ОЖ 655.4112К олжазба ыында
Махмтов Серік апанлы
аза шаруаларын отырышылыа кшірудегі мемлекет саясаты
(ХХ. 20-30-шы жж.)
07.00.02 – Отан тарихы (азастан Республикасыны тарихы)
Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін
дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2008
Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде орындалан
ылыми жетекші: тарих ылымдарыны кандидаты
Алдажманов.С.
Ресми оппоненттері: тарих ылымдарыны докторы,
профессор Омарбеков Т.О.
тарих ылымдарыны докторы,
профессор Берденова К..
Жетекші йым: Абай атындаы аза лтты
педагогикалы университетіні
азастан тарихы кафедрасы
Диссертация 2008 жылы “_____ ” _______________са.________ азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны тарих ылымдарыны докторы (кандидаты) ылыми дрежесін беру жніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялы кеесі мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).
Диссертациямен Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады.
Автореферат 2008 жылы “______ ” _____________ таратылды.
Диссертациялы кеесті ылыми
хатшысы, тарих ылымдарыны
докторы А.Т. апаева
КІРІСПЕ
Жмысты жалпы сипаттамасы. Диссертациялы жмыс аза кшпелі шаруашылыыны жаппай отырышылануыны «атада» беттерін ашып, Кеес мемлекетіні аграрлы саясатын талдауа жне оан арсы шаруа наразылыын сипаттауа арналан.
Таырыпты зектілігі. Еліміз егемен болып, з тізгінін ола стап, лемдік ркениет аясында даму сатысына адам басанда ткен тарихымызды саралап, брын тиым салынан аиатты бкпесіз айтатын, оан жаа трыдан баа беретін кезе келгендіктен арастырылып отыран мселе зекті екені кмн тудырмайды. 90–шы жылдарды басында туелсіз азастан мемлекеті ерікті оам ретінде з тарихы туралы аиатты білуге ерекше ынта оя білді. азастанны ткені, сіресе кеестік даму жолыны басты жне зекті мселелері тарихи аиат трысынан айта аралып, тсіндірілуде.
«азастан Республикасында тарихи сана алыптасуыны тжырымдамасында» азастан тарих ылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнi зiктiлiгi мен бiржатылыынан ммкiндiгiнше арыла отырып, ткен тарихымызды шынайы бейнесiн жасау ажеттiгi айтылан [1].
Кеес дуірінде тарихи оиалара, сол кездегі тіршілікке, ділдік пен зорлыа берілетін баа кесіліп-пішіліп, і айналдырылып, згертіліп берілгендігі брімізге белгілі. Бл шындыты ашы айтуа зерделеуге туелсіздік алан кезден бастап ммкіндік алды. азіргі кезде з тарихымызды жан-жаты зерделеп, тлімінен йрену, одан саба алу келешек шін маызды екені сзсіз. ткен тарихи оиаларды маыздылыы туралы «Жадымызда жатталсын, татулы дйім саталсын» деген ебегінде Елбасы Н.. Назарбаев «яни ткенімізді ттас кйінде, ешандай боямасыз, оспасыз, аз-алпында абылдаанымыз лзім. Ал ткен жылдар шежіресін немі рі брмалаусыз зерделеп отыруды жні блек. Мны зі ткендегі тжірибені жасысынан йрену шін, ескі ателіктерді аулата бермес шін, жаманнан жирену шін ажет», - деп баа берген [2]. Трлі мраат орларында атталып, ола берілмей, ша басан шындыты жарыа шыарып, халыты еншісіне беру - уаыт талабы.
Жер мселесі мемлекетті е басты мселесі, тіршілік ралы ретінде леуметтік-экономикалы мнін еш уаытта жоймайды. оам дамыан сайын жер атынастары ішкі-сырты факторлара байланысты крделене тседі. аза оамында жер дауы мен жесір дауы руаралы атыыстарды негізі болса, патша кіметіні отаршылдыы, кейіннен Кеес кіметіні мемлекеттік саясаты жер мселесін одан сайын тередетті.
Ресей империясы ХІХ. соында аза жерлерін зерттеу масатында оныстандыру басармасы арылы р уезге экспедициялар шыараны млім. Бл саясат отар айматы онан рі игеруге, азаты мда жне шлейт жерлерге ыыстыру масатында іске асырылды. Біртіндеп отаршылар кшпелі жне жартылай кшпелі аза ауылдарын отырышылыа бет брдыру саясатын да оя бастаан еді. Мны тек Кеес кіметі ана кшпен іске асырды.
Кеестер Одаында жаппай жымдастыру рдісі басталан кезде кшпелі жне жартылай кшпелі шаруалар ожалытарын жаппай отырышыландыру мселесі оса ктерілді. азастандаы отырышыландыру ісін бастаан Ф.И. Голощекин бл іске бірден саяси мазмн беруге тырысты. Мны зі жаа экономикалы саясат жылдары саяси тратылы орныан аза ауылына саяси дрбеле туызатын ауіп болды. Алашында Республика кіметі отырышыландыру аудандарындаы жымшарларды бастапы трі жерді бірігіп дейтін серіктіктер жне малды бірігіп сіретін серіктіктер болу ажеттігін крсетті. Шын мнісіне келгенде отырышыландыру крсеткіші тмен болан. азастан басшылыыны зі де отырышыландыру кшпен, дайындысыз іске асырыланын мойындауа мжбр болан, сондытан алашы жылдары ателіктер мен иыншылытар болды. Шаруа берілген несие аша да аз болатын. з отбасына арнап й салуды негізгі ауыртпалыы зорлап отырышыландырылан шаруаны з мойнына тсті. Сондытан алашы жылдары олар кбінесе жер йлерге немесе балшытан, амыстан салынан лашытарда трды. Алайда партия йымдары осыны зін керемет й беріп тастаандай лкен жиналыстарда ауыз толтырып айтатын.
жымдастыру мен отырышылыа кшіру жылдарында азастанда дстрлі мал шаруашылыы кйреп, малынан айырылып, баспанасыз рі аш алан азатар еріксіз кімет саясатына бас иді. Сондытан колхоза мшелікке жаппай еріксіз кіріп жатты. Алайда отырышыландыруды алашы бесжылдыында орындалмай алан крделі міндеттерді Кеес кіметі келесі бесжылдыта жзеге асырды. Отырышыландыру жылдарында аза ауылыны мдени-леуметтік жадайы нашарлап кетті. Аталмыш таырып осы жатарымен де зекті.
Таырыпты зерттелу дегейі. ХХ. 20-30-шы жж. аграрлы реформалар, аза шаруаларын жаппай жымдастыру жне отырышылыа кшіру азастан тарих ылымында едуір зерттелді. Алайда мемлекеттік саясат ретінде алай іске асырылды, оны тарихи тамырлары, жалпы леуметтік-саяси, мдени-рухани нтижелері лі де болса тере зерттеуді ажет етеді. Оны атада беттерін ашу ыса мерзімде бітетін іс емес деп ойлаймыз.
Кезінде Ш. Улиханов, Ы. Алтынсарин, А. нанбаев аза халыны экстенсивті кшпелі мал шаруашылыы жадайында, баса халытармен салыстыранда оамды дамуы жаынан артта алушылытан тылу шін, шаруашылы дісін згертуді, яни кшпелі трмыстан отырышылыа кшуді ажеттігін айтты. аза жерлерін отарлауды дету шін Ф. Щербина экспедициясыны материалдары негізінде леуметтiк мселелер жнiнде апарат аланын айта келіп, либералды-кадеттiк баыттаы статистик А.А. Кауфман з ебектерiнде аза ауымына орыс ауымыны белгiлерi кшкенiн крсетеді [3]. П. Румянцев пен К.О. Валь аза ауылын тапты дифференциация трысынан арастыруа талпынан. Олар з ебегiнде кшпелi шаруашылытаы згерiстердi шаруаларды отарлаумен жне ауыла капиталистiк атынасты енуiмен сипаттайды. Алайда олар фактiлердi баяндаумен шектелдi. К.О. Валь азатар арасындаы экономикалы атынасты ылыми трде зерделесе, Б. Родневич отаршылытан социализмге ая басу эволюциясын сипаттаан.
Кезінде белгілі саясаткер жне зерттеуші Т. Седельников патша кiметiнi отарлау саясатын сынай отырып, азатарды жерiн тартып алу науанын птамады. Алайда автор аза даласындаы жер шiн крестi тапты позиция трысынан емес, кшпелi жне отырышы феодалдар арасындаы крес ретiнде арастырды [4]. Ол осы кезде орын алан тарихи жадайды крсетуге тырысан. Мысалы, Т. Седельников азатара пайдалануа берiлген жердi азаюы салдарынан оларды бiрте-бiрте отырышы-егiншi шаруашылыа те бастаанын ашы жазады. Осыан орай бiрнеше шаруашылы типтерiнi: таза мал шаруашылыы, мал шаруашылыы жне егiншiлiк, таза егiншiлiк, егiншiлiк-ксiпшiлiк пайда болып, дамыанын крсетедi. Ол азастандаы аграрлы жадай жнінде дйекті пікір айтуа талпынан. Бан жеті жыл бойы азастандаы аграрлы мселемен жан-жаты таныс болуы ммкіндік берді. Ол з ебегінде А. Кауфманны тжырымдарын ткір сына алды [4]. «…ыты жаынан біз екі тланы жалпы иеленуіні кдімгі тріне тап болып отырмыз: бірінші тла – бл ттастай орыс ол астына арайтын аза халы, екінші тла – мемлекет»,- деп жазды [4, 17 б.]. Автор ресми трде аза халыны атынан сйлеп, азастанда жер атынасын алпына келтіруді талап етті. Л.Чермакты ебектерiнде азатарды жердi пайдалану формалары мен патша кiметiнi отаршыл бюрократты кiмшiлiгi тымды трде сипатталады
ХХ. 20-60-шы жж. азастан ауыл шаруашылыыны ерекшеліктері, жер саясатына атысты кптеген ебектер жарияланды. Бл трыда. Бкейханов, Т. Шонанов зерттеулері те маызды. Тапты трыдан бл мселені. Тожанов та баяндады. 1917 ж. дейін жердi пайдалану, азатарды егiншiлiкпен айналысуы, кшпелілерді отырышылануы П.В. Погорельский, Л.М. уезова, А. Геллерді, А. Ереновты жне т.б. ебектерiнде баяндалады. азастандаы аграрлы атынастара П.Г. Галузоны, Б.С. Слейменов ебектерiнде сипаттама берiлген [5]. Кеестік тарихнамада азастандаы 20-30 жж, ауыл шаруашылыындаы згерістер, жымдастыру, жымшар-кешар рылыстары, кадр мселесі туралы Б.А. Тлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер,.Б. Трсынбаев, Ф.И. Колодин, Т.А. йтиев, Ж. Жмабеков жне басаларыны зерттеулері бар.
