WWW.DISUS.RU

БЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

 

Ж 02 : 94 (574) олжазба ыында

АСАНОВА БАЯН СЛЕЙМЕНЫЗЫ

азастандаы кітапхана ісіні даму тарихы

(1920-1960 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін

дайындалан диссертациясыны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні академик Т.С. Садыов атындаы азастан тарихы кафедрасында орындалан.

ылыми жетекшісі: тарих ылымдарыны докторы,
профессор Кдайбергенов А. Н.
Ресми оппоненттері: тарих ылымдарыны докторы,
профессор Ахметов. А.
тарих ылымдарыны кандидаты,
доцент Салынбек Д. И.
Жетекші йым: Р БМ ылым комитетіні Р.Б. Слейменов атындаы Шыыстану институты

Диссертация 2010 жылы «29» суірде саат 16.00 - де Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті жанындаы тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі Д 14.15.09 Диссертациялы кеес мжілісінде оралады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, Жамбыл кшесі, 25, мжіліс залы.

Диссертациямен Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні кітапханасында танысуа болады. Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, Досты даылы, 13

Автореферат 2010 жылы «29 » наурызда таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы, тарих

ылымдарыны докторы,

профессор М.К. Тулекова

КІРІСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы. Диссертациялы жмыста азастандаы 1920-1960 жылдардаы кітапхана ісіні алыптасуы жне даму ерекшеліктері, оны материалды базасы мен мамандармен амтамасыз ету проблемалары арастырылады.

Зерттеу таырыбыны зектілігі. оамны ыраты дамуы шін ажетті алышарттар сан-алуан. Оан экономиканы йымдастырылуы, оамды атынастар, саяси рылым, геосаяси жадай, демократия мен задылыты саталуы, табии-климатты ерекшеліктер, мдени-аарту мекемелеріні алыптасуы - брі тікелей сер етеді. Осынау алышарттар ішінде мдени-аарту мекемелеріні ішіндегі кітапханаларды алар орны айрыша. Халымызды рухани, мдени ой-санасыны алыптасуы мен дамуында кітапхананы атарар рлі ерекше. Кітап білім байлыы ана емес, рухты оятатын, ой-сананы сіретін ымбат азына, кітапхана сол азынаны алтын дігегі.

азаты белгілі аыны тебай Трманжанов: “Кітап - кп аылды йылан клі. Ол кпке тараланда ана кпті бойына сііп, игілігіне жмсаанда ана мддесіне жетеді”, - деп жазса, ал XIV асырдаы итальян аыны кітапты халы арасына тараландыына ндылыа ие болатынына кіл бледі. “Кітаптарды дл бір трмедегідей жабы стауа болмайды, олар кітапханадан зердеге (ес) сзсіз кшіп отыруа тиіс”, -дейді италиялы аын - Ф. Петрарка [1]. Осы ндылытарды жиналан трі – кітапхана.

Кітапхана - ебек німділігін арттыруа, адамдарды, сіресе, жастарды ой-рісін, ішкі дниесін алыптастыруда, жалпы адамды трбиелеуде кітапханаларды ыпалы кшейгендігі теориялы зерттеулерді тжырымдарымен де длелденді.

Кітапхана кптеген асырлар бойы адам тжірибесі крінетін кітаптара толы. Кітап адамдарды баса адамдарды мірімен жне кресімен таныстырады, оларды сезімдерін, оларды ойларын, оларды талап талпыныстарын тсінуге, айналадаыны салыстыруа, байыбына баруа жне оны айта згертуге ммкіндік береді.

азіргі кнде де кітапханаларды рістеуі шарытамаса, толастаан емес. Бны айаы ретінде де туелсіздігімізді туы олымызда желбірегеннен бері, азастан Республикасыны тыш Президенті Нрслтан бішлы Назарбаевты назарынан да тыс алмады. Соны айаы, халымызды рухани тыныс тіршілігіне ты серпін келген игілікті іс ретінде зор бааа ие болып отыран азастан Республикасыны Президентіні 2004 жылы 13 атардаы Жарлыымен бекітілген 2004-2006 жылдара арналан “Мдени мра” мемлекеттік бадарламасы абылданды. Бадарлама ш басты баытты амтиды. Оны екінші лкен баыты - ТМД елдері мен шетелдік мрааттардаы азастан тарихына атысты жаттарды, олжазбаларды, сирек кездесетін кітаптарды алдыру, кшірмесін жасаттыру. Мдени мрадаы шінші баыт - лтты дебиетіміз бен нерімізді бай мрасын зерттеп, жйелеп, кп томдытар трінде басып шыар еді. Осы бадарлама аясында азастан Республикасыны Президенті Нрслтан бішлы Назарбаевты 2005 жылы абылдаан “азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында” атты жолдауындаы 3.8. баытындаы “Рухани даму мен конфессиялар аралы келісім” атты тарауында: “Мдени мра” бадарламасын іске асыруды жаластыра беру, сйтіп ткенді пайымдау арылы азіргі заман мдениетін жан-жаты дамыту ажет. Біз осы аланы мемлекеттік олдауды толымды бадарламасын алыптастыруымыз керек, деді [2].

2007 жылды 13 апан айындаы Астана аласында “Мдени мра” мемлекеттік бадарламасын жзеге асыру жніндегі оамды кеесті орытынды отырысында Президент: “Мдени мра” бадарламасы бізді тарихи-мдени мрамызды алпына келтіруді тек практикалы масаттарымен тіпті де шектелмейтінін атап крсеткім келеді. Оны басты міндеті – оамды санада о адамдара ол жеткізу жне осы трыда оны жалпы мемлекеттік маызды идеологиялы мні бар, - деп жауап берді [3].

Республикамыз туелсіздік аланнан кейін, егемен мемлекет ретінде халыаралы аренаа шыты. Халыты білім блаы болып саналатын кітапханалар жаа талапа сай жмыс істей бастады. Мысалы, азастанда XX асырдаы кітапхана ызметкерлері барлы жмыстарын техникасыз атарып, тек олда бар апараттарды пайдаланса, XXI асырда кітапхана ызметкерлеріні заман аымына орай ой-рістері кеейіп, тек з жерінде ана емес шет мемлекеттердегі апараттармен алмаса алатын, оырмандарыны сауалдарына жан-жаты, ке клемде жауап бере алатын жадайа жетті. сіресе, оырмандарды электронды кітапханаларды мліметтер базасын, лемдегі ірі апарат орталытарыны каталогтарын, жеке электронды коллекцияларды оып-білуіне де ммкіндік туды. Сондай - а, жртшылыты, оулытарды, кітаптарды, энциклопедияларды, CD-Rom-даы, интерактивті оу курстарыны электронды басылымдарын арауына кітапхана ммкіндік жасап, заман талабына сай жмыс атарып жатыр.

XX асырда жаадан кітапхана ызметкерлері іріктеле бастаса, ал XXI асырда кітапхана ызметкерлерін даярлайтын оу баыттары пайда болды. XXI асыр, кітапханалар мен кітапханашылар шін тлеу, жаыру асыры болады. Ол - ркениет талабы.

Міне, сондытан да арастырылып отыран кезедегі кітапханаларды рылуы жне кітапхана ызметкерлеріні алыптасуыны леуметтік былыс ретінде пайда болу кезедерін ашу - XX асыр басындаы аза халыны европалы рухани байлытан кенде алуы оны табии болмыс-бітімінен емес, оамды-саяси себептерден туындаанын крсетуге ммкіндік береді. Кітапхана ызметкерлеріні материалды жне леуметтік жадайына байланысты мселелерді шешуде партиялы, кіметтік органдарды ызметіндегі жетістіктер мен кемшіліктерін кітапхана мамандары ызметіні мазмны мен трлерін, діс-тсілдерін наты фактілермен крсету, таырыпты зерттеу объектісі бола алады. Тарихи тжірибені объективті зерттеу практикада пайдасы бар ндылыты сатау шін ажет. Кітапханаларды алыптасуы, кітапхана ызметкерлерін дайындау, оларды леуметтік ахуалы XX асыр басында аза оамыны тпелі кезеінде болды, оны тадаулы лгілеріні, ізденістері мен тжірибесіні азастандаы бгінгі мдени процесстер шін де маызы бар.

Таырыпты зерттелу дегейі. арастырылан тарихнамалы ізденіс, кейінгі жылдары зерттеушілерді оам міріндегі мдениет саласына зор кіл аударанын, осы мселеге атысты дебиеттер саныны скенін байатады. Е алдымен, жалпы кітапхана рылысына арналан ебектерді саралай отырса, КСРО-ы кітапханалар ісіні тарихы жне кеестік кітапханатануды теориялы негізін зерттеген іргелі зерттеуші профессорлар - К.И. Абрамов, О.С. Чубарьянны ебектері [4], сонымен бірге, тікелей кітапханатану біліміні тарихына арналан жмыстар - П.С. Соков, Л.В. Казанцева, З.П. Оленоваларды кандидатты диссертациялары [5].

Ал, жалпы кітапхана ісіні оамдаы рлі мен оны алыптасуына жне дамуына ерекше мн берген В.И. Ленин ебектері басшылыа алынды. Халыты аартудаы кітапхана ісіні жадайымен тыыз байланыстылыы туралы “Халы аарту комиссариатыны жмысы туралы” мааласында: “Жмысшылар мен шаруалар барасыны білімге деген ынтасы те зор екендігін оуа жне кітапхана ашуа деген талабы те кшті екендігін, сзді шын маынасында аланда халыты талап екендігін крсетеді”.

