ОЖ 636. 082.12 олжазба ыында

Бейшова Индира Салтанызы

останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні генетикалы полиморфизмі

06.02.01 – ауылшаруашылыы малдарын сіру, оларды

селекциясы, генетикасы жне кбеюі

Ауылшаруашылыы ылымдарыны кандидаты

ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

авторефераты

азастан Республикасы

Астана, 2010

Жмыс азастан Республикасы Ауыл шаруашылыы министрлігіні

«аза тлпары» ЖШС орындалан.

ылыми жетекшісі – ауылшаруашылыы ылымдарыны докторы

Кикебаев Н.А.

Ресми оппоненттері: – ауылшаруашылыы ылымдарыны докторы,

профессор Бексеитов Т.К.

– ауылшаруашылыы ылымдарыны кандидаты,

доцент Імбай С.М.

Жетекші йым – Отстік Казастан мал жне сімдік шаруашылыы

ылыми зерттеу институты

орау 20.11.2010 ж. са. 12.00-де С.Сейфуллин атындаы аза агро техникалы университетіні жанындаы БД.18.08.02 диссертациялы кеесіні мжілісінде теді. Мекен-жайы: 010011, Астана., Жеіс даылы, 62, конференц залы, тел: (7172) 39-39-18, факс: 32-22-94, e-mail: [email protected]

Диссертациямен С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы

университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат ___ __________ 2010 ж. таратылды.

Диссертациялы кеесті алым хатшысы,

ауылшаруашылыы ылымдарыны докторы,

профессор Н. Омарожалы

і ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ сИПАТТАМАСЫ

Таырыпты зектілігі. Мал тымын асылдандыруда аталы іздер мен аналы ялар бойынша сіруді айрыша зор маызы бар. Бл тымны бойындаы тым уалайтын баалы асиеттерді жинатауа ммкіндік береді. Аталы іздер мен аналы яларды жне оларды баалы асиеттерін айындауда жаа селекциялы тсілдерді олдану ажет. Жылыларды аталы ізге лайыты деп есептеу шін оны шыу тегін білу жеткіліксіз, сонымен атар, осы ізге атыстылыы жнінде олара жан-жаты баа беру, нсілдік асиеттерін (генотипін) жне баса да ерекшеліктеріне арап баалау арылы тпкілікті пікір айтуа болады. Сондытан останай жылы тымыны аталы іздеріні ндылыы мен маыздылыын генетика трысынан жан-жаты сараптау бгінгі кнні зекті мселелеріні бірі.

азіргі заманы ауыл шаруашылы генетикасыны негізгі мселесі шаруашылыа пайдалы асиеттерін белгілейтін гендерді кмегімен срыптауды тиімді жргізу болып табылады (MAS - marker assisted selection). ДН маркерлеріні жоары апараттыыны нтижесінде тымны генетикалы араашытытары мен араатынастарын анытай отырып, наты дифференциациялау жне тымны рылу рдісін зерттеуде кптеген ммкіндіктер туды. Кбінесе ауыл шаруашылы жануарларыны генофондын зерттеуде соы жылдары ДН микросателлитіні полиморфизмі олданылады.

Бгінгі тада ДН-технологиясыны жылдам дамуына байланысты жылыларда аныталан гендік маркерлерді жалпы саны бірнеше ондыа жетті. Жылылара генетикалы сараптама жргізуде гендік маркерлерді олдану кптеген елдерді жылы зауыттарыны тжірибесіне енуде жне зауытты жылы тымдарымен жмыс жасауда міндетті элементтерді біріне айналып отыр. Ал, азастанда сірілетін жылы тымдары, соны ішінде отанды останай жылы тымдары осы трыда зерттелмеген. Сондытан маркерлі-осалы селекциясыны ммкіндіктерін жылы шаруашылыында олдану жне оны нтижелерін асылдандыру жмысыны ылыми зерттеу тжірибесіне енгізу отанды жылы шаруашылыын дамытуа тиімді діс болып табылады.

Таырып зерттеулері Р АШМ 07.01.01.02. Ж «Иммуногенетикалы крсеткіштерін зерттеу жне жылы тымдарын жіктеу мен идентификациялауа маркер есебінде олдану» таырыбындаы республикалы бадарламасына сйкес жргізілді (мемл. тіркеу № 0106Р00859).

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Зерттеу жмысыны масаты останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша генетикалы полиморфизмін зерттей отырып, оларды нсілдік асиеттері бойынша геномыны маызды блігін баылау шін генетикалы ерекшеліктері мен састытарын анытау.

Жмыс масатына сйкес тмендегідей міндеттер ала ойылды:

1 останай жылы тымыны негізгі Неон, Форт, Бобрик, Зевс жне Бурелом аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша аллельдеріні кездесу жиілігін анытау;

2 ДН микросателлиттері бойынша тым ішіндегі аталы іздерді генетикалы ртрлілігін анытау;

3 останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлиттері бойынша гетерозиготалы дегейі мен микросателлит теріні полиморфтылы дегейін анытау;

4 Тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлиттеріні генетикалы полиморфизмін зерттеп, оларды зара генетикалы састытары мен айырмашылытарын айатау;

5 Тымыны негізгі аталы іздеріні ата-тегін баылауда ДН микросателлитіні зерттелген локустарын олдануды тиімділігін анытау.