О. Сексенбаев з зерттеуінде жер туралы заны Кеес дуірінде алай жзеге асанын сипаттаса, А.Д. Дауылбаев ебегінде ауыл шаруашылыыны жалпы жадайы баяндалан. Алайда олар кеестік идеология аясынан шыа алмады.
В.Ф. Шахматов кшпелi мал шаруашылыындаы дадарысты себептерiнi бiрi жеке меншiк жер пайдалану жне жайылымдара жеке меншiк иелiктi пайда болуынан деп санады [6]. Автор кшпелi шаруашылыта жердi пайдалануды трлерін крсете отырып, азастанны ртрлi аудандарында жердi пайдалану бiркелкi болан жо деген орытындыа келедi. С.А. Сндетовты ебектерiнде ауыл шаруашылыына капитализмнi енуi туралы мселе сз болады..Б. Трсынбаевты зерттеуiнде ш революция тсындаы аза ауылы крсетiлiп, шаруашылы эволюциясы мен леуметтiк рылысы, жымдастыру барысы сипатталады. Жалпы революцияа дейінгі жер мселесі туралы, кеестік аграрлы саясат туралы аиат трысынан жазылан зерттеулер ХХ. 90-жылдарынан бастау алады. Мысалы Г.А. Сатыбекова ебегiнi артышылыы «Айап» журналыны материалдары бойынша оныс аудару саясатына талдау жасалан [7]. Сол сияты белгілі библиограф. Субханбердина “Айап” бетіндегі маалалар мен хат-хабарларды жарыа шыаруы да бл мселені зерттелу ауымын кеейтті [8]. Г.И. Желтова партияны лтты саясатыны Тркістандаы аграрлы атынасты жзеге асырудаы науанын крсеткен [9].
Г.Ф. Дахшлейгер азастандаы ауыл мен деревнядаы леуметтік-экономикалы айта рулар туралы пайымдамалар жасады. Олар азіргі ылым шін маызын жоалтан жо. Крнекті алым Б.А. Тлепбанвты іргелі зерттеулерінде Орта Азия мен азастандаы аграрлы згерістер баяндалады. Оларда Тркістан АКСР-ы арамаында болан азастанны отстік облыстарындаы жер мселесі зерттелген.
Таырыпа атысты А. Жаманловты кандидатты диссертациясы алашы зерттеу болып табылады (“Опыт перехода казахских шаруа к оседлости (1917-1937 гг.): автореферат дисс.... к.и.н. –Алма-Ата, 1969. -31 с.). аза тілінде жазылан бл зерттеу бай дерек кздері негізінде аза шаруаларыны отырышылыа кшу тжірибесін кеестік кезедегі тжырымдама трысынан пайымдайды. Автор сол кездегі иындытара арамастан оны айшылытарын да крсетуге тырысан.
азастан зіні туелсіздігін аланнан кейін жазылан зерттеу жмыстарыны отанды тарихнамада алатын орны ерекше. Бл ебектерді ндылыы сонда, оларда азастанны кеестік кезедегі тарихына мраат ойнауларында ондаан жылдар бойы пия саталып, ылыми айналыма тспеген жаттар негізінде шынайы баа берілген. Мысалы, Ж.білхожинні зерттеулерінде аза халыны дстрлі мір сру шаруашылыыны алай арастырылып, кеестік аграрлы реформалар нтижесінде ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру зардаптары арастырылан. Авторды 1991 ж. «ылым» баспасынан шыан «Традиционная структура Казахстана» деген монографиясында азаты кшпелі жне жартылай кшпелі трмыс-тіршілігі, оны шаруашылыы туралы теориялы пайымдаулары, оны бір мезгілде кштеп аратуды трагедиялы сипаты аясында арастырылан. Онда отырышыландыру саясатына да талдау жасалан.. Озанбай ебегінде Алаш зиялыларыны ебектеріне талдау жасай отырып, патша кіметіні отаршылы саясатын аша білген. К. Нрпейісов, Т. Омарбеков, М. ойгелдиевті зерттеулері Алаш зиялы ауымыны з заманындаы тарихи оиалара атсалысан ызметтері мен жазан ебектеріне талдау жасаанымен нды [12]. жымдастыру жніндегі Т. Омарбеков, М. озыбаев, Ж. білхожин,., Берденова К.., Алдажманов, Ж.Т. Таатарова, Е. уанды жне басаларыны зерттеулері отырышыландыру саясатын ашуа кп лес осты. Крнекті алым М.Х. Асылбековты жне демограф.Б. алиев пен М. Ттімовты ебектерінде азастандаы 20-30 жж. леуметтік-демографиялы рдістер жан-жаты зерттеу арауы болды.
Крнекті алым М.. озыбаевты азастан тарихындаы «атадатара» байланысты ебектері жне оны жымдастыру мен ХХ. 30-жылдарындаы саяси уын-сргін туралы зерттеулері бл мселені саралауа кп септігін тигізді. алымны 1990 ж. зерттеушілер Ж. білхожин жне М. Ттімовпен бірігіп жазан “Казахстанская трагедия” атты мааласы “Вопросы истории” журналы арылы Москвада жарияланып, 30-жылдардаы алапат ашты пен босынды зобалаын лемге алаш рет йгіледі. Сол сияты К.Н. Нрпейісовты аза шаруалары туралы брыны кеестік кезедегі жне соы жылдардаы зерттеулері ХХ. 20-30 жж. туралы кп малмат береді.
алым Т. Омарбековты «Зобала», «азастан тарихыны ХХ асырдаы зекті мселелері», «ХХ асырды 20-30 жылдарындаы азастан асіреті» зерттеулерінде сталиндік-кеестік кезені айшылыты тстарыны клекелі, біра тарихымызда за жылдар “жабы” болып келген мселелері жаа, егемен елді тарихы трысынан арастырылан. Бл ебектерде біз талдап отыран мселені де тстары крсетілген. Зерттеуші азастандаы жаппай кеестендіру саясатын, сауатсыздыты жою, азатандыру науанын, мдени рылыс тарихын ты деректер арылы ашуда аза Орталы Атару Комитетіні ызметіне тоталып ткен. Кеестендіру саясатыны салдарларын крсете келе, автор жаадан бой ктеріп келе жатан тоталитарлы оама халы барасына жанашыр, аморшы болатын йымдардан грі, осы халыты рей психологиясы ауымынан шыармай, белгілі бір саяси шебер ішінде ана айналып рекет жасайтын, адамдарды ресми саясата арсы келмей, керісінше, оны ркез бас шлып олдаумен анааттанатын рухта трбиелейтін мемлекеттік органдарды ажет боландыын баса крсеткен. Сондай йымдарды атарында билік партиясыны органы ВК(б)П лкелік комитетімен атар азастан Орталы Атару Комитеті де бар еді.
Сондай-а алым ХХ асырды 20-30-жылдарында азастанда кеестік тоталитарлы жйе жргізген “Кіші азан”, байларды тркілеу, шаруаларды кштеп жымдастыру сияты ттенше саяси-шаруашылыты науандарына мраат жаттары мен материалдары негізінде талдау жасап, шынайы ылыми тжырымдар тйіндеген [13].
Зерттеуші.Х. Халидуллинні клемді монографиялы ебегінде («Политика советского государства в отношении казахских шаруа (1917-1940 гг.». –Алматы, 2001. -213 с.) кеес мемлекетіні аграрлы саясатына, оны ішінде аза шаруаларына тікелей атысты оиалар ты деректер негізінде баяндалан. Автор аза шаруаларыны кеес кіметі жылдарындаы саяси-леуметтік жадайын, аграрлы реформалар барысын зерттей отырып, негізгі назарды жымдастыру арсаындаы шаралар мен жымдастыру жне оан шаруаларды арсылы озалысына аударан. Монографияда кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруаларын отырышыландыру аграрлы реформаларды іске асыру аясында арастырылан.
О.Х. Мхатова ебектерінде аграрлы тарихнамаа шынайы талдау жасалса [14], Е. уандыовты ебегі жымдастыру кезіндегі солаай саясатты крсеткен [15]. Ж. Таатарова зерттеулерінде аза ауылын жымдастырумен атар отырышылыа кшіру барысы, бл трыдаы мемлекет саясаты ты деректер негізінде ашылан. Ж. Таатарова Батыс азастандаы жымдастыру мен отырышыландыруа кшіру науанын Еділ бойындаы алма шаруаларындаы науанмен салыстыра зерттеуі кп малмат береді.
ХХ. 20-30 жж. аграрлы саясата атысты Б. Жмалов, Н. Байадамов, К. Жаулин, С. Жкішева, Д. ожамжарова, Н. Алпысбаева жне басаларыны кандидатты диссертацияларында да ты деректер мен пайымдаулар жасалан.
Шетелдік тарихнамада да зерттеліп отыран мселе бойынша жарияланымдар бар. Ресейлік тарихнамада бл мселе В.П. Данилов ебектерінде жне баса да зерттеулерде жол-жнекей аталып теді. Американды алым, саясаткер М. Олкотты «азатар» деген кітабында да бл мселе жалпылама трде, негізінен кеес кеес тарихшыларыны ебектеріндегі деректер негізінде баяндалан. Арнайы зерттеуге тоталса, бл мселе француз алымы Изабель Ойянаны КСРО азатарын отырышыландыру жне азастан мен Орта Азия шаруаларын жымдастыру туралы монографиясында арнайы арастырылан (“La sdentarisation des Kazakhs dans LURSS de Staline. Collektivisation et changement (1928-1945)” Maisonnuve et Larose. -2006. –p.416). Автор азастанда 1990 жылдардан бері арай жары крген жатты жинатар мен азастанды зерттеушілер ебектеріне сйене отырып, аза шаруаларыны леуметтік жадайын, отырышылануын, жымдастыру барысын жне оан арсы шаруа наразылытарын баяндайды.
