабдыталуыны басты себептеріні бірі болып табылады. Ауылшаруашылы техникасын ндірген бір кездері ірі «Целиноградсельмаш», «Казсельмаш» зауыттары з жмыстарын тотатты. Павлодар трактор зауыты ДТ-75М шынжыр табан тракторларын шыаруды азайтты.
Ауыл шаруашылыын техникалы айта жаратауды амтамасыз ету шін машина жасау ксіпорындарыны мдделерін орауа жне салааралы байланысты кшейтуге негізделген мемлекеттік икемді саясат жргізуді жан-жаты ажеттілігі туындады. Жеілдігі бар несие сыну, лизингтік орды кбейту арылы машина-тракторлы паркін едуір жаартуды кздейтін ауыл шаруашылыын 5-10 жыла техникалы айта жаратауды мемлекеттік бадарламасын зірлеу ажет. Ауыл шаруашылыыны импорт пен оны техникалы базасын ныайтуа туелділігін азайту шін отанды ауылшаруашылы машина жасауды дамыту керек деп ойлаймыз.
5. азіргі заманы жадайда техникалы ебек ралдарын: ауыл шаруашылыын техникалы айта жаратауды за мерзімді мемлекеттік бадарламасы бойынша; аржылы лизинг бойынша; шаруашылы субъектілеріні з аржылы жинатары есебінен; ауылшаруашылы техникасыны айталама нарыында; машина-технологиялы станциялар арылы; ызмет крсетуші кооперативтер арылы; отанды машина жасау ксіпорындарыны делдалды ызметі арылы сатып алу ауыл шаруашылыыны техникалы базасын ныайту мен дамытуды негізгі баыттары болып табылады.
6. Ауылшаруашылы техникасын бірлесе сатып алу мен олдану бойынша кооперативтер йымдастыру арылы шаруа (фермерлік) ожалытарыны техникалы базасын ныайтуа болады. Осы ретте ымбат тратын техника шаруаларды аржылы жинатары есебінен сатып алынады, ал техниканы олдану кезегімен, алдын ала зірленген кесте бойынша жзеге асырылады.
Шетелдік тжірибе осы трізді кооперативтерді міршедігі мен экологиялы тиімділігін длелдейді. Германияда, Балты жаалауында жне Скандинавия елдерінде фермерлік ожалытар техниканы бірлесе олданатын кооперативтер негізінде табысты дамуда.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 К анализу конкурентоспособности автомобильного транспорта в системе ТКК // Поиск. – 2006. – № 3(2). – С. 32-38( в соавторстве)
2 Некоторые вопросы транспортной логистики // Каржы-Каражат. – 2006. – № 3-4. – С. 16-20 ( в соавторстве)
3 Некоторые проблемы ускоренной модернизации экономики РК // Высшая школа Казахстана. – 2006. – № 4. – С. 273-278 ( в соавторстве).
4 Особенности управления конкурентоспособностью на основе кластерной методологии // Материалы межд. научно-практической конференции «Транспорт Евразия ХХ1 века». – Алматы, 2006. – С.266-269 ( в соавторстве)
5 Исследование конкурентоспособности автомобильного транспорта в системе транспортно-коммуникационного комплекса // Вестник КазАТК. – 2006. – № 5. – С.167-174 ( в соавторстве).
6 Факторы роста казахстанской экономики за счет ее диверсификации // Банки Казахстана. – 2006. – № 8. – С. 21-24 ( в соавторстве).
7 Оценка показателей конкурентоспособности видов транспорта // Материалы межд.научно-практической конференции «Наука и инновации на железнодорожном транспорте». – Алматы, 2007. – С. 169-175 ( в соавторстве).
8 Жер бетіндегі клік ралдары (оу уралы) КазАТК. – Алматы, 2006. –10 б.п.
9 Моделирование конкурентоспособности видов транспорт // Поиск. – 2008. – № 1. – С. 18-24 ( в соавторстве).
10 Особенности развития автотранспортных услуг и их конкурентоспособности в Республике Казахстан // Поиск. – 2008. – № 1. – С.34-38 ( в соавторстве).