Газеттер мен кітаптарды, детте, тек кітапханалар мен оу йлеріне ана, бкіл елді, бкіл жмысшы, солдат, шаруа барасын дрыс амтитын соларды желісіне ана тегін таратылуын амтамасыз ету керек, соан ол жеткізу керек. Сонда халы сауаттылыа, жарыа, білімге жз есе кштірек, тезірек, табыстыра мтылатын болады. Сонда халы аарту ісі алып адымдармен ілгері басатын болады, - деп жазады [6].

20-30 жылдардаы азастандаы мдениетті дамуыны теориялы, пікірталасты мселелеріне тоталып, мдениет туралы жалпы орытынды жасаан. А. Ахметовты “XX асырды 20-30 жылдарындаы азастан мдениеті” (2002) атты монографиясында халыты рухани мірінде орын алан ауыр зардаптарды лтты болашаына жасаан кері серін тереінен баяндаан [7].

Бізді жмысымызды таырыбы шін Республика мдениетіні тарихына арналан, соны ішінде, кітапханалар мселесін де араан зерттеушілер -. К. анапинні “Культурное строительство в Казахстане” (1964), жне А. Д. Яндаровпен бірлесе жазан “Расцвет культуры казахского народа” (1977) деген ебектері [8] ерекше. Онда мдениет рылысы, сіресе кеестік жаа мдениетті ркендеуіндегі иыншылытарды, сауатсыздыты жою, аза интеллигенциясыны алыптасуы, аза дебиетіні даму тарихы, аза халыны мдениет рісіндегі тжірибесі зерттелген. Авторлар зерттеулерінде халы шаруашылыын алпына келтіру жне айта рудаы партия мен кеес органдарыны тжірибелерін жинатап орытындылайды, біра, ауыл-селолардаы мдени-аарту жмысына тере талдау бермеген.

Сонымен атар,. анапинні “азастан мдениеті жаа кезеде” (1968) атты монографиясыны бір тарауыны блімінде, 1954-1960 жылдарда азастандаы ты жне тыайан жерлерді игеру туралы шараларда кітапханаларды басты міндеті – партия мен кіметті саясатын халыа тсіндіру жне кеес адамдарыны коммунистік саналылыын арттырудаы ыпал жасааны баяндалан [9].

Республика халын сауаттандыру тарихыны 1917-1941 жылдар арасындаы жалпы крінісін, мдениетті дамуын, соны ішінде кітапханалардаы негізгі кезедерді академик - Р.Б. Сулейменов пен Х.И. Бисеновты бірлесіп жазан “Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов: история строительства советской культуры Казахстана, 1917-1967 гг.” (1967) ебектерінде баяндалады [10]. Кітапта хат таныту ісіне партиялы жне мемлекеттік басшылы, оу материалды жне аржылы амтамасыз етілуі, кадрлы потенциалыны суі, негізгі этностар мен леуметтік топтарды сауаттануы длелді крсетілген. Бл ебекте келтірілген, талданан тарихи фактілерден аншалыты ауымды екенін байауа болады.

Осы кезе Х. Табылдиевті “Сауатсыздытан білім шыына’ (1997) монографиясында: 1917-1941 жылдарды ара танымаушылыпен кресті басталан жне оны табыспен аяталан дуірі, - деп талдап жазылан. Сауатсыздыты жоюмен халыты білім дегейін ктеруде рухани-мдени шараларды наты крсеткен. Автор: “20-шы жылдарды аяына арай Кеестер елінде алыптасан ахуал – капиталистік елдерді жау кру, социализмні артышылытарына алы бараны алтысыз сендіру, жастарды рашан алдыы шептерден крінуге итермелеу т.б. ебек адамдарыны мдени байлытан сусындауа шынайы мтылуы – брі осылып келіп сауатсыздыты жою ісіне айтарлытай жаа леп келді. Ол жаа лепті аты комсомолдарды бастауымен туан мдени жоры болатын”, - дейді [11]. Мнда сауатсыздыты жою ісіне басшылы жасаан мемлекеттік рылыс жйесі мен ебек адамдарына мдени байлы берудегі “мдени жоры” туралы, оны ткізген ызметтері трысында кеірек баяндалан. Сонымен атар облыстардаы кітапханаларды оу-білім алуа кіл блгені айтылады. Біра осы уаыттаы мдени-аарту жмысыны жергілікті жерлердегі жадайа байланысты боланы аз баяндала отырып, жаа экономикалы саясата кшудегі гіт-аарту жмыстары да аз амтылан.

1959-1960 жылдар азастан малшыларыны мдени жне трмыс жадайын жасартуда кітапханаларды йымдастырылуы жайында

Ж. Бодановты “Малшыларды мдениеті мен трмысыны глденіп кркеюі” (1974) атты шаын ебегінде ысаша шолу беріледі [12].

90-шы жылдардан бастап республикада кеес мдениетіні тарихы бойынша ылыми интеллигенцияны бір блігіні мамандану ісінде елеулі ала басушылы байалды. Мселен, осы кезеде мдени рылысты жалпы жне жеке мселелері бойынша диссертациялар оралды. Оларды ішінде республикадаы ауыл мен селодаы мдени рылыс мселесіне арналан

.Н. дайбергеновты, село интеллигенциясыны алыптасу тарихына арналан Х. бжановты докторлы диссертацияларын атауа болады [13].

Мдени-аарту мекемелер, оны ішінде кітапханалар жайлы кптеген азастан алымдарыны ебектеріне тоталса, соларды ішінде зерттеуші – Ф. айырханованы “азастанда мдени аарту мекемелері жйесіні алыптасуы жне дамуы (1920-1932 жж.)” 1993 атты ебегі [14]. Автор зерттеуінде мдени-аарту мекемелері, соларды арасында біраз кітапханаларды алыптасуына, ондаы халыа саяси-трбие жмыстарын жргізудегі кітапханалар мен оу йлеріні ызметін крсеткен. Біра, автор ебегінде крсетілген жылдарды брі амтылмаан, тек трт жылды ана амтыан. Авторды айтуынша, азастанда кітапханалар алаш рет 1920 жылдан бастап ана рыла бастаан, дейді. Демек, автор ткен асырды 1871 жылы 24-ші азан айынан бастап трылыты халыа ызмет крсете бастаан Орал скери кітапханасы, 1883 жылы Абай атындаы Семей кітапханасы, 1892 жылы рылан араралы оамды кітапханасы жне т.б. кітапханалар жайында ткенге кз жгіртпеген.

Келесі зерттеушілерімізді бірі - Ш.. Бахмаамбетованы “Подготовка библиотечных кадров в Казахстане в 1917-1977 годах“ (1980) атты кандидатты диссертациясында кітапхана мамандарын даярлаудаы жоары оу орындарыны алыптасуы жне дамуына арналса, ал Р. А. Бердіалиеваны “Становление национальной библиотек Республики Казахстан и развитие исторических исследований (1931-1945 гг.)” (1997) кандидатты диссертациясы тек Р лтты кітапхананы бір кезедердегі алыптасу жадайы баяндалады. Зерттеушілерді ебектерінде, азастандаы біз зерттеп отыран, азастандаы XX асырды 20-60 жылдарындаы кезедер ке клемде арастырылмаан [15].

1933-1940 жылдар аралыын амтыан Т. З. Рысбековты “Деятельность местных советов Казахстана по руководству культурно-просветительной работой в ауле и селе (1933-1940 гг.)” (1977) атты ебегінде кітапхана ісіне арналан біраз шешімдер мен аулылар тірегінде сз болады [16].

азастанда кітапхана мамандыын игеріп, з ызметінде ксіптілік сапалары мен кітапхана ісіндегі мірлік тжірибелері трысынан тарихи зерттеуге осан лестері маызды орын алан Е. Н. Шмелеваны “Библиотечное строительство в Казахстане в 1917-1945 гг.” (1979) жне Н. К. Дулетованы „Научные универсальные библиотеки Казахстана“ (1976) маалалары. Екі автор да кітапхана саласыны ардагерлері болды.

Е.Н. Шмелева лы Отан соысы кезінде кітапхана саласында ызмет жасаса, Н.К. Дулетова соыстан кейінгі кезеде з мырыны 40 жылын азіргі Р лтты кітапханасына арнаан [17].

Соыстан кейінгі 1946-1960 жылдары азастанны ауылдары мен селоларында мдени рылыса біратар партия жне кеес йымдарында мдени-трбие жмысы жете бааланбады, негізінен, шаруашылы істеріне кп кіл блінді. Кп жерлерде мдениет мекемелерінде тек аартушы йымдар ретінде арады. Коммунистік рылыста “жаа табыстара” жету шін, идеологиялы жмысты барлы ралдарын, соны ішінде кітапханалар кеінен пайдаланылды. Осы кезедегі Отстік азастан лкесіні мдениет рылысына арналан Р.А. Омарованы “Культурное строительство в Южном Казахстане в послевоенный период (1946-1960 гг)” (2007), кандидатты диссертациясында Отстік азастан облысындаы мдени-аарту мекемелеріні ызметі мен мамандарды даярлау мселесі арастырылады. Сонымен атар осы кезедегі ауыл мен селолардаы мдениет рылысы, мдени-аарту мекемелеріні салынуы туралы А.Б. Муритованы “Культурное строительство в селах и аулах Казахстана (1946-1960 гг.)” (1991) атты кандидатты диссертациясы тарихнаманы толытыра тсті [18].