Жалпы азіргі тарихнама отырышыландыру мселесін лі де зертеу ажет екенін крсетеді.
Зерттеу жмысыны деректік негізі. Жмысты негiзiне тарихи, этнографиялы, статистикалы, мраат, баспасз материалдары бойынша кешендi деректер алынды.
Зерттеудi деректiк негiзiнi бір тобын мраат жаттары райды. Оны материалдары Р Орталы Мемлекеттiк мраатыны 30, 74, 643, 1179, 64 орларынан пайдаланылды. Сондай-а Р Білім жне ылым министрлігі Орталы ылыми кітапханасыны олжазба орындаы материалдар да ылыми айналыма енгізілді.
Зерттеуде сонымен атар таырыпа атысты кезедегі за жинатары, Кеес кіметіні аулы-арарлары, жымдастыру науаны туралы жарияланан жатты жинатар мен материалдар да кеінен пайдаланылды. Сонымен атар БК(б)П шешімдері мен мен жатты материалдары да кеестік мемлекеттік саясатты талдауа арау болды. Атап айтанда БК(б)П XV съезіні стенографиялы есебі, БК(б)П аза лкелік комитеті аулылары, азастан Компартиясы съездері, пленумдарыны шешімдері, арарлары, СОКП съездеріні, конференцияларыны жне пленумдарыны материалдары да жмыста крініс тапты.
Деректерді келесі бір лкен тобын баспасз материалдары райды. Оларды атарында ХХ. 20-30 жылдарындаы “ызыл азастан”, “Народное хозяйство Казахстана”,“Большевик Казахстана”,“Советская степь”, “Ебекші аза” мерзімді баспасз материалдары да бар. Біра ол материалдар кеестік ресми баспасз бетінде жарияланандытан таырыпа бір жаты сипат беретінін айту ажет.
Зерттеу жмысыны масаты Кеес кіметіні аза шаруаларын отырышыландыруа байланысты мемлекеттік саясатын талдау. Осы масат трысынан ала мына міндеттер ойылды:
- революцияа дейінгі аза шаруаларыны жадайы;
- ХХ. 20-жж. аза шаруаларын жерге орналастыру жне отырышыландыру мселелеріне шолу жасау;
- жаппай жымдастыру арсаында аза шаруаларыны жадайы жне отырышылыа кшіру мселесі;
- кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруашылытарын отырышылытандыру жне ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру;
-отырышыланатын шаруашылытара мемлекеттік жне оамды жрдем дрежесін айындау;
- ауыл шаруашылыындаы кштеу саясатын талдау;
- отырышыландыру комитеті жне оны ызметін сипаттау;
- жымдасан аза ауылдарындаы мдени-леуметтік жадай;
- отырышыландыруды негізгі нтижелері мен мселелеріне анытама жасау.
ылыми жаалыы. Мраат жаттары мен тарихи деректер негізінде аза шаруаларын отырышыландыру мселесі аясында Кеес кіметіні сыаржа аграрлы саясатына талдау жасалынады.
- Кеес мемлекетіні аграрлы саясатында аза шаруаларыны кп жадайда дстрлі шаруашылы ерекшеліктері есепке алынбааны баяндалады..
- Жмысты негізгі ылыми жаалыы кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруаларын отырышыландыру арнайы даярлысыз, материалды-техникалы негізі жасалмай, ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру аясында осалы науан ретінде іске асырылуын крсету.
Зерттеуді теориялы-методологиялы негіздері. Диисертацияны теориялы-діснамалы негіздерін тарихи зерттеуді жалпы ылыми дістеріні жиынтыымен атар тарихи талдауа тн таным теориясы задылытары райды. Осындай станымдарды пайдалану белгілі бір тарихи оиалар мен процестерді саралауа ммкіндік берді.
Жмыста проблемалы, тарихилы, объективтілік, леуметтік жйелеу, талдау, логикалы принциптер мен дістерді олданылуы шынайы аиата жетуді басты шарттары ретінде саналып, ебекте ке олданылды. Сонымен атар аза шаруаларына атысты статистикалы деректер мен жаттар салыстырмалы трде сараланып, таырыпты мазмнын ашуда объективтік принцип басшылыа алынды.
орауа сынылан негізгі аидалар.
- кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруаларын отырышыландыру мселесінде жер туралы кеестік мемлекет саясатын пайымдау;
- жаппай жымдастыру арсаында аза шаруаларын отырышылытандыруа экономикалы негіздерді жетіспеуін крсету;
- жаппай отырышылыа туде ауыл шаруашылыын жымдастыру науаныны атар жргізілгеніні зардаптарын айындау;
- отырышыландыру науанына атысты мемлекеттік жне оамды жрдем дегейі тмен болуы;
- ауыл шаруашылыындаы кштеу саясаты мен отырышыландыру науаныны атар жргізілуі - бл мселедегі кеестік мемлекеттік саясат;
- отырышыландыру комитеті жне оны ызметі;
- шаруалар шін жер участоктарыны белгіленіп, усадьбалы жоспарлау жмыстарыны барысы;
- отырышылыа кшкен халыты леуметтік мселелеріні шешімін таппаандыы.
Зерттеу пні. ХХ. 20-30-жж. кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруаларын жаппай отырышыландыру науанын іске асыру.
Зерттеу объектісі. Кеес кіметіні жымдастыру саясатыны бір нысаны болан аза шаруашылыыны жаппай отырышылануы дстрлі шаруашылыа соы боланы жне осыан арсы аза шаруа арсылыыны ріс алуы.
Зерттеу жмысыны тжірибелік маызы. Диссертацияда алынан ылыми орытындылар кеестік тоталитарлы жйені аза халыны оамды-саяси, леуметтік, мдени, рухани тыныс-тіршілігіне тигізген ыпалын, сталиндік-голощекиндік солаай саясатты мнін ашуа ммкіндік береді. Зерттеуде пайдаланылан материалдарды, мраат жаттарын талдап, оларды зерделеу нтижесінде алынан тжырымдар кеестік кезедегі азастан тарихынан іргелі ебектер, оу ралдарын жазуда септігін тигізеді деп ойлаймыз. Зерттеу нтижесін жоары оу орны дрістерінде, семинар сабатарында пайдалануа болады.
Зерттеу жмысыны сыннан туі. Диссертацияны негізгі нтижелері мен тжырымдары бойынша ылыми басылымдарда 5 маала жарияланды. Астана, Алматы алаларында ткен халыаралы конференцияларда 4 баяндама жасалды. Диссертация Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде талыланып орауа сынылды.
Диссертацияны рылымы. Диссертациялы зерттеу кіріспеден, 2 тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.
ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ
Кіріспеде таырыпты зектілігі айындалып, масаты мен міндеттері, дістемелік неггізі, ылыми жаалыы мен негізгі аидалары, зерттеу пні мен объектісі аныталып, таырыпты зерттелу дегейі мен деректерге сипаттама жасалды.
«ХХ. алашы ширегіндегі аза шаруаларыны жадайы» атты бірінші тарауда патша кіметі мен жаадан орнаан кеес мемлекетіні аграрлы саясатына талдау жасалан.
Отарлы езгіге тскен аза еліні тарихи тадыры оны халыны негізгі рамы болып саналатын шаруаларды жадайымен тыыз байланысты еді. ХІХ асырды 60-жылдарында елді территориясынан Ресей империясыны рамына кштеп осып алу толы аяталды. 1867-1868 жж. Жргізілген кімшілік реформасына сйкес аза даласы Тркістан, Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторлытарына блінді. Олрады рамына алты облыс енді (Орал, Торай, Амола, Семей, Жетісу, Сырдария). Ішкі (Бкей) ордасы 1872 ж. Астрахан губерниясыны рамына беріліп, Маыстау Закаспий облысына осылды. Сйтіп, аза даласы блшектеліп, отарлы басару жйесіне бейімделді. 1881 ж. Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторлытарыны орнына осы екеуін біріктірген Дала генерал-губернаторлыыны рылуы тек отарлы стемдікті ныайтаны болмаса, арапайым халы барасына ешандай жеілдік келмеді. Керісінше лкені басаруды отарлы жйесі брыныдан да кшейіп, азатар зіні байыры жерлерінен ыыстырыла берді.
1897 ж. жалпыресейлік сана бойынша азастан жерінде 4 млн. 148 мы адам тратын еді. Оларды ішінде 3 млн. 393 мы аза (81,7 %), 454 мы орыс (10,9%), 80 мы украин (1,9%) бар болатын [16]. лкедегі халыты 90%-дан астамы ауылды жерлерде, селолар мен станицаларда тратын. 1897 ж. оларда 3 млн. 666 мы адам трды [17]. Міне осы халы негізінен кшпенді мал шаруашылыымен жне егіншілікпен айналысан еді.
аза жерінде ол кездегі экономиканы негізін мешеу алан экстенсивті ауыл шаруашылыы раан болатын. Жерді пайдалану ол кезде 1891 ж. 25 наурызда патша бекіткен Далалы ереже бойынша жргізілді. 1893 ж. кшіне енген бл ережені 119-бабында лкедегі барлы жерлер мен орман-сулар мемлекет меншігі деп жарияланды. Ал осы ережені 120-бабы бойынша кшпенділер жайлап жрген жерлер оларды ауым болып пайдалануына шектеусіз мерзімге алдырылды. азатар з жерін брыны дет-рпынша жне аталан ережені йарымына сйкес пайдаланады деп шешілген болатын. Біра патша жарлыында аза шаруаларына (ол бкіл халыа деген сз) тиімсіз, тіптен зардабы те зиянды бір ереже бар еді. Ол кшпенділерден арты алан жерлер. Жер жне мемлекеттік млік министрлігіні арамаына кшеді деген аида болатын. Міне, осы ереже бойынша аза жерлері асырымызды басынан бастап бірінші дниежзілік соыс басталана дейін отарлы талан-таражды жаа сатысына ілікті.