11 Автомобиль рылысы: оу уралы. – Алматы: КазАТК, 2009. – 17,5 б.п.
12 Технический сервис в повышении эффективности агропродовольственного сектора Казахстана // Материалы межд.научно-практической конференции «Инновационное развитие аграрной науки в исследованиях молодых ученых – основа конкурентоспособности экономики республики». – Алматы, 2009. – 0,3 п.л.
13 Государственная поддержка развития технической базы сельскохозяйственного производства Казахстана // Вестник КазЭУ им.Т.Рыскулова. – 2009. – № 2. – С.175-180
14 Зарубежный опыт оказания сервисных услуг фермерам // Материалы международной научно-практической конференции «Современные финансово-экономические проблемы устойчивого развития Казахстана». – Алматы, 2009. –С.121-126
15 Особенности развития сельскохозяйственного производства в современных условиях // Материалы межд. научно-практической конференции «Приоритетное направление по производству и переработке сельскохозяйственной продукции». – Алматы, 2009. – С.495-499
16 Развитие инновационных производств в сельскохозяйственном машиностроении Казахстана // Вестник агротехнического университета им. С.Сейфуллина. – 2009. – № 2. – С.262-268
Суеубаев Жалгас
Пути развития технической базы сельского
хозяйства Казахстана
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата экономических наук
по специальности 08.00.05 – экономика и управление народным хозяйством
(сельское хозяйство)
Диссертационное исследование посвящено вопросам обеспечения и развития технической базы сельского хозяйства Казахстана.
Актуальность проблемы. С развитием научно-технического прогресса техническая база должна постоянно совершенствоваться на основе внедрения в производство современных, высокопроизводительных машин, обеспечивающих рост производительности труда, экономию затрат на получение продукции.
В сельскохозяйственном производстве техническая база играет особую роль, где выполнение различных производственных процессов имеет строго определенные сроки. Поэтому состав технических средств труда должен соответствовать применяемой технологии и агротехническим требованиям выполнения технологических процессов.
Техническая база сельского хозяйства отличается от технической базы других отраслей народного хозяйства составом и назначением технических средств труда. Прежде всего, это связано со специфической особенностью отрасли, где производство связано с использованием естественных биологических процессов. Вследствие этого здесь преобладают машины и механизмы для обработки почвы, выращивания сельскохозяйственных культур, обслуживания животноводческих ферм.
С другой стороны сельское хозяйство считается малопривлекательной для инвестирования отраслью вследствие его малой отдачи и длительного оборота капитала. Поэтому формирование и развитие технической базы происходит медленно, преимущественно за счет финансового накопления хозяйствующих субъектов.
В современных условиях техническая база сельского хозяйства морально и физически устарела и требует значительного инновационного обновления. Эффективность сельскохозяйственного производства, продовольственная безопасность страны во многом зависит от состояния ее технической базы.
В научных исследованиях, посвященных данной проблематике в основном рассматриваются вопросы выбора типов и моделей сельскохозяйственных машин для обновления машинно-тракторного парка, организации технического сервиса. Этим обусловлен выбор темы настоящего диссертационного исследования.
Цель и задачи исследования. Цель исследования заключается в определении путей развития технической базы сельского хозяйства в современных условиях. Поставленная цель определила решение следующих задач:
– изучить теоретические и методологические аспекты формирования и развития технической базы сельского хозяйства;
– провести анализ организационно-экономических условий развития технической базы сельского хозяйства;
– обосновать основные направления развития базы сельского хозяйства в условиях рыночной конкуренции;
– разработать организационно-экономические основы функционирования обслуживающих кооперативов в сельском хозяйстве;
– обосновать необходимость усиления межотраслевых связей между сельским хозяйством и сельскохозяйственным машиностроением для инновационного развития технической базы сельскохозяйственного производства.
Объектом исследования являются процессы формирования и развития технической базы сельскохозяйственного производства.
Предметом исследования является совокупность экономических и организационных отношений, возникающих в процессе технического обеспечения сельского хозяйства.
