WWW.DISUS.RU

БЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

 

УДК : 366.534:323.325 олжазба ыында

Касимбекова Мейрамкул Алдашевна

Ауылдаы шаын бизнесті дамуын мемлекеттік

олдауды жетілдіру (араанды облысыны мал шаруашылыы негізінде)

08.00.05 - Экономика жне халы шаруашылыын басару

(ауыл шаруашылыы)

Экономика ылымдарыны кандидаты

ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

авторефераты

азастан Республикасы

Астана, 2010

Диссертациялы жмыс С. Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетінде орындалан

ылыми жетекші: экономика ылымдарыны докторы,

Ж. Сндетлы

Ресми оппоненттері: экономика ылымдарыны докторы,

. Р. Нрмаанбетов

экономика ылымдарыны кандидаты, Б. Мтліпызы

Жетекші йым: Л. Н. Гумилев атындаы Еуразия лтты университеті

орау 2010 жылы 30 ыркйекте саат 1400 – де С. Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні Д 18.08.01 диссертациялы кеесінде теді. Мекен-жайы: азастан Республикасы, Астана., Жеіс даылы, 62.

Диссертациямен С. Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы «28» тамызда таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы, экономика

ылымдарыны докторы М. Ш. Кенжеболатова

Кіріспе

Зерттеуді ккейкестілігі. Шаын бизнес - нарыты экономиканы маызды элементі, онсыз мемлекет жан-жаты дами алмайды. Ол кп жадайда экономикалы су арындарын, жалпы лтты німні рылымы мен сапасын анытайды. Шаын бизнес сіресе ауыл шаруашылы салаларында ке клемде дамыан. Туелсіз елімізді аграрлы реформаны жзеге асыру барысында шаын ксіпкерлік маызды мселелеріні бipi болып табылады. азастан Республикасында «2003-2005 жылдарды ауылды ктеру жылдары» деп белгіленіп, жзеге асырылан мемлекеттік бадарламаларда аграрлы саладаы шаын бизнесті тиімді жйесін алыптастыру, ішкі жне сырты нарыта оны бсекеге абілеттілігін ктеру жне таы сол сияты зекті мселелер арастырылды. азіргі кезде шаын бизнес бсекелестікке абілеті бар аграрлы ндірістік рылымдарды бір блігіне айналып жне еліміздегі экономикалы рдістерді белсенді атысушысы болып табылады. Ауыл шаруашылыындаы шаын бизнесті негізгі формалары – шаруа(фермер) ожалытар жне жртшылы шаруашылытар. Соы 2006-2009 жылдары ауыл шаруашылыыны жалпы німдеріні ішінде шаруа ожалытары мен жртшылы шаруашылытарыны лесі 73 пайызды райды. Дегенмен, ркениетті кезедегі шаын бизнесті маызы мен ондаы ндіріс арындылыын арттыру барысына ліде ажетті мн берілмейді. Оны кптеген мселелері кні бгінге дейін з дегейіндегі ылыми жне практикалы шешімдерін таппай отыр.

Ауылды елді мекендерді дамыту тек ана ауыл шаруашылыын ркендету емес, одан лдеайда ке ымды, яни ауылды ауымдастыты амтитын бкіл атынастар кешеніні дамуын кздейді. Ауылды трмысын жасарту оларды траты ндірісін жне леуметтік сала мен оршаан ортадаы жетістіктерін жасарту арылы ммкін болады.

Рыноктік атынастар жадайында туелсіз мемлекет трысынан аталан мселелерді шешуді басты жолы - еркін шаруашылы жргізу, шаын ксіпкерлікті дамыту масатында ндірісті икемді йымдастыру жне кооперация мен интеграцияны алуан трлі формаларын игеру, инновация мен прогрессивті технологияларды кеінен олдану мселелері зерттеу таырыбыны зектілігін ктере тседі. Осы жерде Елбасыны «трі жеке меншік, мазмны жымды шаруашылытар кш біріктіргенде ана тыырытан шыа аламыз» деген сзі ой салады. азастан Республикасында агронерксіп кешенін дамытуды мемлекеттік олдауды ттастай жйесі алыптасып келеді. Оны йымды – ыты, экономикалы жне леуметтік негіздері «Агронерксіп кешенін жне ауыл ауматарын дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» Р-ны заында (2005ж.) наты арастырылан. Алайда мемлекеттік олдау кбінесе бсекелестік абілеті жоары, айтарымы бар орта жне ірі ксіпорындарды амтиды. Елдегі кп клемде тараан шаын бизнес, сіресе шаруа ожалытары мен жртшылы шаруашылытары бл кмектен кбінесе алыс алуда. Рынокті ммкіндігі экономикалы тратылы пен макроэкономикалы тепе-тедікті стап труда шектеулі боландытан, аграрлы секторда шаын бизнесті траты дамуы шін мемлекеттік олдауды жан – жаты баыттарын жетілдіруді талап етеді.

Таырыпты зерттелу дрежесі. Шаын бизнесті теориялы жне практикалы мселелеріне лемдік экономикалы дебиеттерде ерекше кіл блініп, алымдар: Р. Кантильон, Н. Бауде, Ж.Б. Сэй, Дж. Кларк, К. Маркс, Й. Шумпетер, А.П. Дракер жне т.б. айтарлытай лес осан. ТМД елдері шін шаын бизнесті алыптасу жне оны даму задылытары мселелеріні наты жаашылытарына арамастан, кеестік кезедегі экономикалы дебиеттерде маызды жне жинатап орытындыланан ебектер бар. Ауыл шаруашылыында шаын бизнесті теориялы негіздері, шаын ксіпкерлікті йымдастыру жне кооперациялау мселелері орыс алымдары А.В. Чаянов, М. И. Туган- Барановский, В. И. Ленинні ебектерінде крсетілген.

Экономиканы нарыты атынастара туімен байланысты ксіпкерлік сипаты жаа трыдан арастырылып, белгілі бір дегейлерде зерттелінуде. Соы жылдары отанды экономикалы дебиеттерде А. Блиновті, А.В. Бусыгинні, Н.А. Поповты, А. Шульсты ебектері жары крген. Сондай-а, оны даму ерекшеліктері азастанды алымдар. А. алиевті, Я.. убкіровті, А. ошановті, О.С. Сабденні, К. А. Саадиевты, А. Б. Молдашевті, Ж. С. Сндетовты,.. буовты, Д.. абдиевті, Т.А. Есіркеповті, Е.Б. Жатанбаевті,.К. Шеденовті, М.Д. Есалиевті, А. Н. Тосанованы, С. К. Сраанованы жне т.б. алымдарды ебектерінде крініс тапан. Дегенмен, нарыты атынастарды алыптасу кезеінде ауылдаы шаын бизнес мселелерін дниежзілік тжірибелерді пайдалана отырып талдау, сондай-а аграрлы секторда алыптасан трлі шаруашылы нысандарында ебекті йымдастыруды ерекшеліктерін ескеріп, шаын бизнесті мемлекеттік олдау жйесін одан рі жетілдіру, тере зерттеуді талап етеді. Сондытан да, жоарыда аталан алымдарды ебектерін басшылыа ала отырып, ауыл шаруашылыыны ерекшеліктерін ескере, автор з пікірін жаа трыдан арастыруды жн крді.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері азастан Республикасыны ауыл шаруашылыындаы шаын бизнесті алыптасу жне даму мселелерін зерттеу нтижесінде рыноктік атынастар жадайында оны мемлекеттік олдауды тиімді баыттары бойынша натылы сыныстар жасау болып табылады. Диссертациялы жмыста ойылан масата ол жеткізу шін тмендегідей міндеттер ойылды:

  • отанды жне шетелдік алым-экономистерді ой-пікірлерін, ылыми кзарастарын талдай отырып, экономикада шаын ксіпкерлікті негізгі баыттарын жйелеу жне азіргі ксіпкерлікті жаа бейнесіні сипатын анытау;
  • шаын бизнесті мемлекеттік олдауды озы шетелдік тжірибелерін жйелеу жне аграрлы сектордаы оны ерекшеліктерін натылау;
  • азастанны ауыл шаруашылыындаы шаын бизнесті даму кезедерін сараптау жне оны негізгі озалтыш факторларын сипаттау;
  • еліміздегі аграрлы бизнесті мемлекеттік олдауды азіргі жй-кйін талдау жне оны экономикалы нтижесін анытау;
  • ауыл шаруашылыындаы шаын бизнесті мемлекеттік олдауды негізгі баыттарын жне оларды механизмдерін жетілдіру жолдарын анытау.

Зерттеу нысаны – рыноктік экономика жадайында ауыл шаруашылыында шаын ксіпкерлікті даму рдістері.

Зерттеуді пні – ауыл шаруашылыындаы шаын бизнесті мемлекеттік олдауды экономикалы механизмдері.