Патша кіметі ХІХ. 20-шы жылдарында аза жерлерін мемлекеттік меншік деп жариялаан болатын. Сол кезден бастап іс жзінде аза жерлері орыс крепостниктері мен отарлы жйені сенімді тірегі казак скерлеріні билеп тстейтін меншігіне айналан еді. азатар сол кезден бастап патша кіметіне кп салы тлейтін болды. Оны млшері р шаыратан 34 сома дейін жетіп отырды. Мны зі белгілі бір пайдаланып отыран жер клемімен байланысты болан жо. Сондытан оны азатарды “азына жерін” басып жргені шін тлеп отырды деп те айтуа болады.
азастанны Ресейге осылуы кезеінде скери-стратегиялы жне отарлы масатпен лкеге оныс аударан орыс шаруалары мен казактар жергілікті халы шін уелде полициялы міндетті атаран болса, ХХ асырдан бастап Ресей патшалыыны бл баыттаы жмысы негізінен империяны орталы аудандарынан орта жне кедей шаруаларды ыыстырып, шыыса, оны ішінде аза даласына оныстандырып, оларды жермен амтамасыз етуге ойысты. Ол кезде империяны ішкі губернияларындаы жеке меншік жерлерді жетіспеуі орта жне кедей шаруалара жер лесін беруге кедергі келтірді. Сондытан “басы арты” шаруаларды жаа жерлерге оныстандырып, шрайлы жер беру арылы оларды здеріне аратуа, сйтіп братана халытар арасында оларды тірек етуге патша кіметі ерекше назар аударды.
Патша кіметіні брыны помещиктік-крепостниктік саясаты ХХ. бас кезінде кйзеліске шырай бастаан еді. ндіргіш кштерді тежеп отыран кедергілерді жойып, деревняда капиталистік атынастарды одан рі ркендетуге жол ашу ажеттігін кімет басындаылар айын сезінді. Патша кіметіні басына келген П.А. Столыпин бл баытта кптеген шараларды іске асырды. Оны стіне ршіп келе жатан революциялы озалыс пен халы наразылыы да аграрлы атынастара згеріс енгізуге мжбр еткен болатын. П.А. Столыпинні айтуы бойынша Ресей кіметі “бейшаралар мен маскнемдікке салынандара емес, лділерге” ара сйеуі ажет болды. “Мыты жеке меншік иесін” жасау баыты негізінен деревня кулактары атарын кбейтіп, са жеке меншік иелерін жермен амтамасыз ету саясаты арылы іске асырылды.
Помещиктік жер иеленушілікті негізін сатай отырып, патша кіметі Ресейді орталы аудандарындаы ауымды жерлерді кулактара бліп берумен ана шектелген жо. Жоарыда айтыландай, мыдаан шаруаларды елді шыысына, оны ішінде отар лкелеріне арай оныс аудартып, ондаы жерлерді солара бліп берді. Сйтіп 1906 ж. 9 арашадаы патша жарлыы бойынша жргізілген аграрлы реформа азастан шаруаларыны тадырына ерекше сер етіп, оларды кпшілігін таы да ата онысынан ыыстырды.
Ресейді з ішіндегі кедей шаруаларды жер лесі жетпегендіктен жне оларды саяси-экономикалы наразылытарын басу шін Оралды шыыс жаына, Сібір мен азастана жне Орта Азияа оныс аудартанымен, патша кіметі елде тынышты орната алмады. Керісінше жаа жерлерге оныс тепкендер мен жергілікті халы арасындаы айшылы шиеленісе тсті. Оны стіне брыннан алыптасан ауымдытарды кшпен тарту экономикалы жаынан лсіз шаруаларды з жер лесін игере алмай, айыршылы кйге тсуін кшейтті.
рине, нарыты атынастарды дамыту шін П.А. Столыпин жзеге асыран аграрлы реформа елді бір блігі, сіресе, ауымды атынастара йренген арапайым шаруалар тарапынан атты наразылы тудыранымен, ауатты шаруалар – кулактара жне помещиктерге пайдалы болды. Бгінгі Ресейді оамды-саяси мірінде, кейбір экономистер мен тарихшыларды, журналист-жазушыларды ебектерінде П.А. Столыпин реформасын барынша дріптеуде лкен мн жатыр. Олар 1917 ж. дейінгі Ресейді кшеюіне, сіресе, оны 1913 ж. арай экономикалы жетістіктеріні ктерікі болуына осы реформаны сері кшті боландыын атты дріптейді. Солай екені де рас. Бгінгі брыны КСРО клемінде болып жатан згерістер, аграрлы салада медеп келе жатан жеке меншік атынастар ткен тарихпен сабатас.
йтсе де П.А. Столыпинні реформасы Ресей шаруаларыны, солар арылы з еліні мддесін кздегенімен, барлы згерістер братана, отар халытар шін зардабы мол, ауыр іс боланы айын. Мысалы 1906 ж. бастап азастана оныс аударушылар легі аыла бастады. 1910 ж. кейін бл науан саябырлаанымен, ткеріске дейін тотаан жо.
1891-1905 жж. аралыында Амола, Семей, Торай жне Орал облыстарына Ресейден жне баса да батыс облыстардан 234 134 оныс аударушы, ал з бетімен – 56980 адам келіп орналасан еді. Олардан азастаннан баса жаа кеткені небрі 133 216 адам екен. Сйтіп трт облыс жеріне 1200 мы адам оныс тепті. Клемі жаынан аздау болса да, дл осындай жадай отстік облыстарда да орын алды. Мысалы Жетісуа 1907-1910 жж. аралыында 104 804 адам келсе, соны тек 10 мыы ана тратамай, баса жаа кеткен екен. 1906-1910 жж. аралыында азастана оныс аударушылар саны 700 мыа жетті. Сйтіп ХІХ. аяы – ХХ. басында азастана барлыы 1,5 млн оныс аударушылар келіп орналасты [18].
оныс аударушылар отарлы кімшілік аппаратыны кмегімен е шрайлы деген жерлерді, сіресе су алаптарындаы нарлы жерлерді басып алды да, мал баан жергілікті халыты таыр мен ма итеріп тастады. оныс аударушылар шін «жер орын» йымдастыран патша кіметі осы масатта бірнеше экспедиция йымдастырып, азатар иелік етіп, пайдаланатын жер нормасын белгіледі. Осыны нтижесінде 1906-1912 жж. арасында азатардан 17 млн. десятина жер кшпен тартып алынды.
з ата-онысынан айырылан аза шаруалары жайылым жне шабынды жерлерді енді оныс аударушылардан жала алуа мжбр болды. Патша кіметі азатара жер нормасын белгілей отырып, оларды да Ресей шаруаларыны лгісімен орналастырысы келгені рас. Біра Мемлекеттік думаа бл мселе бір топ саяси партиялар мен депутаттар кілдеріні ынтасымен ойылса да, шовинистік саясат оан ыры бермеді. йткені бл братана, отар халыты империя азаматтарыны ылы дрежесіне ктерумен бірдей еді. Сондытан жер мселесін шешуде патша кіметі азатарды брыны жерінен ыыстырып, белгілі млшерде шек ойды. Ал ауымды-рулы жйе згеріске шыраан жо.
Крнекті алым, профессор П.Г. Галузо П.А. Столыпин реформасы кезінде аза даласында да капиталистік атынастарды ауыл шаруашылыына ене бастаанын длелдеп жазан болатын [19]. Бл сіресе жер меншігін нарыты атынастара кеінен амту арылы іске асырылан еді. Біра мндай процесс аза шаруаларыны з жерін зі жала алып, кіріптар болуынан рі аса ойан жо. рине тауар айналымы, рынока шикізат шыару (негізінен мал шаруашылыы німдері), мал сату, т.б. атынастар ала мен ауыл, орталы Ресей мен азастан арасында дами бастаанында дау жо. Біра аграрлы реформа отарлы саясат шеберінде жргізіліп, жергілікті халыты жадайын шиеленістіріп жіберді.
аза ауылдарында брыны патриархалды атынастар орын алып келді. зіні мдени дрежесі жаынан, рине, аза ауылдары, жалпы аза оамы, ркениетті елдер атыранан лдеайда тмен трды. Еуропалы білім алан азатарды здері ол кезде санаулы ана адамдар еді. азаты алдыы атарлы ойшыл азаматтары, алымдар мен оам айраткерлері з халыны мын шаып, оны араылы апасынан алай шыаруды жолдарын іздеп зар аты. Крнекті аартушы-алым, оам айраткері. Бкейханов зіні ебектерінде, ызметінде аза халын оятуды саяси жолдарын іздеумен атар, экономикалы мселелерін де ойластыран еді. Оны «азатарды жер шаруашылыы» атты ебегі кшпенді халыты отырышылыа кшіру мселесіне де назар аудартты. А. Байтрсынов «Маса», «ыры мысал» кітаптары арылы аза халыны санасын ашуа кш салса, М. Дулатов «Оян, аза» деп жар салды. С. Торайыровты «анау сайда аза тр, бастарында азап тр, йысы кп ояуы аз, бл не деген ажап тр» деп кйінуі де з халыны араы трмыс-тіршілігінен, болмысынан туан зары еді.
Кйбеле кй кешкен аза шаруаларыны отарлы саясата деген наразылыын ешкім де ескерген жо. Саяси мірде олара басшылы жасай алатын крескер йым ол кезде лі жо болатын. Тек «Алаш» озалысыны йымдасуы ана лт-азатты озалысыны жаа сатыа рлеуіне міт арттыран еді. Осындай жадайда бірінші дниежзілік соысты басталуы елді жадайын брыныдан да иындатып жіберді.
Соысты басталуы е алдымен ебекші халыа ауыр тиді. Соыс жылдары шаруашылы жйесіне кптеген згеріс енді. Е алдымен егістік жерлер клемі ысарды. Мысалы 1917 ж. 1913 ж. салыстыранда днді даылдар егістігіні клемі 63,5 %-а ысарды. Оны есесіне техникалы даылдар мен бау-баша клемі лайды. 1914-1915 жж. жеттуір нім берген асты шаруашылыы 1917 ж. крт тмендеп кетті [20]. Сырттан келуі тотатыланнан кейін, мата шаруашылыын лайтуа зор кіл блінді. Брыны тарихи дебиет пен мраат деректері бойынша о-дрі жасауа ажет стратегиялы маызы бар даылдарды сіруге кш саланы млім. Олармен елді тек Орта Азия жне азастан аймаы амтамасыз етіп трды.