Зерттеуді ылыми жаалыы. Алашы рет останай жылы тымындаы негізгі аталы іздеріне ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша генетикалы полиморфизмі зерттеліп, оларды апараттылыы бааланды. HMS6 жне ASB23 локустарында Неон, Форт, Бобрик, Бурелом аталы іздерінде брын байалмаан 4 аллель кездесті. Зерттелген останай жылы тымыны бес аталы ізіні тым ішіндегі генетикалы дифференциациясы бааланды. ДН микросателлитіні полиморфизмін олдану арылы тым ішіндегі дифференциацияны зерттеу шін кластерлік сараптама жргізуді тиімділігі крсетілді. Алашы рет жеке жне популяциялы дегейде останай жылы тымыны молекулярлы-генетикалы жаттамасы жргізілді, ДН микросателлиттеріні локустарын олдану арылы зерттелген аталы іздерді генетикалы рылымына тн ерекшеліктері аныталды. Зерттелген останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ата-тегін баылауда микросателлиттерді олдануды тиімділігі бааланды.

Зерттеуді ндірістік ндылыы. Зерттелген аталы іздердегі кездесу жиілігі жоары аллельдерді рпаында сатай отырып, генотипі жаынан із бастаушыдан рпатарыны алыстамауын жне оларды нды асиеттерін рпаында сатауа болады. йткені, аталы ізді аллельдеріні жиынтыын рпатарында жоалтпай сатап отыранда ана, сорлым аталы ізді тым уалайтын асиеттері кбейе, беки тседі. Асыл тымды жылыларды ата-тегін дрыстыын ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша баылау 99,999%-а дейін тиімді боландытан, азастанда сірілетін барлы жылы тымдарыны ата-тегін баылауда осы 17 панельді олдану ажет.

Жоары полиморфты ДН микросателлиттеріні локустарын мбебап генетикалы маркер ретінде олдану арылы тымны жне тым ішіндегі аталы іздер мен аналы яларды генетикалы мониторингін жргізуде, популяцияларды генетикалы ртрлілігін баалауда жне селекциялы бадарламаларын руда тиімді діс болып табылады.

орауа сынылан негізгі аидалар:

- останай жылы тымыны негізгі іздеріні ДН микросателлитіні локустары бойынша аллельдеріні кездесу жиілігі;

- ДН микросателлиттері бойынша тым аталы іздеріні генетикалы ртрлілігі мен гетерозиготалы дегейі;

- тым аталы іздеріні ДН микросателлиттеріні полиморфтылы дегейі мен генетикалы полиморфизмі;

- ДН микросателлиттері бойынша тым аталы іздеріні зара генетикалы састытары мен айырмашылытары;

- аталы іздер ата-тегін баылауда ДН микросателлитиер локустарын олдану тиімділігі.

Жмысты сынатан туі. Диссертациялы зерттеуді негізгі нтижелері мен орытындылары «азастанны жылы шаруашылыын дамытуды инновациялы дістері» халыаралы ылыми-тжірибелік конф. (останай, 2008); «Скен таылымы - 5» республикалы ылыми-теоретикалы конф. (Астана, 2009); «азіргі кезедегі индустриалды-инновациялы даму» халыаралы ылыми-тжірибелік конф. (Павлодар, 2009) баяндалды.

Жмысты жзеге асыру. ылыми зерттеу жмысыны нтижелері останай облысыдаы «аза тлпары» ЖШС жылы зауытында, Медіара ауданындаы «Раскуль» ЖШС мен Солтстік азастан облысындаы «Савельев» ЖК ндірісіне енгізілді.

Жмысыны жариялымдары. Диссертациялы жмыс нтижелері бойынша 8 ылыми маала мен баяндама тезистері, оны ішінде 3 Р БМ Білім жне ылым саласын баылау комитеті сынан басылымдарда жаряланды. Диссертация орытындылары ндіріске сынылан дістемелік сыныса енді.

Жмысты клемі мен рылымы. Диссертация жмысы кіріспе, деби шолу, зерттеу жмысыны нысандары мен дістемесі, зерттеу нтижелері, орытынды, ндіріске сыныс жне осымшадан ралан. Жмысты мазмны 117 бетте баяндалан, 18 кесте, 8 диаграмма, 10 суретпен крнектелген. Пайдаланылан дебиеттер 231 ебектен ралады, оны ішінде 170 шетел авторларыны мліметтері келтірілген.

2 зерттеу жмысыны нысандары мен дістемесі

Зерттеу жмысына «аза тлпары» жылы зауытыны останай жылы тымыны Неон (n=29), Форт (n=18), Бобрик (n=15), Бурелом (n=8) жне Зевс (n=6) аталы іздеріне жататын мал бастарынан биологиялы лгі ретінде ан мен шаш жне жылыларды генетикалы сараптамасын жасауа ДН-ны типтік панелі, ISAG жануарларды генетикасын зерттейтін Халыаралы оамы сынан 17 аутосомды динуклеотидті – (Stock Marks for Horses, Applied Biosystems Inc.) VHL20, HTG4, AHT4, HMS7, HTG6, AHT5, HMS6, ASB23, ASB2, HTG10, HTG7, HMS3, HMS2, ASB17, LEX3, HMS1, CA425 микросалитті локустары олданылды. ылыми зерттеу жмысы 1 суретте крсетілген сызба нсасы бойынша жргізілді.

Зерттеу жмыстарына стандартты дістеме бойынша биологиялы лгі ретінде жылыны мойынтрынан ан 10-15 мл, ал шаш атты жалынан 20-25 тал клемінде алынды. аннан жне шаш буылтыынан ДН-ны блу сатысы «QIAGEN mini kit» Германия ндіруші фирмасы сынан реактивтер мен шыарушы фирма сынан дістемесі бойынша жргізілді.