Зерттеуді теориялы жне дістемелік негізі. Диссертациямен жмыс барысында таырыпа байланысты отанды жне ТМД алымдарыны ылыми ебек жинатары, диссертациялар мен монографиялар, сондай-а мерзімді баспасз басылым деректері жне ізденушіні байаулары олданылды. Зерттеуді наты мліметтер базасын мемлекеттік органдарды жарлытары мен аулылары, азастан Республикасы ауыл шаруашылыы бойынша статистика жніндегі агенттігіні есеп материалдары рады. Зерттеу барысында ылыми жйелілік аидалары, абстрактілі-логикалы жне экономикалы статистикалы талдауды дстрлі: салыстыру, рылымды, топтастыру, сонымен бірге монографиялы жне сарапты-баалау дістері олданылды.

Зерттеу барысында алынан нтижелерді ылыми жаалыы:

  • экономикадаы шаын бизнесті ылыми – теориялы негіздері, оны аграрлы саладаы ерекшеліктері жне нарыты жадайа бейімделуі авторды з тжырымдамаларымен берілген;
  • нарыты экономика дуірінде ркендеген шетелдік озы тжірибелері негізінде ауылдаы шаын бизнесті алыптасу, даму жне ызмет ету механизмдері арастырылып, оны ызметін тиімді жргізуге негіз болатын факторлар, нарыты механизмдер, мдде жне мемлекеттік олдаулар жйесіні икемділігі мен нтижелігі аныталды;
  • ауылдаы шаын бизнесті даму кезедері натыланып, олар алаш рет рістеу жне ркениетті су баыттары шаын бизнесті маыздылыына авторлы орытынды жасалды;

- ауылдаы шаын бизнесті негізгі субъектілері – шаруа (фермер) ожалытары мен жртшылы шаруашылытарын мемлекеттік олдауды толытырылан жйесі мен оны жзеге асыруды жаа баыттары жне дістемелері берілді;

- рыноктік экономика жадайында ауылдаы шаын бизнесті тиімділігін арттыруа зор сер ететін ттынушылы, ызмет етуші жне несиелеу кооперативтеріні авторлы модельдері сынылды.

Жмысты олданбалы ндылыы - диссертациялы зерттеулер негізінде, ауыл шаруашылыындаы шаын бизнесті, сіресе шаруа (фермер) ожалытары мен жртшылы шаруашылытарыны нарыты жадайда дамуын кшейтуге бейімделген мемлекеттік олдау жйесіні натылы баыттары аныталан. ылыми ебекті материалдары мен нтижелері, онда берілген орытындылар мен жаалы дістемелер экономика саласында шаын бизнесті теориялы негіздері мен практикалы ызметтерін жетілдіруге, экономикалы білім беру жйесінде – орта жне жоары оу орындарында мамандандырылан курстара дістемелік негіз жне дріс ретінде пайдалануа болады.

орауа шыарылатын негізгі аидаттар:

- ркениетті оама тн рдісті бірі - бизнеспен айналысу толыны.
Рыноктік атынастар жадайында бизнесті экономикалы
даму баыты адамны танымды рекетіні дамуымен адамды жне табии бірлігін ыну ыпалында болуы тиіс. Шаын бизнесте іскер адам зіні ебек жне шыармашылы жеке ызметіні нтижесінде экономикалы тиімділікке ол жеткізеді;

- аграрлы сектордаы шаын бизнесті йымдастыруда ауыл шаруашылы ерекшеліктері мен баса олайсыз жадайларды бседетуші ртрлі факторлар топтарын есепке алу ажеттілігі туындайды. сіресе, ылыми-техникалы прогресс адамзатты мір лгісіне мнді ыпал етеді, осы кезде леуметтік-экономикалы даму жаа мазмна ие болады;

- еліміз Ресей жне Белоруссиямен кедендік одаа кірді, Бкіл лемдік сауда йымына (БС) кіру табалдырыында тр, ол кезде бір жаынан, ауыл шаруашылы тауар ндірушілері шін шетелдік рыноктарды ашылатыны жасы, біра, екінші жаынан импортты німдерді зор аысы, оны стіне жоары сапалы, рі демі орамдаы ауыл шаруашылы німдері кптеп пайда болады. Осы жадайдаы басты міндет - елімізді азы-тлік ауіпсіздігі мен аграрлы секторыны тиімді даму ммкіндігін сатай отырып, тауарлар мен ызметтерді лемдік рыногына наты ол жетімділікті амтамасыз ету. Сондытаншаын бизнесті субъектілері ндірген німдерді сапасы халыаралы стандарттар дегейіне жетіп, оны тиімді ткізу;

- ауыл шаруашылыын тратандыру жне оны бсекелестігін кшейту кезеінде тауар ндірушілерге мемлекет тарапынан олдау жйесін жетілдіруді маызы зор. Алайда азіргі кезде, ауылдаы шаын бизнес мемлекет тарапынан жне жергілікті билік органдарынан ажетті олдау таппай отыр. Ауыл айматарын дамытуды экономикалы жне леуметтік мселелерді шешуге оларды аз атысатындыы, сондай-а, жергілікті мемлекеттік билік орындарында оларды шешуге ажетті аша аражаттарыны жеткіліксіздігі, оларды іс-рекеттеріні тиімсіздігі ауылдаы мемлекеттік басаруды жетілдіруді жне жергілікті зін-зі басару институтыны енгізілуін керек етеді.

- аграрлы секторда кооперация негізінде шаруа (фермер) ожалытарын жне жеке осалы шаруашылытарды леуметтік-экономикалы мселелерін шешуге болады. Ттынушылы, ызмет крсету жне ауылды несие кооперативтері зара бірлесіп маманданан, жаа техника мен технология олдана алатын жне аралы нім трлерін ндіретін, дейтін, ткізетін ндірістер мен ызметтерді йымдастыруа жне оларды бсекелестігін арттыруа ммкіндік береді.

Осы жоарыда аталан кзарастарды ескере отырып, диссертациялы жмыс шеберінде ауылдаы шаын бизнесті теориялы жне практикалы мселелерін, оны экономикалы ркендеуін жне дамуын, ауыл трындарыны леуметтік-экономикалы дрежесін ктеруге сері бар негізгі жолдарын анытауа талаптанып, масат еттік.

ылыми зерттеу жмысыны рылымы мен клемі. Зерттеу жмысыны алдына ойылан масат пен міндеттерге жету логикалы баытпен жазылан кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне кестелер мен суреттерден ралан беттерден трады.

Зерттеу нтижесіні тжірибеде тексерілуі (апробация). Диссертациялы зерттеуді негізгі ылыми нсаулары мен нтижелері Ресейді Санкт-Петербург аласында, Басару институтында, азттынуодаы араанды экономикалы университетінде, С.Сейфуллин атындаы АТУ-де ткен халыаралы, республикалы ылыми-теоретикалы конференцияларында талыланды жне о бааа ие болды.

Жарияланымдар. Диссертациялы жмыс бойынша 10 ылыми жмыс, оны ішінде 4 ылыми маала азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті бекіткен басылымдарда, 6 маала халыаралы жне республикалы ылыми конференциялар материалдарында жары крді.

Диссертациялы жмысты рылымы жне клемі. Диссертациялы жмыс кіріспеден, негізгі ш блімнен, сыныстар берілген орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен ралады.

НЕГІЗГІ БЛІМ

Нарыты экономиканы алыптасуы мен дамуы е алдымен рыноктік ортаны райтын р алуан трлі бизнесті дамуымен тікелей байланысты, яни шынайы экономикада оамды ажеттіліктерді згерісіне тез сер етушілік жне озалмалылы ажет. «Бизнес» - бл барлы ндіріске атысушыларды арасындаы icкepлiк арым-атынас жне тауарларды ттынуа жеткізу болып табылады. Бл жерде іскерлік арым-атынас - классикалы саяси экономияда ндipicтiк атынас деп аталатын оамды былысты бір крінісі.

Шаын бизнес - рыноктік экономиканы рамдас блігі болып табылады. Ол бизнес – талап, рыноктік сыныс, сраныс жне бсеке арылы рыноктік механизмні рекеттерін толытырады жне жетілдіреді, яни монополизмді залалсыздандыра отырып, рыноктік механизмні рекет етуіне ыпалын тигізеді. Ксіпкерлік пен бсекелестікті серінен рыноктік механизм экономикалы атынастарды дамуына лесін осады. Мнда ндірістік ызмет экономикалы жаынан лсіз, рекет етуге абілеті жо шаруашылытардан тазарады, оны орнына оларды тиімді ызмет ететін болашаынан міт кттіретіндеріне олайлы жадай жасайды.

