ОЖ 378:76:37.013 олжазба ыында
Танирбергенов Медеубек Жматайлы
ЖОАРЫ ОУ ОРЫНДАРЫНДА ГРАФИКАНЫ ОЫТУДЫ ТЕОРИЯЛЫ ЖНЕ ДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
13.00.02 – Оыту жне трбиелеу теориясы мен дістемесі ( бастауыш, орта жне жоары білім беру жйесіндегі бейнелеу нері )
АВТОРЕФЕРАТ
Педагогика ылымдарыны докторы дрежесін алу шін
дайындалан диссертация
Шымкент, 2010
Жмыс М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік
университетінде орындалан
ылыми кеесші: Педагогика ылымдарыны доктор, профессор А.А. алыбекова
Оппоненттер: Педагогика ылымдарыны доктор, профессор.Ж. Амиргазин
Педагогика ылымдарыны доктор, профессор Л.С. Сманов
Педагогика ылымдарыны доктор, профессор.Е. Ералин
Жетекші йым: Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті
Диссертация 2010 ж. «_____»___________ cаат ________ М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университетіндегі педагогика ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін беру жніндегі Д.14.20.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады. (160000, Шымкент аласы, Туке хан даылы, 5).
Диссертациямен М.О.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады.
Автореферат 2010 жылы «_____»___________ таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы: С.А. Жолдасбекова
Кіріспе
Зерттеуді ккейкестілігі: азастан Республикасы 2015 жыла дейінгі білім беруді дамыту тжырымдамасында нтижеге баытталан білімге тек малімні ксіби біліктілігі арылы жетуге болатындыы айырыша сз етілген. Яни мірге жаа малім керек. Ал бгінгі «жаа формациядаы малім ізденімпаз, зіне-зі талап оя білетін, ксіби-зырлы жне шеберлілік дегейі жоары, рухы биік, даралы сапалары жетілген, шыар тауы биік маман» екендігін азастан Республикасы «жаа трпатты маліміні здіксіз малімдік білімі» тжырымдамасы айындап берді.
Жоары ксіби білім беру жйесіні негізгі масаты-осы заманы мазмна негізделген, барынша сапалы ксіптік білім беру арылы біліктілігі жоары жне бсекелестікті мыты тегеурініне ттеп бере алатын мамандарды даярлау дерісін жоары арынмен жргізу болып табылады
азастан Республикасыны жоары білім беру саласында жаа ксіби білімді тере мегерген мамандара деген сранысты артуы мен оларды даярлаудаы дістемелік білімділігі мен абілеттілігі, біліктілігіні азіргі талаптара сай болуы те лкен маызды жмыстарды атаруды талап етеді жне мамандарды ксіби даярлыын білім стандарттарыны мазмнына ылайы жетілдіру зекті мселе болып табылады.
Бгінгі тада, Республика міріндегі згерістер білім беру саласына, соны ішінде мектеп оушыларын жеке дара тла етіп трбиелеу ісіне де серін тигізуде. лемдік білім беру кеістігіне толыымен кірігу білім беру жйесін халыаралы дегейге ктеруді талап етеді.
Болаша малім тласын ксіби дайындаудаы сапалы жатары А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.М.Балтабаев, С.забаева,Л.И.Рувинский, жне т.б. белгілі педагогтарды ылыми енбектерінде эстетикалы жне кркемдік трбиені аса маызды факторлары арастырылады.
аза халыны рпатан-рпаа ауызекі шыармашылыы арылы беріліп отыран эстетикалы кзарастары мен таламдары, педагогика тарихынан есімдері танымал аартушы алымдарды-Ш.Улиханов, Ы.Алтынсарин, А.нанбаев, Ш.дайбердиев, Ж.Аймауытов, А.Байтрсынов, М.Жмабаев, С.Кбеев, С.алиев,.Нысанбаев,.Жарыбаев т.б. нды ой пікірлері мен ебектерінде малім мдениеті мен шеберлігіне жне бейнелеу нері жне сызу мамандыы малімдеріні ксіби абілеттерін алыптастыру жйесіне кп кіл блінген.
Бейнелеу нері жне сызу мамандыыны малімдерін даярлау мселесінде Н.Н.Ростовцев, А.А.Унковский, В.С.Кузин, А.С.Хворостов, Т.Я.Шпикалова, Е.В.Шорохов, А.Е.Терентьев, Г.Б.Беда,.Ж.міразин,.Е.Ералин, Д.А. Кемешев, С.А.Аманжолов,.К.Болатбаев, С.С.Булатов, С.Ф. Абдуллаев жне т.б. ебектерінде жас рпаты бейнелеу неріне трбиелеу зекті мселені негізі болан.
Кркемдік-эстетикалы трбие беруді барынша дамытуа, оушыларды нерге деген ызыушылыын алыптастыруды мселесіне назар аударан алымдар.Е.Ералин, С.А.забаева,.Ибрагимов, С.А.Жолдасбекова, Б.А.лмамбетов,.бдіапбарова, Ж.Балкенов, А.амаов, Е.С.Асылханов, Б.К.Байжігітов,.Ж.міразин, Л.С.Сманов, Т.М. Мусалимов, Л.А.Ивахнова,.К.Болатбаев, Б.И.Ижанов, Д.Кемешов,.О.Жеделов, Е.Митрофанова, C.Р.Матаева, З.Ш.Айдарова, Б.А.Айдарбек, П.А.Абашева жне таы басаларды ылыми ебектерінде лтты нер негізінде оушылара эстетикалы трбие беру теориясы мен кркемдік білім беру зерттеліп халыты нерге деген тлім трбие міндеттеріні маызы ашылып крсетілген.
азастан Республикасыны мдениетіні ркендеуіне, лтты бейнелеу нерін зерттеуге лес осып келе жатан нер зерттеуші алымдар арасында Г.Сарылова, И.Рыбакова, М.абитова, Р.Кпбосынова, Н.Нрмхаммедов, К.Ли, Ш.Тотабаева, А.Ниязовты ебектері жастара кркемдік білім беруді мазмнын аытады, аза бейнелеу неріне атысты теориялы иллюстрациялы материалдарды толытырды.
Сондытан да, болаша малімдер-жеткіншек рпатарды оытып-трбиелейтін боландытан, суретші-малім мамандыында оып, дріс алып жрген студенттерді графика пнін оытуа дістемелік даярлы, білімділік сапасын жетілдіру зекті мселеге айналып отыр.
Бейнелеу нері малімдерін графика пнін оыту дістемесін мегертуде дістемелік даярлыына оятын оамызды жаа тапсырыстары е алдымен осы даярлыты дістерін жне де кркем білім беруді жалпы жйесін жаартуды кздейді.
Мны брі е алдымен графика пнін оыту дістемесі пні бойынша элективті курстар, ылыми-дістемелік кмекші ралдар, дебиеттерді жетілдіру керектігін крсетеді. Бейнелеу нері малімдерін графика пнін оытуда мамандарды сапалы даярлау мселесі - азірде ЖОО зекті мселелерінібірі болып саналады.
Иоганн Вольфганг Гетё: «кркемдік білімі жо балаларды табиата итермелеуді ажеті жо, бл оны табиаттан да нерден де алшатандырады»-деп жазан.
Сондытан мектепте бейнелеу нері сабаында кркемдік білім мен эстетикалы трбие беру, яни нер пнін оытуды жандандыруымыз керек.
Бл міндеттерді ойдаыдай шешуге бгінгі тада пайдаланылып жрген бадарламалар толы оматы лес оса алады деп айту иын. Сондытан балаларды жас ерекшелігіне байланысты, нерді зіндік ерекшеліктері ескерілген бадарламалар мен дістемелік ралдар ажет.
Диссертациялы жмыста бейнелеу нері малімдерін графика пнін оыту дістемесі арылы кркемдік білім беру мен эстетикалы трбие мселесі тірегіндегі педагогикалы зерттеулер, орта білім беретін мектепте міндетті пн атарында оытылатын бейнелеу нері пнінін мазмнын оытуды теориясы мен дістерін зерттеуді негізге алды.
Бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттерін графика пнін оыту дістемесі арылы графика пнін оытуда бгінгі тада оушылара кркем шыарманы толы мнді тйсіне білуге трбиелейтін маман ажет. Себебі бейнелеу нері пні сабаында ана оушылар бейнелеу неріні тарихы жне теориялы даму рдісі жнінде тереірек білім алып, кркем шыарманы талдауа жне ол туралы з пікірін сауатты жеткізе білуге йренеді, кркемдік пікірлері алыптасып, сйлеу мдениеті дамиды жне эстетикалы трбие беру жолдары, бгінгі педагогикалы білімдерді дегейін сзсіз жаа сапаа ктереді.
ылыми дебиеттер мен жоары оу орындары бейнелеу нері жне сызу мамандыыны бадарламаларына жргізілген талдаулар мен тжірибелі маман педагогтарды пікірі кзарастары бл мселені толы зерттелмегендігін длелдейді.