азастан аудандарында ты жне тыайан жерлердегі мдени-аарту жмыстарына арналан А.В. Горелованы “Культурно-просветительная работа в районах освоения целинных и залежных земель Казахстана (1954-1960)” (1974) атты [19] кандидатты диссертациясында біратар аудандардаы мдени-аарту мекемелері, арасында кітапханаларды рылуы мен колхоз, совхоздарды материалды жаынан кмек крсеткені туралы зерттелген. Диссертация негізінде кіметті мддесі мен колхоздарды араатынасы сияты зекті мселелерді арастыран. Диссертацияда мдени-аарту мекемелерді саныны кбейгендігі айтылып, наты талданбаан. Біра зерттеуінде: “Жаа рылан клубтар, кітапханаларды басым кпшілігін жергілікті лт пайдалана алмады, йткені, бл облыстарда баса лттарды саны кбейген еді”,- деген батыл орытынды жасаан.

Осы аталан ебектер мен диссертацияларда кітапхана ісі жне кітапхана ызметкерлеріні ызметі жніндегі мселелерге байланысты нды жаттар келтірілген.

Алайда, азастандаы 1920-1960 жылдар аралыындаы кітапхана ісіні дамуы мен кітапхана мамандарыны леуметтік жадайы мен оамды ызметі жнінде бір жйеге келтірілген арнайы ебектер жо. Сондытан біз з зерттеуімізде осы мселелерді толы жан-жаты талдау барысында арастыруды негізгі масат,- деп санаймыз.

Сонымен, зерттеліп отыран мселені тарихнамасын талдау барысында, оны жааша сын кзімен арау трысынан, брын рсат етілмеген мраат мліметтері мен деректерді ылыми айналыма енгізу, исынсыз идеологиялы диктат пен ескі догмаларды сына ала отырып, жаа трыдан жете зерттеуді ммкіндігі мен ажеттілігі туралы орытынды жасауа болады. 40 жыл ішінде азастандаы кітапханаларды ке ріс аланы, оны ызметкерлеріні жмыс баыттары, бізді ебегімізде талданады. Зерттеуде ылыми танымны наты-тарихилы принципін олдану, кітапханаларды бір жйеге келтірілгендігін, мамандар даярлауды ерекшеліктерін, оларды леуметтік жне ксіби белсенділгін ашуа ммкіндік берді.

Зерттеу нысаны. 1920-1960 жылдардаы азастандаы кітапхана ісіні даму тарихы жне ызметтік негізі арастырылады.



Зерттеу пні. 1920-1960 жылдардаы азастандаы кітапхана ісіні алыптасу ерекшеліктеріне ылыми талдау жасау арылы оны ызметін айындау.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Жмысты басты масаты – зерттеу нысанына алынан деректерді саралай отырып, XX асырды 20-60 жылдардаы азастанда кітапханаларды дамуын тарихи трыдан зерделеу. Осы масата сай тмендегі міндеттерді шешу кзделді:

- 20-40 жылдардаы партия жне мемлекеттік органдарды кітапхана ісін орталытандыру, кітапханаларды халы игілігіне айналдыру шараларыны іске асыру барысындаы иыншылытарыны объективтік жне субъективтік себептеріні мнін ашу;

- 20-40 жылдары кітапхана ызметкерлеріні халыты мдениетін ктеру жне оу-білім жолындаы жмыстарыны жетістіктері мен кемшіліктеріне жаа кзарас бойынша діл баа беру;

- лы Отан соысы жылдарындаы кітапханаларды скери патриотты трбие берудегі жмыс формалары мен ммкіншіліктерін крсету;

- соыстан кейінгі жылдардаы (1946-1960) кітапханаларды типі мен материалды техникалы базасындаы згерістерді крсету жне ондаы кемшіліктерді себептерін ашу;

- кітапханаларды жас мамандармен амтамасыз етуді дегейін, кітапхана ызметкерлерін даярлайтын оу орындарыны ашылуы жне ызметін сараптау;

- кітапхана ызметкерлеріні леуметтік саяси белсенділігін сипаттау;

- кітапхана ісін дамытуда, мамандарды біліктілігін ктеруде жинаталан о тжірибелерді ескере отырып, туелсіздік мемлекет жадайындаы кітапхана жмыстарына жаа талапа сай наты сыныстар жасау.

Диссертациялы жмысты хронологиялы шебері XX асырды 1920-1960 жылдары. Зерттеліп отыран бл тарихи кезеде республикада ірі саяси оиалар мен леуметтік-экономикалы згерістер, мдени рылысты дамуыны белсенді рдісі жрді. Бл кезе азан ткерісі жеісінен кейінгі республикада мемлекеттік кітап сатауды орталытандыру жне мамандарды даярлауды ке клемдегі жйесін амтиды. РК(б)П - ны X-XI съездерді шешімдері “Мдени-аарту мекемелеріні материалды жадайын ныайтуда, сіресе, ауылдар мен селоларда” наты шараларды белгіледі.

1954 жылдан бастап азастанда ты жне тыайан жерлерді игеру басталды. азастанны Солтстік облыстарында жаа совхоздар рылып, мдени ошатар бас ктерді, жаа кітапханалар салынды, біра ондаы кітаптарды басым кпшілігі аза тілінде емес, орыс тілінде, яни аза тіліні рісі тарылан кезе болды.

КОКП Орталы Комитетіні 1959 жылы 22 ыркйекте “Еліміздегі кітапхана ісіні жадайы жне оны жасарту шаралары туралы” аулы абылдады. Бл аулыда кітапханалара партия съездеріні шешімдерін іс жзіне асыра отырып, кітаптарды насихаттау, жмысшыларды, колхозшыларды жне интеллигенцияны жалпы білімін, саяси-мдени, ылыми-техникалы дрежесін арттыруа септігін тигізу, ебекшілерді коммунистік рухта трбиелеу міндеттері ойылды.

аулы шешімдерін орындау барысында 1959 жылы республикалы ведомствоаралы кітапхана кеесі, кейіннен облысты кеес йымдастырылды. азастандаы мдениет ызметкерлеріні мжілісіндегі Кеесте: “Мдениет жне оу йлері, мдениет сарайлары кпшілікке идеялы ыпал ететін лкен ріс екендігі, мдениет ошатарын социалистік рылысты кшейтуге, кпшілікті мдени-аарту мекемелеріні ызметіндегі басты кемшіліктерді жоюа кмектесуіне тарту керек”, - деп айтылды [20].

1960 жылды 20-22 маусым айында Ташкент аласында Орталы Азия жне азастанны кітапхана ызметкерлеріні республикааралы мжілісі тіп, осы жылы 27 маусым айында алаш рет Республиканы кітапхана ызметкерлеріні I-ші съезі тті. Съезде жасаан азастан мдениет министірі. анапинні баяндамасында, 1959 жылы Орталы Комитеті аулысыны орындалуыны алашы орытындысы шыып, алдаы міндеттері белгіленді.

1961 жылдан бастап Кеес одаыны, оны ішінде азастанны экономикалы жне леуметтік дамуында жаа кезе басталды. Ол партияны XXII съезінде (1961 ж.) абылданан жаа бадарламсына байланысты еді. Енді идеология ызметкерлеріні алдаы міндеті – елімізде 20 жыл ішінде коммунизмні материалды-техникалы базасы жасалатындыын жан-жаты насихаттау. Бл утопиялы бадарламаны іске асырудаы кітапхана ызметкерлеріні белсенді жмыстары келесі зерттеуді лесінде.

1961 жылы маусым айында Алматыда мерекелік мжілісте азастанны 40 жыл ішіндегі экономикалы жне леуметтік-мдени дамуына орытынды жасалды.

Тарихи географиялы шебері. азастан Республикасындаы кітапхана ісіні дамуын амтиды.

Диссертациялы жмысты ылыми жаалыы. 1920-1960 жж. аралыындаы азастандаы кітапхана ісіні дамуы мен оны материалды базасыны ныаюы, кітапхана мамандарыны су дрежесі алаш рет жйеленген трде жаа кзарас трысынан ылыми айналыма тсті.

- азастанны партия-кеес органдарыны кітапханаларды ру жне дамытудаы ызметін, кітапханаларды жалпы жйесіні алыптасуын жне дамуын, оны жмысыны мазмны мен трлерін, діс-тсілдерін, мамандар даярлауды ерекшеліктері наты деректермен длелденді;

- кітапхана ісіні дамуы мен алыптасу иыншылытары р кезе бойынша жаа деректер мен мраат материалдары бойынша аныталды;

- кітапханаа байланысты кптеген мраат жаттары мен соы жылдары жары крген жинатар материалдары алаш рет ылыми айналыма енгізілді;

- азіргі нарыты кезеде кітапхана мамандарын жаа талаптара сай даярлауды ажетілігі бгінгі тадаы зерделі кзараспен длелденген.

Зерттеу жмысыны теориялы жне дістемелік негізі. Деректік материалдарды анытау, срыптау жне зерттеу барысында кітапхана ісіндегі згерістерді тарихындаы арама-айшылытарды крсететін объективтілікке жетуге тырысты. жаттарды басым кпшілігі ата бір ана идеологияны сарынында жасаландыына байланысты оларды райсысына сыни кзараспен арап, осымша мліметтерді де іздестіріп, салыстыра отыруа тура келді.

Тарихилыты басшылыа ала отырып, таырыпты зерттеу кітапхана саласыны ртрлі кезедерін крсету барысында материалдарды хронологиялы жйелілікте баяндауа тырысты.

Диссертацияда ойылан масат пен міндеттерді наты шешу шін арастырылатын мселелер бойынша жарияланан дебиетпен танысып, анытау, мраат деректерін срыптап, материалдар мен ртрлі мліметтерді іріктеу, оларды орытындылау кезінде олданылан танымны логикалы жаласты тсілі де амтылды.