Соыс жылдары елді мал шаруашылыына да орасан зор нсан келтірді. Соыса ажет ат-клікті брін алып кету, аза шаруаларын 1916 ж. ктеріліске байланысты контрибуция арылы тонау – осыны брі халыты бден тралатты. Осы жылдары тек Тркістан лкесінен 300 мы пт ет, 70 мы бас жылы, 13 мы тйе реквизия арылы алынды. Мндай жадай азастанны баса жерлерінде де болды.
Патша кіметіні соыс жыдарындаы саясаты братана халытарды майдандаы ара жмыса алу жніндегі 1916 ж. жарлыына ласып, бл бкіл халыты лт-азатты озалысына келіп соты. Ал мны негізгі себептеріні бірі отарлы жадайдаы жер мселесі еді.
1917 ж. апан революциясы мен азан ткерісі елде тбегейлі бетбрыстара келді. Кеес мемлекетіні Жер туралы Декретіні жне баса да шешімдеріні негізінде азамат соысынан кейін жргізілген аграрлы реформалар оамда лкен згерістер туызды. Жаа экономикалы саясат жылдарында ріс алан ауыл шаруашылыындаы кооперативтік озалыс шаруашылыты алпына келтірумен атар біртіндеп отырышылыа кшу негізіні де іргетасын алай бастаан еді. Елде пайда болан жаа елді мекендер, жерді ерікті трде бірлесіп пайдалану серіктестіктері, мал шаруашылыы серіктестіктері осыны айаы. Алайда кеес мемлекеті шін азастан сияты лан-айыр жері бар лкені біртіндеп эволюциялы жолмен басару, кшпелі жне жартылай кшпелі шаруашылытарды барлы экономикалы негіздерін жасап алып барып отырышыландыру тиімсіз болды. Бл мемлекеттік саясат трысынан туындаан еді. Сондытан КСРО клемінде ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру науаны азастанды да шыл трде амтып, отырышыландыру мселесін бір мезгілде шешу орталы билікке тиімді крінді. рине, оан белгілі бір млшерде зірлік жмыстары жргізілді.
Мысалы ХХ. 20 жылдарында жргізілген жерге орналастыру мселесінде соан байланысты кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруаларын біртіндеп отырышыландыру да арастырылан еді. Жерге орналастыру жмысы «ауыл шаруашылыында социалистік атынастарды орнытыру» жніндегі билік нсауларына сйкес жерді пайдалануды жаа тртібін енгізуге баытталды. Осыан орай Жер халы Комиссариатыны оныстандыру басармасында арнайы кшпелі жне жартылай кшпелі аудандарында халыты жерге орналастыру блімі рылды. БК(б)П-ны 1920 ж. 29 маусымдаы аулысында кшпелі шаруашылытара мал жайылымды рістерді берілуімен атар оларды отырышылы трмыса туіне ажетті егістік жермен де амтамасыз етілуі ажет екекні де айтылды.
Осы аулы негізінде іске асырылан жер-су реформалары негізінде сіресе азастанны отстік жне отстік-шыыс айматарында аза шаруаларына 1 млн десятина клемінде жер блініп берілді. Бл 1916 ж. ктерілісті анмен басан патша жазалаушыларыны серінен жерінен айырылып алан шаруаларды з мекеніне айта орналастыру жне жері жотарды амтамасыз ету шаралары еді. Оны ділеттік сипаты шовинистер тарапынан зор арсылы крсеткені белгілі. Сол сияты жерге орналастыру науаны азастанны баса да, сіресе мал шаруашылыы айматарында да іске асырылды.
Осындай жерге орналастыру шаралары негізінде біртіндеп отырышылану рдісіне бет бру байалды. аза шаруаларыны бірігіп жер деу, мал сіруі негізінде Амола, Семей, араралы уездерінде біріккен аза ауылдары пайда болды.
Жалпы сол кездегі іс тжірибесі шаруаларды мемлекет тарапынан олдамай оларды жерге орналастыру іске аспайтынын крсетті. Кешегі отар болан шаруалар брыны бай жер иелеріні онысына орналасуа кп жадайда батылды білдіре алмады. Сондытан бл шараа арнайы зады шешім ажет екенін мірді зі талап етті. Сондытан жерге орналастыру 1923 жылдан бастап азастан республикасыны жер заы бойынша жргізілді. Осы заа сйкес оныстандыру тртібі белгіленіп, оны ыты жолдары, ажетті жер млшері, орналасуды наты ауданы мен шекаралары белгіленетін болды.
Сонымен атар жергілікті басару органдары мен партия комитеттері отырышы-егіншілік жне мал шаруашылыыны артышылытарын насихаттау жмыстарын жргізді. «ызыл отаулар» аясында йымдастырылан гіт-насихат жмыстарында да бл мселе дйекті іске асырылды. Жерге орналастыру шараларына байланысты ажетті маман кадрлар даярлау жмысына да ерекше назар аударылды. ыса мерзімді курстар ашылып, оларда жерге орналастыру мамандары (агроном-землеустроитель т.б. даярланды).
Жерге орналастыру мен отырышыландыру жмыстары 1924 жылы 17 суірде Бкілодаты Орталы Атару Комитеті бекіткен “аза АКСР-ні отырышылыа айналатын кшпелі, жартылай кшпелі халын жаппай жерге орналастыру туралы Ережесі” шыаннан кейін жа серпін алды.. Жангелдин, С. Сейфуллин, О. Жандосов, С. Мендешев жне баса да басшы ызметкерлер аза аулыны кшпеліліктен отырышылыа ауысуыны лкен оамды саяси маызы жнінде йымдастыру, тсінік жмыстарын жргізді. Басару органдарыны кілдері азастанны барлы алыстаы аудандарында болып, жерге орналастыру шараларыны барысын адаалап, тиісті жрдем берді.
Мысалы 1925 ж. азастан лкелік V партия конференциясы егін шаруашылыына олайлы жерлерге халыты дрыс орналастыру ауыл шаруашылыын ктеруді кепілі ретінде кезек кттірмейтін істерді бірі екендігіне ерекше назар аударды. Осы конференция аулысында алдымен жер азатара берілсін, баса лттарды кілдеріне жер екінші кезекте беріледі деп крсетілді. Сондай-а конференция халыты жерге орналастыруда кезек енгізуді малдап, е алдымен аза халын олайлы жер участогымен амтамасыз ету керек деген арар абылдады. Мны орталы билік малдаан жо. Мндай шешім елдегі келімсектер, сіресе орыс казачествосы тарапынан наразылы тудырды.
1927 жылы ноябрьде болан VI лкелік партия конференциясында жер мселесі негізгі мселені бірі ретінде айта аралып, орталы билік саясаты малданды. лкелік партия комитетіні хатшысы Ф.И. Голощекин баяндамасында жер мселесі жніндегі талас-тартыстарды ретсіз боланына тоталды. Конференцияны жмысына партияны Орталы Комитетіні кілі БК/б/П Орталы Комитетіні мшесі А.А. Андреев атысты. Ол конференцияда сйлеген сзінде V партия конференциясыны жне азастан лкелік Партия комитетіні жер мселесі жніндегі арарыны дрыс еместігін айтты.
1920 жылдардан бастап іске асырылан шаралар кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруларын отырышыландыру науаныны біртіндеп, байыпты жолмен іске асырыла бастаанын крсетеді. Бл жолда иындытар да болды. з лтыны мддесін ораан С. Сдуаасов, С. ожанов, Ж. Слтанбеков, Ы. Мстамбаев, Н. Нрмаов жне баса да осылар сияты айраткерлер талай иындытарды, саяси айыптауларды бастан ткерді. алай боланда да, отырышыландыру ісін біртіндеп, орындалып жатан шаралар негізінде рбандысыз іске асыруа болатын еді. Алайда бан ммкіншілік болан жо. Себебі индустрияландыру жоспарын орындау шараларына байланысты шыл трде іске асырыла бастаан ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру науаны бл эволюциялы жолды бзып жіберді. Отырышыландыру жмысы шаруаларды жаппай жымдастыруды рамдас блігіне айналып, сол негізде іске асырыла бастады.
«Ауыл шаруашылыын жымдастыру мен кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруаларын отырышыландыру» атты екінші тарауда кеес мемлекетіні аграрлы саладаы сіре тапты науаны баяндалады.
Кеес мемлекетіні аграрлы саясатында кшпелі жне жартылай кшпелі шаруашылытарды жалпы ауыл шаруашылыын жымдастыру негізінде отырышыландыру кзделгенді. Жалпы отырышыландыру науанын іске асыруда арнайы басару жне йлестіру рылымдары боланын айту ажет. Олар алдын ала р айматаы шаруашылы сипатын анытады. Мысалы 1928 ж. Мемлекеттік жоспарлау комиссиясыны азастанды аудандастыру материалдары бойынша кшпелі шаруашылыты аймаа мына жерлер жатызылды: Орал губерниясыны отстік шыысындаы Бкей губерниясыны шыыс жаымен теіз жаалауы, Гурьев уезіні орталы жне солтстік бліктері, Темір ауданы, Адай округі, Торай жне Ырыз аудандары, арам, азалы жне ызылорда уездері, Бетпадала, Балаш ауданы, Асола жне Атбасар уездеріні орталы жне отстік бліктері, араралы уезі, Павлодар уезіні шыыс блігі.
Отырышыландыру барысында жымдастыру негізінде ондай шаруашылытара 100 й (шаыра) амтылуы жоспарланды. Бл негізінен 20 шаырым шебердегі аза ыстауларында отыран шаруалар болатын. Олар біріккен жымдара атысты егіншілік жне жайылымды жер клемі де аныталатын болды. Алайда кшпелі жне жартылай кшпелі мал шаруашылыы аудандарында егіншілікпен айналысатын аудандара араанда жымды шаруашылы руа ажетті материалды-техникалы база болан жо немесе да лде айда тмен болды. Шынында да кшпелі шаруаларды отырышыландырмай жымды шаруашылыа біріктіру ммкін емес еді. 1928-1933 жж. жоспар бойынша аза шаруаларын отырышыландыруа жне жым орталытарына орналастыруа 190 миллион гектар жер блінді. Онда оныстандыру жмыстарын іске асыру кзделді. Мемлекет тарапынан бл іске арнайы аражат блінді. 1932 ж. РСФСР Халы Комиссарлар Кеесі азастанны кшпелі жне жартылай кшпелі шаруашылытарын отырышыландыруды айрыша маызын ескеріп, бан 30.950 мы сом аржы босатты. Ал мны зі тым аз болатын. Оны стіне бл кезде ашаршылы пен босындытан аза ауылдары кйзеліске шыраан еді.