Теоретико-методологическую основу исследования составили труды зарубежных и отечественных ученых по материально-техническому обеспечению, по укреплению и развитию технической базы сельского хозяйства, законодательные и нормативные акты Республики Казахстан по проблемам сельскохозяйственного производства.
Научная новизна диссертации определяется тем, что уточнена и углублена стратегия развития технической базы сельскохозяйственного производства на основе усиления межотраслевых связей и предложена система организационно-экономических мер, направленных на повышение технической вооруженности труда. В процессе исследования получены следующие результаты, представляющие научную новизну диссертации:
– уточнены теоретические основы формирования и развития технической базы сельского хозяйства как необходимое условие повышения технической вооруженности и производительности труда;
– предложено авторское определение понятия «техническая база» сельского хозяйства;
– проведена оценка организационно-экономических условий развития технической базы сельского хозяйства;
– обоснованы основные направления развития технической базы сельского хозяйства в современных условиях;
– обоснована необходимость усиления межотраслевых связей между сельским хозяйством и сельскохозяйственным машиностроением для инновационного развития технической базы сельскохозяйственного производства;
– разработаны организационно-экономические основы функционирования обслуживающих кооперативов в сельском хозяйстве.
Материалом исследования послужили данные Агентства Республики Казахстан по статистике, министерств и ведомств республики, рекомендации научно-исследовательских организаций, а также нормативно-справочные материалы.
Методы исследования. Для обобщения и анализа информации по теме исследования использовались методы сравнительного анализа, расчетно-аналитический, статистическо-экономический, коррелляционно-регрессионный метод.
Теоретическая и практическая значимость работы определяется тем, что ее результаты позволяют:
– планировать пути обновления технических средств труда, исходя из экономической и технологической целесообразности;
–упрочить межотраслевую связь сельского хозяйства с машиностроительными предприятиями;
– использовать организационно-экономические принципы для формирования обслуживающих кооперативов в сельском хозяйстве.
В первом разделе «Научные основы развития технической базы сельского хозяйства» дан обзор истории развития технической базы сельского хозяйства. Рассмотрены и проанализированы роль и значение технической базы сельского хозяйства в современных условиях, зарубежный опыт технического оснащения сельского хозяйства. Определен главный принцип развития технической базы - разработка и внедрение комплекса организационно-технических и экономических мероприятий по реализации и обслуживанию технических средств, эксплуатации путем интеграции усилий заводов-изготовителей и ремонтно-обслуживающей базы сельского хозяйства, направленных на полное удовлетворение потребителя в поддержании техники в работоспособном состоянии при снижении затрат на ее содержание.
Второй раздел «Современное состояние и оценка развития отрасли» посвящен анализу состояния технической базы сельского хозяйства республики, технического оснащения сельскохозяйственного производства. В разделе дана оценка развития отрасли сельскохозяйственного машиностроения.
В третьем разделе «Основные направления материально-технического обеспечения сельского хозяйства» предложены пути совершенствования системы технического обеспечения сельского хозяйства, описаны возможности развития технической базы крестьянских (фермерских) хозяйств на основе кооперации.
Основные положения, выносимые на защиту:
– авторское определение понятия «техническая база» и раскрытие ее сущности;
– основные направления развития технической базы сельского хозяйства;
–организационно-экономические основы функционирования обслуживающих кооперативов в сельском хозяйстве.
Sueubaev Zhalgas
The ways of development of technical base of agriculture of Kazakhstan
Abstract
of the thesis of the dissertation for submitting Scholar Degree of Candidate of Economical Sciences on the specialty 08.00.05 – Economics and national economy management (agriculture)
The dissertational research is devoted to the problems of security and development of technical base of agriculture in Kazakhstan.
The actuality of the problem. With the development of the scientific and technological progress the technical base should be continuously improved through the introduction into the industry the modern, high-performance machines that provide increased productivity, cost savings for production.
In the agricultural production the technical base has a special role, where the implementation of various production processes has strictly defined terms. Therefore, the composition of technical means of work must conform to applied technology and agro-technical requirements of the implementation technological processes.
The technical base of agriculture is different from the technical base of other sectors of the economy by the composition and appointment of technical means of work. First of all, it is connected with a specific feature of the industry, where production is associated with the use of natural biological processes. Consequently, the machines and mechanisms for soil cultivation, crop production, care of livestock farms are dominant.