Адам жаа ксіпорынды рып дамытанда, рынокты жаулап алуды жолын тапанда, бизнесті брыны идеяларынан баса жааша тсілмен жзеге асыранда ксіпкерлікті зінше орны пайда болады. Ендеше шаын бизнесті дамуы ксіпкерлікпен тыыз байланысты. «Ксіпкер» деген ымны зі «шаын бизнесті басарушы» деген маынаны білдіреді.

Аграрлы секторда негізінен осы баыттаы бизнес ерекше орын алады. Оларды ерекшеліктері 1 суретте крсетілген.

Тартатын жаы иындататын жаы

Сурет 1 – Аграрлы сектордаы шаын бизнесті ерекшеліктері

Ескерту - дебиеттер негізінде авторды кзарасы бойынша растырылан

Шаын бизнес тciнiгіні шаын ксіпкерлік тсінігімен сйкес кeлeтiнiн ала коя отырып, оны рылымын арастырайы. Барлы зерттеулерде ксіпорындарды ру тсілдерінде ндipгiш кшті (йымдастыру-техникалык жаы) жне ндірістік атынастарды (леуметтік-экономикалы жаы) бірлігі мойындалады.

Ал, йымдастыру-техникалы жаы, яни ндipicтi материалды-затты элементтеріні жне жмысшы кшi мен ндірісті йымдастыру формасыны жиынтыы ндірісті, шоырлану, орталытандыру жне мамандандыру тсілдер жйесін бейнелейді.

Демек, шаын ндipic- ол ндipicтi йымды-техникалы жаын сипаттаса, шаын ксіпкерлік оны леуметтік-экономикалы (ндірістік атынастар) жаын сипаттайды жне осы жаынан жоарыда аталан бизнес тсінігімен сйкес келеді.

Ауыл шаруашылыында шаын бизнес субъектілері болып, шаруа (фермер) ожалытары жне й (жртшылы) шаруашылытары болып табылады жне олар еліміздегі ауылшаруашылы рылымдарды басым блігін райды. Шаруа (фермер) ожалытары – бл аграрлы ксіпкерлік ызмет формасы, жеке тла болып табылатын з бетінше рекет етуші шаруашылы субъект, з меншігіндегі млікті, иелігіндегі жерді олдану арылы пайда табу масатында ауылшаруашылы німдерін ндіруші, айта деуші жне сатушы жеке азамат, отбасы немесе адамдар тобы.

Отбасылы ебектік шаруа шаруашылытарыны теориясын алаш рет жасаан орыс алымы А.В. Чаянов шаруа ожалытары масатыны классикалы анытамасын берді «...зіні арауындаы ндіріс рал-жабдытары мен отбасыны жмыс кшін барынша толы пайдалану жолымен шаруашылы жргізуші отбасыны мір сруіне аржы табу,- дей келіп, са шаруашылыты орау - жанталасан шаруа жйесіні бірнеше рпаын орау",- деген еді.

Бізді елімізде шаруа(фермер) ожалытары азастан Республикасыны «Шаруа (фермер) ожалыы туралы» (1998ж.) жне азастан Республикасыны «Жеке ксіпкерлік туралы» (2006) задарына сйкес жеке ксіпкерлікті бip тpi болып танылды. Шаруа (фермер) ожалытарыны жіктемесі 2 - суретте берілген.

Жіктелу кздері Шаруашылыты леуметтік-экономикалы типі
1.ыты-йымдастыру нысаны Шаруа ожалыы Фермер шаруашылыы арапайым серіктестік
2. Млікке меншік нысаны Бірлескен орта меншіктегі Орта лестік меншіктегі Жеке меншіктегі
3. Отбасы саны Бір отбасылы Екі отбасылы Кп отбасылы
4. Жерді олдану нысаны Жеке меншік негізінде Траты жер пайдалану ыында Уаытша жер пайдалану ыында Жала алынан жерлерді пайдалану ыында
5. ндіріс баыты Мамандандырылан Кп салалы
6. ндірілетін німні клемі Ірі Орта Шаын

Сурет 2 – Шаруа (фермер) ожалытарыны жіктемесі

Дерек кзі - Нормативті актілер негізінде автормен растырылан

азіргі кні азастанны ауыл шаруа­шы­лыында шаын жне орта бизнесті дамы­ту аса зекті мселелерді бірі болып отыр. Елімізде мемлекетті ауылшаруашылы ксіпорындарын жекешелендіру негізінде шаруашылытарды ртрлі йымды-ыты рылымдары рылды. 1-ші кестеде 2003-2009 жылдардаы санаттар бойынша ауылшаруашылы рылымдарыны саны крсетілген.

Кесте 1 – 2003-2009 жылдардаы санаттар бойынша ауылшаруашылы рылымдарыны саны, бірлік (жыл соына)

А/ш німдерін ндірушілер Республика бойынша араанды облысы бойынша

2003

2006

2009
згеріс 2009/ 2003, %
2003

2006

2009
згеріс 2009 /2003, %
1. Барлы а/ш рылымдары оны ішінде:
159433

200812

200 876

125,9

5 750

6 806

6 899

119,9
а/ш ксіпорындары 9 447 7 394 7 441 78,8 213 194 197 92,4
шаруа (фермер) ожалытары
149 986

193 418

193 435

128,9

5537

6612

6702

121,0
2. Жртшылы шаруашылытары
2 135 218

2 194 378

2 247 786

105,3

118 137

125950

126 199

106,8

Дерек кзі – Статистика Агенттігіні мліметтері негізінде автормен растырылан

Статистикалы деректер бойынша, елімізде 2009 жылды 2003 жылмен салыстыранда жалпы ауылшаруашылы рылымдарыны саны 25,9%-а –скені байалады. араанды облысы бойынша 6899 бірлік ауылшаруашылы рылымы болса, оны ішінде: 197 ауылшаруашылы ксіпорыны, 6702 шаруа (фермер) ожалытары жне 126199 жртшылы шаруашылытары бар.

Кесте 2 - Шаруашылы санаттары бойынша ауыл шаруашылыыны жалпы німі, аымдаы бааларда, млрд. теге

Крсеткіш тер Барлыы Соны ішінде
Ауыл шаруашылы ксіпорындары Шаруа (фермер) ожалытары Жртшылы шаруашылытары
2004 2006 2008 2004 2006 2008 2004 2006 2008 2004 2006 2008
А/ш жалпы німі 698,9 853,3 1384,2 171,5 211,6 388,9 178,0 185,4 316,1 349,4 456,4 679,2
сімдік шаруа шылыы ны німі 391,3 432,5 761,1 147,2 174,2 333,7 160,3 156,4 267,4 83,8 101,9 160,0
Мал шаруа шылыы ны німі 307,6 420,8 623,1 24,2 37,3 55,2 17,7 29,0 48,7 265,6 354,5 519,2

Дерек кзі - 2004-2008 жылдардаы азастанны статистикалы жинаы

2008 жылы ауыл шаруашылыында 1384,2 млрд. теге нім ндірілген, оны 388,9 млрд. теге німді немесе 28,1% ауыл шаруашылы ксіпорындары, 316,1 млрд. теге немесе 22,8 % шаруа (фермер) ожалытары жне 679,2 млрд. теге немесе 49,1% жртшылы шаруашылытарында ндірілген. Бгінгі кні ауылды жерлердегі шаын жне орта бизнесті аржылай олдау масатында траты мемлекеттік жйе алыптастырылан (3 - сурет).

Сурет 3 - Ауылдаы шаын бизнесті мемлекеттік олдау жйесі

Ескерту - дебиеттер негізінде автормен жасалан

Ауылдаы шаын жне орта бизнесті аржылы олдау мемлекет тарапынан йымдастырылан лтты холдинг - «азАгро» А арылы жзеге асырылады. Соы 2006-2008 жылдары аралыында осы «азАгро» Холдингі арылы АК-ні аржылы олдау клемі жылдан жыла сіп келеді (4 сурет). Тек 2008 жылы АК аржыландыруа барлыы 166,8 млрд. теге жмсалан, ол 2006 жне 2007 жылдармен салыстыранда едуір жоарлады. Оны ішінде бюджет аражаттары 36% (61,6 млрд. теге), меншікті аражаттар 20,3 % (33,8 млрд. теге) 42,8 % бюджеттен тыс тартылан аражаттар (71,4 млрд. теге).

Сурет 4 - 2006-2008 жылдардаы «азАгро» Холдингі арылы АК олдау клеміні динамикасы

Ескерту - АШМ – ні деректері негізінде автормен растырылан

АК аржыландыру клеміні кбеюі ауылшаруашылы тауар ндірушілеріні басым блігін амтуа ммкіндік береді. 2008 жылы «азАгро» компаниясыны ызметін 27,9 мы арыз алушылар олданса оларды басым блігі – шаын жне орта бизнес субъектілері (5сурет).