останай жылы тымыны негізгі аталы іздері

Неон

Форт

Бобрик

Зевс

Бурелом

ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша генетикалы сараптау

останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ата-тегін баылауда ДН микросателлитін олдануды тиімділігі

1-сурет - ылыми зерттеулерді жобасы

Блінген таза ДН-ны «Аpplied Biosystems» фирмасыны «Stock Marks® for Horses Equine Genotyping Kit» реагенттер жинаы мен ндіруші фирма сынан Stock Marks® for Horses Protocol дістемелік сынысына сйкес (ПТР) полимеразды тізбекті реакциясы «Мastercycler» (Германия) амплификаторында жргізілді.

Амплификацияланан ПТР німіні капиллярлы электрофорезі Applied Biosystems фирмасыныны (АШ) ABI Prism 310 маркалы бір капиллярлы генетикалы талдаышында жргізілді.

Санды жне графикалы фрагментация нтижелері компьютерлік GeneMapperTM бадарламасында автоматты трде нделіп, алынан нтижелер Халыаралы салыстырмалы сына (Horse Comparison Test) баылау лгісін есепке ала отырып жргізілді.

Генетико-статистикалы сараптама стандарты дістеме бойынша жргізілді (Е.К. Меркурьева, 1977; Ч. Ли, 1978; Л.А. Храброва, А.М. Зайцев, 2005). Келесі крсеткіштер есептелінді: аллельдерді кездесу жиілігі, баыланатын (Ho) жне ктілетін (He) гетерозиттылы, аллельдерді тиімді саны (полиморфтылы дегей, Ae); локустаы аллельдер саны (Na); фиксация индексі Fis; белгілі бір популяцияа ана тн арнайы аллельдер (Ра); генетикалы араашытыы мен генетикалы састы дегейі; жеке локустар шін ата-тегін баылауды тиімділігі. Алынан нтижелерді статистикалы сараптамасы MathCAD 2001 жне Excel компьютерлік бадарламалары бойынша есептеліп делді.

3 зерттеу нтижелері

3.1 ДН микросателлиттеріні 17 локусы бойынша останай жылы тымыны негізгі аталы іздерді генетикалы ртрлілігі

останай жылы тымына жргізілген ДН микросателлитіні генотиптеу нтижелері рбір аталы ізде кездесетін аллельдерді ртрлі болуы жне оларды кездесу жиілігімен ерекшеленетінін крсетті, йткені рбір аталы із 17 локус бойынша зіні генетикалы рылымы болатыны аныталды.

останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні аллелофондыны салыстырмалы сараптамасы бойынша зерттеуге алынан локустарда аллельдерді кездесу жиілігі рбір аталы ізде ртрлі, соны ішінде Неон аталы ізінде VHL20, АНТ4, НМS7, HTG6, ASB2, HMS26 ASB17, LEX3, CA425 локустарыны, Форт аталы ізінде VHL20, HMS7, HTG6, ASB2, HMS2, CA425, Бобрик аталы ізінде VHL20, AHT4, HTG6, AHT5, CA425, Зевс аталы ізінде VHL20, AHT5, ASB23 жне Бурелом аталы ізінде HTG6, HTG7 локустары зіні жоары полиморфтылыымен, яни генетикалы ртрлілігімен ерекшеленетінін крсетті. HTG10 локусында барлы аталы іздерде кездесетін аллельдер саны кп боландытан, осы локус баса локустара араанда те жоары полиморфты екені аныталды. ДН-ны 17 локусы бойынша 5 аталы ізді здеріне тн аллельдеріні жиынтыы аныталды (кесте 1).

Кесте 1 - останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлитті аллельдеріні генетикалы спектрі

Локус- тар

Негізгі аталы іздер

Неон (n=28)

Форт (n=18)

Бобрик (n=15)

Зевс (n=6)

Бурелом (n=8)