ылыми танымны наты-тарихилы принципін олдану кітапханаларды бір жйеге келтірілгендігі, мамандар даярлауды ерекшеліктерін, мселе тірігіндегі брын-соды ашы айтылмай келген кемшіліктерді ырларын ашуа ммкіндік берді.

ылыми трыда талдау, синтез, салыстырмалы жйелеу, логикалы діс - тсілдері олданылды. Соы жылдары жазылан теориялы маызы бар біратар алымдарды ебектеріндегі теориялы жне дістемелік ой тйіндеріне ара сйедік.

Диссертациялы зерттеуді деректік негізі. Зерттеуді негізгі деректері ретінде республиканы р трлі мрааттарыны орлары алынды.

1. азастан Республикасы Президентіні мраатындаы мына орлардаы: 139 ор – “РК(б) П ырыз (аза) Комитеті РК(б) ыробкомы”, 725 ор – “азастан бойынша БК (б) П Орталы Комитеті жанындаы партиялы баылауды кілетті комиссиясы” жне 969 ор – “БЛКЖО-ны Алматы айматы комитеті” деректері пайдаланылды.

Зерттеу барысында азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мраатындаы деректер ылыми айналыма енгізілді. 30 ор – “Халы Комиссарлар кеесі”, 39 ор – “БК (б) П ырыз (аза) облысты комитеті”, 81 ор – “Халы Атару Комиссариаты”, 84 ор – “аза АКСР-ны халы комиссарлар кеесі”, 141 ор - БК(б) П азастан лкелік комитеті, 1876 ор- “аза АКСР-ны аржы халы комиссариаты” жне т.б. ор жаттары ылыми олданыста болды.

2. азастандаы кітапхана ісіні даму дегейін ашып крсетудегі жарияланан маалаларды орны блек. Атап айтанда: “Социалистік азастан”, “Степная правда”, “Казахстанская правда”, “Известия”, “Большевик Казахстана”, “Красный библиотекарь”, “Советское библиотековедение”, “Молодой Коммунист”, “Библиотека”, “Советская степь”, “Красный библиотекарь” мерзімді баспа басылымдары. Бл басылымдарда кітапханалар туралы, оны экономикалы алышарттары мен материалды базасыны дамуына байланысты, сол кезедерде мдени-аарту жмысында ызмет істеген адамдарды жекелеген мліметтері, сипаттамалары нды болып табылады.

3. арастырылып отыран кезедегі кітапхана саласында ызмет жасаан ызметкерлеріні маалалары деректік негізді бір блігін райды. Соларды ішінде, Е. Н. Шмелева, Н. К. Даулетова ебектерінен кітапхана саласыны дамуы мен оларды материалды жадайына атысты баса да деректерде жо фактілерді кездестіруге болады. Аталан деректерді мазмны сол уаыттаы леуметтік - экономикалы, рухани дамудан апарат береді.

4. Деректерді арасында р трлі жаттар мен материалдарды жинатары зіндік орын алады. “Народное образование в СССР” (1974), “Библиотечное дело в Казахстане 1918-1945 гг.” (1990), “Библиотечное дело в Казахстане 1946-1975 гг.” (1991) жинатары толытырады. Оларда кітапханаларды алыптасуы мен кіметтік органдарды жарияланан материалдары лкен клемде жарияланан.

5. “Сауатсыздыты жою” тарихына арналан “Культурное строительство в Казахстане за 1918-1932 гг.” (1965) атты жината жаппай сауаттануа арналан 100-ге жуы жаттар топталан. Ттастай бір тарауы сауаттылыа арналан жаттарынан тратын келесі бір жина – “Культурное строительство в Казахстане за 1933-1941 гг.” (1985). Бл жаттарда да мдениетті негізгі ошаы – кітапханалар мен оу-йлері де тыс алдырылмаан.

Мраатты деректер, статистикалы жне ресми басылымдар мен баспасз материалдарында азастандаы кітапхана ісіні задылытары мен жмыс баыттарын крсету масаты ойылады. Ал, кптеген шашылып жрген жинатардаы жаттарды басын осып кешенді пайдалануа тырысты. жаттар таырыбымызды толыанды ашуа септігін тигізді.

Зерттеу жмысыны тжірибелік маызы. Диссертациядаы ой тйіндер, наты тарихи айатар мен пайымдаулар азастан тарихыны мдениет саласына арналан ебектерінде олдануа болады.

Зерттеу жмысын кітапхана ызметкерлері шін, лі де болса маызын жоалтпаан жмыс дістері мен формаларын жмыстарында олдану сынылады.

Сонымен бірге зерттеу жмысыны орытындылары мен материалдарын кітапхана мамандарын даярлауда, оны тарихын оытуда, арнайы курстар мен семинарлар барысында пайдалануа болады.

орауа сынылан негізгі тжырымдар.

- мдениет саласыны барлы трлері, оны ішінде кітапхана да стем еткен идеологияны ралы болды;

- 20-40 жылдары азастанда партия мен Кеес кіметіні кітапхана ісін орталытандыру, кітапханаларды халы игілігіне айналдыру шаралары іске асты;

- лы Отан соысы жылдарындаы кітапханаларды скери-патриотты трбие берудегі рлі артты;

- соыстан кейінгі жылдарда кітапханаларды материалды базасын ныайтуа партия, кеес органдары з назарында стады;

- кітапхана мамандарын даярлайтын арнаулы оу орындары ашылды.

Зертеу жмысыны сыннан туі. Зерттеуді негізгі тйінді ойлары мен материалдары Абай атындаы аза лтты университетіні ылыми-практикалы конференциясында “Жоары оу орнындаы кітапхана ызметкерлеріні мамандыын ктеру проблемалары” (Алматы, 2003), аза мемлекеттік ыздар педагогикалы институтыны халыаралы ылыми-практикалы конференциясында “XX асырды I жартысындаы кітапхана кадрлары: алыптасуы жне дамуы (1900-1950 жж.)” (Алматы, 2003), Отырар университетіні халыаралы ылыми-практикалы конференциясында “Кітапхана ызметкерлеріні оамды ызметі жне белсенділігі (1917-1940 жж.)” (Шымкент, 2007), Абылайхан атындаы аза халыаралы атынастар жне лем тілдері университетіні ылыми-тжірибелік конференциясында “азан ткерісінен кейінгі азастандаы кітапханаларды алыптасу ерекшеліктері (1917-1922 жж.)” (Алматы, 2007), Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні халыаралы конференциясында “азастандаы кітапхана курстарыны бастау кздері (1920-1950 жж.)” (Алматы, 2009) жне “Отан тарихы” (2005 ж.), “аза тарихы” (2006 ж.), “Ізденіс” (2005 ж.), мерзімді баспа басылымдарында жарыа шыты.

Жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні академик Т.С. Садыов атындаы “азастан тарихы” кафедрасыны кеейтілген мжілісінде талыланды.

Диссертацияны рылымы. Зерттеу жмысы кіріспеден, негізгі 2 блімнен, 6 тармашадан, орытынды, пайдаланылан дебиеттер тізімінен, кестелерден, осымшалар жне анытамалар, белгілер мен ысартулардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Диссертацияны блімінде диссертация таырыбыны зектілігі, практикалы маызы, масаты мен міндеттері, зерттеу жмысыны теориялы жне дістемелік негізі, жмысты ылыми жаалыы, мен орауа сынылан негізгі тжырымдар крсетіледі.

“20-40 жылдардаы кітапхана ісіні дамуы жне алыптасу ерекшеліктері” атты бірінші блімде 20-40 жылдардаы партия мен кеес кіметіні кітапхана ісін орталытандыру, кітапханаларды халы игілігіне айналдыру шаралары, кітапхана ызметкерлеріні халыты мдениетін ктеру жне сауатсыздыты жою жолындаы ызметі, кітапханаларды материалды базасын ныайту жне кітапхана мамандарын даярлау ісіні иыншылытары зерттелді.

Азамат соысы аяталып, кеес елі бейбіт рылыса кшкен кезде халы арасында жргізілетін мдени-аарту жмыстарыны маызы брыныдан да арта тсті. Бл істі басаратын біріай орталы руды ажеттілігі айын сезіле басталды. аза лкелік партия комитеті шешімінде кітапхана желісін жетілдіру масатында, облыс орталытарында кітапханалар йымдастыру ажеттілігі крсетіліп, саяси-аарту орындарыны кітапханаларыны кітап орыны сапасын, мазмнын жасартуа, ескірген, тмен идеялы кітаптарды анытап, т.с.с. жмыстара кмек крсетуін міндеттеді.

Коммунистік партия, кеес кіметі, кеес йымдары мен халы аарту блімдері кітапхана ісін йымдастыруда, кітапханаларда ызмет крсетуді жйесіні дамуыны негізін салуа ыпал ете отырып, кітапханалар желісін амтамасыз етуге кп кш-жігер жмсады. Кітапханалар оры «жеке меншік кітапханаларды лттытандыру нтижесінде» кітап саудагерлері жне кітап дкендеріндегі кітаптарды есепке алу арылы толытырды. Мселен, 1920 жылы Орал уезіні 9 селосы мен деревнясы Орталы баспа агенттігінен кітапханаларды толытыруа 2 мы дана саяси, ылыми жне кркем дебиеттер мен 2250 данадан газеттер алды. Мндай фактілерді баса да губерниялы кітапханалар есебінен келтіруге болады. Мысалы, азАКСР саяси-аарту Бас басармасы барлыы 67 кітаптар блетін боландытан, ал Семей губерниялы атару комитеті губерниялы кітапханаа 3500 сом млшерінде жрдемаы бледі. Блінген аржымен жрдемаы есебінен орыс тілінде 300 том, аза тілінде 340 том кітаптар сатып алынып, 2500 кітаптар айта тптеліп, 73 атауда мерзімді басылымдара жазылан [21].