Мселені тжірибедегі жне ылыми ебектеріндегі негізін зерттеу біратар жадайлар жайлы ой озауа ммкіндік береді:
- кркемдік білім беруді педагогикалы шарттары мен оларды графика сабатарында нер трлері йірмесіні тжірибесінде кеінен олданылмауы;
- мектепте бейнелеу нері пні сабаы мен нерді трлерінен йірме тжірибесін тиімді пайдалана алатын ксіби мамандарды ажеттілігі;
- жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттерін графика пнін оыту дістемесі арылы ксіби дайындауда ксіби трыдан оыту дерісін енгізуге байланысты педагогика ылымы сынан талаптар мен оларды шешімін табуа ммкіндік туызатын дістемелік нсауларды жотыы сияты арама-айшылытарды барлыы аарылды, сондытан осы аталан айшылытар «Жоары оу орындарында графиканы оытуды теориялы жне дістемелік негіздері» - деген зерттеу таырыбын тадауымыза себепші болды.
Зерттеуді масаты – жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды теориялы негіздеу, дістемесін жасау жне оны тиімділігін тжірибелік-эксперименттік трыдан длелдеу.
Зерттеуді нысаны – жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оыту процесі.
Зерттеуді пні – жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды мазмны мен дістемесі.
Зерттеуді ылыми болжамы – егер, жоары оу орындарында бейнелеу нері пніні графика блімін оытуды маыздылыына мн беріліп, оны оытуды ылыми-дістемелік амтамасыздандыру жеткілікті дрежеде іске асырылса, осы баытта элективті курстар енгізіліп, йірме жмысын йымдастыру жне ткізуді мазмны мен дістемесін жасау жне олдану жолымен оытуды сапасы арттырылса, онда студенттерді графикалы білімдері мен іскерліктеріні дегейі жоарылайды, йткені болаша мамандарды графикалы зырлытарды мегеруге ызыушылытары артып, шыармашылы абілеттері мен білім дегейін ктеру арылы графиканы оытуды жетілдіруге ммкіндік туады.
Зерттеуді міндетттері:
1. Жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оытуды маыздылыы, масаттары мен міндеттері анытау.
2. азастанда графика нерін оытуды алыптасуына тарихи-генетикалы сипаттама беру жне оны азіргі жадайын айындау.
3. Жоары оу орындары студенттеріне графика нерін оытуды задылытары мен принциптерін анытау.
4. Жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды мазмнын ылыми-педагогикалы жне дістемелік трыдан негіздеу жне бадарламасын зірлеу.
5. Бейнелеу нерінен элективті курстарда жне йірме жмыстарында графиканы оытуды дістемесін жасау.
6. Студенттерді графикалы білімдері мен іскерліктеріні алыптасанды критерилері, лшемдері мен дегейлерін анытау.
7. Жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды бадарламасы жне дістемесіні тиімділігін тжірибелік-эксперименттік жмыс арылы тексеру жне оны нтижелері бойынша сыныстар жасау.
Жетекші идея – жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды психологиялы-дидактикалы негіздерін анытап, оны негізінде графиканы оытуды мазмны мен дістемесін жасау жне іске асыру студенттерді графикалы нер саласындаы білімдері мен іскерліктерін жаа сапалы дегейге ктереді.
Зерттеуді діснамалы жне теориялы негіздері: жалпы адамзатты жне лтты ндылытара атысты тжырымдар, кркем-эстетикалы талам алыптастыруа, кркемдік білім мен дадыларды игеруге жйелі атынасты жне оны жйеге келтірілген мдениеттану, нертану, кркемдік-эстетикалы педагогикалы, психологиялы тжырымдамалары алынды.
Зерттеу кздері: азастан Республикасыны задары, Конституциясы, ылым мен білім министрлігіні тжырымдамалары, кешендері, бадарлама-лары, философтарды, психологтарды, педагогтарды ебектері, тарихшылар-ды, этнографтарды, нертанушыларды ебектері, нер шеберлеріні бйымдары, суретшілер шыармалары, авторды жеке зіні ылыми-педагогикалы тжірибесі.
Зерттеуді дістері: Зерттеу мселесі бойынша тарихи-этнографиялы мражайлармен кркемнер шеберлеріні шыармаларымен аза бейнелеу нері мраларымен, шет ел бейнелеу нерімен танысу, крмелер мен суретшілер шеберханаларына бару, деби, нертану, психологиялы, педагогикалы, дістемелік дебиеттерге, теориялы талдау жасау, эксперимент нтижесіне баа беру.
Зерттеуді негізгі кезедері:
I - кезе (2004-2006 жылдар) графика неріні кркемдік эстетикалы трбие берудегі ролін аытау, пнді оытуды бадарламасын даярлау масатымен дебиеттерге талдау жасап, Еуропа мен Азия ркениетіні, Шыыс нері, Батыс Еуропа мен Ресей халытарыны кркемдік мдениеті мен нерін лемдік кркемдік жйемен салыстыра отырып азастан жерін, з Отанын матан ттып, лемдік мдениетті тере оып мегеруіні мазмны мен дістерін жетілдіру жолдары арастырылды.
II - кезе (2006-2008 жылдар) зерттеу мселесі бойынша дебиеттерді оып-йрену жаластырылды. Студенттерді кркемдік білім эстетикалы трбие лгілерін тередете мегеру масатында оу дістемелік эксперименттік жмыстары жргізіліп; студенттерді графика нерін оытуды дістемесі арылы графиканы оытуа ксіби дайындау масатында графика пнін оыту дістемесінен элективті курсты бадарламасы жасалды. Педагогикалы тжірибе бадарламасына бейнелеу нері шыармаларын олдану арылы кркемдік білім эстетикалы трбие беруді амтамасыз ететін осымша бадарлама ендірілді.
III - (2008-2010 жылдар) зерттеуді нтижелері талыланып, жйеленді, оларды нтижелері ортындыланды. Алынан нтижелер мен ортындылар бойынша графиканы оыту дістемесі пніні (графиканы оыту дістемесі, графика пніне арналан бадарлама) тжырымдама, оу бадарламалары, оулытар мен оу-дістемелік кешендерін жасау жмыстары толытырылып, делді. Зерттеу ортындылары диссертациялы нсада жйеленді.
Зерттеу базасы: ретінде эксперименттік жмыс М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университеті, педагогика жне мдениет факультетінде,.А.Яссауи атындаы Халыаралы аза-трік университетіні спорт жне нер факультетінде, Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні кркем сурет факультетінде, Отстік азастан педагогика-лы университеті педагогика факултетінде, Академиялы инновациялы университеті нер факультетінде жргізілді.
Зерттеуді ылыми жаалыы мен теориялы мні:
- жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оытуды маыздылыы, оны масаттары мен міндеттері аныталды;
- азастанда графика нерін оытуды тарихи кезедері жне оны азіргі жадайы айындалды;
- жоары оу орындары бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оытуды задылытары мен принциптері аныалды;
- жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды мазмнын ылыми-педагогикалы жне дістемелік трыдан негізделді жне бадарламасы зірленді;
- графика нерінен элективті курстар жне йірме жмыстарын йымастыру мен ткізуді дістемесі жасалынды жне теориялы негізделді;
- студенттерді графикалы білімдері мен іскерліктеріні алыптасанды критерилері, лшемдері мен дегейлерін аныталды жне негізделді;
- жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды бадарламасы жне дістемесіні тиімділігін тжірибелік-эксперименттік жмыс арылы тексерілді жне оны нтижелері бойынша сыныстар жасалынды.
Зерттеуді практикалы маыздылыы: жоары оу орындарыны кркем сурет факультеті, бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне «Графика йірме жмысын йымдастыру» атты элективті курс типтік бадарламасы дайындалды; графика, гравирлеу оу ралдары жасалды, Графика йірме жмысын йымдастыру пніні педагогикалы іс-тжірибені бадарламаларына осымшалар мен дістемелік сыныстар енгізіліп пайдалануа сынылды.
Зерттеу нтижелерін жоары оу орындарындаы кркем сурет жне графика, бейнелеу жне олданбалы нер факультеттеріні білім беру жйелерінде, малімдерді біліктілігін жетілдіру салаларында, нер гимназиясы мен нер лицейлерінде графиканы оыту пні бойынша элективті курстар бадарламасы, осымша кркемдік білім беретін оу орындарында бейнелеу нері, кешенді нер негізінде оыту масатында кеінен олданыса тсті.
Зерттеу нтижелеріні длелділігі мен негізділігі: жмыс авторыны талапа сай діснамалы жне ілімдік аидалармен, зерттеу пніне сйкес діс-тсілдерді олданылуымен, эксперимент бадарламасыны педагогикалы масата сйкестілігімен, бастапы жне соы крсеткіштері нтижелеріні ортындылануымен, оларды тиімділігіні жоары оу орындарыны кркем сурет жне графика, педагогикалы факультеттерінде тексерілуімен амтамасыз етіліп отыр.