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

І

ІІ

ІІІ

VHL20

I,P,L

N,H,M,O

R

P,H,M,O

I,N,L,Q

-

I,N,M

P,L,H,O

-

H

N,I,P, Q,L

J

N,P,L

I,M

-

HTG4

M,L

K,P

H

M

K, I,L

N

-

I,M,K,L

G,J

M,L

K

F

K,L

M,P

AHT4

O,H

J,K,I, R

-

J,I

O,H,K

L,Q

J

P,O,H,K,I

M, N

O,H,K

J,R,P

-

J,H,K

O

-

HMS7

I,N,K

M,J,L,O

-

L,O,K

J,M,N,I

Q

M,I

N,J,L,O,K

-

J,L,K

M,N

-

J,I

L

-

HTG6

J,O,G, L,I

N,M

H

J,N

O,G,L,I,M,R

-

O, M,R

L,J,G,N,I

-

J,N

O,G,L, M,R

Q

O,G,L,I,M,R

-

-

AHT5

K,N

J,M,H,Q

I

J

K,N,M,P, R

-

K,R

M,H,Q,N,J

S

N,J

K,M

L

K,J,R

N,P

-

HMS6

P

M,K,O, N

Q

P,L

M,K,J

R

P,K

M,L,N

-

M,K

P,O

-

M

P,L,J

-

ASB23

K,L

J,I,S

N

J,S

K,L,I

T,R

J,I,S

E,K,L

U,O

L,I,S

K,J,E

-

K,L,I

J,S

F

ASB2

K,M

R,L,P, N,Q, O

-

K,R,L

P,M,Q,O,J

-

L,M

N,K,Q, J,B

-

K,R,Q

M

-

L,P,Q

K,R, B

HTG10

M

P,R,N,I, H,L,O,K

-

N,I

M,H,L, O,P,K,Q

-

I,L,O, K,Q

R,M,N,H

-

M,N,I,O,K,Q

H,L

-

H,L,O,Q

M,N,I

-

HTG7

O

L,N,J,I, M

-

N

O,L,M,K

-

N,M

O,J,K

-

L,M,K

O,N,I

-

O,L,J

N

-

HMS3

I,J

P,R,K, O,N

-

I,O,N,J

P,R,H,M

I,P

O,N,J,M

-

I,N

P,J,H,M

-

P,O

I,K

HMS2

K,M

L,H,I, O,J

P

L,J

M,K,H,I,O

-

K,H

M,L,I,J

-

M,L,I,O

K

N

I

M,L,H,J

-

ASB17

N,M

O,L, G,P,R

K

G,

L,N,P,M

-

N,P

G,M

H,Q

M

N,G,P, O,R

-

N,M

G,P

-

LEX3

L,I

O,N,H,F,P,J,M

E

L

O,I,N, M,H

G

O,H

L,I,N,F

T

I,N,P

L,O

-

O,H,F,P

L,J

-

HMS1

J,F

L,I,K

G

J

F,K,M,E

-

J,K

L,F,M,E

-

I,M

J,F

-

F,I

J,M

-

CA425

N

M,O,J,I, P,F

-

M,I,F

N,O

E

M,J

P,N,O,I,F

-

N,J

M,O,F

-

N,O,F

-

H

І –кездесу жиілігі жоары аллельдер; ІІ – алыпты кездесетін аллельдер; ІІІ – тек бір аталы ізде ана кездесетін аллельдер.

Дние жзі бойынша азіргі тада белгілі 17 локус бойынша аллельдерді саны 194 болса, ал останай жылы тымыны аталы іздеріне жргізілген зерттеу жмыстарында соны 163 аллелі кездесті, оны ішінде е ке аллельдерді таралу спектрі Неон аталы ізінде (жалпы кездесетін аллель саны 121 жне осы аталы ізде ана кездесетін аллель саны 10), орташа крсеткішті Бобрик (жалпы кездесетін аллель саны 115 жне осы аталы ізде ана кездесетін аллель саны 10) жне Форт (жалпы кездесетін аллель саны 114 жне осы аталы іздерде ана кездесетін аллель саны 9) аталы іздері крсетті. Ал Зевс (жалпы кездесетін аллель саны 94 жне осы аталы ізде ана кездесетін аллель саны 5) жне Бурелом (жалпы кездесетін аллель саны 83 жне осы аталы ізде ана кездесетін аллель саны 2) аталы іздері баса аталы іздерді аллельдеріні крсеткіштерінен тмен екенін 1 диаграммадан аны байауа болады.

Диаграма 1 - останай жылы тымыны зерттелген аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша кездесетін аллельдер саны

ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша тек бір аталы ізде кездесетін аллельдер бойынша Неон аталы ізінде он (VHL20R, HTG4H, HTG6H, AHT5I, HMS6Q, ASB23N, HMS2P, ASB17K, LEX3E жне HMS1G), Форт жне (HTG4N, AHT4 L,Q, HMS7Q, HMS6R, ASB23 T,R, LEX3G, CA425E), Бобрик аталы іздерінде тоыз (HTG4G,J, AHT4M,N, AHT5S, ASB23U,O, ASB17H,Q, LEX3T), Зевс аталы ізінде бес (VHL20J, HTG4F, HTG6Q, АHT5L, HMS2N) жне Бурелом аталы ізінде екі (ASB23F, CA425H) аллель аныталды.

останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша кездесетін аллельдеріні жалпы саны р аталы ізде ртрлілігі аныталды (кесте 2).

Кесте 2 - останай жылы тымыны негізгі аталы іздерінде ДН микросателлитіні 17 локусында кездесетін аллельдерді саны (Nа) мен бір локуса келетін аллельдерді орташа пайызды крсеткіші (NV)

Локус	останай жылы тымыны негізгі аталы іздері
	Неон		Форт		Бобрик		Зевс		Бурелом
	n=28		n=18		n=15		n=6		n=8
	Nа	NV	Nа	NV	Nа	NV	Nа	NV	Nа	NV
VHL20	8	4,908	8	4,908	7	4,294	7	4,294	5	3,067
HTG4	5	3,067	5	3,067	6	3,681	4	2,454	4	2,454
AHT4	6	3,681	7	4,294	8	4,908	6	3,681	4	2,454
HMS7	7	4,294	8	4,908	7	4,294	5	3,067	3	1,840
HTG6	8	4,908	8	4,908	8	4,908	8	4,908	6	3,681
AHT5	7	4,294	6	3,681	8	4,908	5	3,067	5	3,067
HMS6	6	3,681	6	3,681	5	3,067	4	2,454	4	2,454
ASB23	6	3,681	7	4,294	8	4,908	6	3,681	6	3,681
ASB2	8	4,908	8	4,908	7	4,294	4	2,454	6	3,681
HTG10	9	5,521	9	5,521	9	5,521	8	4,908	7	4,294
HTG7	6	3,681	5	3,067	5	3,067	6	3,681	4	2,454
HMS3	7	4,294	7	4,294	5	3,067	5	3,067	4	2,454
HMS2	7	4,294	7	4,294	6	3,681	6	3,681	4	2,454
ASB17	8	4,908	5	3,067	6	3,681	6	3,681	4	2,454
LEX3	10	6,135	7	4,294	7	4,294	5	3,067	6	3,681
HMS1	6	3,681	5	3,067	6	3,681	4	2,454	4	2,454
CA425	7	4,294	6	3,681	7	4,294	5	3,067	7	4,294
орташа	7,118	4,366	6,706	4,114	6,765	4,150	5,529	3,392	4,882	2,995

Ал тек бір аталы ізінде ана кездесетін аллельдер саны бойынша Неон жне Бобрик аталы іздеріні крсеткіштері бірдей, рі баса аталы іздермен салыстыранда басым, Форт аталы ізінде орташа, ал Зевс жне Бурелом аталы іздерінде бір аталы ізде кездесетін аллельдер саны баса аталы іздерге араанда аз екенін зерттеу жмыстары крсетті.