1921 жылды басында кітапхана ісі еселенген арынмен дамып, алаларда жаа кітапханалар ашылып, селоларда ызыл брыштар мен оу йлері рылып жатты. Халы кітаптарды, сіресе кнделікті аымдаы газеттерді, кбірек талап етті. Жас Кеес кіметі кітапхана ісіне ерекше маыз берді. Кеес кіметіні алашы жылдарында абылданан аса маызды задарды ішінен осы мселе жнінде кіметті кптеген жарлытарын табуа болады. кімет пен партияны аморлы крсетуіне арамастан, кітапхана ісін йымдастырып, дамытуда лкен иыншылытар кездесіп отырды. Жергілікті атару комитеттері кітапхана ісін екінші кезектегі іс, - деп арады. Селолы жерлердегі оу йлері жиі – жиі отынсыз жне керосинсіз алып оятын, аражат те аз блінетін жне соны зі де кешіктіріліп тленетін. Осыларды салдарынан кейбір жерлерде кітапханалар жабылып та алды. Есеп жмысыны дрыс жола ойылмауы салдарынан саяси аартушылар наты жадайды дайы біліп отыра алмады.

Орталы баспа арылы амтамасыз етілетін алалы кітапханаларды кітаптармен нашар жабдыталуы жне селолы кітапханаларды кітаптармен млдем жабдыталмауы жмыстаы е лкен кедергі болды.

1921 жылы шілде айында Ресей коммунистік одаы аза облысты комитеті мен азАКСР-ны саяси-аарту бас басармасымен бірігіп, Ресей жастар коммунистік одаыны губерниялы кабинеті жне губерниялы саяси-аарту бас басармасына жазан хатында, бірыай кітапхана жйесін жргізу жмыстарында бір-бірімен тыыз байланыс орнатуды сынды. Осы нсау барысында республика комсомолдары барлы ведомстволардаы кітапханаларды есепке алып, оларды орларын блуде, жылжымалы кітапханаларды жйесін йымдастыруда белсене атысты.

1920 жылы 3 арашадаы “РКФСР-да кітапхана ісін орталытандыру” декретіне сйене отырып, 1921 жылы 2 апанда саяси-аарту йымы жанынан кітапхана блімшесі рылды. Аудандардаы орталы комитет коммунистеріні мдениет рылысындаы жауынгерлік бадарламасыны бірі - Шыыс халытары арасындаы жмыс,- деп аталатын хаты болды. Онда Орталы Комитет жергілікті партия йымдарыны негізгі міндеті: шаруаларды - партия, ксіпода, кеес йымдарыны атарына тарту болды. азАКСР Халы Аарту комиссариаты з кезегінде 1921 жылы 19 суірде “азАКСР-де кітапхана ісін орталытандыру” декретін абылдайды. Осы декретке лайыты барлы кітапханалар кпшілік олданатын болып жарияланып, бірыай жйеге байланыстыра отырып, кітапханаларды азАКСР Халы Комиссариаты саяси-аарту басармасы жне жергілікті жерлердегі йымдар басшылыа алды [22].

“Кітапхана жйесін йымдастыру”, “Кітапхананы бірыай жйесін ткізу” нсаулары, “Кітапхана трлері туралы ережесі” бекітілуі аясында кітапхананы трлері белгіленді. Олар:

1. Губерниялы жне уездік алалы орталы кітапханалар.

2. Ауданды, алалы кітапханалар - аланы ішкі аудандарына ызмет крсететін кітапханалар. Бл кітапханалара: фабрика, зауыт ндірістері жатады. Бл кіттапханалара клубтар, мектептер, ндіріс йымдарына жылжымалы кітапханаларды йымдастыру жктелінді.

3. Болысты кітапханалар - селолы аудан кітапханаларына ызмет крсететін жне де селолардаы жылжымалы кітапханаларды базасы болды.

4. р пункттердегі оу йлері - блар ауылдардаы аарту жмысыны алашы йымдары болды.

5. Жылжымалы кітапханалар - аудан жне болысты кітапханалара бекітілген жне барлы халыа ызмет крсетуді йымдастырады. Жылжымалы кітапханалар р аудандардаы жне болысты кітапханалардаы р оырмандарды сраныстарына орай, кітап орларымен жекелей толытырылып отырды.

6. Елді мекендердегі, аудандардаы трылыты аза халытары тран жерде, аза кітапханаларын ашып, ал баса кітапханаларда аза дебиеті блімін ашу сынылды.

Саяси-аарту басармасы республиканы кітапханаларына арнап бірнеше атар дістемелік нсау материалдарын: “Кітапхана кеесі туралы ереже”, “Жалпы жйеге клуб кітапханаларын осу” аулысы (13 ыркйек 1921 ж.), “Балалармен жне жасспірімдермен кітапханалы жмыс ережесі” (3 ыркйек 1921 ж.), “Орталы жне аудан кітапханалары жанынан балалар блімін йымдастыру” (13 азан 1921), ‘Кітап беру тртібі”, “Мектеп кітапханаларын йымдастыру” (5 мамыр 1921) шыарады. Келтірілген материалдар республикадаы кітапхана ісіні дамуына лкен маызы болды. Мысалы, 1922 жылы 1 атар бойынша республикада 662 кітапханалар болса, оны 420-ы кпшілік кітапханалар, 1286 оу йлері жмыс істеді, яни 1914 жылы араанда оларды саны бес есе кбейген. Осы жылы шілде айында 30 жылжымалы аза кітапханасы рылып, ауылдарда бір жарым мы оу залдары жне ызыл йлер жмыс істеп трды [23]. 1924 жылы “РКФСР-ы кітапхана ызметкерлеріні I съезіні” кітапхана ісіні дамуына лкен сері болды. Съезд кітапхана ызметіні орытындысын шыарып жне одан рі дамуын белгіледі. Ол болысты кітапхана жмыстарына комсомол йымдары, жергілікті интеллигенцияны, скерден айтан ызыл скерлерді тартып, “Кітап достары”, “з білімін ктеру” йірмелерін йымдастыруды міндеттеді. Съезд шешімі одатас республикалара, соны ішінде азастандаы кітапхана ісі рылысыны дамуына лкен ыпалын тигізді.

Кітапхана жйелерін одан ары йымдастыруда аулыларды нсаулары ескеріліп отырды. Мселен, 1924 жылы ыркйектегі БК(б)П азастан лкелік комитетіні II пленумында: Оу йлеріндегі жмыстарды іске асыру, оларды аржымен амтамасыз ету жне ызметкерлер рамын анытау масатында аза селоларында оу йлеріні жмысын кшейту туралы шешім абылдады. Осы шешім барысындаы міндеттер біратар жерлерде іске асып отырды. Мселен, 1924 жылы Семей губерниялы кітапханасы жергілікті жерлерде 30 жылжымалы кітапханалар ашуа тапсырыс алып, оны тек 12-і ана анааттандырылан. Келесі жылы бл кітапханалар оырмандарды кмегімен 18 елді пункттерге ызмет крсетіп, оырмандарыны 6575-і азатар болан [24].

Сонымен, 1921-1925 жылдар мемлекеттік жне жергілікті органдарды республикадаы кітапхана ісіне кнделікті басшылы жргізу нтижесінде кітапхана жйесін руды бірінші жобасы деледі. Бдан баса арнаулы кітапханалар да рылады. Оларды саны 1925 жылды аяында 47-ге жетсе, оны 37-і стационарлы, 10-ы жылжымалы кітапханаларды рады. Ал, аза блімдері 7 губерния кітапханасында, 23 уездік кітапханалар жанынан рылады.

Кітапханаларды рістеуі халытар арасындаы сауатсыздыты жоюдаы лкен насихат орталыы болды. Сауатсыздыты жоюдаы насихат жмыстарына кітапханашылар, оу йі мегерушілері белсенді атысты. Кітапханашылар сауатын ашушыларды керекті дебиеттермен жабдытап, сауалдарына осымша апараттар ткізіп отырды. Ал лкендер арасында сауаттылыа йретуде, оуды тиімді трлері мен дістері насихатталды. Ал, Республикада ауыл-селолы жерлерде мдени-аарту жмысыны, яни сауатсыздыты жоюдаы насихат орталыы – оу йлері болды. Оу-йлері - кпшілікті саяси трбиелеуде за уаыт ызмет крсеткен негізгі мдени ошаты бірі болды. 1920 жылды аяы 1921 жылды басындаы партия жне кеестік йымдарды мдени-аарту мекемелеріні жйесін дамытудаы біратар шаралары, соны ішінде алдымен кітапхана, оу йлері халы арасындаы жмыс дістері мен формаларыны жасаруы, оларды ызметіні жандануына, саяси-трбиелік жмыстарыны дегейіні жоарылауына, оны жйелеріні тратануына ммкіндік туызды.

Кітапханалар жйесі жне кітап оры селоларда сауатсыздыты жою міндетін шешуде айтарлытай дамыды. алалара араанда, ауылды жерлерде кітапханалар саны сті. Идеологиялы мекемені атарында орын алан, республиканы халы шаруашылыыны міндетін шешуге белсенді ммкіндік туызан кеес кітапханалары рылды.

Республиканы кітапханалар рылысына байланысты мселелерді кітапхана аласында аралып, саяси аарту мекемесімен бекітілді. Кнделікті жмысты кітапхана блімі басарды. Оан: бірыай кітапханалар жйесін йымдастыру, органдара басшылы жасау, оу ралдарын шыару, кітапхана коллекторын йымдастыру, кітапханалара дебиеттерді блу міндеттері жктелді. Сол шін арнаулы секторлар рылды.