Сурет 5 - 2008 жылы «азАгро» Холдингіні ызметін олданушыларды саны

Ескерту - АШМ – ні деректері негізінде автормен растырылан

«азАгро» Холдингіні ызметін олданушыларды рылымы келесідей: 0,1 % акционерлік оамдар (А), 10,8 % жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер (ЖШС), 27,8 % шаруа (фермер) ожалытары (Ш(Ф)), 0,2% ауылды ттыну кооперативтері (АТК), 60,1 % жеке тлалар оларды басым блігі шаын жне орта агробизнесті кілдері.

лтты холдингті еншілес ксіпорыны – «азАгроаржы» А АК-ні сапалы дамытуа баытталан техникалы жне технологиялы рдістерді аржыландыру шін екі баытта аржылы лизинг жргізуде:

1) агронерксіп кешені субъектілерін жаа технологиялы жабдыпен, ауыл шаруашылыы техникасымен, арнайы техникамен жне асыл тымды малдармен амтамасыз ету;

2) агронерксіп кешені субъектілері шін ауыл шаруашылыы нім айта деу жніндегі жабдыты сатып алуды аржыландыру.

2008 жылды орытындысы бойынша ауыл шаруашылыыны негізгі капиталына баытталан инвестицияларды жалпы клемі 54,9 млрд. тегені рады, бл 2007 жылмен салыстыранда 3 есе скен.

Бюджеттік аражат есебінен лизинг бойынша жылды сыйаы ставкасы 4% бастап тленеді жне жеке тартылан аражат есебінен - 10-12,5% райды. Лизинг мерзімі 7-8 жыла дейін. Дегенмен, банктік операцияларды жеке трлерін жзеге асыратын жне укілетті мемлекеттік органдарды нормативтік актілерін, сондай-а ішкі ережелерін басшылыа алатын йымдар ретінде лтты холдингті еншілес компаниялары несие беруді тлемділік, жеделдік, айтарымдылы, амтамасыз ету сияты негізгі аидаларын сатауы керек, яни несие алушыны кепілдікке оятын млкі болуы тиіс.

Елді арынды экономикалы дамуыны жалпы крінісінде ала мен ауыл трындары міріні дегейінде тепе-тесіздік саталуда, оларды айматы табыстарында едуір айырмашылы бар. Ауылды жерлерде елді трындарыны 47%-ы трады, ресми статистика мліметі бойынша оларды бестен біріні табысы кнкріс дегейінен тмен. Осыан арамастан, ауылды жерлерде екінші дегейлі банктерді (ЕДБ) аржылы олдау клемі аз (3-4% шамасында) оларды филиалдары азайып келеді жне белсенділігі тмен. Сол себепті азіргі кезде лтты холдинг ран «Ауыл шаруашылыын аржылай олдау оры» А-ы ауылды жерлерде аржылы кмек крсетуді негізгі кзі болып табылады.

2007-2009 жылдар аралыында "Ауыл шаруашылыын аржылай олдау оры" атысуымен рылан шаын несиелік йымдарын (ШН) аржыландыруа республикалы бюджеттен 3 203,4 млн. тенге блінген (оны ішінде 2007 ж. – 900 млн. тг., 2008 ж. – 1 303,4 млн. тг., 2009 ж.- 1 000 млн. тг.).

2010 жылды 1 суіріндегі жадай бойынша «Ауыл шаруашылыын аржылай олдау оры» А-ымен жалпы сомасы 9854 млн. теге 53267 несие берілген (6 сурет).

Сурет 6- Берілген зайымдарды клемі мен саны

Ескерту – зерттеу негізінде автормен растырылан

орды филиалдары мен кілдіктері арылы шаын несиелеу бадарламасыны олданыстаы шарттары ауыл трындары шін те олайлы, шаын несие ауыл трындарына жылына 9,5% млшермен 2 жыла дейінгі мерзімге беріледі (оны ішінде мал шаруашылыына 2 жыл, сімдік шаруашылыына 1,5 жыл).

Берілген шаын несиені е кп лесі (94 %) мал шаруашылыына тиесілі. 2006-2008 жылдары араанды облысы бойынша АК-нін дамытуа жмсалан аражаттарды рылымы келесі кестеде крсетілген.

Кесте 3 - 2006-2008 жылдары араанды облысы бойынша ауыл шаруашылыына мемлекеттік аржылы кмек дегейі

Крсеткіштер Жылдар
2006 2007 2008
Ауыл шаруашылыыны жалпы німі, млн тг, 43095,3 54822,2 75387,4
оны ішінде сімдік шаруашылыы
13167,0

19432,3

30111,6
мал шаруашылыы 29928,3 35389,9 45275,8
Мемлекеттік олдау, барлыы, млн. тг. 2694,36 3170,0 5424,9
оны ішінде жергілікті бюджет
10,34

65,4

102,9
республикалы бюджет 2684,02 3104,6 5322,0
Ауыл шаруашылыын мемлекеттік олдау дегейі, % 6,3 5,8 7,2

Ескерту - араанды облысыны Статистика департаментіні мліметтері негізінде автормен растырылан

Кесте мліметінен кріп отыранымыздай 2008 жылы араанды облысыны ауыл шаруашылыында 75387,4 млн. теге нім ндірілсе, оны 39,9 пайызы сімдік шаруашылыына жне 60,1 пайызы мал шаруашылыына тиесілі. Осы ірді ауыл шаруашылыын мемлекеттік олдау дегейі 7,2 пайызды рады.

Алайда, зерттеулер крсетіп отырандай шаруа (фермер) ожалытары жне жеке осалы шаруашылытарын мемлекет тарапынан олдау жеткіліксіз дегейде. Тікелей мемлекеттік олдау аражатыны тек 15 пайызы ана шаруа ожалытарына берілген, ал жртшылы шаруашылытары оларды млдем алмайды. Сондытан ксіпкерлік секторды алыптастыру мен дамудаы мемлекетті саясаты, бізді ойымызша, ксіпкерлерге ажетті олайлы жадайларды райтын шаын бизнесті мемлекеттік олдауды тиімді жйесін жетілдіру ажет.

Бізді ойымызша, ауылдаы шаын бизнесті мемлекеттік олдауды жетілдіру баыттары негізгі екі дегейде жргізілуі керек (7 сурет).

Республикалы дегей Айматы (облысты) дегей
  1. аржылы-несиелік жне инвестициялы саясат.
  2. Шаын ксіпкерлікті олдауды инфрарылымын алыптастыру.
  3. Ксіпкерлікті апаратты олдау.
  4. Нормативтік-ыты базаны жетілдіру.
  5. оамда ксіпкерлік ортаны ру.
  1. Облысты леуметтік-экономикалы даму бадарламаларын зірлеу жне жзеге асыру, шаын бизнесті дамуы негізінде жаа жмыс орындарын ру.
  2. Ауылды ксіпкерлік саласына инвестициялар мен баса да мемлекеттік емес кздерді тарту.
3. Кеес беру орталытарын ру жне оларды йымдастыру бойынша жергілікті атарушы органдара кмектесу. Ауылды ксіпкерлік шін кадрларды даярлау жне айта даярлау. Шаын ксіпкерлікті мдделерін орау.

Сурет 7- Ауылдаы шаын бизнесті мемлекеттік олдауды жетілдіру баыттары

Ескерту – зерттеу негізінде автормен растырылан

лемдік тжірибе крсетіп отырандай, аграрлы сектордаы згерістер нарыты атынастара бейімделген ауылшаруашылыын несиелендіру жйесі мемлекетті белсенді атысуынсыз рекет етуі ммкін емес.

Шаын шаруашылытарын несиелеу жйесі- бл несиелік процесс субъектілерін, неселік операцияларды йымдастырушылы-экономикалы технологиясын, несиелеу инфрарылымын, несиелеуді объектілері мен дістерін, несиені айтарылуыны амтамасыз етілуін, несиені сыну жне айтару механизмін біріктіретін элементтер жиынтыы (сурет 8).

Сурет 8 - Шаруа ожалытары мен й шаруашылытарын несиелеу жйесі

Ескерту - автормен растырылан

Бл жйе бір жаынан шаруашылытарды несиелейтін аржылы институттарды ру, екінші жаынан несиелік институттарды ауымды секторын алыптастыру ажеттілігін туындатады. Жеке осалы шаруашылытарына арнайы масаттара ыса мерзімді (2 жыла дейін) жне за мерзімді (5 жыла дейін) несиелер берілу ажет (сурет 9).

Несие беру кезінде жеке осалы шаруашылыты жргізу тланы жне оны от басыны барлы табыстары несиені беру кезеіне ескеріледі. Жеке шаруашылыты жргізуден алынатын табыс жне сол сияты баса кздерден алынатын табыс жиынтыы берілетін несие бойынша негізгі арызды жне несиелік пайызды крсетілген уаытта айтаруа жетімді болуа тиіс.