Белгілі бір тымда барлы зерттелген маркерлер бойынша тым ішіндегі генетикалы ртрлілікті сатау шін бір локуса келетін аллельдерді орташа пайызды крсеткішіні (NV) маызы мол. Зерттелген аталы іздерді ішінде е жоары полиморфты болып Неон аталы ізі табылады (NV=4,366) (диаграмма 2).

Диаграмма 2 - Аталы іздерде ДН микросателлитіні 17 локусында кездесетін аллельдерді саны (Nа) мен бір локуса келетін аллельдерді орташа саны (NV)

Зерттелген рбір локус бойынша останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні генетикалы сараптамсы рбір аталы із здеріне тн генетикалы рылымымен ерекшеленетінін крсетті. Бл ДН микросателлиттеріні 17 локусы бойынша останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні генетикалы ртрлілігіні жоары, рі жеткілікті генетикалы оры бар екенінін айаы. Бл аныталан генетикалы крсеткіштер селекциялы, зоотехниялы баыттарда рбір локусты тиімді олдануа ммкіндік береді.

3.2 «аза тлпары» жылы зауытыны негізгі аталы іздеріні генетикалы полиморфизмі

3.2.1 останай жылы тымыны Неон, Форт, Бобрик, Зевс жне Бурелом аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша гетерозиготалы дегейі

останай жылы тымыны негізгі бес аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша гетерозиготалы дегейін анытау масатында жргізілген зерттеу нтижелері рбір аталы ізді орташа баыланатын (Но) жне ктілетін гетерозиготтылы (Не) дрежелері бойынша Зевс аталы ізіні баыланатын (0,824), ал Бурелом аталы ізіні ктілетін (0,829) гетерозиготалы дегейі баса аталы іздерді гетерозиготалы дегейлерінен жоары болатынын крсетті. Біра, рбір аталы ізді ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша жеке салыстыранда біршама айырмашылыты аны байауа болады (кесте 3).

Кесте 3 - останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні гетерогизоталы дегейі

Локустар	останай жылы тымыны негізгі аталы іздері
	Неон		Форт		Бобрик		Зевс		Бурелом
	n=28		n=18		n=15		n=6		n=8
	Но	Не	Но	Не	Но	Не	Но	Не	Но	Не
VHL20	0,931	0,896	1,000	0,893	0,867	0,782	0,667	0,527	0,875	0,854
HTG4	0,655	0,628	0,889	0,742	0,867	0,890	0,667	0,438	0,750	0,800
AHT4	0,759	0,675	0,889	0,826	0,867	0,812	1,000	0,860	0,875	0,832
HMS7	0,793	0,928	0,889	0,849	1,000	0,795	0,667	0,697	0,750	0,774
HTG6	0,793	0,884	0,778	0,761	0,933	0,931	0,833	0,901	0,875	0,896
AHT5	0,621	0,853	0,889	0,728	0,933	0,911	0,500	0,845	0,875	0,769
HMS6	0,671	0,541	0,722	0,594	0,667	0,530	0,667	0,719	0,500	0,647
ASB23	0,552	0,890	0,944	0,800	0,933	0,900	1,000	0,911	1,000	0,904
ASB2	0,552	0,888	0,556	0,818	0,667	0,843	1,000	0,892	0,500	0,767
HTG10	0,897	0,952	0,944	0,885	1,000	0,942	1,000	0,954	1,000	0,942
HTG7	0,724	0,719	0,833	0,682	0,733	0,761	0,833	0,664	0,750	0,886
HMS3	0,828	0,842	0,778	0,878	0,800	0,752	1,000	0,795	0,875	0,841
HMS2	0,793	0,913	0,778	0,711	0,933	0,855	0,667	0,810	0,625	0,916
ASB17	0,793	0,810	0,833	0,705	0,800	0,869	0,833	0,797	0,875	0,923
LEX3	0,757	0,884	0,722	0,625	0,667	0,816	1,000	0,926	0,750	0,844
HMS1	0,414	0,246	0,278	0,012	0,200	0,373	0,833	0,755	0,625	0,694
CA425	0,621	0,740	0,556	0,759	0,667	0,818	0,833	0,652	0,500	0,803
орташа крсеткіш	0,715	0,782	0,781	0,723	0,796	0,799	0,824	0,773	0,764	0,829

Но – баыланатын гетерозиготалы дегейі;

Не – ктілетін гетерозиготалы дегейі.

Зерттеу жмыстарыны нтижелері бойынша микросателлитті локустара атысты баыланатын жне ктілетін гетерозиготалы дегейлерді аралы корреляциясы байалмады, біра гетерозиготалы дегейіні те кп немесе жетіспеуін баалауда популяциялы генетикада олданылатын жоары дегейдегі наты популяцияда даратарды ай топа атысты екенін тексеруде фиксация индесіні крсеткіші е тиімді діс болып табылады.

Зерттелген локустардаы фиксация индексіні крсеткіші егер гетерозиготты кп болан жадайында оны крсеткіші теріс, ал жетіспеушілігінде о болады.