азастан лкелік партия комитетіні бюросы 1929 ж. 6 арашада аза шаруаларын отырышылыа кшіру туралы арнайы аулы абылдады. “аза шаруашылыыны артта алан жартылай кшпелі, ішінара ттас кшпелі шаруашылы трлері ауыл шаруашылыын ркендетуге лкен бгет болуда” деп крсетілді аулыда. Ал мны зі шындыа сай келмейтін еді. Себебі экономикалы негізі жо кштеп жымдастыру арсаында аза шаруаларын бір мезгілде отырышыландыруды оса жргізуді сылтауы болатын. Отырышыландыру жоспары бойынша (мны жымдастыру жоспары деп арау керек) 1933 ж. дейін азастандаы барлы шаруа ожалытарыны 81,3 пайызын жыма біріктіру белгіленді. Шаруалар оныстанатын жерлерді суландыру мен мелиорациялы жмыстарр негізінде 380 мы шаруашылыты отырышыландыру кзделді. Ауыл шаруашылыына блінетін аржы клемі 2 миллиард сом болып белгіленді. Кеес кіметі отырышыланатын жымдара несие берді.
Кеес мемлекетіні бл науандаы шараларыны нтижесі кейіннен брмаланып крсетілді. Отырышыландыруа шаруа ауымы арсы болан жо. Ал жымдастыру ысымына, зардабына шыдамай босын болып кеткен шаруалар ашаршылытан бас сауалап ндіріс орындарына, жол рылысына барып паналауа мжбр болды. Оларды кеестік басару орындары отырышылыа кшкендер атарына жатызды. Мысалы 1931 ж. осындай шаруашылытардан ндірістік орындара 11000 адам барып паналады.
Ауыл шаруашылыын жымдастыруда брыннан отырышыланан са ауылдарды оныстануы да тиімді болан жо. йткені аз ана йлерден ралан са ауылдарда ірі жымды ндіріс йымдастыруа жне мдени ошатар ашып, мектеп салу ммкін емес еді. Мны зі ауылдарды айткен кнде де топтастырып оныстандыруа келіп соты. Кейіннен мндай жымдар тарап кетті. Мемлекет отырышыландыру кезеіндегі трын й рылыстарын салуа аржы блді. Мысалы, 1931 жылы отырышылы мтажына байланысты 38 миллион сом блінсе, соны 23 миллион сомы трын й рылыстарына арналды.
жымдастыру аудандарында машина-трактор станцияларын (МТС), машина-шп шабу станцияларын (МСС) ру кзделді. Блар шын мнінде отырышыландыру айматарындаы техникалы кмек крсету мекемелері болды. рине, оларды материалды-техникалы базасы лсіз болатын. Олара кімет ерекше міт артты. Мысалы, 1930 ж. 36 ауданда отырышыландыру шаралары жргізіліп, оны 5-де машина-шп шабатын станциялар йымдастырлды, ал 1931 ж. 30 ауданда осындай 20 машина-шп шабу станциялары жмыс істеді.
аза шаруаларын отырышылыа кшіруде социалистік рандарды ала тартылып, Кеес кіметі азастана лкен жаалы келгендей болды. Сталиндік жымдастыруды азастанда Ф. Голощекинше жзеге асырылуы аза халын асіреті мол апатты аштыа душар етті. аза халына келген бл апатты былыс, оны тарихындаы е айылы кезеі - халы трагедиясы туралы азіргі кезде айтылып та, жазылып та жатыр. азастанда кштеп прменді науан ретінде жргізілген жымдастыру науаны шаруалар ожалытарын ортатастыру, біріктіру жаынан кенже алан жо. Оны мына мысалдан да круге болады. Егер 1928 ж. республикада жымдастырылан шаруашылыты млшері 2% - ана болса, 1931 ж. оларды саны 65-ке дейін жеткізілді. Ал кейбір жедел имылдаан – Орал, Петропавл округтарында шаруаларды 70-тен астамы колхоздара біріктірілді. Бл баспасз бетіндегі келтірілген мліметтер. Ал, енді баса деректерге назар аударып крелік. 1928 жылы 1 азанда араралы округінде 39 колхоз болса, 1929 жылды кктемінде оларды саны 102-ге жетті, ал ызылорда округінде осы мерзім ішінде колхоздарды саны 78 ден 228 ге дейін кбейді. жымдастыру науаны жргізілген кезде колхозшыларды жеке меншігіндегі, семья ажетіне керекті шамада мал бастарын,айталы сиыр, са мал, й стары сиятыларды сыпырып алуды ажеті жо-а еді. Біра олай болмай шыты. Малды барлы трін барынша ортатастыру жніндегі нсау жоарыдан берілді.
1930 ж. 2 атарда азастан Орталы Атару Комитетіні екінші сессиясы “аза елін отырышылыа айналдыру жолдары туралы” аулы алды. аулыда былай делінген: “аза шаруашылыын социалды негізге айта ру дуірі азастан шаруасыны арынды трде ілгері басуы, аза еліні ауыл шаруашылыы коллектив жолымен оныстандырылып жне отырышылыа айналдырылып, оны суі екпінді трде жргізілуді керек етіп отыр”. Осы міндеттерге сйкес сессия “Бес жылды ішінде азастанны солтстік жне отстік аудандары оныстандырылып болуы керек. Бес жылды аяында 808 мы й оныстандырылып 567 мы й агрономды жолдармен отырышылыа айналдырылсын”, - деп крсетті. Осы сессияны аулысы жоспарлы трде жаппай отырышылыа айналдыруды басы болды.
аза АКСР Халы Комиссарлары Кеесіні жанынан отырышыландыру комитеті /Оседком/ рылды. Комитетке кімет Кеесіні траасы басшылы ететін болды. азастан Халы Комиссарлары Кеесіні 1930 ж. 8 атардаы аулысында: “азастан Орталы Атару Комитеті екінші сессиясыны аулысын жзеге асыру шін жне де азастанны жалпы халы шаруашылыын ілгері бастыруда кшпелі, жартылай кшпелі шаруаларды, батрактарды, орташаларды отырышылыа айналдыруды маызы згеше арты екендігін ескеріп аулы етеді. азастан Комиссарлар Кеесі жанында отырышылы жмысын басаратын комитет йымдастырылсын”, - деп шешілді. Сйтіп азастан Орталы Атару Комитетіні аулысын малдады, комитетті басшысы болып республиканы Халы Комиссарлар Кеесіні траасы таайындалды. Отырышылыа кшіру шін арнайы мемлекеттік аппаратты рылуы жне оан Халы Комиссарлар Кеесі траасыны таайындалуы бл науана зор саяси маыз берілгенін крсетті. аза АКСР Халы Комиссарлар Кеесіні жанындаы отырышылы комитетіне кшпелі, жартылай кшпелі аза халын оныстандыру ісіне жалпы басшылы ету тапсырылды.
Отырышылы комитетіне кімет аясында рыландытан за бойынша кілеттік ы берілді. Осы Комитетті абылдаан шешімдері мен сыныстарын орындау республиканы барлы мекемелеріне тікелей міндетті болды. Барлы лкелік йымдармен округтік кеес комитеттері отырышылы ісін басаратын республикалы комитетке отырышылы жніндегі жмыстарынан он кнде бір млімет тапсырып отыруды азастан Комиссарлар Кеесі зіні 1930 ж. 30 наурызда абылдаан аулысында міндеттеді.
Алайда отырышыландыру комитетіні жмысы кп жадайда жымдастыру шараларыны клекесінде алып, осалы рылым дрежесінен шыа алан жо. Себебі жымдарды ру, олара жер бліп, орталы елді мекенін айындау жне баса да шаралар жергілікті органдар тарапынан жоарыдан берілетін нсауларды орындау аясында іске асырылды. Басару мекемелері шін е алдымен саяси шаруашылы науандарды – жедел жаппай жымдастыруды, кіметке мал жне баса да ауылшаруашылы німдерін тапсыру жоспарын іске асыру маызды болды. Ал отырышыланан халыты орналастыру, оларды леуметтік рылымдарын жасау екінші кезектегі мселе болатын. Сондытан лкелік партия комитетіні жне аза АКСР Жмысшы-шаруа инспекциясы Халы Комиссариатыны 1930 ж. 5 тамыздаы жне аза АКСР Халы Комиссарлары Кеесіні 1930 ж. 6 жне 15 тамыздаы аулыларына сйкес аза АКСР Халы Комиссарлар Кеесі жанындаы отырышыландыру комитеті згертіліп айта рылды. Халы Комиссарлары Кеесіні 1930 жылы 15 тамыздаы мжіліс хаттамасы бойынша жне осымша бірнеше инспекторы таайындалатын болды. Осы аулыа сйкес отырышыландыру шараларын іске асыратын мекемелерге негізгі басшылы нсауларды брін Халы Комиссарлары Кеесі жанындаы республикалы Отырышыландыру комитеті беретін болды. Сонымен атар ндіріске атысты келелі жоспарларды белгілеу, отырышыландыру барысы туралы есеп беріп отыру жмысы Жер-Су Комиссариатына жктелді. Осыан байланысты Жер-Су Комиссариатыны аппаратында отырышыландыру жмысын басаратын арнайы сектор рылды. Ол з кезегінде ауданды (округтік) басару органдары арылы науан барысын йлестіріп отырды.