орауа сынылатын аидалар:
- жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оытуды маыздылыы, оны масаттары мен міндеттері;
- азастанда графика нерін оытуды тарихи кезедері жне оны азіргі жадайы туралы орытындылар;
- жоары оу орындары бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оытуды негізіне жататын задылытар мен принциптері;
- жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графиканы оытуды мазмны жне бадарламасы;
- бейнелеу нерінен элективті курстарда жне йірме жмыстарында графиканы оытуды дістемесі;
- студенттерді графикалы білімдері мен іскерліктеріні алыптасанды критерилері, лшемдері мен дегейлері;
- жоары оу орындарында графиканы оытуды маыздылыына ерекше мн беріліп, оны оытуды ылыми-дістемелік амтамасыздандырды жеткілікті дрежеде іске асыру, осы баытта элективті курстар енгізіп, йірме жмысын йымдастыру жне ткізуді мазмны мен дістемесін жасау жолымен оытуды сапалы дегейі арттырылан жадайда студенттерді графикалы білімдері мен іскерліктеріні дегейі жоарылайтындыы туралы тжырым.
Зерттеу нтижелеріні сынатан ткізу жне ендіру пн мазмны жетілдіру мселелері бойынша жргізілген тжірибелік-эксперименттік жмыстар барысында, жарияланан ылыми-зерттеу ебектерінде, алынан нтижелері Халыаралы ылыми-практикалы конференциялара атысуы; «Тарих пен ауіпсіздік азіргі заманда», (Шымкент, 2004), зіргі аламдану жадайында нер дамуыны ккейкесті проблемалары (Алматы,2005), «Жбанов таылымы» (Атбе, 2005), Урта Махсус Касб-Хунар коллажлари ва умумтаълим мактаблари учун тасвирийва амалий санъат, чизмачилик фанларидан педагог кадрлар тайерлашнинг долзарб муаммолари,(Ташкент,2005), «уезов оулары-5» (Шымкент, 2006), «Педагогикалы білімні зекті мселелері», (Шымкент, 2006), «азастандаы этнопсихология жне этнопедагогика ылымдарыны ел дамуыны жаа кезеіндегі зекті мселелері», (Алматы, 2007), «уезов оулары-7», (Шымкент, 2008), ылым мен білімдегі инновациялы дамуды мселелері, (Шымкент, 2010) жне мерзімді ылыми-педагогикалы басылымдар мен жинатарды: «Ізденіс», (Алматы, 2003), «азастан мектебі», (Алдматы, 2003, 2005), «Халк таълими» (Ташкент, 2003), Отстік азастан ылымы мен білімі, (Шымкент, 2005,2007), Олий ва урта махсус, касб-хунар таълимини ривожлантиришнинг илмий-услубий муаммолари, (Ташкент, 2006), Личностно-ориентированный подход к современному обучению и воспитанию, (Ташкент, 2007), «Білім-образование» ылыми-педагогикалы журнал, (Алматы, 2007), «Зерттеу лемі», «Жас зерттеуші» (Шымкент, 2009), «Культура и власть»,(2009) жне баспаларда жары кру арылы жзеге асырылды.
Диссертация рылымы. Диссертация кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен, осымшадан трады.
«Жоары оу орындарында графиканы оытуды теориялы-діснамалы негіздері» атты бірінші блімде жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оытуды маыздылыы, масаттары мен міндеттері аныталып, азастанда графика нерін оытуды алыптасуіына тарихи-генетикалы сипаттама берілген. Жоары оу орындарында графика нерін оытуды задылытары мен принциптері жне негізгі баыттары айындалан.
«Жоары оу орындарында графиканы оытуды мазмны мен дістемесі» атты екінші блімде жоары оу орындарында графиканы оытуды мазмны ылыми-педагогикалы жне дістемелік трыдан негізделген. Элективті курстарда жне йірме жмыстарын йымдастыру арылы студенттерді графикалы білімдерін алыптастыруды дістемелік ерекшеліктері графиканы оытуды дістемесін сипаттау арылы ашып крсетілген.
«Студенттерді графикалы зыреттіліктерін алыптастыру бойынша тжірибелік-эксперименттік жмыс жне оны нтижелері» атты шінші блімде жоары оу орындарында графиканы оытуды автор сынан бадарламасы жне дістемесіні тиімділігін тексеру бойынша тжірибелік эксперименттік жмыс жне оны нтижелері баяндалып, алынан нтижелерге талдау жасалынан.
орытынды блімде аталан мселелерді зерттеуді нтижесінде аыталан тжырымдар, графика нерін оытуды мазмны мен рылы-мын жетілдіру жолдары айындалып, сыныстар берілді.
осымшада зерттеуді тжірибелік материалдары, элективті курсты бадарламалары, графика пнін оытуды теориялы жне тжірибелік маыздылыы мен нтижелері жне саба жоспарларыны лгілері келтірілді.
Негізгі жмыс мазмны
азастан Республикасыны жоары білім беру саласында жаа ксіби білімді тере мегерген мамандара деген сранысты артуы мен оларды даярлаудаы дістемелік білімділігі мен абілеттілігі, біліктілігіні азіргі талаптара сай болуы те лкен маызды жмыстарды атаруды талап етеді жне мамандарды ксіби даярлыын білім стандарттарыны мазмнына ылайы жетілдіру зекті мселе болып табылады. Бгінгі тада, Республика міріндегі згерістер білім беру саласына, соны ішінде мектеп оушыларын жеке дара тла етіп трбиелеу ісіне де серін тигізуде. лемдік білім беру кеістігіне толыымен кірігу білім беру жйесін халыаралы дегейге ктеруді талап етеді.
Бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика пнін оыту дістемесі арылы графика пнін оыту бгінгі тада оушылара кркем шыарманы толы мнді тйсіне білуге трбиелейтін маман ажет. Себебі осы графика пні сабаында оушылар бейнелеу неріні тарихи жне теориялы даму рдісі жнінде тереірек білім алып, кркем шыарманы талдауа жне ол туралы з пікірін сауатты жеткізе білуге йренеді, кркемдік пікірлері алыптасып, сйлеу мдениеті дамиды жне эстетикалы трбие беру жолдары, бгінгі педагогикалы білімдерді дегейін жаа сапаа ктереді.
Графика неріндегі кркем шыармашылы процесті жетілдіруді масатын – бейнелеу неріні рылымды формаларыны кркемдік ерекшеліктерін, даралы стилін, ашу екенін білеміз. Графика неріндегі кркем шыармашылы процесс графика элементтеріні бкіл формаларыны йлесімділігі арылы танылады.
Бізді пікірімізше стиль - графика неріндегі кркемдік формаларды бейнеленуі. Стиль - образды графика формаларыны барлы элементтеріні бірлік крінісі, соларды басын раушы, біріктіруші. Графика неріндеі стиль объективті дниені бейнелеу арылы кру - ойлау, бейнелеу процесі.
Бізді зерттеуіміздегі бейнелеу нері студенттері графика неріндегі кркем шыармашылыы белгілі бір образда графика элементтерін дептеу (стилизациялау) арылы шыармашылы нтиже келетін кркемдік баыт трлері болып саналады. Графика неріндегі кркем образдар жйесі, графика элементтерін серлі бейнелеу шеберлік ырлары - аылдан, ойдан иялдан, философиялы кзарастан туады. Графика нерінде кркем шыармашылы негізі ш бліктен трады: графика элементтерін ойлап табу, серлеу, кркемдеу, жйелі орналастыру жне шебер орындау.
Жалпы шыармашылы іс-рекет процесі кні бгінге дейін ешкімге емеурін білдірмей, бар пиясы мен жмба сырын жасырып жатан аса иын, тылсым тйы былыс. Оны зерттеу шін жалыз ана нер задылыын сезіп, біліп сонымен ана лшеп-жобалау млдем азды етеді.
Шыармашылы нерді андай саласын алумен атар, толып жатан (биологиялы, генетикалы, психологиялы, педагогикалы, философиялы т.б.) алуан-алуан ылым мамандарыны да объектісі.
«дептеу» («стилизация») - тсінігіні негізінде интеллектуальды маыналы жне эмоционалды психологиялы шыармашылы бірлік бар. Оны графика нерін тану тсінігінен бкіл мдениет ауымына аударса ол графика неріндегі образды формаларды жасалу, даму жолдарыны жалпы, ерекше жне индивидуальді сипаттарын оны крделі шыармашылыын мегеруге кмектеседі. Сондытан, бл тсінік белгілі бір графика тріні мазмнын, трлі формаларды образа айналу процесіні лгісін жасауа кмектеседі, рі графиканы шыармашылы сапасыны тп тамырын айындап, оны болмыс тжірибесін жалпылап жинатауа параметр ызметін атарады. Оны атып алан згермейтін канон деп есептеуге болмайды. Халы мрасынан туындайтын графика нері мен тстерді трлі формада дамуы арасында кптеген лгілер алыптасады.