Диаграмма 3 – Зерттелген аталы іздерді ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша баыланатын (Но) жне ктілетін (Не) гетерозиготалы дегейі мен фиксация индексі (Fis)

3-нші диаграммада келтірілген мліметтер бойынша зерттелген 17 локус ішінде гетерозиготалы таралуы бойынша Бобрик аталы ізіні баыланатын ( 0,796) жне ктілетін гетерозиготалы дегейіні (0,799) аралы корреляциясы біршама жаын жне алыпты екенін фиксация индексіні крсеткіші (0,004) анытады. Форт (-0.080) жне Зевс (-0.066) аталы іздерінде фиксация индексі теріс мнді крсетті, ол осы аталы іздерде жп ру кезінде генетикалы ртрлілігіні кп араласуынан гетерозиготтылыты кп болуын крсетеді. Осы аталы іздерде гетерозиготалы дегейді арты шамасын алыпты шамаа жеткізе отырып, генетикалы тепе-тедікті сатау шін, жп тадау кезінде генотипі жаынан сас биелермен масатты орташа инбридингті олдану ажет. Ал, Неон (0,086) жне Бурелом (0,078) аталы іздерінде фиксация индексі о нтиже крсетті, бл осы аталы іздерде инбридингтерді жиі кездесуінен гетерозиготтылыты жетіспеушілігіні, яни гомозиготты генотиптерді жиі кездесуіні длелі. Сондытан осы аталы іздерді гетерозиготалы дегейін алыпты шамаа келтіру шін, жп тадау кезінде генотипі жаынан самайтын биелермен жп ра отырып, гетерозиготты генотиптерді санын кбейту керек.

Сондытан, аталы іздерде генетикалы тепе-тендікті сатауда гетерозиготтылыты дегейін анытауда фиксация индексіні маызы зор. Бл крсеткіш популяция ішінде кездейсо шаылыстыру кезіндегі Харди-Вайнберг бойынша теориялы ктілетін гетерозиготты лесінен гетерозиготты генотиптерді кездесу жиілігіні ауытуыны санды жаын крсетеді. Ол популяциядаы инбредтік белгілерді бірі ретінде аралуы ммкін, сонымен катар, жылыларды гетерозиготалы дегейін жп руда осымша белгі ретінде арастыруа болады.

3.2.2 останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні полиморфтылы дегейі

Аллельдерді полиморфтылы дегейі популяцияа тиімді сер ететін крсеткіш болып табылады, йткені бл дегей рбір зерттелетін локустаы аллельдер санымен корреляцияланады.

Полиморфтылы дегей - іс жзінде сол популяциядаы аллельдерді тиімді олданданысыны крсеткіші болып табылатындытан, бл шама рбір зерттелген локустардаы кездесетін аллельдерді санымен зара байланысып, аллельдерді таралуыны тедігін крсетеді.

ДН микросателлитіні аллельдеріні кездесу жиілігіні полиморфтылы дегейіні бір локуса шаандаы орташа крсеткіші Неон аталы ізінде 3,7; Форт аталы ізінде 3,0; Бобрик аталы ізінде 3,6; Зевс аталы ізінде 3,7 жне Бурелом аталы ізінде 3,5 бірлік лесін рады. Ал, аталы іздерді полиморфтылы дегейін пайызды атынаста алатын болса, Бурелом, Неон жне Бобрик аталы іздері 21% рса, Зевс аталы ізі 20%, ал тменгі 17% Форт аталы ізі рды.

Полиморфтылы дегейі бойынша рбір аталы ізді локустары бір локуса шаандаы орташа крсеткіштен жоары жне орташа крсеткіштен тмен локустар болып екі топа блінді.

4 - кестеде крсетілген мліметтер бойынша локустарды полиморфтылы дегейі 3-тен (Форт аталы ізі) 3,73 (Зевс аталы ізі) аралыында ауытыды.

Кесте 4 - останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлиті бойынша аллельдеріні кездесу жиілігіні полимофтылы дегейі

Локустар	Негізгі аталы іздер
	Неон (n=28)	Форт (n=18)	Бобрик (n=15)	Зевс (n=6)	Бурелом (n=8)
VHL20	4,39*	4,32*	3,03**	2,11**	3,70**
HTG4	2,32**	2,79**	4,26*	1,89**	3,16**
AHT4	2,48**	3,39*	3,26**	3,77*	3,45**
HMS7	5,27*	3,64*	3,13**	2,57**	2,98**
HTG6	4,15*	2,89**	5,38*	4,50*	4,39*
AHT5	3,69*	2,71**	4,77*	3,60*	2,94**
HMS6	2,09**	2,22**	2,06	2,67**	2,38**
ASB23	4,26*	3,16*	4,46*	4,74*	4,57*
ASB2	4,22*	3,31*	3,57**	4,31*	2,93**
HTG10	6,45*	4,17*	5,85*	6,62*	5,88*
HTG7	2,67**	2,51**	2,89**	2,44**	4,18*
HMS3	3,56**	4,05*	2,84**	3,13**	3,55**
HMS2	4,79*	2,63**	3,72*	3,25**	4,88*
ASB17	3,25**	2,60**	3,91*	3,11**	5,10*
LEX3	4,15*	2,31**	3,30**	5,21*	3,58**
HMS1	1,63**	1,42**	1,79**	2,86**	2,56**
CA425	2,77**	2,88**	3,31**	2,40**	3,19**
орташа крсеткіш	3,66	3,00	3,62	3,48	3,73

* полиморфтылы дегейі бір локуса шаандаы орташа крсеткіштен жоары локустар;

** полиморфтылы дегейі бір локуса шаандаы орташа крсеткіштен тмен локустар.

останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусыны ішінде HTG7, HMS1 жне HMS6 локустарыны баса локустармен салыстыранда полиморфтылы дегейі тмен, ал е жоары полиморфтылы дегейімен ASB23 локусы ерекшеленді.