Несиеге абілеттілікті жне шаын ксіпорын бизнесіні тратылыын талдаан кезде те дегейде дістерді екеуіне де жоары кіл блу керек. Біра банкті несиелік ызметкерлеріне брыныдай арыз алушыны баалау керектігіне сыныс жасалады, себебі мндай ксіпорынны мір сру абілеттілігіні дрежесі объективті трде тмен болады, сйкесінше несиелендіру туекелі жоары болады.

Сурет 9 – Жеке осалы жне й шаруашылытарын мерзімдік несиелеу баыттары

Ескерту: зерттеу негізінде автормен растырылан

Шаын бизнесті аржыландыруа ммкіндік беретін несиелік дістемені кейбір жаа аидаларын сынамыз:

1. Несие ксіпорын мен банк арасында за мерзімді жне траты несиелік атынастара енегізделеді. Шаын ксіпорындара пайдалануа берілетін несиелерді барлыын келесідей топтауа болады:

• сыналатын несие — банкті арыз алушыа берілетін бірінші несиесі;

• айталама несие — екінші несиеден басталатын несие, мнда оны беру туралы шешімні тезірек абылдануы жне пайызды ставка тмендетілуі ммкін;

• атар несие - инвестициялы сипаттаы (ондырыларды сатып алу масатында) бірінші несиені бар болан жадайында жне мерзімі асып кетпеген жадайда берілетін несие; екінші (атар) несие сатып алынан ондырылар шін шикізатты, яни айналым ралдарын сатып алу шін беріледі.

2. Несиелеу апаратты оссиметриялы трде таратылуымен сипатталады, себебі ксіпкерлер экономиканы бейресми секторында жмыс істейді жне несиелендіру туралы шешім абылдау шін банкке ажетті формадаы апаратты толы клемін сына алмайды жне арыз алушыны бизнесі туралы апарат оны сзінен алынады, ал ол мият тексеруді ажет етеді.

Несиелеу ерекшелігі болып клиентті ссудалы-аннуитеттік тлемдерін теу есебіне р ай сайыны салымдары табылады, ал пайыздар ссудалы берешекті алдыына есептелінеді. Тлемдерді клемі бизнесті маусымдылыына байланысты, біра детте ол несиелендіруді барлы мерзімі аымында те леспен аныталады. Несиені теуді бл механизмі оайлау болып табылады жне клиентке айналымнан лкен соманы бір уаытта алмай банкпен бірте-бірте есеп айырысуа ммкіндік береді. Бдан баса, жмысты мндай режимі банкті детте несиелік тжірибесі жо клиенттерін тртіпке йретеді.

Несиелік дістемені негізгі аидасы болып несиелендіру рдісіндегі ыпты мониторинг табылады. Мониторингті ажетті дегейіне жету шін рбір клиентке салымдарды уаыттылыын тексеретін жне мерзімі асып кеткен жадайда туындаан мселені шешу шін тез арада наты іс-рекетті шешім абылдайтын несиелік инспектор таайындалады. Несие мониторингін кшейту масатында несиелік инспекторды орындайтын екінші міндеті — клиентті аржылы жадайын жне несиені амтамасыз етілу жадайын рдайым баылау.

Авторды ойынша, шаруа ожалытары мен жеке осалы шаруашылытарды мемлекет тарапынан олдау масатында жне оларды несиелендіруде туекел дегейін тмендету шін мемлекет дегейінде біршама шараларды дайындап жзеге асыру ажет. Е алдымен несиелік ресурстарды олданушылара жетімділігін арттыру шін тмендегідей мселелерді шешу керек (сурет 10).

Сурет 10 – Несиелік ресурстарды жетімділігін арттыру жолдары

Ескерту - зерттеу негізінде автормен растырылан

Шаруа (фермер) ожалытары мен жртшылы шаруашылытардаы ауылшаруашылы ндірісін дамыту шін келесідей шаралар арастыру ажет:

- жеілдетілген баа бойынша ірі ара малыны жасы тымдарын сатып алуа трындара ммкіндік беру (1кг. тірі салмаа 150 теге клемінде субсидия арастыру);

- жртшылы шаруашылытардаы стті ірі араны бір басына 0,5 тонна клемінде рама жеммен амтамасыз етуді йымдастыру;

- ауылшаруашылыыны ткізілетін німдеріні баасын олдау масатында субсидия арастыру: стке (1литр стке-17,5 теге), ой етіне (сойыс салмаындаы 1кг етке-100 теге);

- облысты бюджет аражаты есебінен шаын фермаларды салатын жеке осалы шаруашылытары шін оларды рылыс, ондырыларды сатып, жеткізу шыындарыны 80%-ын субсидиялауды арастыру.

Шаын бизнесті несиелендіруді шетелдік тжірибесінде несиелендіруді баыттарын баалауды екі жолы бар: арыз алушыны баалау жне несие сралып жатан істі баалау. Батысты банктер екінші жола, ал отанды банктер бірінші жола рмет крсетеді.

5. Несиелер бойынша пайызды ставкалара жеілдіктер берілу керек жне олар 1,5 еселенген айта аржыландыру ставкасынан аспау керек.

6. Бізді ойымызша, шаын бизнесті несиелендіру дістемесі уаыты бойынша екі негізгі кезеді райтын тйыталан несиелік цикл трінде болу керек. Бірінші кезе — несиелік инспекторды несиені бермей трып несиеге тінішті рсімдеу шін арыз алушымен кездесу. Онда клиентті несиеге абілеттілігін баалау клиентті тлем абілеттілігі жне дербес асиеттеріні, яни парасаттылы, адалды, арыз алушыны міндеттілік негізінде жргізілуі керек. Екінші кезе — несиені сыну жне оны толы тегенге дейін баылау.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді шаын формаларын несиелендіруде мндай жолды пайдалану ксіпорындарды банкпен оны бизнесін аржыландыру бліміндегі ызметтеріне здіксіз ол жеткізуді амтамасыз етуі ажет, ал банктер шаын бизнеспен жмыс жасауды жаа дістерін мегере алады. Нтижесінде экономиканы жаанды міндеті шешіледі — шаын бизнес траты трде зіні мір сру абілетін бекіте отырып, табысты дамиды.

лемде болып жатан соы згерістер ауыл шаруашылыы сала­сыны маызын крт жоарылатты. Бгінде дние жзіндегі барлы мемлекеттер шін елді азы-тлік ауіпсіздігін амтамасыз ету аса зекті мселеге айналды. Соы кездері лемдегі асты орыны азаюына байланыс­ты асты экспортына ттенше мн беріліп жатанымен, азастанда мал шаруашы­лыыны маызы одан арты болмаса, кем емес.

Оны стіне мал шаруашылыы жмыс орындарын кп беретін сала, рі нерксіп­тік техно­логиялы дамуа бейім. Былайша айт­анда, кп са­ты­лы, яни клас­терлі бо­лып табылады. Одан рі бл німдерді тередетіп деу арылы саталу жадайы мен тімділік асиетін арттыра беруге болады. Сондай іс дрыс йымдастырылан жадайда алыстаы тауды бір ойнауында баылып жатан бір отар ойдан осындай кластерлік сатылар арылы аншама табыс тсіріп, аншама адама жмыс тауып беретін ммкіндік туындайды.

араанды облысыны Атоай ауданындаы Абай селолы округінде 23 шаруа ожалыы ызмет етуде. Шын мнінде ауылды жерлерде ет, ст, жеміс, баса да азы-тлік німдері аз емес. Біра, ауыл адамдарыны олында сол німдерді алаа жеткізіп саудалайтын рал-жабдытары мен арнаулы тасымал кліктері жо. Оларды сатып алуа жадайлары жне жо. Сйтіп алдындаы он шаты ірі арасы мен жиырма-отыз ойына немесе аздаан жеріне араан са тірлік пен олды ысалыы ауыл адамдарына еркін рекет жасауа ммкіндік бермей келеді.

Алып сатарлар мен делдалдар осыны пайдаланып азы-тлік нарыыны шын мніндегі ожайындары болып алды. Ауылдаы шаруа з німдерін плдай алмайтындыын білетін олар ауыл трындарынан німді арзан баамен сатып алады да, сатып алан німдерін олдан-ола ткізіп, ала базарына жеткенше ондаан есеге ымбаттатып жібереді. Мны зі бірте-бірте азы-тлік нарыыны монополиялануына келіп соуда. Бдан ауыл халы да, ала халы да зардап шегуде.

Осыны брі бгінгі кні мал шаруашылыы німдерін ткізетін кооперативтерді ру мселесін туызады.