Халымызды леуметтік мдени мрасындаы лтты бейнелеу неріндегі графиканы оытып йрету мен оны шыармашылыпен дамуы туралы методологиялы дегеймен тередікке жету шін мынадай аиданы берік стау ажет. Ол лтты бейнелеу неріміздегі графика неріні шыу тарихы туралы философиялы, леуметтік, білімдерді мнін толытырып, оларды лтты мддемізді желісіне орай жйелеу.
Кркемдік білім мен эстетикалы трбие беру саласыны бастау кзінде тран белгілі білім жне мдениет айраткерлеріні бейнелеу неріне берген аытамалары мен ой тжырымдары, азіргі зерттеуші алымдарды ылыми ебектеріне педагогикалы талдау жасалды.
Жоары оу орындарында бейнелеу нері жне сызу мамандыы студенттеріне графика нерін оыту дістемесіні мазмны мен оны рылымы тарихи педагогикалы трыдан бааланды. азіргі заман талабына сай туындап отыран кркемдік білім беруде графика пні сабаыны рылымын аытауды жне мазмнын іріктеуді принциптері мен алы шарттары тжырымдалды. Студенттерге графиканы оыту дістемесінде графика пніні мазмнын жасау арылы оушыларды р трлі нер трлеріні сер ету кшімен оны задылытарына сйене отырып тласын алыптастыруды баыты мен педагогикалы талаптары мен ммкіндіктері айындалды.
Графика неріндегі кркем шыармашылы абілет трбиеге жне детке айналдыруа кнеді жне осы салада графиканы бір трінен екінші тріне ауысуа олайлы ыпал жасайды. Алайда, графика неріндегі кркем шыармашылыты дамытуда арнайы кіл блініп, шеберлікті арттыруда оу мен трбиені міндеттеріне айналанда ана орын алады.
Бл сауала жауап беру болаша маманны бейнелеу нері пніндегі графика неріні зекті арнасын, оны тере кркем шыармашылы задылытарына бет алан баыт-бадарын танып-білу болып табылады.
Сондай-а, бейнелеу нері мамандыы студенттеріні графика неріндегі кркем шыармашылыын дамыту жйесінде оны мынадай элементтерін крсете аламыз:
- графика неріндегі кркем шыармашылы процесті масатын, рылымын жне кезедерін теориялы негіздеу;
- бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нерінде кркем шыармашылыа даярлау жйесіні элементтерін райтын кркем шыармашылыты негізгі діс-тсілдері мен баыттарын айындау;
- кркем шыармашылыты алыптастыруды ойдаыдай амтамасыз ете алатын негізгі талаптар мен шарттар.
Сондытан, бл мселені тек ана таным масатында ана кездемей, бгінгі шынды жне шеберлік халыты дстрлі графика неріні кркем шыармашылыын йрене білу трысынан алып отырмыз.
Бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі кркем шыармашылыа даярлауды негізгі элементтерін айындай келе, графика неріндегі кркем шыармашылыты дамытуды философиялы жйелерін талдай келе мынадай жорамал сынды: «Графика неріндегі кркем шыармашылы ке маынасында шыармашылытын даму тетігі ретінде, кркемдік дамуа жетелейтін зара байланысан рекет ретінде крінеді».
азаты графика нері негізінде халымызды мдени мрасын - шыармашылы танымын алыптастыруда болаша маманны дадылы ебегімен атар білімін здіксіз толытыру мен кеейту ажеттілігіне байланысты. Танымдылы ызыу, егер айтарлытай тере де траты болса, шыармашылы ойды жетілуіне сер етсе, онда ол болаша маманны білім алуыны маызды кзі ретінде ызмет етеді.
Білім беру ісі лтты сананы алыптастырудаы мдени-лтты мдделерді жзеге асыруды ралы ретінде тмендегідей ш баытта арастырылуы тиіс:
- танымды;
- саралаушылы;
-дамытушылы;
Сондытан, бгінде лтты нерді алыптастыруды, онда да жааша арастыру керек. Себебі зіні лтты ерекшелігін, айталанбайтын асиеттер-ін крсететін дстрлі лтты нері жо халы міндетті трде кпті ішінде з ерекшелігін жойып, жоалып кетеді. Сол себепті де жалпы нер ндылыын жоары баалай отырып, лтты мдени ерекшеліктерді ескермеуге болмайды.
Мндайда тмендегі негізгі аидаларды басшылыа алуды маызы ерекше:
- лтты нерді жне дстрді йретуде, білім беруде, ызмет крсету саласын-да мемлекет тарапынан андай да араласушылыа шек ою. Бл талап саяси партияларды, оамды жне діни йымдарды, жекелеген адамдарды осы саладаы іс-рекетіне атысты;
- кп жылды орталы езгіден зардап шеккен халытарды мдениеті мен лтты нерін жандандыруа деген халыаралы жаттарды тіркелген ерекше ын ескеру;
- оамда азастанны лтты халы неріні дамуы мен глденуіні маыз-ды шарты ретіндегі мдени-этникалы келісімді амтамасыз ету негізінде мемлекеттік саясатты жзеге асыру;
Аталан проблемаларды жзеге асыруды негізгі шарттары бізді мыналар:
- білім беру мен мектепті лтты айнарларын ныайту;
- лтты неріміз бен тл мдениетті шбсіз басымдыын мойындау жне амтамасыз ету;
- лтты білім беру жйесіні лемдік трбиедегі осы салаа атысты бкіл жетістігін абылдауы мен икемділігі;
- жеке адам мен оамны мдени-эстетикалы мдделерін жзеге асыруа баытталан педагогикалы ызметті жйелілігі;
- мемлекеттік бірыай бадарламалар негізінде аталан мселе бойынша айматы проблемаларды болуы.
Осыдан келіп лтты нер дстріні таы бір міндеті келіп туады. Бл - аза графика неріндегі кркем шыармашылы процесті насихаттау. азастанда тратын барлы халытарды, оны ішінде азаты бейнелеу неріне атысты кркемдік алыптастыру керек. Мселені мні халымызды мол мрасыны кркем шыармашылы рамы ай дегейде, ерекшелігі алай, осыны брі ылыми педагогикалы зерттеулермен шектескенде алай крінеді. Міне, мнді мол мрамыза деген сыни зерде, осындай рістерде атой салып жруі керек. Сонда ана халы асылына сеніп, анаттанып, шыармашылы тыра ктеріледі де, намыс отына оянып, жаа рекеттерге білек треді.
Графика неріні кркемдік идеялары осылайша аныталып, бейнелеу нері мамандыы студенттеріне кркем шыармашылы процесті жетілдіруге жааша жол ашылады.
Болаша малімні кркем шыармашылы іс-тжірибесіні жеке тласына сер етуін баалау шін біз мынадай ш негізгі жалпылама лшемдерді таайындады:
- кркем шыармашылы ызмет баытына сйкес графика неріндегі кркемдік мраны игеруге деген траты ынтасын алыптастыру;
- графика нері арылы ксіби мамандыты белгілі масатпен тадап алу;
- жоары оу орнын бітіргеннен кейін зіні кркем шыармашылы ызметін жаластыру, яни графика неріне шыармашылы кзарасын ебек рекеті стінде немесе жмыстан бос уаытта арастыру.
Бл топтастыруа осымша: графика неріндегі кркем шыармашылы-таы теориялы білімні зара байланыстылыы жйелі, исынды ш трін анытауа болады. Олар: білімні кіріспесі, оыту, тжірибеге бойлау. Осы жадайды штастыра келіп, тжырымдамалы шешім ретінде графика неріндегі мдени-этникалык, білімні мазмнды маынадаы келесі рылымын сынуа болады.
1. Білімні кіріспесінде графика неріндегі мдени дамуды мселесін шешуге алашы талпыныс жасалады. Халыты кркемдік, мдениетімен, графика нерімен алашы танысты басталады.
2. Кркем мдени-теориялы білімні негізгі арауы-оу орындарында білім алу. Мндаы басты міндет оыту кркем мдени-теориялы білім жоары оу орындарында жзеге асырылады. Оны міндетті шарты графика нері арылы з халыны мдени мрасына, салт-дстріне трбиелеу, графика неріне кркем шыармашылы абілетін ызыушылыын, ынтасын арттыруа ммкіндік жасау.
3. Кркем мдени-теориялык, білім беру жйесінде оу орындарынан тыс білім беру мен мірден тлім алуды орны ерекше. Олар сз жо, оу орындарында білім беруді де алдында тран трбиеге бойлау. Бл орайда мдени-теориялы білім кеістігін лтты-мдени орталытар, арнайы йымдастырылан курстар, телерадиохабар, баспасзде жарияланан маалалар, трлі конкурстар, крмелер, мдени кеістікті, шыармашылыты рісін кеейтеді.
Графика неріндегі шыармашылыты игеру процесі бейнелеу нері мамандыы студенттеріне кркемдік танымды ын алыптастырумен бірге шыармашылы абілетін рістетумен тыыз, сабатас рбуі тиіс. Графика неріндегі шыармашылы мазмн бейнелеу нері мамандыы студенттеріні танымына ана емес, кіл-кйіне де сер етуі ажет.