Сонымен, останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріне ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша полиморфтылы дегейіне жргізілген салыстырмалы сараптамасы тжірибе жзінде рбір аталы із зіне тн генетикалы рылымы болатынын крсетті.

Осы генетикалы рылымын рбір аталы ізде жйелі, масатты срыптау мен жп тадау кезінде сатай отырып, рпатарында нерлым жасы асиеттерін берілуімен байланыстыруда генетикалы мбебап маркері ретінде тиімді олдануа болады. Ке клемді селекцияда тымды асылдандыру жмысын йымдастыру мен тиімділігін арттыруда септігін тигізетін жйе ретінде енгізу дстрлі селекция дісіне айшы болмайды.

3.2.3 останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні генетикалы полиморфизмі

Геномны микросателлитті локустарыны полиморфизмін олдану малдарды тымдары мен популяциялары арасындаы гетерозиготтылы пен генетикалы араашытыты длірек есептеуге ммкіндік береді.

Полиморфизмні те жоары дегейіні арасында бл тсіл ішкі жне аралы популяциялы згергіштікті талдау жне азалар тобы арасындаы генетикалы араашытыты анытау шін жасы рал болып табылады.

Алынан мліметтерде арастырылан молекулярлы-генетикалы маркерлер малдарды генофонды дифференциациялау жне шыу тегіні дрыстыын баылау шін олданылады.

4 диаграммада зерттеу нтижелерінен жне деби мліметтерден алынан кездесетін аллельдерді салыстырмалы сараптамасы крсетілген. Ал алан локустарда деби мліметтерден белгілі аллельдерді санымен зерттеу жмыстарында белгілі болан аллельдерді саны те жне кейбір локустарда аз болып келеді.

Диаграмма 4 - ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша кездесетін аллельдерді максималды саны

Ал, останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні генетикалы полиморфизмін анытау барысында зерттелген ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша кездесетін аллельдерді саны 7-ден 12-ге дейін жетті. Сонымен атар, екі локуста HMS6 жне ASB23 локустарында брын байалмаан аллельдер кездесті: HMS6R аллелі – Форт аталы ізінде, ASB23N - Неон, ASB23E – Бобрик жне Бурелом, ASB23O – Бобрик аталы іздерінде кездесті. Барлы аталы іздерді локустарыны поиморфтылы дегейіні орташа крсеткіші 3,5 бірлікті рды. Осыдан локустар екі топа блінді. Бірінші топа полиморфтылы дегейіні орташа крсеткішінен жоары локустар тобына - VHL20, HMS7, HTG6, AHT5, ASB23, ASB2, HTG10, HMS2, ASB17 жне LEX3 локустары жатады. Осы топта тиімді олданыстаы аллельдерді саныны е жоары мні HTG10 локусында 5,79 бірлікті рады.

Екінші полиморфтылы дегейіні орташа крсеткішінен тмен локустар тобына - HTG4, HMS6, HTG7, HMS1 жне CA425 жне осы топта тиімді олданыстаы аллельдерді саныны е тменгі мні HМS1 локусында - 2.05 бірлікті рады, ал алан AHT4 жне HMS3 локустары тиімді олданыстаы аллельдерді орташа крсеткішіне жаын локустара жатады.

ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша зерттелген аталы іздерді аллелофондыны сараптамасы барысында рбір маркерлерді полиморфизміні крсеткішіні толы мліметтері алынды (кесте 5).

Кесте 5 - останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша генетикалы полиморфизмі

Микросателлитті локус	Ае	Не	Но	Fis	NV
VHL20	3,51*	0.790*	0,868*	-0.112	4.294*
HTG4	2,88**	0.700**	0,765**	-0.135	2.945**
AHT4	3,27**	0.801*	0,878*	-0.097	3.804*
HMS7	3,52*	0.809*	0,820*	-0.017	3.681**
HTG6	4,26*	0.875*	0,842*	0.035	4.663*
AHT5	3,54*	0.821*	0,764**	0.059	3.803*
HMS6	2,28**	0.606**	0,645**	-0.083	3.067**
ASB23	4,24*	0.881*	0,886*	-0.008	4.049*
ASB2	3,67*	0.842*	0,655**	0.227	4.049*
HTG10	5,79*	0.935*	0,968*	0.017	5.153*
HTG7	2,94**	0.742**	0,775**	-0.259	3.190**
HMS3	3,43**	0.822*	0,856*	-0.030	3.435**
HMS2	3,85*	0.841*	0,759**	0.088	3.681**
ASB17	3,52*	0.821*	0,827*	-0.015	3.558**
LEX3	3,71*	0.819*	0,779*	0.041	4.294*
HMS1	2,05**	0.416**	0,470**	-0,088	3.067**
CA425	2,91**	0.754**	0,635**	0.142	3.926*
орташа	3,5	0.781	0.776	-0.014	3.803

* крсеткіші бір локуса келетін орташа крсеткіштен жоары локустар;

** бір локуса шаандаы орташа крсеткішке жаын локустар.

Зерттелген аталы іздердегі бір локуса келетін аллельдерді орташа саны мен полиморфтылы дегейіні (тиімді олданыстаы аллельдерді саны) крсеткіштері тыыз байланысты. йткені, полиморфтылы дегейді аллельдерді орташа санына атынасы аллельдерді таралуыны тепе-тедігін сипаттайды. 6 диаграммада крсетілген мліметтер бойынша аталы іздерде кездесетін 17 микросателлитті локустардаы барлы аллельдерді 92% -ы тиімді олданыстаы аллельдерге жатады. Бл крсеткіштен тмен локустара сегіз - VHL20, AHT4, HTG6, HMS6, ASB2, LEX3, HMS1 жне CA425 локустары жатады, сонымен атар е тменгі атынас крсеткіші - HMS1 локусында 66,8 пайызды крсетті.Тменгі пайызды атынастар аллельдерді таралуыны те еместігін сипаттайды. алан тоыз локус полиморфтылы дегейіні бір локуса келетін аллельдерді орташа санына атынасыны крсеткішінен кем болмады. Бл локустар аллельдерді бір алыпты таралуы бойынша ерекшеленеді.