Кітапхана ызметкерлеріні халыты мдениетін ктеру жне сауатсыздыты жою жолындаы мдени-аарту жмыстарыны негізгі орытындыларын былай тжырымдауа болады:

Біріншіден, республиканы зіндік ерекшелігін ескере отырып, кітапхана ызметкерлеріні жргізген мдени-аарту жмыстары барлы ебекші бараны саяси белсенділігіні, дниеге жаа социалистік кзарасыны алыптасуына кмектесті;

Екіншіден, партия, кеес органдарыны жмысыны мазмны, трлері мен діс-тсілдері социалистік рылыс міндеттерін орындаумен байланыстырылды;

шіншіден, бкіл мдени-аарту жмыстарыны нтижесінде патриархалды-феодалды алдытармен крес жргізілініп, сауаттылыты ктеруге ммкіндік жасалынды;

Тртіншіден, гіт-насихат жне мдени-трбие жмыстары ебекші бараны белсенділігі мен сана сезіміні суіне ыпал етті.

Халыты кітапханаларды жалпы демократиялы принциптеріні негізгі жолдарын крсететін баыттары:

- кітапханаларды тегін пайдалану;

- кітапхана жйесін йымдастыру;

- халыты кітапхана ісіне кеінен тарту - республикада мдени ошатарыны кбеюіне себепші болды. Осындай ілгерілеулер барысында Республика аумаында ірі кітапханалар бой ктере бастады.

Мселен, 1930 жылы Республикада бірінші рет ірі техникалы кітапхана - Тркістан-Сібір темір жолыны басармасы жанынан ашылды. Кітапхана орында 7000 мынан асатын кітаптар, 34 таырыптаы техникалы журналдарды жаздыртып алып отырды. Бірінші жылы кітапхана ызметіне 68 мы сом аржы жмсалынды. Ал, осы жылы (1930 ж.) ылыми-зерттеу институтыны жанынан Орталы ауылшаруашылы кітапханасы жмыс істей бастады, кейінірек 1933 жылы Ауылшаруашылы экономикасыны институты болып айта рылды 1931 жылы Алматыда екі ірі кітапханалар азАКСР-ны 10 жылдыына орай Мемлекеттік халыты кітапхана (брыны А.С. Пушкин атындаы мемлекеттік кітапханасы) жне алалы орталы кітапхана (А.П. Чехов атындаы алалы орталы кітапхана) ашылады [25].

30-шы жылдары кітапхана ісіні дамуына мдениет саласындаы ызметкерлерді материалды жадайы сер етті, оларды баса жмыса ауысуы жиілей тсті. Кітапханалардаы, оу йлеріндегі жадайлар конференцияларда, съездерде, жиналыстарда айтылып отырды. Саяси-аарту жмысын жргізетін ауылдардаы, орталытаы кітапханалар мен оу йлері болды. Саяси-аарту жмыстарына партия жне комсомол йымдарыны хатшылары тартылды. Бірата жмысты алып кетуге оларды білімдері болмады. Кітапхана ызметкерлеріні білім дегейіні тмендігі, рамыны трасыздыы - осыны брі кітапхана жмысындаы материалды жетіспеушіліктерден болды. Осындай жадайлар тек Алматы аласында ана емес, республиканы барлы ауматары да бастан кешіріп отырды.

Партия жне Кеес кіметі е алдымен здеріні жоспарларыны табысты іске асуын мамандарды идеологиялы, ксіби шеберлікке даярлаумен байланыстырды. азастанда кітапхана ісіні ріс алуы бкіл мдени ткеріс шін айырыша крнекті былыс болды. “Кітапхана ісіні жадайы” халыты жне бкіл мемлекетті мдени дрежесіні крсеткіші болды. Кітапхана жйесін рістетуге, оны материалды-техникалы базасын ныайтуа мемлекеттік аржыдан баса, оларды жабдытауа жне оны кітап орын молайтуа ксіподатар мен колхоздар да аржы шыарды. Бдан, бір жаынан, колхоздарды экономикасыны ныайанын, екінші жаынан, колхозшыларды рухани тілегіні скенін креміз. Колхозшылар мен жмысшылар шін кітапханалар - білімні шын мніндегі сарылмас айнар блаына айналды. Кітапханаларды жйесін ныайту жне дамыту барысындаы партиялы кеес органдарыны шараларыны іске асуы, халы арасында жмыстарыны дістері мен трлеріні жасаруы оны ызметіні жандануына, саяси-аарту жмысыны дегейіні ктерілуіне ыпалын тигізді. Партия йымдарыны басшылыымен аладаы жне ауылдаы интеллигенция лкен ынтамен саяси жне мдени-аарту жмыстарына белсенді араласты. Оларды бастамасымен клубтар, кітапханалар, оу-йлері, халы йлері рыла бастады. Бл саяси-аарту мекемелері коммунистік партияны идеологиялы саясатын жне ескі оамды рылыстаы анаушылыты шкерелеудегі маызын тсіндірудегі насихаттау пункттері болды. Ебекшілерді саяси жне мдени жаынан аарту жнінде кітапханалара маызды орын берілді. Мдени-аарту жмысыны негізгі ошатарыны ішінде кітапханалар адамдарды здігінен білім алуды бірден-бір кзі болды.

Кітапхана ісіні рмен арай дамуына жалпы білім беретін мектептерді, училищелер мен техникумдарды жоары оу орындарыны кееюі зор ммкіншілік жасады. Дегенмен, кітапхана шін жоары білімді мамандар даярлау, лі де мір талабына сай емес еді. Республикада халы шаруашылыы міндеттерін шешуде кітапханалар белсенді атсалысып, идеологиялы мекемелерді атарында басты орын алды. Кітапханаларды алыптасып дамуын орытындылай отырып, мыналарды атап крсетуге болады:

1. азан ткерісі нтижесінде Кеес кіметі жадайында зіні дамуына жетті.

2. азастанда кітапханаларды руда басты назар саяси білім беруге аударылып,арастырылып отыран кезені наты міндеттерін анытады.

3. Жергілікті лт кілдеріні кпшілігіні, сіресе, йелдерді те тмен білім дрежесі, тез арада ажетті мамандар даярлау мселесін тежеді.

4. Мдени-аарту мекемелерінде жмыс жргізуге тартылан мамандар аза зиялылары бл салада кп тратамай, партия-кеес жмысына шаырылып, кейбірі баса жмыса ауысып кетті.

5. Жергілікті лт тілінде жмыс жргізу басты міндет боланымен, ондай мамандарды аздыы жне мдени-аарту мекемелеріні нашар жмыс жргізілуіне келді.

Кітапханаларды ашу мен дамытуда бгет жасаан субъективті факторлар да болды. Бл кейбір партия жне Кеес органдарыны ызметкерлеріні бл мекемелер мен оларды жмысыны мазмнын дрыс бааламауынан байалады. Мдени-аарту мекемелері ызметін толы партия комитетіні гіт-насихат бліміне аударан жадайлар да кездесті. Ткеріске дейін бл салада ешандай зіндік дстрі болмаан азастан Республикасында кітапханалар жйесі рылып даму жолына тсті. Осылай кеес еліні бейбітшілік рылыса ту кезеінде халы арасында кітапхана ісіні маызы артып жне ебекшілерді саяси жне мдени жаынан дамуына кітапханаларды лесі зор боланын арастырылан кезе айатады.

лы Отан соысы жне одан кейінгі жылдардаы кітапхана ісіні дамуы (1941-1960 жж) деген екінші блімде лы отан соысы жылдарындаы азастанда кітапханаларды дамуы, соыстан кейінгі жылдардаы кітапхана жмысыны барысы жне оны жасарту шаралары, кітапхана ызметкерлеріні ксіби жне оамды белсенділігіні артуы арастырылады.

Соыс - мдениет мекемелеріні сіресе, кітапханалар мен оу йлеріні жмысына зиянын тигізбей ойан жо. Фашистік Германия соысы мдениетті дамуын уаытша баяулатып, кптеген иындытар туызды. Бл кітапханалардаы мамандарды саныны ысаруына, барлы мдениет мекемелеріні біразыны жабылуына кеп соты. Кітапханаларды желісі кеміді, олардаы кітап оры азайды. Соыс жылдары кітапханаларды дебиеттермен толытыру иын болды. Алматыдан баса жерлердегі кітапхана коллекторлары жмыс істемеді. Кпшілігіні жаа кітапты сатып алуа ммкіндігі болмады. Жадайды ауыртпалыынан кптеген кітапханалар жабылды. Отты, жарыты жетіспеушілігінен кітапханалар тек кндізгі уаытта ана жмыс істеді. Кітапхана мамандары - лы Отан соысы жылдарында жауды тез жеіп шыудаы здеріні міндеттерін дрыс ажырата білді. Олар ебекшілер арасында партия мен кіметті соыс жадайына байланысты шешімдерін тсіндіріп, кнделікті хабарлармен таныстырып, жртшылыа соыс ісіні негіздерін игеруге, сол сияты ндірістік ксіпорындарда, колхоздар мен совхоздарда жаа мамандыты мегеруге, скери білімді насихаттауа арнайы жмыстар ткізді. Сонымен атар скери брыштар, кеестік жне анытамалы пункттер йымдастырды. Кітапхана мамандары здеріні оырмандарына КСРО халытарыны тарихынан лгі неге боларлы материалдарды, тарихи кркем дебиеттерді сыну арылы кпшілікті патриотты сезімін ктеруге кмектесті. 1943 жылы 26-30 маусым айында азастан Компартиясы Орталы Комитпетіні пленумы ткізілді. Пленум „Солтстік азастан облысы жне Отстік азастан облысыны Пахта-Арал ауданыны колхоз, совхоздарындаы партиялы-кпшілік жмыстарыны ахуалы“ жайында мселесін талылады. Осыан орай азастан Коммунистік партия Орталы Комитетіні IX пленумы тмендегідей аулы абылдады:

1. Солтстік азастан облысы, облысты жне ауданды комитеттеріне облысты колхоздары мен совхоздарында, ауылдарында партиялы жне кпшілік-саяси жмыстарын жасартуда ажетті шараларды абылдау.