Графика нерінде кркем шыармашылы таныма ызыушылыты дамытуды ш шарты бар:
- бейнелеу мазмныны жаыртылуы, берілген таырыпа сйкес графика трлеріне жааша сипаттау, орындалан шыармаа тарихи бадар беру, туындыны кркем шыармашылы мнін ашып крсету жне бейне образын жйелі бейнелеу;
- бейнелеу нері мамандыы студенттеріне шыармашылыты мегеруде з бетінше жмыс істеуді рилы трлеріне негізделген кркемдік тсілдерді мнін ашып крсету;
- студенттерді кркем шыармашылы абілеттерін штау, оларды кркем шыармашылы ммкіндіктеріне олдау крсету, абілетті талап ою;
Бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі шыармашылыа даярлауда білім беру мен нердегі шеберлікті жетілдіруге, е алдымен шыармашылыты менгеруді маызды ралы діс-тсілдері ретінде осы рекеттерді кеінен олдануа болады.
Бейнелеу нері мамандыы студенттеріне графика неріндегі кркем шыармашылыты алыптастыруда рбір кезені айын крініс тапан нтижесі болады, бірінші кезеде графика неріндегі шыармашылыты ойа онымды, шыарманы образы ымды тапсырма болып табылады; екіншісінде - кркемдік идеяны графика арылы шыармашылыпен іске асыру ммкіндігіне дейін жеткізу; шіншіден - графика неріндегі кркем шыармашылыты практикалы іске асыру. Ал графика неріндегі кркем шыармашылыты нтижесі деп, тек ана графика элементтерін трлендіру, жетілдіру ана емес, сонымен графика неріндегі образды сомдау деп тсіну керек.
азіргі білім беру жйесіндегі ааулытара е жауапты адам – стаздар. Білім беруді дрыс жола оюды стаз даярлаудан бастау керек. Болаша маманды иесін тадау мемлекеттік дегейде шешілгені дрыс. Ол шін кіметті тиісті аулы-арарларына сйкес з мектебіне ажет малімдер тадауды жергілікті жерді билігіне жктеп, мектеппен, жртшылыпен аылдаса отырып шешу ажет. Сондай тадаудан ткен, стаз болуа бейімі бар жастар педагогикалы жоары оу орындарына, оны тиісті мамандытарына емтихансыз абылданса. Олара блінетін оу аржысын жергілікті орын, жоары оу орындарына аударатындытан, болаша малімні дайындыына екі жа бірдей жауапты болып шыады. Оны стіне студент зі ебек ететін мектеппен, оны педагогтар жымымен тыыз байланыста болады. йткені, барлы практиканы сонда барып тіп трады.
Біріншіден, барлы жадайда жас мамана еркіндік берген жн. Адам баласы табиатынан білсем, танысам деген талабын анааттандыру шін «мны білуге тыйым саламыз», «лі оя тр» дегендей тежеулерді алып тастап, жас мамана бостанды берген дрыс. Баулы ойдан, шектеулі ымдардан тару ажет. Мны студентті білімге, шыармашылыа жетелеуді бір арнасы деп у керек.
Екіншіден, студенттердіоытуда адама тн табии, адами сезіммен мірді, табиатты, лтты нерді сйе білуге йрету керек. Тегінде графика неріндегі шыармашылыты з дрежесінде, з орнымен баалауа йрету арылы кркем шыармашылы деген лемні адір-асиетін танытан жн.
шіншіден, шыармашылыты аиатын, болмысты ашы бкпесіз крсеткен халы даналыыны лылыын ындыран дрыс. Ендігі мектеп – шындыты, наыз шыармашылыты йрету мектебі болуы керек.
Осы басты жне негізгі аиданы шеуі де аза халыны лтты трбие рдісінен алынып отыр. Халымыз келешек рпаын осыларды басшылыа ала отырып трбиелеген. Бл – орта асыра шегіну емес, лтты сана мен нанымдарды айта алыптастыру деген сз. лтты мдени азыналар арылы трбиелеп, лемдік мдениет пен болаша рпаты жан-дниесін одан рі байытуа мтылу деген сз.
Педагогикалы ылым мен озы тжірибесіні бгінгі даму дегейінде белгілі болан оытуды діс-тсілдеріні бірі – модульді оыту дісі.
Модульді оыту дісін оу рдісіне енгізуді ылыми мектебіні негізін салан Л.М.Твердин, Н.Д.Никаноров, Л.А.Толкачев т.б. арнайы зерттеулерінде атап крсетілген. Модуль – латынны– «лшем», «шама», «млшер» деген сзі.
Зерттеліп отыран графика неріні кркем шыармашылы мнін сипаттаумен оса кркемдік жйесін функционалды байланыстармен оса ашып крсетеді. р модуль – графика неріндегі жйелі образды графикалы йлестіруді амтамасыз етумен, трлі кркемдік діс-тсілдермен сипатталады. Яни, графика нерінде кркем шыармашылыты модульдік оытуды діс-тсілдері бірнеше ерекшеліктерден трады. Ол–ерекшеліктер графика элементтеріндегі шыармашылы бірлік, шама, кркемдік млшер.
Бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нері арылы кркем шыармашылыа даярлауды жйелі ерекшеліктері:
– графика неріндегі кркемдікті тиімді жолдарын арастыру;
– графика неріндегі шыармашылыты кркемдік мазмнын тере мегеру;
– бейнелеу нері мамандыы студенттерін кркем шыармашылы белсенділігін туызу, графика неріне ызытыру;
– болаша мамандарды графика неріндегі кркем шыармашылы абілетін алыптастыру, кркемдік логикасын дамытуа ыпал ету.
нертанушы алым Б.Байжігітовті пікірінше сомдайтын бейне «модельдеу» арылы жасалады деп тжырымдайды. «Бізді жадайымызда «модельдеу» рмізді кркемдік жне дниетанымды категориялара ие.
Модульдеу сіресе графика нерінде трлі образды форма растыра білу мдениетімен тікелей байланысты. Графика неріндегі трлі форма образды бейнені, кркем шыармашылы процесті эмоционалды мазмнды шешімдеріні бейнелеуші жне айындаушы рал-тсілдері деп есептеуіміз керек. Сондытан біз бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі кркем шыармашылыа йреткенде графика неріндегі форма мен кркемдік мазмн сйкестігін аара білу мдениетіне йретеміз.
Модульдік жйе жоары оу орындарында бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі кркем шыармашылы жмыстарды игеруде мамандыа баытталан дады мен іскерлікті арттыруды кепілі болып есептеледі. Жоары оу орнында модуль негізінде бір-бірімен байланысан жне бірттастыты райтын екі аида ойылан. Біріншіден, оу-трбиелік жмыстар кп дрежелік теориялы жйе ретінде, екіншісінде белсенді кркем шыармашылыта шеберлікті алыптастыруды жйесі ретінде аралады. Сонымен бірге кркем шыармашылыты алыптастыруды модульді тзу шін ш діснамалы негіз туады.
1. Бейнелеу нері мамандыы студенттерін кркем шыармашылыа дайындауды теориялы негіздері жне танымды міндеттерді шешуі.
2. Кркем шыармашылыты алыптастыруда ылыми-педагогикалы моральды психологиялы іс-рекеттерді мегеру, графика неріні кркем образын ылыми трыда білу.
3. Бейнелеу нері мамандыы студенттеріні графикалы шыарманы кркем образды дептеу арылы адамны сана-сезіміне сер ететін кркемдік іс-рекетке ізденуі, шеберлікті алыптастыруды жолдары.
Бейнелеу нері мамандыы студенттеріне графика неріні кркем шыармашылыын оытып йретуді модулі шеу: оан дістемелік, ылыми-педагогикалы жне кркем шыармашылы пайымдау блоктары кіреді. Бл блоктарды негізгі масаты графика неріндегі іскерлік пен р трлі іс-рекетті кркем шыармашылыа олдана білу. Сондытан да, педагог мамандар дайындауда ш тсілді пайдаланады.
1. Брыны бар білімдерге сйене отырып, бейнелеу нері мамандыы студенттеріне алдына тапсырыс ойып, оан аудиторияны назарын аударады. Мны мні – ажеттілік туызу.
2. Бейнелеу нері мамандыы студенттеріне алдына арнайы шыармашылы талап ою. Олар ойылан міндеттерді жзеге асыру шін ізденеді, з кзарастары бойынша кркем шыармашылыты пайымдайды.
3. Жалпы талылау процесінде оытушы з пайымдауларыны шынайы-лыын длелдеуге рекет етеді. Студенттерден орныты кркем шыармашылыты талап етеді.
Оыту дерісінде жзеге асырылатын дріс, практикалы немесе дрісханадаы жне дрісханадан тыс жмыстар барысында трлі апараттар-мен амтамасыз ету – модульді негізі болып есептеледі.