Зерттелген ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні жалпы баыланатын (0,776) жне ктілетін (0,781) гетерозиготтылы крсеткіштері бірдей деп айтуа болады. Сонымен атар рбір локусты жеке алып салыстыранда, зара айырмашылытарын байауа болады. Гетерозиготалы дегейді е тменгі крсеткішін HMS1 локусында екені аныталды, оны ктілетін гетерозиготалы дегейі 0,416 бірлік лесін раса, баыланатын гетерозиготалы дегейі 0,470 рады. Ал е жоары гетерозиготалы дегей НТG10 локусында байалды, онда ктілетін гетерозиготалы дегейі 0,935, ал баыланатын гетерозиготалы дегейі 0,968-ге те (диаграмма 5).

ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша зерттелетін аталы із мал бастарындаы ктілетін жне баыланатын гетерозиготалы дегейді таралуын фиксация индексі арылы анытаанда, HMS7 (-0.017), ASB23 (-0.008), ASB17 (-0.015) локустарында гетерозиготалы дегейді крсеткіші нлге жаын боландытан, оны дегейі алыпты шамада екенін байауа болады.

Зерттеу барысында фиксация индексі VHL20 (-0,112), HTG4 (-0,135), AHT4 (-0,097), HMS6 (-0,083), HTG7 (-0,259), HMS3 (-0,030) жне HMS1 (-0,088) локустарында теріс шаманы крсетті, бл осы локустарда гетерозиготалы дегейді арты екенін білдіреді. Оны себебі - осы аталы іздерді мал бастарына жп ру кезінде генотипі бойынша басым кпшілігі самайтын жптардан алынан рпаында генетикалы тепе-тедігі бзылып, гетерозиготалы генотиптер кбейеді, ал ол аталы іздерді гендік асиеттерін лсіретуі ммкін. Селекциялы жмыстарда, сіресе жп тадау кезінде тек фенотипіне, экстерьеріне жне баса да зоотехниялы асиеттерімен оса генотипіне де аса назар аударан жн.

ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша генетикалы тепе-тендікті сатауда гетерозиготалы дегейді баылауда фиксация индексін олдану тымны гетерозиготтылыты таралуын адаалауда маызы зор, себебі аныталан фиксация индексі жеке популяцияларды индивидуумдары мен толы популяцияны зара байланысын руа ммкіндік туызады.

Диаграмма 5 - Зерттелген 17 локус бойынша ктілетін (Не) жне баыланатын (Но) гетерозиготтылы жне фиксация индексі (Fis)

рбір зерттелген локус аллелдерді жиіліктеріні таралу бойынша ерекшеленетінімен сипатталды. Зерттелген локустар аллельдерді таралуы бойынша полимодальды, ш-, би- жне унимодальды 4 типке блінді.

Сонымен, микросателлитті маркерлерді ртрлі тымдар мен тымдастытарды генетикалы рылымын, малдарды аталы іздері мен аналы яларды арасындаы дифференциацияны анытауда, гетерозиготтылы дегейін айындауда, микроэволюциялы процестерді сипаттамасын баалауда, шыу-тегі мен шаруашылы-пайдалы белгілермен байланысын баылау шін іргелі генетикалы зерттеулерде олдану тиімді.

3.3 ДН микросателлиттері бойынша останай жылы тымыны аталы іздеріні зара састытары мен араашытытары

останай жылы тымыны аталы іздеріні генетикалы полиморфизмін анытау масатында жргізілген зерттеу жмыстарында ДН микросателлитіні жеті крсеткіш бойынша нтижелері аталы іздерді кейбір параметрлер бойынша зара састытары мен атар айырмашылытары да бар екенін крсетті (кесте 6).

Зерттеу барысында жоары полиморфтылы дегейі (Ае) бойынша Бобрик жне Неон аталы іздері, баыланатын гетерозиготалы дегейі бойынша Зевс, ал ктілетін гетерозиготты дегейі бойынша Бурелом, тек бір аталы ізде ана кездесетін аллельдер жиынтыыны саны бойынша Неон аталы іздері генетикалы полиморфизмімен ерекшеленді.

Кесте 6 - останай жылы тымыны негізгі аталы іздеріні ДН микросателлитіні 17 локусы бойынша генетикалы полиморфизмі

Аталы іздер	N	Na	Ра*	NV	Ae	Hо	Hе	Fis
Неон	121	7.118	10	4.366	3.66	0.715	0.782	0.086
Форт	114	6.706	9	4.114	3.00	0.781	0.723	-0.080
Бобрик	115	6.765	9	4.150	3.68	0.796	0.799	0.004
Зевс	94	5.529	5	3.392	3.48	0.824	0.773	-0.066
Бурелом	83	4.882	2	2.995	3.73	0.764	0.829	0.007
Орташа крсеткіш	-	6.200	7	3.803	3.51	0.776	0.781	-0.010