2. Аудан кітапханалары жне оу йлері жанынан жылжымалы кітапханаларды йымдастыру.

3. Кпшілік-саяси жмыстарында гіт жмысыны трлері мен дістері, гімелер, лекциялар, баяндамаларды оып жне соыстан айтан жауынгерлермен арнайы кездесу кештерін ткізіп, сонымен бірге елімізді ішкі мірімен, халыаралы мселесі тірегінде саяси кндерді ткізу атап крсетілді [26].

1944 жылы Халы Комиссары мдени-аарту ызметкерлерін даярлау, айта даярлауда жргізілген жмыстарына арамастан, кітапханаларды мамандармен толытыруды ммкіндігі болмады. Бны арты кітапханаларды біртіндеп жабылуына келді. Кптеген аудандарда мамандармен амтамасыз ету 60-70 пайыздан аспады. Осы жылы Республикада 3992 мдени-аарту ызметкерлері жмыс жасаан екен. Оларды 79-ы жоары білімді, 777-і орта, 1212-і аяталмаан орта, 1074-і бастауыш білімдері болса, кітапхана саласы бойынша оларды 76-ны ана жоары жне арнайы орта кітапхана білімі болан. Бл мдени-аарту мекемелерінде мамандармен жеткілікті дегейде амтамасыз етілмегендерді длелі еді. Соан байланысты 1944 жылы 13 арашада азКСР Халы Комиссарлары Кеесіні шешімімен соыс кезінде, яни 1942 жылы жмысын тотатан Алматы кітапхана техникумы айта ашылады. Техникум з жмысын 1944 жылды 1-азанынан бастап, саяси-аарту бліміні 3 курсына 24 студентті оуа абылдайды. 1945 жылды наурызында техникумны кітапхана бліміні 3 курсына 28 студент, барлыы 52 студент оуа абылданды. 1946 жылы техникум Алматыдан Семей аласына кшіріліп, 1946-1947 оу жылыны жоспары бойынша техникума 120 студенттер абылдануы тиіс болса, кшіп-ону жмыстарына байланысты тек 74 студенттер ана абылдап лгереді. 1946 жылы КСР Министрлер Кеесіні мдени-аарту мекемелері жніндегі Комитетіні бйрыымен Республикалы кітапхана техникумы, Республикалы мдени-аарту техникумы болып айта рылады. Ол кітапхана жне клуб ызметкерлерін даярлау блімдерден трды Кітап орларыны жне маманданан ызметкерлерді жетіспеушілігіне арамастан, облыс кітапханалары біраз жмыстар атарды. Олар кітап крмелерін, жылжымалы кітапханаларды йымдастырып, аудан, ауыл кітапханаларына дістемелік кмек крсетті. Ауыл-шаруашылы жмыстары кезінде 8 облыста 8000-дай кітап орлары жинаталан 700 жылжымалы кітапханалар жмыс жасап, 283,517 клемдегі бригадалара 44,281 гімелер, оулар оылды. Жылжымалы кітапхана жмыстары жасы йымдастырылды. Ал, ала, аудандарда 100 жылжымалы кітапханалар жмыс істеді. райсында 50-150 кітаптардан жинаталан кітап орлары болды. Республика бойынша кітапхана жмыстары араанды, останай, Петропавл, Шыыс-азастан, Семей облыстарында жасы жола ойылды. 1945 жылы араанды облысыны кітапханасы 40 мыдай оырмандара ызмет крсетіп, оу залында 15 кітап крмелерін йымдастырды. Кітапхана библиографиялы жмыстар жргізіп, оырмандара з білімін ктеруге кмектесті. Солтстік азастан облысындаы Н. К. Крупская атындаы кітапхана 150 мы оырмана ызмет крсетіп, олара 250 мыдай кітаптар, журналдар берілді [27].

Сонымен, Ебекші неміс басыншылары таландауа жмылдыру ісіне, тылды ныайтуа, ндіріс озаттарыны белсенділерін олдауа, алалар мен селолар ебеккерлеріні патриотты бастамаларына, майдан мен тылды байланысын ныайтуа байланысты мселелер, кітапхана ызметкерлеріні негізгі ісі болды. Кітапханалар: “Брі де майдан шін, брі де жеіс шін”, - деген ранмен ызмет етті.

Соыстан кейінгі жылдардаы басты міндет – соыс кезінде ираан халы шаруашылыын айта алпына келтіру болды. Осы масатта бірнеше маызды шешімдер абылданды. Соны ішінде, КОКП Орталы Комитетіні 1946-1947 жылдардаы аулылары Республикада кітапхана жмысыны ркендеуіне зор ммкіндіктер туызды. Осы орайда олжазба материалдарынан біраз мысалдар келтіріп кетуге болады:

аз КСР- і Министрлер Кеесі 1947 жылы ыркйек айында „Ктапхана жмысын жасарту“ туралы аулы абылдап, мдени аарту мекемелері комитетіне уаытша жабылан кітапханаларды айтадан ашып, олара тжірибелі кітапханашылар жіберіп, кітап орын айта есепке алып, блінген аражаты кітап орын айта толытыруа дрыс пайдалануды міндеттеді. азастан Коммунистік партия Орталы Комитеті жне КСР Министрлер Кеесіні 1947 жылы абылдаан “Кпшілік кітапханаларды жмысын жетілдіру” аулысында: “Соыс кезінде уаытша жабылып алан кітапханаларды айта алпына келтіріп, кітапхана ызметіне Кеес армиясы атарындаы скерден айтан жастарды тарту керек”, - деген нсауы беріледі [28].

1950 жылы азастана Ресей мемлекеттік мдениет институтыны кітапхана факультетін тмамдаан 30 кітапхана ісіні тлектері келіп, оларды брі облыс кітапханаларыны директорлары, дістемешілері, библиографтары болып таайындалды. Олар кітапхана ызметкерлеріні мамандыын ктеруде семинарлар ткізіп, ауыл кітапханаларында жмыс істеуге, орта мектепті бітірген тлектерге ыса мерзімді даярлау курстарын жргізді. Бл бастама, кітапхана жмысыны бірте-бірте алыпа келуіне жне тез дамуына лкен серін тигізді.

1950 жылы КСР Жоары Кеесі Президиумыны шешімі бойынша, он жыл бойы кітапхана саласында ебек еткен кітапхана мамандарына “КСР-на ебегі сіген кітапханашысы” рметті атаын беру туралы жарлыыны жарыа шыуы, кітапхана мамандарыны сапасыны бірте-бірте жоарылауына, саныны артуына, кітапхана жмысыны жасаруына, кітап орыны сапасыны суіне ммкіндік туызды. Ал, КОКП Орталы Комитеті 1959 жылы 22 ыркйекте “Еліміздегі кітапхана ісіні жадайы жне оны жасарту шаралары” туралы арнаулы аулысы Кеес кіметі жылдарында елімізде кітапхана ісіні едуір дамыандыын крсетеді.

Кітапханалар - партия съездеріні шешімдерін іс жзіне асыра отырып, кітаптарды насихаттау жнінде едуір жмыс атарып отырды. Жмысшыларды, колхозшыларды жне интеллигенцияны жалпы білімін саяси мдени, ылыми-техникалы дрежесін арттыруа кмектесіп, ебекшілерді коммунистік рухта трбиелеуде партия, кеес жне оамды йымдара практикалы кмек крсетіп отырды рбір кеес адамыны бойында Коммунистік асиеттерді трбиелеу ісінде кітапты брыныдан да толы пайдалану, кітапханаларды шын мнісінде саяси, ылыми-техникалы, ауылшаруашылы пен ксіптік білім салаларын насихаттайтын орталыа айналдыру, ебекшілерге коммунистік трбие беруде партия йымдарыны сйеніш пунктіне айналды.

Ал, 1960 жылы маусым айында ткен республика кітапхана ызметкерлеріні I-ші съезі ауыл шаруашылыы дебиетін насихаттауа назар аудардып, барлы облыстарда кітапхана ызметкерлеріні конференцияларын ткізді. абылданан аулыларда, ндеулерде жне міндеттемелерде селолы кітапханаларды алдына ойан басты міндеті - колхозшылар мен совхоз жмысшыларыны мдени дрежесін арттыруа кмектесу еді.

Кітапханаларды басты міндеті: “Партияны съездеріні шешімдерін насихаттау, Коммунистік партия мен Кеес кіметіні саясаты мен аулы, арарларын тсіндіру, кеес адамдарын трбиелеп, оларды коммунистік саналылыы мен мдени – техникалы дрежесін арттыруда партия мен мемлекетке белсенді кмек крсету болып табылады.