Модульдестіру ісін тиімдірек ете тсу шін шыармаларды дептеу процесіне шешу, талдау, згерту, графиканы жеке элементтерін орындау аса маызды.
азіргі кезеде бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нерінде кркем шыармашылыа оытуды алыптасан оу дерісіне айналдыруды мазмнды педагогикалы жйесі мен модульдік рылымын ажет етеді. Сондытан да соы кезедердегі ылыми-педагогикалы концепция графика неріндегі кркем шыармашылыты алыптастыруда теориялы білім беруді трлі принциптерінде арастырады.
1. аза графика неріндегі шыармашылыта сынылан теориялы дегейлерді рбір пнде арастыруды кздейді. Сол себепті рбір пнні ерекшелігі мен аралы байланысты мазмнды ерекшеліктері ескеріліп отырады.
Бірінші дегейде графика нері арылы кркем шыармашылыа даярлауды лгілі жоспары бойынша теориялы модульдік негізі аныталады. Бейнелеу нері мамандыы студенттеріне графика неріндегі кркем шыармашылыты мегеруді моделін жоспарлы трде сына отырып арастыру. Бл дегейде графика трлері сарапталып, оларды ткізуді мазмны мен ммкіншіліктері жйеленеді. Нтижесінде бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі кркем шыармашылыа оытуды жоспарлары жасалады.
2. Бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нері арылы кркем шыармашылыа оытуды екінші дегейі сынылан рбір графика таырыбындаы негізгі кркемдік мазмнды ашу болып табылады. Бл дегейдегі негізгі масат шыарманы кркем образды графика элементтерімен сйкес келуі, яни шыармашылыты алыптасуындаы бадарлама жасалуы.
3. Бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нері арылы кркем шыармашылыа оытуда шінші дегей кркемдік материалдарды ерекшеліктерін арастырады. Яни, шінші дегейді модульдік рекеті графика неріндегі кркемдікті абылдауды трлі діс-тсілдерін мегеру.
4. Графика неріндегі кркем шыармашылыты алыптастыру рекетіні тртінші дегейі ылыми педагогикалы жйені кркем шыармашылыа толы енгізу мен шыармашылы тсілдерді олдана білуді мегеру жатады. Бл дегейде бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нерінде кркем шыармашылыа оыту рекетіні моделі графика неріндегі шыармашылыты мегеруді мазмны мен іс жргізуді аспектілерін анытайды.
5. Бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі кркем шыармашылыа даярлауды бесінші дегейі графика неріндегі кркемдік рылымны мазмнын анытау. Бесінші дегей графика неріндегі кркем шыармашылы рекетке жйелі талдау жасау арылы толытырылып отырады. Бл дегейде бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі кркем шыармашылыа оытуда трлі кркемдік рекеттерді жаа аспектілерін жетілдіріп дамыту.
Жоарыда аталан ш дегейде бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нері арылы кркем шыармашылыа даярлауды теориялы моделі жасалынып, кркем шыармашылыты ымы ылыми-педагогикалы жйеде алыптасады. Жалпы, кркем шыармашылыты негізінен танымал ш белгісі бар: кркемдік ой, ойды кркем ндеу, кркем ойды іске асыру. Ал, жоарыда аталан рбір дегейлердегі кркем шыармашылы рекеттердегі ерекшеліктер белгілі бір кезедерде серлі мазмнды ажеттіліктер пайда болады.
Студенттер графикалы шыарманы дептеуде шыармашылы рекеттерге кірістіріп осуды, оларды шыармашылыа даярлыы мен интеллектік белсенділік дегейін ескере отырып, кркем шыармашылы процесті рбір дара кезеінде жзеге асыруа болады (4-кесте).
Алайда осы аталан длелдеулер, кркем шыармашылы процесс деп шыармашылыты толы циклін, яни ажеттілікті крініс табу стінен бастап (графика элементтеріні образды дептелуін сезіну жне идеяны абылдау), оны практикалы іс-рекетке асырана дейінгі жоарыда аталан барлы негізгі трт кезеі абылданан жадайда ана іске асыруа болады. Бл болаша малімдерді алан теориялы білімі мен шыармашылы абілетін педагогикалы практикада іске асыруа те ажет (5-кестені араыз).
4-кесте.
Студенттерді графика неріндегі кркем шыармашылыты графикада олдануды компоненттері
| Графика нерінде кркем шыармашылыты теориялы блігі | Шыармашылы жйені алыптастыруды практикалы блігі |
Алайда азастан Республикасы жоары біліміні мемлекеттік стандартын бекітуге байланысты азаты графика нері негізінде болаша мамандар оытуды наты баыттары бойынша зерттеулер жргізуде арнайы модельдік ажеттілік пайда болды.
Бл ажеттілік негізінен ш компоненттен трады: жеке шыармашылы, теориялы жне практикалы (4-ші кестені араыз).
1. Жеке шыармашылы компоненті графика неріні шыармашылы танымын алыптастыру процесіне ыпал жасайтын факторлар жйеленеді.
2. Теориялы компонентіне графика неріні шыармашылы трыдан бейнелеу мазмнын анытайтын, оу іс-рекетіні масаттары мен трлерін, педагогикалы жйені, бейнелеу нері мамандыы студенттеріне графика шыармаларыны кркемдік жне мдени баасын тере тсінуге баытталуы.
3. Практикалы компонент халы мрасындаы графика неріні мазмны мен шыармашылы дамуын оытып-йретуді жйелілігін отайлы руды амтамасыз ету дістемесі бейнелеу неріндегі графика неріні шыармашылы танымын алыптастыруды оыту дерісіне бейімдеу.
Болаша малімні азіргі графика нерін оытып, йрету бадарына назар аударанда, кркемдік формаларды баюын, шеберлік рекеттерді (бейнелеу, ажарлау, серлеу, былту, даралау, айшытау, жинатау т.б.) кркемделуін атау ажет. Сондытан да шыармаларды дептелінуіні танымды лгілері, шыармашылы дістемелік трыда талдана отырып дамуы керек. (5 кесте).
Біріншіден, бейнелеу нері мамандыы студенттеріні шыармашылы шеберлігін графика нері арылы сана-сезімін оятып, трбие беретін, лгі-неге крсететін дрежеге кетерілуі.
Екіншіден, студент з лтыны дарынды нерпаздары мен белгілі алымдарды ебектеріне сйене отырып, аыл ой рісін жетілдіре тседі.
шіншіден, малім шін графика нерінен дріс беруді дістемесін жетілдіруде, таырып тадауда лкен талам ажет.
5-кесте.
Графикалы тапсырмаларды дептеуді дістемелік жйесі
Бейнелеу нері мамандыы студенттерін ксіби оыту жйесі, натыра айтанда, оны дістемелілігін, жалпы жйені деуді жне жеке лшемдерді арастырады. Жалпы лшемдер атарына біз мыналарды жатызамыз: а) педагогикалы жйені масаттылыы; даярлыгы жйелілігі мен тгастыы; ) педагогикалы жйені бейімділігі.
- Педагогикалы жйені масаттылыы оны арнайы маманды бойынша бейнелеу нері малімін даярлауа баытталуымен ерекшеленеді. Бл политехникалы баытта оытуды мазмнын дифференциациясын арастырады яни, мегерілетін дістемені зіндік ерекшелігіне жалпы-педагогикалы даярлыгы болуы кзделеді.
Педагогикалы жйені масаттылыы мынадай крсеткіштермен: оыту-ды жйе растырушы элементтерін крсете алатын сас коэффициенттер мен жйе крастырушы жекелеген элементтерге атысты, білім беру аймаындаы «Графика неріні» мазмнын растыратын, студенттерді дістемелік даярлыыны мазмнын бейнелейтін крсеткіштермен бааланады.
- Педагогикалы жйені ттастыы мен жйелілігі бір жаынан
формальды иерархияа сай: жалпы педагогикалы, зіндік кркемдік-
шыармашылы-конструкторлы даярлыпен аныталады.
Материалдарды конструкциялы деу дістемесін мегеруде зіндік дістемелік даярлы ерекше буын болып саналады. Бл жерде белгілі бір айындалан кезедер ажет. Бл кезедер мыналар: -материалдарды білу жне дайын нрсені алуды дістері(конструкциялы материалдарды дістемесі); - дістемелік процестерді жобалау арапайым стіртін алашы дадыларын алыптастыру; - рал-жабдытарды тадауды тиімді дістерін, шыарма жасауды тиімді дістерін айындау (тланы бейнелеу, мольберт жне графикалы материалдар); – тапсырманы бітіру жне бейнелеуді дістемелік дерісін кешенді технологиялы жобалау (адам портретін растыруды дістемесі).
- Педагогикалы жйені бейімділігі арнайы жинаталуымен, экономика-ны наты бір секторында жмыс негіз болатын жне шаруашылы ндірісіні талабына сйкес, оны толытыын амтамасыз ететін бірлігіменен бааланады. Осы критерилер оку жоспарыны айматы жне базалы компоненттерін бейнелейтін айын крсеткіштері бола алады.