On the other hand agriculture is considered to be unattractive industry for investment because of its low impact and long-term capital turnover. Therefore, the formation and development of technical base is slow, mainly due to the accumulation of financial businesses.
In the modern conditions the technical base of agriculture is morally and physically obsolete and requires the considerable innovation updates. The efficiency of agricultural production, food security of the country depends largely on the state of its technical base.
In the scientific researches devoted to this subject mainly deals with the choice of types and models of farm machinery to upgrade the machine and tractor parking, the organization of technical service. This is due to selection of the theme of this thesis.
The purpose and objectives of research. The research aims to identify ways of the development of technological base of agriculture in modern conditions. The aim identified the following objectives:
- to explore the theoretical and methodological aspects of the formation and development of technical base of agriculture;
- to analyze the organizational and economic conditions for development of technical base of agriculture;
- to set the main directions of development base of agriculture in market competition;
- to develop the organized and economical base of functioning of serving cooperation in agriculture;
- to justify the need to strengthen linkages between agriculture and agricultural engineering for innovative development of technical base of agricultural production.
The object of research is the process of formation and development of technical base of agricultural industry.
The subject of research is the totality of economical and organizational connections, appearing during the process of technical supplying of agriculture.
Theoretical and methodological base of research has contained the works of foreign and domestic scientists on the material and logistical support, on strengthening and developing the technical base of agriculture, legislative and normative acts of Republic of Kazakhstan on the problems of agricultural industry.
The scientific novelty of dissertation defines that the strategy of developing of technical base of agricultural industry has improved and become more profound, also the system of organized and economical measures being directed on growth of degree of mechanization is offered. During the process of research the following results giving the dissertation’s scientific newness have found:
- theoretical basis of functioning and developing of technical base of agriculture is made more exact as a necessary condition for growth of technical equipment and labor productivity;
- author’s definition of conception “technical base” of agriculture is offered;
- the assessment of organized and economical conditions of development of technical base of agriculture is done;
- the fundamental ways of development of technical base of agriculture in modern conditions are defined;
- the necessity of reinforcement of intersectional connection between agriculture and agricultural engineering for innovational development of technical base of agricultural industry is substantiated;
- the organized and economical bases of functioning of serving cooperation in agriculture are elaborated.
Materials of research are data of the Agency of the Republic of Kazakhstan on Statistics, ministries and departments of the republic, recommendations of the scientific-research organizations, as well as regulatory and reference materials.
Methods of research. To summarize and analyze information on the theme of research were used the method of the comparative analysis, calculation and analytical, statistical and economic, correlational-regressional method.
Theoretical and practical significance of the work is determined by the fact that its results can:
- plan the ways of upgrade the technical means of labor, based on the economic and technological feasibility;
- strengthen the cross-sectoral linkages of agriculture with the machine-building enterprises;
- use the organizational and economic principles for the formation of service cooperatives in agriculture.
In the first section “The scientific basis for technological development of agriculture” is given an overview of the history of the development of the technical base of agriculture. It is considered and analyzed the role and importance of technical base of agriculture in modern conditions, international experience of the technical equipment in agriculture. The main principles for technological development - development and implementation of complex organizational-technical and economic activities in the implementation and maintenance of hardware, operating through integrated efforts of manufacturers and repair-servicing base of agriculture directed to the maintaining the customer satisfaction equipment in working condition while reducing the cost of holding it with are defined.
The second section “The current status and evaluation of development the industry” is dedicated to the analysis of the state of technical base of agriculture of the republic, technical equipment of agricultural production. In the section is evaluated the development of the industry of agricultural machinery.
In the third section “The main directions of logistical-technical supporting of agriculture” are suggested the ways of improving the system of technical support of agriculture and described the possibilities for technological development of peasant (farm) yards on the basis of cooperation.
The main position, taking to protection:
- author’s definition of conception “technical base” of agriculture and disclosing of its core;
- the main ways of development of technical base of agriculture;
- the organized and economical bases of functioning of serving cooperation in agriculture.