Кооперативке шаруа ожалытары ана емес, жртшылы шаруашылытары, яни орасындаы малыны зінен артылан німін ткізгісі келетін жеке адамдар да мше бола алады. Несие алу шін ойылатын жалыз талап – кооперативке кемінде 10 шаруашылы (жеке ожалы) мше болуы тиіс жне олар негізінен здері ндірген шикізатты сату жне деумен айналысуы ажет. ойылан масатты зектілігі ескеріліп бл бадарлама бойынша берілетін несиені сімі те тмен, жылды 5 пайыз болып бекітілді. Ауылды ттыну кооперативтеріні (АТК) негізгі міндеті - атысушыларды мддесі баытында жмыс істеу, здері ндірген ауыл шаруашылы німдерін сату кезінде ттынушымен ортаа делдалдарды кірігуіне жол бермеу, шикізатты алашы деу ісін жола ою болып белгіленуі тиіс. Бірте-бірте німді «ндіру-сатып алу- айта деу- сату» здіксіз технологиялы рдісін айта алыптастыру.

Осы талаптара сай Абай селолы округінде 10 жаын ара ашытыта жатан шаруа ожалытарыны негізінде мал сою пункітін ауылды ттыну кооперативі (АТК) негізінде ру туралы сынысымызды жергілікті кімшілік птады.

Мал сою пункітіні бл ірдегі ажеттілігі келесілермен аныталады. Абай селолы округі аудан орталыы Атоай кентінен 167км, ал Балаш аласынан 180км ара ашытыта орналасан. Балаш аласыны ірінде Балаш аласында орналасан жалыз ет комбинаты бар. Малдарды сойып сату шін ауылдаы трындар з малдарын тірідей Балаш аласына жеткізулері ажет жне бл ірде ет комбинатыны жалыз болуына байланысты кезекте труа тура келеді. Бгінгі ауылдаы трындарды алдында тран бір мселе бл малды тірідей ет комбинатына жеткізуге оларды барлыыны ммкіншіліктері бірдей емес. Біреулеріні кліктері жо, ал екінші біреулеріні сол клікті жалдауа аша аражаттары жо. Сондытан Абай селолы округінен мал сою пункітін ашу те орынды.

Мал сою пункітіні бизнес жоспары жасалынды 4,5 кестелер). Ауылды ттыну кооперативіні уаттылыыны жобасы келесі кестеде крсетілген.

Кесте 4 - Ауылды ттыну кооперативіні уаттылыыны жобасы

Атауы лшем бірлігі Саны Ескертулер
АТК уаттылыы   Ірі ара саны 15 ондырылара байланысты
кг. 2000 1500кг ет, 500кг субпродукт есебінен
1 бас ірі араны сою ндірістік циклы мин. 48 Сою технологиясы бойынша
1-ші ауысымны жмыс уаыты саат 8-10 саат Жктемеге байланысты
Айдаы жмыс кндері кн 22  
Кніне сатылып алынатын ірі ара бас 10  
Айына сатылып алынатын ірі ара бас 220  
Жылына сатылып алынатын ірі ара бас 2640  
Таза салмата ірі араны сатып алу баасы, 1 кг тенге 230 Орташа баа
Сойылатын ірі араны орташа тірі салмаы кг. 300  
Сойылыс салмаы кг. 150 Таза салматы 50 % млшері
німдерді ткізу баасы:  
Жартылай тушадаы ет тенге/кг 470 Орташа баа
Субпродуктілер тенге/ 1 бастан 5000 Орташа баа

Сою пунктіні уаттылыы тулігіне 15 ірі араны сойып, одан 2000кг таза салмата нім алу (1500кг таза ет жне 500кг субпродуктілер) ммкіншілігі бар. Бір ірі араны сою уаыты шамамен 48 минут уаыт алады. Кніне сатылып алынатын ірі ара саны 10 басты райды. Сою пункіті 1 айда 22 кн жмыс істейді.

рбір ірі араны сатып алуа 69000 теге шыын келе, оны сатудан тскен пайда клемі 2600 тегені райды, 1 ауысымдаы пайда клемі 39000 теге, яни ауылды ттыну кооперативіні 1 айдаы ірі араны сойып сатудан тскен табыс млшері 869 000 тегені райтын болады.

Кесте 5 – Жоба бойынша рбір ірі ара басынан алынатын табыс млшері, мы теге

Кезе/бап 1 бас Ауысым Ай
Тсім барлыы: оны ішінде 75,500 1 133 24 915
ет німі 70,500 1 058 23 265
субпродукті 5,000 75 1 650
Шыындар- барлыы: оны ішінде 72,881 1 093 24 046
шикізат сатып алуа (мал) 69,000 1 035,00 22 770
ебек аы 1,614 24,20 533
электр энергиясы 0,070 1,05 13
клік шыындары 0,840 12,60 151
су 0,026 0,39 5
амортизациялы шыындар 0,639 9,59 115
салытар 0,120 1,80 22
тз алуа шыын 0,008 0,12 1
жуатын жне дезинфекциялайтын заттар 0,064 0,96 12
баса да шыындар 0,500 7,50 90
Пайда 2,6 39 869

Бл АТК-ін ру шін «Аграрлы несие корпорациясы» А-нан Ет німдерін деу шін ондырылар алуа жне мал сою пунктіні рылысы шін 42,5 млн. теге клемінде несиеге тініш беріледі. Алынан несие сегіз жыл ішінде айтарылады.

Бізді ойымызша, АК-дегі шаын бизнесті дамытуды олдау масатында келесідей шараларды арастыру ажет:

  1. ауыл территорияларында шаын бизнес субъектілеріне арыз беру бойынша ызметті жзеге асыратын ауылды ттыну кооперативтеріне аржылы кмек орын алыптастырып, толытыру шін берілген арыздарыны 25 %-ы млшерінде субсидияларды арастыру;
  2. ауыл шаруашылыы німдерін дайындау, ндіру, ткізу, шаын бизнес субъектілеріне ветеринарлы, німді тасымалдау бойынша ызмет крсететін кооперативтерді шыындарыны 40%-ын субсидиялауды арастыру;

3) Республикалы жне облысты бюджет аражаттарынан шаын бизнес субъектілеріне коммерциялы банктерден немесе ауылды ттыну несиелік кооперативтерінен берілген несиелерді пайызды ставкаларын толы клемде субсидиялау.

4) аудандара ауылды ттыну кооперативтерін дамытуа субвенциялар блу.

Шаын несиелеуді дамыту бойынша мемлекетті саясатыны бір баыты болып шаын аржылы йымдарды (Ш) ызметін реттейтін нормативті-ыты актілерді жетілдіру болып табылады. азастан Республикасындаы шаын несиелеу бойынша нормативті-ыты базасында шаын аржылы ызмет трін жне Ш анытауда, сонымен атар арыз алушыны жмыс орнынан оны табысы жайлы анытаманы талап етуді жою ажет.

Еліміздегі аржы-несие жйесі ауыл шаруашылы дірісті ерекшелігін, сіресе маусымдылыын кп есепке ала бермейді. Ашалай жне материалды ресурстарды наты бір кезеде (егін егу, жинау, т.б) салу жне осы салымдардан белгілі бір уаыт ткен со нтиже алу ажеттілігі ауыл шаруашылы тауарларды ажеттілігін несиелеуді осы аланына араанда баса формасымен амтамасыз етуді ажет етеді.

Дниежзіні кптеген елдерінде ауылды несие мселелері мамандандырылан несие институттарын ру жолымен шешілген. Кейбір аграрлы банктерді зіндік капиталы мен операциялы айналым клемі жаынан коммерциялы банкті алашы жиырмалыына кіреді -голландиялы Рабобанк, Германиялы Райффайзен - банктеріні жйесі, Франциялы Креди- Агриколь, фермерлік несиелерді американды жйесі.

Елімізде фермерлік шаруашылытарды негізгі егін, мал шаруашылыын дамыту шін ауылды несиелік кооперативтер (АНК) ажет. Екінші дегейлі банктер арылы несиелендіру жйесіні орнын басатын ауылды несиелік серіктестіктер жйесі ауыл шаруаларына тиімді. Негізінен кооперативтік несиелер тым, жем, минералды тыайтыш, шп, асыл ткымды мал тріздес айналым ралдарын алуа пайдаланылып, ыса мерзімге беріледі. Кооператив мшелеріні пайлары, трындарды салымдары несие кздеріне жатады. Ал, несие айналымыны жылдамдыы есебінен несие кооперативіні табысы седі.

Ауыл шаруашылы несие кооперациясы - баса да банктік емес аржыландыру формалары сияты ауылдаы аржы-несиелік ызметті йымдастыруды альтернативті моделі болып табылады жне жергілікті мемлекеттік олдау нтижесінде азастанны АК-де болып жатан ауыл шаруашылы мселелерді шешуге з лесін осар еді.