Демек, оытуды мазмнына сйкес лшемдерді тадау, е алдымен бейнелеу нері мамандыы студенттері даярлыыны саласын айкындайтын априориленген іргелі жалпы дидактикалы принциптерге сйкес келуі тиіс: білім беруді, трбиені жне дамуды міндеттерін кешенді шешу; ылымилы жеткіліктілік; жйелілік жне бірізділік; оытуды оаммен байланыстылыы; оытудаы шеберлілік; студентті белсенділігі.
Кесте - Ксіби іс-рекетті білім сапасы мен дісіне берілген баа лшемдері
| р\с | Білім сапасы | Ойлау формасы |
| 1 | Білім толытылыы,демек, оны клемі жніндегі апарат |
|
| 2 | Білім тередігі- зерттеу таырыбыны мніне тередей тсу, бл ойлау абілеті мен білім клемі мінездемесіні бірі ретінде танылады. | |
| 3 | Білім шапшадыы- студентті шамасына лайы жетілдіретін эвристиканы олдану, масата жетуге вариативті тиімді іздену, ойлану абілеті | |
| 4 | Білім икемділігі- жетілдірілген, жадайды згеруіне байланысты отайлы жолдарды тез табу | |
| 5 | Тратылы пенжинатылы (абстрактілік- жинатылы дрежесі ретінде натылыты трасыздыы), яни бір жинатау дегейінен келесіге ауысатын ойлау абілеті, индукция мен дедукцияны олдана отырып натылытан абстрактілікке ауысатын ойлау абілеті. | |
| 6 | Білімні ышамдылыы мен клемділігі – жаалыты белгі ойып кодпен жазуды тиімділігі, жаалытар сыйымдылыы мен ойлау абілетіні, «дешифровка» дрежесіні клемділігі | |
| 7 | Білім жйелілігі- оны орытындылыы, длелдігі, бір білімді басты білімге кіріктіре білулігі | |
| 8 | Білім жйесі | |
| 9 | Білім мегерімділігі- оларды арасындаы байлынысты білім алу арылы жне оны длелдеу арылы тсіну | |
| 10 | Білім ылымдылыы | |
| 11 | Автоматтандырылуды игеру дрежесі | |
| 12 | Білім мытылыы |
Білім мазмныны траты блігінде оу орныны тріне, оыту тіліне, алан бадарына арамай міндетті трде оытылатын пндер жиынтыы болады. Длірек айтса, адамзат жинатаан леуметтік тжірибені бейнелеу нері мамандыы студенттеріні танымды ммкіндіктеріне сай, оам дамуыны азіргі талабынан туындаан мемлекеттік білім беру саясаты крініс табады. Ал білім мазмныны жылжымалы блігі, негізінен графика неріндегі кркем шыармашылыты бейнелеу нері мамандыы студенттеріні з талап-тілегіне сай білім алу сранысын, жергілікті жерді мдени жне леуметтік-экономикалы ерекшеліктері бойынша білім беру талпыныстарын ммкіндігінше анаат-тандыруа баытталан.
Осы рдіске сай елімізде біртіндеп жзеге асып жатан жаа білім мазмнында бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нерінде кркем шыармашылыа дайындауда жеке танымды ммкіндіктерін, талап-тілектерін ескеру екі жолмен жреді. Біріншісі, білім мазмныны жалпы дегейінде оны траты блігімен оса жылжымалы блігін натылау. Екіншісі, міндетті оылатын жеке пндерді білім мазмнында бейнелеу нері мамандыы студенттері міндетті трде игеретін жне оу ммкіндігіне арай игеретін кркем шыармашылыты дегейлеріні натылануы. Ол жеке пнні білім стандарты деп аталып, жоары оу орындарында дайындалады.
рине, графика неріні кркем шыармашылыында сатылай йрету жйесі оытушы сынан діс-тсілдерге де байланысты. Біріншіден, бейнелеу нері мамандыы студенттерін зіне тартып ызытыра алатын аны таырыптар ажет. Екіншіден, мдени мрады лтты графика шыармаларыны ыпал етуші кркемдік образын пайдалану олайлы. шіншіден, натылы таырыптар бойынша трлі графикалы кркем шыармашылыпен дептеу, бейнелеу нері мамандыы студенттеріні бойында игеріліп жатан материалдарды тере сезіну, баалау сезімін ояту маызды.
Оытушы тілген дріс материалдарын болаша мамандарды здері баалауын сынады. Бл бейнелеу нері мамандыы студенттеріні графика нерінде дрыс кркемдік баыт алуына кмектеседі.
Тртіншіден, бейнелеу нері мамандыы студенттері шін графика неріні кркем шыармашылыындаы рбір игеріліп жатан таырып туралы з пікірін білдіруге ммкіндік жасалады.
Бесіншіден, рбір таырып бойынша ажетті малматтар беретін дебиеттерді траты трде іс жзінде насихаттау ажет.
Осындай оыту жйесін олдана отырып жоары оу орындарында дріс алып жатан бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі кркем шыармашылыа жне жйелілікке трбиелеуді ммкіндіктері мол (11- кестені араыз).
11-кесте.
Графика нерінде кркем шыармашылыа бейнелеу нері мамандыы студенттерін даярлауды крсеткіштері
| Ксіби даярлыты ажетті компо-ненттері | лшемдер | Крсеткіштер | |
| 1. | Теориялы даярлы | Мдени мрадаы бейнелеу неріні кркем шыарма-шылы алыптасу жйесі саласындаы білім-ілімі | - азастан территориясындаы саталан кне кркемдік бейнелер мраларды-тастаы гірлердегі, балбалтастардаы жазулар мен кркем трлі бейнелерді, мазарлар мен бейіттердегі сем айшытар сырларымен тере таныса отырып, мдени мрадаы графика неріні негізгі идеялары мен кркемдік ымдарды тере мегере білу; - графика неріні кркем шыармашылы дамуына дуірмен, тарихпен теестіре, салыстыра білу, білім мен нерді айнар кзі ретінде трлі ылыми дебиеттермен жмыс істей білу, олара нер трысынан баа беру; - графика неріні кркем шыармашылыыны ылымилыы, идеялы лааттылыы, мірлік іс-тжірибемен байланыстыруа кркемдік материалдарды натылы еске тсіру, трлі кркемдік ымдарды алыптастыру; - мдени мрадаа кркем нерге атысты терминдерді жинау, зерттеу символикалы мнін ашу; - мдени мрадаы трлі табаларды рміздік белгілерді кркемдік танымын тере талдай білу; |
| 2. | ылыми педагогика-лы, психоло-гиялы даярлы | Мдени мрадаы бейнелеу неріні кркем шыармашы-лыына аялы кз арасы, бейнелеу трлерін эмоционалды трыда абылдап, кркемдік абілетін жетілдіру | - мдени мрадаы графика неріні этнопедагогикалы-этнопсихологиялы алыптасуын теория жзінде айындау; - мдени мрадаы графика неріні кркем шыармашылыын педагогика саласында трбиемен байланыстыра білу; - графика неріні кркем шыармашылы процестерге еліктеу, мтылу, тсіну, т.б. психологиялы асиеттерді ажеттілігін тсіну; - графика неріні кркем шыармашылыы арылы кркем образды алыптастыру, сана-сезімді, мінез-лыты, іс-рекетті, ыпалды дептеулер арылы дамыту; |
| 3. | дістемелік даярлы | Бейнелеу нерінде кркем шыарма шылыты алыптастыруда білім мен іскерлікті ылыми-дістемелік ызметте олдана білу | - графика неріндегі кркем шыармашылыты, іскерлікті алыптастыруда тиімді діс-тсілдер мен кркем ралдарды пайдалана білу; - бейнелерде кркем шыармашылыпен дептеуде трлі кркемдік діс-тсілдерді ойлап табу жне іскерлікті дамыту; - кркем шыармашылыты алыптастыруда арнайы бадарламаларды трбиелік мазмнына кешенді трыдан арай білу іскерлігі; -графика нерінде кркем шыармашылыты алыптастыруда ауызша баяндау тсілін мегеру; - графика нерінде кркем шыармашылыты алыптастыруда графикалы діс-тсілдерді жне шыармашылы іс-рекетті мегеру; |
| Практикалы даярлы | Бейнелеу нерінде кркем шыармашылы іс-рекеттерді алыптасуы жне дамуы | - мдени мрадаы графика неріні кркем шыармашылы дстріндегі нды материалдарды тадай білу; - графика неріндегі кркем шыармашылыты алыптастыруда ылыми дістемелік жмыстарды жргізе білу іскерлігі; - графика неріндегі кркем шыармашылыты мегеруді - графиканы жасау, табу, дептеу, образды алыптастыру жне кркем идеяны іс жзіне асыру. |
Тменгі дегей – бейнелеу нері мамандыы студенттеріні мдени мрадаы графика неріні кркем шыармашылыына деген ызыушылыы тмен. Оны графика нерінде кркем шыармашылыа пайдалануды ажеттілігін жете тсінбейді, сенімі трасыз; графиканы тарихи дамуы мен трбиелік масатын жетік білмейді, оларды трбие жмысында, оыту мен кркем шыармашылы жмыстарында пайдалана алмайды.