Отырышылыа кшіру науаны жымдастыру аясында ткендігі айтылды. Жаппай жымдастыру, байлар мен кулактарды тркілеу, тап ретінде жою, орта шаруаларды уындау барысындаы зорлы-зомбылы отырышылану ісіне шаруаларды з еркі бойынша тартуа ммкіндік бермеді. Тез арада жаппай жымдастыру арынын іске асыран белсенділер бір жыма 500 шаруа ожалытарыына дейін жинап топтастыран фактілер болды. Бір жерге мншама адамны топтастырылуы мал жайылымы аясын тарылтып, халыты егін алаптарынан алшататты. ырыла бастаан мал оан оса мемлекеттік жоспар бойынша кіметке жаппай алына бастады. Осыны салдарынан халы алапат аштыа душар болып, басы ауан жаа босын болып кетті. Ал отырышы шаруашылыпен айналысу ісіне жргізілген гіт-насихат мндайда еш нтиже берген жо. Босындыа шыраан халы республикадан тыс жерлерге кетіп, аман аландары ртрлі мекемелерге (Солтстік орман шаруашылыы трестіне, иыр Шыыс балы ксіпшілігі трестері сияты кптеген шаруашылыа) жалданып кн крді. з жерінде отырышы-егіншілік жне мал сіру ксібімен айналысуды орнына кеестік мемлекеттік саясат нтижесінде олар баса жерлерге барып отырышыланды. Мысалы 1932 ж. Баянауыл ауданынан дере кшкен босындар иыр Шыыс арылы Камчаткаа дейін жетіп, сондаы балы аулау жымшарларында бірнеше жыл ебек етіп, елге 1936 ж. оралды. Оларды біразы Хабаровск лкесінде, Томск, Новосибирск, Свердлов, Тюмень облыстарында алып ойды. Солар сияты босындар Ресейді баса да іргелес облыстарында, Алтайда, збекстан, ырызстан, Тжікстан, Тркменстанды паналады. ытай, Иран, Ауанстаа тіп кетуге мжбр болды.
1930 ж. бас кезінде кеінен орын алан засыздытар халы наразылыынтуызды. Республиканы жаппай жымдастыру мен отырышыландыру айматарында ірі-ірі шаруа ктерілістері орын алды. Соза, Ырыз, азалы, армашы, Жааоран, Шаян, Батпаара, Балаш, Асу, Абыралы, Шыыстау, Шбартау, Шыыс азастан облысыны кптеген аудандарындаы ктерілістер кеес мемлекетіні аграрлы саясатыны нтижесі еді. Адай округіндегі жне батыс азастанны баса да аудандарындаы ктерілістер де осыны айаы. Сондытан кшпен жымдастыру мен кшпен отырышыландыру саясатын бгінгі кнгі аиат трысынан ажырату иын екендігі даусыз.
рине, ауыл шаруашылыын айта ру, отырышыландыру нтижесінде республикада жаа елді мекендер кптеп пайда болды. Олардаы мдени-леуметтік рылымдар біртіндеп з нтижесін бере бастады. сіресе жастара білім беру, мектептерді салынуы скеле рпаа жол ашаны млім. Сонымен атар бір жымшар орталыына оныстанан шаруалара й салу мселесі де назарда болды. Алайда шаруалар негізінен ондай арапайым йлерді з кштерімен, жергілікті материалдар негізінде салуа мжбр болды. Брыны кшпелі жне жартылай кшпелі аза ауылы ірі жымды шаруашылытара (жымшар, кешар) бірігіп, баса ндіріс дісіне кшті.
Ауыл шаруашылы ндірісіне машина рал-саймандарды берілуі ебек німділігін ктерді. Мысалы комбайнды олдану арылы егін егіп жинауда ебек німділігі 40 есе, трактормен жер жыртуда 10 есе артты. Жеке, бытырады шаруалар ожалытарымен салыстыранда ебек німділігі техниканы жрдемімен лденеше есе артты. Отырышыландыру шараларыны нтижесінде азастанда шаруар ожалытарыны 97,5 % жымды ндіріске тартылды. Осы жылдарды ішінде негізінен ТОЗ-дарды, мал серіктіктеріні ауылшаруашылы артеліні уставына туі де аяталды. Республикада жымшарларды саны 7 653-ке жетті. Оларда 18 529 трактор, 6 443 комбайн, 3 293 жк таситын автомашина, 287 МТС жмыс істеді. Ауыл шаруашылыы кадрларыны атарында индустриалды ебекке бейімделген мамандар алыптасты. Мысалы, республикада 46 мы трактористер мен комбайнерларды 30 проценттен астамы азатар еді.
орытынды блімде зерттеу жмысыны мазмнынан туындайтын негізгі ойлар жйеленіп, ылыми нтижелер пайымдалды.
азастандаы отырышыландыруа іс жзінде басшылы еткен Ф.И. Голощекин 1930 ж. 9-10 арашада І лкелік кеесте сйлеген сзінде: «Отырышыландыру брінен брын тапты мселе. Мны Сіздер естеріізде атты стауларыыз керек...
Отырышыландыру – бл лтты мселе. Отырышыландыру арылы біз нені шешкіміз келді?
Біз аза ауылыны экономикасын ктеруді алаймыз. Біз отырышыландыру жолымен асты мселесін, азатар ожалыында мал шаруашылыын жндесек дейміз.
Бл дегені лтты экономикалы тесіздікті жою болып шыады» - деп млімдеді. Сйтіп ол отырышыландыруды таза экономикалы, шаруашылы шара екенін мойындай отырып, оны ауатты шаруаларды жою ранымен жргізуді сынды. Міне, бл кеестік аграрлы саясатты шынайы аиаты болатын.
Отырышыландыру жмыстарында тсініксіз жне асыыс дние кп болды. Бл е алдымен кшпелі жне жартылай кшпелі шаруа ожалытарыны саны наты аныталмауына байланысты болды. Себебі бл науанда жргізілетін кп салалы жмыс жне блінетін аражат осыан тікелей туелді еді. Отырышыландыру туралы аулылар тікелей кабинет жадайында абылданды. Ал жымдастыру аза халыны дстрлі шаруашылыын кйретумен атар оны трмысына сер етті. Шын мнінде мны іске асырушылар азатарды кшпелі жне жартылай кшпелі трмыс-салтын социалистік рылыса арама-арсы ойып, оан деген арсы кзарас алыптастырды. Енді кшпенділікті зі «таылы», «наданды жне мдени артта алу» деген тжырымдамалармен айындалып, оны ркениеттегі орны жоа шыарылды.
Отырышыландыратын азатарды санын жыл сайын кштеп арттыра тсті. Отырышыландыру нашар жріп жатан аудандардаы басшылар егерде баса лт кілдері болса, детте лыдержавалы шовинизм, ал олар азатар болса, онда жергілікті буржуазиялы лтшылды ретінде айыпталатын. азастан кіметіні отырышыландыруды алашы жылыны орытындысын шыаран тезистері шовинизмге немесе лтшылдыа ана емес, сондай-а ошыл аыма да, солшыл брмалауа да ысаша сипаттама берді. азастандаы отырышыландыру рдісіне Одаты кімет онша мн берген жо. Орталы шін бл жылдары шаруаларды жымдастыру маызды нрсе болды. Ал отырышыландыру болса жымдастыруды клекесінде алды жне екінші атардаы міндет деп есептелді. азастан басшылары кшпелі жне жартылай кшпелі аза шаруаларын жаппай отырышыландырмайынша жедел жымдастыруды амтамасыз ете алмайтынын жасы білді. Сондытан орталыты назарын аударуа кш салды.
Отырышыландыру кезінде бара арасында жаппай тсіндіру жмыстары жргізілген жо. Ол жоарыдан тскен мекемелік тар жолмен жрді.
Жалпы кеес мемлекеті кшпелі халыты отырышыландыруда трын й, баспана мселесін екінші атардаы нрсе деп білді. Кеестік аграрлы саясат бойынша шаруалар е алдымен ндірісті жргізуі, нім беруі керек деп есептелді. Отырышыландыруда шаруашылы мселелері, яни шп шабу, егіншілікпен айналысуа йрету, мал сіру негізгі мселе ретінде арастырылды. Ал отырышыланан шаруа киіз йде паналап, біртіндеп з кшімен баспана салып алуы керек болды. Сйтіп, Голощекин отырышыландыруды шаруашылыты йымдастырудан бастауды сынды. Ал йлер мен рылыстарды техникалы жобалары жергілікті жерлерге уаытында жіберілген жо, оларды зі де арабайыр болатын. Ал аражат мселесі науан масатына сай емес еді.
Отырышыландыру науанын іске асыруда ашаршылы иындытарымен атар сіре зорлы-зомбылы, басаруды міршілдік-кімшілдік стилі де кп зиян келтірді, Отырышыландыру комитеті бл іске тікелей ыпал етіп, з міндетін орындады деуге болмайды. Оан комитетті осалы басару ызметі ретіндегі дрежесі, Егіншілік комиссариатыны, партия-кеес органдарыны аясында алып оюы себеп болды.
иыншылы отырышылана бастаан шаруаны рылыс материалдарымен амтамасыз ете алмауды салдарынан да туындады. азастандаы отырышыландыру науанына Одаты кімет те тиісті мн берген жо. Орталы шін бл жылдары шаруаларды жымдастыру маызды нрсе болды. Ал отырышыландыру болса жымдастыруды клекесінде алды жне екінші атардаы міндет деп есептелді.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 азастан Республикасында тарихи сана алыптасуыны тжырымдамасы. – Алматы: азастан, 1995. – 32 б.
2 Назарбаев Н. Жадымызда жатталсын, татулы дйім саталсын // Аиат, 1993. - №3.
3 Кауфман А.А. К вопросу о происхождении русской земельной общины. – М., 1907. – 90 с.
4 Седельников А.Н. Распределения населения Киргизского края по территории, его этнографический состав, быт и культура // Киргизский край. Россия: Полное географическое описание нашего отечества. - Спб., 1918. - Т. ХVШ. - С. 175-222.
5 Галузо П.Г. Колониальная система Российского империализма в канун Октябрьской революции. – Алма-Ата, 1968. – 160 с.
6 Шахматов В.Ф. О пастбищно-кочевой земельной общине у казахов // Вопросы истории Казахстана и Восточного Туркестана. – Алма-Ата: АН КазССР, 1962. – 73 с.
7 Сатыбекова Г.А. Переселенческий вопрос в освещении журнала «Айкап» //
Общественные науки. - 1963. - Т.4. – С. 28-36.
8 Субханбердина. “Айап” бетіндегі маалалар мен хат-хабарлар. -Алматы, 1961.