Ауылды несие кооперативтеріні міндеттері: кооператив мшелеріні аша аражаттарын шоырландыру, арыз капиталын тарту, осы ресурстарды кооператив мшелеріне ндірістік масата несие ретінде беру шін олдану болып табылады. Несие кооперативтері з кезегінде фермерлік шаруашылытар мен жеке осалы шаруашылытарды біріктіретін территориялы белгісіне байланысты рылады. Ауылды жердегі несие кооперативтері ызметіні артышылыы: кооператив мшелері коммерциялы банктерге караанда кооперативтен пайдалы жадайда (несие сомасы, айтару мерзімі, пайызды крсеткіші, кепілдік) несие ала алады, несие кооперативі з мшелері ызметіне жне трылыты жеріне жаын орналасады, несие беру процедурасы да те арапайым. Кооператив мшелері - бір-бірлерін білетін адамдар жне иын ндірістік жне трмысты жадайда олдау крсете алады.

Сондай-а, кооператив мшелері баса да кооперативке ажетті ызметпен айналысуа болады, мселен, жеткізу-ткізу, т.с.с.

Сурет 11 - Ауылды несиелік кооперативті леуметтік-экономикалы тиімділігіні рылымды-логикалы лгісі (моделі)

Несие кооперативі - ызмет крсету тріне, меншікті капитал кздеріне, йымдастыру - ыты формасына жне ызмет масатына байланысты коммерциялы банктерден ерекшеленетін аржы институты.

Жоарыда баяндаан жйттерді ескере отырып, мынандай тжырым жасауа болады: банкті несиелендіру альтернативі секілді бгінгі кні ауыл шаруашылыындаы несие беретін кооперативтерді жмысын іске осу аса ажет. Алайда, оларды дамыту сйкесті заны болмауынан тежеліп отыр. Оны негізіне АНК – іне сер ететін факторлармен оларды санды жне сапалы крсетікштері, ауылды леуметтік-экономикалы дамуна серлерін крсететін ылыми лгілері алынаны дрыс.

орыта келгенде, арастырып отыран жйені негізгі буыны ретінде шаруа (фермер) ожалытары мен жртшылы шаруашылытарны дамуыны трлі салалы баыттарын оптималды йлестіретін йымдастыруды концепциясы жатыр (сурет 12).

Сурет 12 – азастанны аржылы секторыны даму концепциясы

Осы тжырымдамада ауылдаы шаын бизнесті дамуына сер ететін йымды, экономикалы жне аржылы факторлар толы амтылан.

ОРЫТЫНДЫ

Жргізілген зерттеулерді нтижесінде ылыми-олданбалы маыза ие орытындылар жасалып, тжірибелік мнге ие келесідей сыныстар беріліп отыр:

1. азіргі жаандану мен дниежзілік нарыты атынастар дамыан сайын тередеп отыран жадайында ауыл шаруашылыы ндірісіні тиімділігін арттыру ауылдаы шаын бизнесті дамытумен тыыз байланысты.

2. лемдегі дамыан елдерде шаын бизнес инновациялы бадарлауды жаа ммкіндіктері негізінде шаруашылыты жргізуді ерекше, жааша жне демократиялы негізде сипатталады. Ксіпкерлік ілімін зерттеуші алымдарды пікірлерін тжырымдап, жйелей отырып, оны бірінші сатысын «рістеу кезеі» десе екіншісін – «ркениетті кезе» деп атауа болады, яни азіргі кезде пайда табуа баытталан бизнеспен айналысу нарыты атынастар жадайында – адами, аржылы, инвестициялы, апаратты жне ксіпкерлік, яни жалпы инновациялы абілеттілікті біріктіру негізінде жргізіледі.

3. Экономикалы жйеде шаын жне ірі бизнес
зара тыыз байланысты. Наты экономиканы алыптасуы жне дамуы е бірінші нарыты ортаны райтын шаын бизнесті дамуымен тікелей байланысты, яни шынайы экономикада оамды ажеттіліктерді згерісіне тез сер етушілік жне озалмалылы ажет. йткені, шаын ндіріс пен ірі меншік бірін-бірі толытырушы ретінде ызмет жасайтын ксіпорындар. Демек, ірі меншік иелеріні шаруашылы кешеніне шын мнінде шаын
ксіпорындар з лесін тигізеді. Ол траты дамыан жадайда шаруашылыты жргізуді «пионері» ретінде суырылып шыады, соны негізінде орташа, одан кейін ірі ксіпорындар рылып, тпкі нтижесінде лтты шаруашылыты экономикалы уатын жне бсекелестікке абілеттілігін анытайды. АК-дегі шаын бизнесті рі арай дамыту шін бір атар шаралар тізімі аныталды.

4. Аграрлы секторды табии-экономикалы жадайларды ескеретін кп укладты экономикасында кез-келген меншік трлеріне жне ндірістік йымдара орын бар. азастанда оларды жан-жаты дамуына толы жадай жасалан.

Алайда еліміздегі шаын бизнес субъектілері – шаруа (фермер) ожалытар жне жеке осалы (жртшылы) шаруашылытар ауылдаы ндірістік жне леуметтік инфрарылымны лсіз дамуына, сондай-а німні бсекелестік абілетсіздігіне, техникалы жаыны лсіздігіне, материалды-техникалы жне энергетикалы ресурстарды жеткізушілерді стемдігіне, айналым ралдарыны тапшылыына немесе млдем жотыына, салааралы баалар тесіздігіне, ауыл шаруашылы німдерін нарыа сату мселелеріне, аржы ресурстарыны жетіспеушілігіне, тиімді несиелеу механизміні жотыына, байланысты баяу дамып келеді. Осы мселелерді шешу жолдары ретінде жаа аидалар енгізілген несиелік дістеме сынылан.

5. Экономикалы тратылыты стап тру шектеулі боландытан, аграрлы секторда шаын ксіпкерлікті мемлекеттік реттеу жне олдау айтарлытай болуы ажет. Зерттеу нтижесінде ауылдаы шаын бизнесті мемлекеттік олдауды жетілдіру жолдары, шаруа ожалытары мен й шаруашылыын несиелеу жйесі, жеке осалы жне й шаруашылытарын мерзімдік несиелеу баыттары сынылан.

6. лемдік тжірибе крсеткендей, нарыты экономика жадайында
ызмет ететін кез-келген шаын ксіпкерлікті тиімділігін амтамасыз етуде, леуметтік-экономикалы міндеттерді шешуде кооперацияны ролі зор. Ауылдаы шаруа з німдерін плдай алмайтындыын пайдаланып алыпсатарлар мен делдалдар азы-тлік нарыыны шын мніндегі ожайындары болып алды. Олар ауыл трындарынан німді арзан баамен сатып алады да, сатып алан німдерін олдан-ола ткізіп, ала базарына жеткенше ондаан есеге ымбаттатып жібереді. Мны зі бірте-бірте азы-тлік нарыыны монополиялануына келіп соуда. Бдан ауыл халы да, ала халы да зардап шегуде. Осыны брі бгінгі кні мал шаруашылыы німдерін айта деу, ткізу, несие алу, техникалы рал-жабдытар, жоары німді мал сатып алу сияты шараларды бірнеше шаруашылытармен тікелей бірлесіп кооперативтік негізде йымдастыран тиімдірек. араанды облысыны Атоай ауданындаы Абай селолы округінде бізді сынысымызбен кооперативтік негізде «Ерасыл» мал сою пункті рылды, оны бизнес-жоспарына сйкес 42,5 млн. теге несие блінген, оны айтарымы 8 жыл.

7. Еліміздегі аржы-несие жйесі ауыл шаруашылы дірісті ерекшелігін, сіресе маусымдылыын кп есепке ала бермейді. Ашалай жне материалды ресурстарды наты бір кезеде (егін егу, жинау, т.б) салу жне осы салымдардан белгілі бір уаыт ткен со нтиже алу ажеттілігі ауыл шаруашылы несие кооперативін йымдастыруды керек етеді. Зерттеу нтижесінде ауылды несиелік кооперативті леуметтік-экономикалы тиімділігіні рылымды-логикалы лгісі (моделі) сынылды.

Ауыл шаруашылы несие кооперативі – баса да банктік емес аржыландыру формалары сияты ауылдаы аржы-несиелік ызметті йымдастыруды альтернативті лгісі (моделі) болып табылады жне жергілікті мемлекеттік олдау нтижесінде азастанны АК-де болып жатан ауыл шаруашылы мселелерді шешуге з лесін осар еді.

орыта айтанда, шаын бизнесті мемлекеттік олдау нтижесінде ауылды жердегі жеке осалы шаруашылытарды тауарлылыы ктеріледі жне олар шаруа ожалытары статусына ие болады, рі арай, бірте-бірте траты шаруа ожалытары бсекелестік абілеті лкен, ебек німділігі жоары ксіпорындара (ндірістік кооперативтер, акционерлік оамдар) ауыса алады.