Мны зі бейнелеу нері мамандыы студенттеріні графика неріндегі кркем шыармашылыа ол жеткізу тсілдерін игеруге тиянасыз бадарлануды пайда болуымен ерекшеленеді. Графика неріндегі кркем шыармашылыты жаырту тек графика лгілерін пайдалану дегейінде игеріледі. Е басты нрсені графика неріндегі кркем шыармашылыта графика элементтерін кркемдікпен абылдап жаыртудан жне шыарма-шылы ызметте негізгі пайда анытауа тырысушылытан крініс табады.
Орта дегей – бейнелеу нері мамандыы студенттеріні мдени мрадаы графика неріне деген ынта-ыыласы бар боланымен, жйелі емес жне біліміні тратылыы жо. Графика неріні дстрлік ерекшеліктерін білгенмен, оны нермен байланысты ажеттілігін тсініп айындай алмайды, сенімі трасыз, шыармаларды кркем шыармашылыпен дептеуді іскерлікпен пайдалана алмайды; тарих пен практикадан алан білім мен іскерлік дадысын кркем графикадаы шыармашылы жмыстарында аны крсете алмайды.
Бейнелеу нері мамандыы студенттері з бетінше шеберлікті жетілдірумен жйелі трде шылдана бастайды. Шыармашылы масаттара – уждерге айта бадарланады, мны зі кркемдік таным барысында елеулі иындытар болса да шыармашылы ызметті аятауа талпынушылыты айындайды. Кп ретте графика неріндегі алдыа ойан кркем шыармашылы ызметті е басты мазмнын абылдап жаыртады.
Жеткілікті дегей – бейнелеу нері мамандыы студенттері біршама жетілгендігі байалады, мдени-рухани мрадаы графика неріні дстрлі кркем шыармашылыын ізденіп оиды, оан деген ызыушылыы жоары. Графика неріндегі ркем шыармашылыты пайдалануды ажеттілігін тсінеді, оны ммкіндіктеріне сенеді.
Графика нерінде халы шыармашылыы жанрларынан білімі жеткілікті, теория мен практикадан алан білім, іскерлік дадысын шыармашылы жмыстарында ммкіндігінше пайдалануа талпынады.
Жеткілікті дегей бейнелеу нері мамандыы студенттері графика неріндегі кркем шыармашылыа ол жеткізу тсілдерін жетілдіруге тиянаты бадарлануымен ерекшеленеді. Игерілген білімдер мен шеберлікті болаша мамандар графика нерінде кез келген трпаттаы шыармашылыты жасау шін пайдаланады.
Жоары дегей – бейнелеу нері мамандыы студенттері алыптасан кркемдік дстр мен халыты фольклорлы лгілерді даму тарихын здігімен ізденіп оиды, оан деген ызыушылыы жоары. Графикалы жмыстарды кркем шыармашылыпен дептеуде дістемелік жйелерді ажеттігін сапалы тсінеді, оны ммкіндіктеріне сенімі мол. Халы шыармашылыы жанрларын жетік мегерген теория мен практикадан алан білім, іскерлік, дадысын оыту мен трбие жмыстарында еркін пайдаланады.
Тжірибелік-эксперимент жмысы М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университетінде ткізілді. Тжірибелік-эксперимент ш кезеде жргізілді. I кезе–анытау эксперименті. ІІ кезе–алыптастыру эксперименті. ІІІ кезе – баылау, яни зерттеу жмысыны нтижесін тексеру эксперименті.
I кезе. Анытау эксперименті – педагогика жне мдениет факультетіні студенттерімен жргізілген сауалнамалар беру, схбаттасу, баылау жргізу арылы лтты графика неріні кркем шыармашылыы жніндегі білім дегейі мен шыармашылы іскерліктері аныталып, сарапталды. Масат – студенттерді бейнелеу нері малімі ретінде графика неріні шыармашылы дегейін алай тсінеді, оан деген кзарастары андай, графика нерінде кркем шыармашылыты алыптастыруды андай жолдарын біледі, мдени мрадаы графика неріні дстурлі кркемдік тжірибені сері бар ма, т.б. мселелер тірегінде кзарастарын анытап білу.
ІІ кезе. алыптастыру экспериментіні масаты – бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нерінде кркем шыармашылыа даярлауда ажетті білім мен дербес кркемдік іс-рекеттерге дадыландыру. Оны міндеттері бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика неріндегі алыптасан кркемдік дстрмен графикалы лгілерді даму тарихын арнайы оыту, арнайы курс бадарламасын жасап сынатан ткізу, болаша мамандарды алан теориялы білімдері мен кркем шыармашылы іс-рекеттерін педагогикалы практика кезінде бекіту болып табылады. алыптастыру эксперименті ш сатыда ткізілді.
1-сатыда бейнелеу неріні мдени мралардаы графика неріні шыармашылы алыптастыру жйесі саласында теориялы білімді алыптастыру.
2-сатыда графика нерінде кркем шыармашылыты, іскерлікті алыптастыруда тиімді діс-тсілдер мен кркем ралдарды пайдалана білу.
алыптастыру экспериментіні 3-сатысындаы тртінші курстардаы педагогикалы практика ммкіндіктерін пайдаланды. Соны негізінде бейнелеу нері мамандыы студенттерін аза графика неріні кркем шыармашылыына даярлыын педагогикалы іс-тжірибе барысында жргізілетін дістемелік жне шыармашылы іс-рекеттерді жетілдіру масатында ткізілді. Бейнелеу нері мамандыы студенттерін графика нерінде кркем шыармашылыа даярлауда арнайы алан білім нтижелерін, кркем шыармашылы іс-тжірибелерін тексеру масатымен мынадай тапсырмалар жктелді:
– мдени мрадаы графика нерінде кркем шыармашылыты алыптастыру саласына байланысты оушылармен сауалнамалар жргізу;
– графика нерінде кркем шыармашылы іс-рекеттерге оушыларды ызытыру ммкіндіктеріне баылау жасау;
– оушыларды жас ерекшеліктерін ескере отырып, графика нерінде кркемдікке йретуді дістемелік іс-шараларын жасау;
– графика нерінде кркем шыармашылыты алыптастыруда оушылар арасында трлі бейнелерді дептеуді діс-тсілдерін йрету, таырып тадау, крме йымдастыру.
Жргізілген жмыс барысында бейнелеу нері мамандыы студенттеріні графика неріндегі кркем шыармашылыа бейімдеумен атар теориялы білімдері толыып, кркем шыармашылыты алыптастыруда игі сері болды.
Педагогикалы практика кезінде бейнелеу нері мамандыы студенттері р трлі таырыпта графикалы жмыстарды дептеуді трлерін пайдалана отырып, шыармашылы іс-рекеттер жасауа талпынды. Мысала, «Отстік ірінде мекендейтін трлі адарды іздеріне арнап бейнелеу трлерін дептеу» т.б. Мндай материалдарды дістемелік трыдан пайдалана білу бейнелеу нері мамандыы студенттеріні графика неріндегі кркем шыармашылыа деген дрыс кзарастарын алыптастыруына септігін тигізеді.
III кезе. Соы баылау эксперименті барысында бейнелеу нері мамандыы студенттері графика неріндегі кркем шыармашылы іс-рекетін алыптастыруды графика трлерін арнайы дептеуді негізге ала отырып педагогикалы практика кезінде жргізілген іс-шараларды негізге ала отырып кркем шыармашылы дегейлерді анытау жмысымызды нтижелі боланын байатады. Графика нерінде трлі дептеулерді кркем шыармашылы бейнелеу нтижесі анытау экспериментіні барысындаы баылау тобындаы крсеткіштермен салыстыранда бейнелеу нері мамандыы студенттері графика неріндегі кркем шыармашылы іс-рекеттері мен ілім, біліктілігіні анарлым арты екенін крсетті.
12-кесте
Студенттерді графика неріндегі кркем шыармашылы
дегейіні сипаттамасы
| № | Дегейлер | Эксперимент тобы саны 55 | Баылау тобы саны 50 | ||||||
| р/с | Экспери-ментке дейін | Экспери-менттен кейін | Экспери-ментке дейін | Экспери-менттен кейін | |||||
| саны | % | саны | % | саны | % | саны | % | ||
| 1. | Тмен | 37 | 67,27 | 6 | 10,91 | 17 | 34.00 | 14 | 28,00 |
| 2. | Орта | 10 | 18,18 | 13 | 23,64 | 23 | 46,00 | 21 | 42,00 |
| 3. | Жеткілііегі | 8 | 14,55 | 24 | 43,64 | 10 | 20,00 | 13 | 26,00 |
| 4. | Жоары | - | - | 12 | 21,81 | - | - | 2 | 4,00 |