9 Желтова Г.И. Из истории осуществления национальной политики партии в области аграрных отношений в Туркестане. - Ташкент: Фан, 1960. - 184 с.
10 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма. - М., 1986.
11 Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана (численность, размещение, состав). – Алма-Ата: Наука, 1981. - 115 с.
12 Нрпейісов К. Алаш м Алашорда. – Алматы: Ататек, 1995. - 256 б.; ойгелдиев М.. Алаш озалысы. - Алматы: Санат, 1995. – 368 б.
13 Омарбеков Т.О. 20-30-жылдардаы азастан асіреті. – Алматы: Санат, 1997. -320 б.
14 Мхатова О.Х. азастандаы аграрлы згерістер тарихнамасы. ХХ. 20-90-жж. – Алматы: ылым, 1999. - 287 б.
15 уандыов Е. Срия саясат. – Алматы: Санат, 2002. - 120 б.
16 Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ вв. –Алма-Ата, 1980. – С. 27.
17 Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана. – Алма-Ата, 1981. – С.76-78.
18 Статистико-экономический обзор КирССР. – Оренбург, 1923. – С. 228-231.
19 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана. – Алма-Ата, 1965; Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне Казахстана в начале ХХ века / Казахстан в канун Октября. – Алма-Ата, 1968. – С. 91-99.
20 Р ОММ. 405-., 1-т., 16-іс, 193-196-пп.
ДИССЕРТАЦИЯ МАЗМНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН МААЛАЛАР ТІЗІМІ
1 Кшпенді жне жартылай кшпенді шаруашылытарын отырышылыа кшірудегі мемлекет саясаты (20-30 жылдар) / Вопросы истории, историографии, источниковедения и этнологии Казахстана (сборник статей молодых ученых). –Алматы: Тарих жне этнология институты, 1993. – Вып.. – С. 201-206.
2 аза шаруаларын отырышылыа кшіру жне сауатсыздыын жою туралы 20-30-жылдар // Модернизация мировой опыт и современный Казахстан. Доклады и тезисы выступлений на республиканской научно-технической конференции 20-21 апреля 1995 г. –Алматы: Независимый Университет «Туран», 1995. – С.218-223.
3 Насильственная коллективизация в Казахстане в 1931-33 гг. Сборник документов и материалов (один из составителей). –Алматы, 1998. –С. 3-4.
4 Ресей империясыны азастандаы жер мселесіндегі мемлекет саясаты // «Соблюдения конституционных прав граждан в деятельности органов внутренных дел». Материалы Международной межведомственной научно-практической конференции. –Алматы: Институт подготовки руководящего состава ОВД, 2003. – Часть І. –С.252-256.
5 ХХ асырды 30-жылдарындаы аза шаруаларыны отырышыландыру комитетіні ызметі туралы // л-Фараби атындаы азУ. Хабаршы- Вестник. – Серия историческая. – 2004. -№ 1 (32). - 62-65- бб.
6 Из истории оседения казахских хозяйств в процессе коллективизации сельского хозяйства (біріккен авторлыта) // л-Фараби атындаы азУ. Хабаршы-Вестник. – Серия историческая. – 2006. -№ 2 (41). – С. 89-91.
7 Отырышыландыру – асіретті науан // аза тарихы, 2003. - № 6. -41-42-бб.
8 Казахстан в начале ХХ в. / История Казахстана с древнейших времен до наших дней (курс лекций). - Под общ. ред.: А.Б. Гали, Ж.К. Касымбаева. – Алматы: «ш-иян, 2003. – С. 326-343.
9 азастан ауыл шаруашылыындаы мемлекеттік саясат (ХХ. 20-30 жж.) // аза тарихы, 2006. - №3. - 55-56-бб.
10 К вопросу об оседании казахов в 1920-30 гг. // «Отанды жне лемдік тарихты маызды мселелерін азіргі кзарас трысынан талдау» атты Халыаралы Бекмаханов оуларыны материалдары. –Алматы, 25-26 мамыр 2006 ж. –Алматы, 2006. - 75-78-бб.
РЕЗЮМЕ
МАХМУТОВ СЕРИК КАПАНОВИЧ
Государственная политика по переводу казахских шаруа на оседание
(20-30-е годы XX в.)
диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук
по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республики Казахстан)
Предметом исследования является перевод кочевых и полукочевых крестьянских хозяйств на оседлость в 20-30-е годы XX в.
Объектом исследования являются причины и сам ход седентаризации казахских крестьянских хозяйств, что наряду с насильственной коллективизацией сельского хозяйства республики, привело к разрушению традиционной структуры кочевого и полукочевого населения, а также деятельность государственных органов по переводу на оседлость казахского народа.
Цель исследования: раскрыть политику Советской власти по оседанию казахских шаруа. Исходя их этого, в работе были поставлены следующие задачи:
- рассмотреть положение казахских шаруа до революции 1917 года и в первые годы Советской власти;
- охарактеризовать процесс оседания казахских шаруа в 20-30-е г.г. XX в.;
- проанализировать влияние и взаимосвязь коллективизации крестьянских хозяйств в отношении к их плановому оседанию;
- показать уровень государственной и общественной помощи кочевым и полукочевым крестьянским хозяйствам в ходе седентаризации;
- проанализировать влияние насильственной аграрной политики Советской власти на сельское хозяйство Казахстана;
- охарактеризовать работу Комитета по оседанию;
- показать ход оседания крестьянских хозяйств, осуществленного одновременно с силовой коллективизацией, а так же последствия этих процессов;
- проанализировать причины крестьянских выступлений в ходе коллективизации седентаризации;
- раскрыть социально – бытовые проблемы населения в районах оседания.
Научная новизна диссертации определяется, прежде всего, тем, что она является одной из первых попыток в отечественной историографии исследовать проблему оседания казахского кочевого и полукочевого населения в контексте государственной аграрной политики Советской власти в 20-30-е г.г. XX в.
Положения, выносимые на защиту:
- государственная аграрная политика Советской власти в 20-30-е г.г. XX в. была, прежде всего, направлена на создание крупных коллективных хозяйств, что давало возможность наладить массовое сельскохозяйственное производство. В условиях государства диктатуры пролетариата казахское кочевое и полукочевое крестьянское население, без учета особенностей традиционного уклада жизни и хозяйства, одновременно с насильственной коллективизацией было переведено на оседлость. На фоне проводимой государством коллективизации сельского хозяйства, кампания по оседанию носила второстепенный характер. При этом, государство не обеспечило соответствующей материально – технической базы для перевода казахских шаруа на оседлость, что в условиях разразившегося голода 1931-1933 г.г. привело к необратимым последствиям.
Методологическую основу исследования составили общие и специальные теоретико–методологические принципы – объективизма, историзма и системного анализа.
Теоретическая и практическая значимость исследования заключается в том, что выводы и предложения, сформулированные по результатам диссертационного исследования, могут быть использованы в учебном процессе в высших учебных заведениях, при чтении специальных курсов, при подготовке научных разработок и учебных пособий, а так же обобщающих трудов по истории Казахстана.
Основные результаты проведенного исследования, теоретические положения, основанные на них выводы и рекомендации, прошли апробацию на научно – практических конференциях. Основное содержание диссертационного исследования нашло отражение в статьях, опубликованных в журналах и научных сборниках.
Диссертационная работа состоит из введения, двух разделов, заключения, а так же списка использованных работ и источников.
SUMMARY
For the thesis of the dissertation submitted for the Scientific Degree of
Candidat of Historical Sciences on specialty 07.00.02 - Native History
(history of the Republic of Kazakhstan)
Makhmudov Serik Kapanovich
State policy on conversion of Kazakh peasantry to sedentarization
The subject of the present dissertation is the transformation of Kazakh nomadic and semi-nomadic population to sedentarization in 20-30-s of XX century.
The object of the research are reasons and course of the process of sedentarization of Kazakh peasantry which along with forcible collectivization of the agricultural sector of republic led to the destruction of traditional structure of nomadic and semi-nomadic population, and also the activity of state offices on transforming Kazakh people to sedentary life.
The purpose of research is to show Soviet power policy on sedentarization of Kazakh people. The following tasks were put in the research proceeding from this purrose:
- to examine the position of Kazakh sharua before the revolution of 1917 and during the first years of Soviet power;
- to characterize the process of sedentarization of Kazakh peasantry in 20-30-s of XX century;
- to analyse influence and interconnection of collectivization towards schedules sedentarization;
- to show the level of state and public assistance to nomadic and semi-nomadic population during the course of sedentarization;
- to analyse the influence of forcible agrarian policy of Soviet power on course of Kazakh sedentarization
- to characterize the work of the Committee on Sedentarization;
- to show the course of sedentarization of Kazakh peasantry provided at the same time with forcible collectivization and also the consequences of these processes;
- to analyse the reasons of peasants uprisings against Soviet power4
- to show the social – economic problems of the population in the regions of sedentarization.
The scientific newness of the dissertation is defined, first of all, with the fact that it is one of the first attampts in native historiography to research the problem of sedentarization of Kazakh nomadic and semi-nomadic population in the context of state agrarian policy of Soviet power in 20-30-s of the XX century.
Rules put on the protestion:
The state agrarian policy of the Soviet power in 20-30-s of XX century mainly led to the creation of the great, collective farms, which gave to the state an opportunity to produce more effectively agricultural production. In the state of proletariat dictatoship at the same time with forcible collectivization, without taking into considaration the interests of Kazakh people was provided the transformation to sedentaization. In the context of forcible collectivization the problem of sedentarization became second – rank issues. Except this, sedentarization of Kazakh people was not accompanied by necessary material foundation which in the 1921 when the country was suffering from starvation led to tragic consequences.
The methodological basis of the dissertation are founded on the following principles: principles of objectivity, system analysis and historizism.
The theoretical and practical importance of the research consists of conclusions and offerings, formulated on results of the dissertation, which could be used in high educational institutes, in reading of special courses, in preparation of scientific works and manuals and also in the works concerning the history of Kazakhstan.
The basic results of the present reserach, it’s theoretical offerings and conclusions and recommendations which are made on their basis have passed approbation at the scientific – practical conferences. The basic content of the dissertation was published in different scientific journals and collections.
Dissertation wok consists of introduction, two chapters, conclusion and list of used works and sources.