ДИССЕРТАЦИЯЛЫ ЖМЫС БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР ТІЗІМІ

1 Ауыл шаруашылыын несиелендіруді тиімділігін арттыру мселелері// Вестник науки.- Астана. – 2002, №3. – б.31-33.

2 Нарыты атынастар жадайындаы бизнесті шаын формаларыны ызмет етуіні теориялы негіздері // С. Сейфуллин атындаы азАТУ-ды 50 жылдыына арналан «Скен таылымы-3» атты республикалы ылыми-теоретикалы конференция баяндамаларыны тезистері. – Астана. 2007, 19 суір. – б. 193-194.

3 Жеке ксіпкерлікті даму жне ызмет ету механизмі // С. Сейфуллин атындаы азАТУ-ды 50 жылдыына арналан халыаралы ылыми-практикалы конференцияны материалдары. – Астана. 2007,– б. 76.

4 Бгінгі кні агронерксіп кешеніне салы салу мселелері: «Елді бсекелестік абілетін арттыру: экономика, саясат, білім» халыаралы ылыми- практикалы конференцияны материалдары. – Астана. 2007, 16-17 наурыз. – б. 132-136.

5 Агронерксіп кешенінде шаын бизнес ызметіні тиімділігін арттыруа ыпал жасау жолдары //«Скен таылымы-4» атты республикалы ылыми-теоретикалы конференция материалдары. – Астана. 2008, 17 суір. – б. 27.

6 Шаын бизнесті дамыту мен олдауды шетелдік тжірибесі // Еуразия гуманитарлы институтыны хабаршысы. Астана. – 2008, №3. – б.110-113.

7 Аграрлы сектордаы шаын бизнесті мемлекеттік олдауды экономикалы мні // Аграрлы нары проблемалары. – Алматы. – 2009, азан- желтосан. Б. 110-111.

8 Ауылдаы шаын бизнес субъектілерін несиелендіру // «Адамзат капиталыны алыптасуындаы: рухани жне экономикалы мселелері» халыаралы ылыми- теоретикалы конференция материалдары. араанды. 2010, 15-16 наурыз. – б. 103-108.

9 азастан Республикасында мал шаруашылыыны дамуыны жадайы // С. Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні ылым жаршысы. – Астана 2010, №1. – б. 300-304.

10 Состояние и развитие поддержки малого бизнеса в Републике Казахстан // «Актуальные проблемы экономики и новые технологии преподавания» (Смирновские чтения): материалы IX международной научно- практической конференции. – Санкт- Петербург. 2010, 16-17 марта. С. 1114-117.

РЕЗЮМЕ

Касимбекова Мейрамкул Алдашевна

Совершенствование государственной поддержки развития малого бизнеса на селе (на основе животноводства Карагандинской области) специальность 08.00.05 – экономика и управление народным хозяйством (сельское хозяйство)

Целью исследования является разработка научно- обоснованных предложений и рекомендации по совершенствованию направлении государственной поддержки малого бизнеса в сельском хозяйстве для повышения их эффективности в условиях рыночной экономики.

Объектом исследования является процессы развития малого предпринимательства в сельском хозяйстве в условиях рыночной экономики.

Предметом исследования являются экономические механизмы государственной поддержки малого бизнеса в сельском хозяйстве.

Теоретической и методологической основой диссертационного исследования является научные труды отечественных и зарубежных ученых по исследуемой проблеме. Также использовались материалы периодических изданий и исследования соискателя. В работе широко использованы правовые и нормативные акты по исследуемым вопросам, разработки научно-исследовательских институтов, материалы международных и республиканских научно-практических конференций.

Информационная база включает законодательные и нормативные акты РК, справочные материалы Агентства РК по статистике, данные периодической экономической печати, материалы сводных годовых отчетов.

В процессе исследования использовались научно-системные основы, абстрактно-логические и традиционные методы экономико-статистического анализа.

Научная новизна исследования и основные положения, выносимые на защиту:

- автором определены научно-теоретические основы малого бизнеса, его особенности и приспособления к рыночной экономике;

- автором уточнены этапы развития малого бизнеса на селе и сделаны заключения его важности;

- на основании опыта развитых зарубежных стран рассмотрены механизмы становления, развития и деятельности малого бизнеса на селе в условиях рыночной экономики и определены факторы, рыночные механизмы, способствующие их эффективной деятельности, определяющие гибкость и результативность системы государственной поддержки;

- даны новые направления и методика дополненной системы государственной поддержки крестьянских (фермерских) хозяйств и хозяйств населения, являющихся основными субъектами малого бизнеса на селе;

- рекомендованы авторские модели сельских потребительских и кредитных кооперативов, оказывающих значительное влияние на повышение эффективности малого бизнеса в аграрном секторе в условиях рыночной экономики.

Практическое значимость исследования заключается в том, что на основании диссертационных исследовании определены направления системы государственной поддержки, приспособленные к развитию малого бизнеса на селе, особенно крестьянских (фермерских) хозяйств и хозяйств населения.

Материалы и результаты научной работы, заключения и новые методики могут быть применены для совершенствования теоретической и практической деятельности малого бизнеса, в системе экономического образования – как методические основы и лекции для специализированных курсов в высших и средних учебных заведениях.

Апробация результатов исследования. Основные научные положения и результаты исследований обсуждались и получили положительную оценку на международных, республиканских и региональных научно-практических конференциях: Международной научно-практической конференции, посвященной 50-летию основания АО «КазАТУ им. С. Сейфуллина» (Астана, 2007), «Повышение конкурентоспособности страны: экономика, политика, образование» (Институт Управления, Астана, 2007), «Актуальные проблемы экономики и новые технологии преподавания» (АНО ВПО «Международный банковский институт», Санкт-Петербург, 2010), «Духовность и экономика: Проблемы становления человеческого капитала», (Карагандинский экономический университет Казпотребсоюза, Караганда, 2010).

Публикации. По теме диссертации опубликовано 10 научных работ, в том числе 4 научных статей в изданиях рекомендованных ККСОН МОН РК, 6 статей в материалах международных и республиканских научных конференции.

SUMMARY


Kasimbekova Meyramkul Aldashevna


Improvement of the state support of small business development in rural areas (based on example of animal husbandry in Karaganda region)

Specialty 08.00.05 - Economy and management of the economy (agriculture)

The aim of the research is to develop science-based proposals and recommendations for improving the system of state support of small businesses in agriculture to improve their effectiveness in a market economy.

The object of the research is the process of development small businesses in rural areas in a market economy.

The subject of the research is the mechanisms of state support of small businesses in rural areas.

Theoretical and methodological basis of the research are the results of scientific work of domestic and foreign scientists, experts in the field of theory and practice of state support of small businesses in rural areas. The paper is widely used legal and normative acts, materials of research institutions, international and republican scientific-practical conferences.

The information base includes legislative and regulatory acts of the Republic of Kazakhstan, reference materials of Statistic Agency of RK, periodic economic data printing materials, consolidated annual reports, as well as data obtained during the research.

Scientific novelty of the research and guidelines for the defense:

- Defined by the scientific and theoretical basis of its small business especially in the agricultural sector and adapting to market economy;

- The author clarified stages of development of small businesses in rural areas and made the conclusion of the importance of small business;

- Based on the experiences of developed countries examined the mechanisms of formation, development and functioning of small business in rural areas under market conditions and factors, market-based mechanisms to facilitate their effective work to determine the effectiveness of government support;

- Determined new directions and methods of state support for farms and individual household plots, who are the main subjects of small business in rural areas;

- Developed and recommended a model of rural consumer and credit cooperatives, which have a significant impact on improving the efficiency of small businesses in the agricultural sector in the market economy.

The practical importance of the research is that on the basis of dissertation were identified areas of state support system tailored to small business development in rural areas, especially farms and individual household plots.
Materials and results of scientific work, conclusions and new methods of data can be applied as a methodical basis of specialized courses and lectures in the system of economic education in the theoretical bases of small businesses as well as in the secondary and higher education system.

Application of the research results. Basic scientific principles and research findings were discussed at the international, national and regional scientific conferences: the International scientific-practical conference dedicated to the 50 anniversary of JSC "KazATU named by Seyfullin "(Astana, 2007)," Improving the competitiveness of the country: economy, politics, education "(Institute of Management, Astana, 2007)," Actual problems of economy and new technologies of teaching "( International Banking Institute, St. Petersburg, 2010), "Spirituality and Economics: Problems of human capital formation, (Karaganda Economical University Kazpotrebsoyuza, Karaganda, 2010).

Publications. On the topic of the thesis were published 10 scientific works, including 4 scientific articles in journals recommended KKSON MES, 6 publication of the materials of international and republican scientific conferences.



 




<
 
2013 www.disus.ru - «Бесплатная научная электронная библиотека»

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.
Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.