Кітапханалар - жмысшылар мен колхозшылар жне интеллигенция кілдеріні білімдерін жетілдіріп, эстетикалы таламын алыптастыруа, ылымны, техника мен ебекті озат тсілдеріні е жаа жетістіктерін мегеруге, жастара политехникалы білім беруге, жоары адамгершілік сапаларды трбиелеуге жан-жаты кмек крсетіп отыруа тиіс. Кітаптарды кеінен насихаттап, кітап орларыны байлыын толыыра ашып, тиімді пайдалану, оларды барлы азаматтарды, сіресе оушы жастарды игілігіне айналдырып, ойдаыдай пайдалануы шін жадай туызу, оырмандара кітаптарды тадап алуына жне кітаппен з бетінше жмыс істей білуіне наты іскерлік кмек крсетіп отыру - кітапхана ызметкерлеріні борышы болып табылады.

орыта келгенде, Коммунистік партия жне Кеес кіметі орта арнаулы жне жоары оу орындарында кітапхана мамандарын даярлауда кп кіл блді. Олар абылдаан жаттар: азастан кітапхана ызметкерлеріні бірінші съезі (1960 ж.), аза Министрлер Кеесі жанындаы мдени-аарту ісі комитетіні “Республикадаы кітапхана ызметкерлеріне аттестация ткізу” аулысы - кітапхана ызметкерлеріні рамыны сапасыныны жасаруына жне мамандыын ктеру іскерлігіні жоары дегейге ктерілуіне, трылыты елдерге мдени ызмет крсетуге негізгі адам болды.

ОРЫТЫНДЫ

Республикадаы кітапханалар жйесіні алыптасып дамуын орытындылай отырып мыналарды атап крсетуге болады: біріншіден, ткерістен брыны азастан жадайында халыты кпшілігі сауатсыз болан кезде кітапханалар ру туралы сз болуы ммкін емес еді. Кеес кіметі орнааннан кейін азастанда кітапхана жйелеріні дамуы халыты сауатын ашу, білімін ктеру, саяси кзарасын алыптастыру, мдениетін дамыту баытындаы мекемелер ру ажеттігіне жне мамандар даярлауа байланысты болды. Екіншіден, кітапханалар мыты базасыз рылып алыптасты. шіншіден, жергілікті лт кілдеріні кпшілігіні, сіресе, йелдерді те тмен білім дрежесі, кейде тіпті, сауатсыз болуы, тез арада кітапханалара мамандар даярлауды мселесін тежеді. Соны нтижесінде, жоары оу орындарында лтты кілдеріні саны да аз болды жне курстар мен мектептерде дайындалан мамандарды білім сапасына да табасын алдырды. Тртіншіден, жмысты жргізуге тартылан мамандар, аза зиялылары бл салада кп тратамай, партия-кеес жмысына шаырылып, баса ызметтерге ауыстырылды. Бесіншіден, кшпелі мал шаруашылыы, ауыл трындарыны аздыымен бір ауыл мен екінші ауыл арасыны алшатыы, кітапхана ісін дамытуда кедергі болды. Алтыншыдан, кітапханаларды материалды жадайыны тмендігі, мамандарды аздыы – алыс ауылдар мен селоларда мдени-аарту жмыстарыны нашар жргізілінуіне келді. азастан кітапханалары бл кнде жаа талапа сай даму жолында.

Туелсіздік алан жылдардан бастап кітапхана жмысында жаа технологияларды енуіне орай мамандарды жйелі трде білімін жаартуды талап етілуде. Осы талаптарды шешу барысында:

1. “Мдени мра” бадарламасын іс жзінде асыру ісіне белсене атысу.

2. Ксіби білімді ылыми жмыстармен штастыра дамыту.

3. Жоары жне орта арнаулы кітапхана білімі жо мамандара республикалы жне облысты даярлы курс жйелерін дамытып жне кітапхана саласына арналан оулытар, оу ралдарын лтты тілде шыару.

4. Халыаралы кітапханааралы байланысты дамуына, кітапхана ызметкерлеріні тжірибе жинатауына азастанда халыаралы шараларды жиі ткізу.

5. Кітапхана саласына арналан мерзімді басылымдарыны аясын кеейту.

6. Кітапхана саласына арналан ебектерге республикалы конкурстар ткізу кітапхана кызметкерлеріні белсенділігі жоары дегейге ктерілетіні ха.

7. Кітапханашыларды компьютерлік білім дегейін ктеруге ерекше мн беріп жне ауыл-селодаы кітапханаларды ИНТЕРНЕТ жйесімен амтамасыз ету.

Сонымен, азастан кітапхана ісіні тарихын жне мамандарды даярлаудаы зерттеуді сыныстары осы мселені шешуде о нтиже беретіні сзсіз.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Даналардан шыан сз. – Алматы, 1987. - 256 б.

2 Назарбаев Н.. азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында: Р Президенті Н. Назарбаевты азастан халына жолдауы. – Алматы, 2005. – Б. 22.

3 Н.. Назарбаев “Мдени мра” мемлекеттік бадарламасын жзеге асыру жніндегі оамды кеесті отырысындаы баяндама сзінен // Егемен азастан. – 2007. – 14 апан. – Б. 3.

4 Абрамов К.И., В.И. Ленин о научных библиотеках. – М., 1960; История библиотечного дела в СССР. – М.: Книга, 1970. - 456 с.; Чубарьян С.О. Общее библиотековедение. – М.: Книга, 1976. – 271 с.; История библиотечного дела в СССР: сб. научных трудов. – М.: Гос. б-ка СССР им. В.И. Ленина, 1977. - 186 с.; Олянюк Н.В. Подготовка и повышение квалификации библиотечных кадров в БССР: дис.... к.п.н.– М., 1991. – 180 с.

5 Соков, П.С. Крупская и становление библиотечного образования в СССР (1917-1962 гг.): автореф.... к.ф.н. – М., 1973.– 24 с. ; Казанцева Л.В. Среднее библиотечное образование в РСФСР. – Л., 1961. – 176 с.

6 Ленин кітапхана ісі жайында. – Алматы: азастан, 1968. – 182 б.; Ленин В.И. Халы аарту ісі шін не істеуге болады. Шыармалар. – Т. 19. – Б. 270-272; Ленин В.И. О культурной революции. – М.: Политиздат, 1967. – 272 с.; Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 494 с.

7 Ахметов. А. XX асырды 20-30 жылдарындаы азастан мдениеті (“мдени революцияны” концепциясы, идеологиясы, жзеге асырылуы): т..д.... автореф. – Алматы, 2002.- 55 б.

8 Канапин А. К. Культурное строительство в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1964. – 457с.; Канапин А.К., Яндаров А.Д. Расцвет культуры казахского народа. – Алматы: Казахстан, 1977. – 224 с.

9 анапин. азастан мдениеті жаа кезеде. – Алматы: азастан, 1968.- 411 б.

10 Сулейменов Р.Б., Бисенов Х.И. Социалистический путь культурного прогресса отсталых народов: история строительства Советской культуры Казахстана (1917-1967гг.). – Алма-Ата: Наука, 1967.- 424 с.

11 Табылдиев Х. Сауатсыздытан білім шыына. – Алматы: лке, 1997.-176 б.

12 Боданов Ж. Малшыларды мдениеті мен трмысыны глденіп кркеюі. – Алматы, 1974. – 40 б.

13 Кудайбергенов А.Н. Культурное строительство в ауле и селе Казахстана в 1961-1985 гг.: автореф.... д.и. н. – Алма-Ата, 1991. – 50 с.; Абжанов, Х. Сельская интеллигенция Казахстана: Исторический опыт формирования и социальной практики (1946-1985 гг.): автореф.... д.и.н. – Алма-Ата, 1992. – 42 с.

14 айырханова, Ф.. азастанда мдени аарту мекемелері жйесіні алыптасуы жне дамуы (1920-1932 жж.): т..к.... дисс. – Алматы, 1993.-154 б.

15 Бахмагамбетова, Ш.К. Подготовка библиотечных кадров в Казахстане (1917-1975 гг.): автореф.... к.и.н. – Алматы, 1982. – 27 с. ; Бердигалиева Р. А. Становление национальной библиотеки Республики Казахстан и развитие исторических исследований (1931-1945 гг.) : автореф.... к.и.н. – Алматы, 1998. - 28 с.

16 Рысбеков Т.З. Деятельность местных советов Казахстана по руководству культурно-просветительной работой в ауле и селе (1933-1940 гг.): автореф.... к.и.н. – Алма-Ата, 1977. - 25 б.

17 Шмелева Е. Н. Библиотечное строительство в Казахстане в 1917-1945 гг. // Библиотековедение в Казахстане. – Алма - Ата, 1979. - С. 25-34; Шмелева Е.Н., Даулетова Н.К. Из истории библиотечного дела в Казахстане. – Алма-Ата, 1975. – 39 с.; Даулетова Н.К. Научные универсальные библиотеки Казахстана. – Алма-Ата, 1976. - 96 с.; Кітапхана ісіне арналан мыр: Белгілі кітапханатанушы Н. Дулетованы мір жолы мен ызметі. – Алматы, 1998. - 126 б.

18 Омарова Р.А. Культурное строительство в Южном Казахстане в послевоенный период (1946-1960 гг): автореф.... к.и.н. – Алматы, 2007. – 28 с.; Муритова А.Б. Культурное строительство в селах и аулах Казахстана (1946-1960 гг.) : автореф.... к.и.н. – Алма-Ата, 1991.-24 с.

19 Горелова А.В. Культурно-просветительная работа в районах освоения целинных и залежных земель Казахстана (1954-1960): автореф.... к.и.н. – Алма-Ата, 1984. – 22 с.

20 Рабкор У. Устраивайте красные уголки // Казахстанская правда. 1955. – 24 июня. – С. 2.

21 РОММ 81-., 1-т., 499-іс. // Орынбордаы Губерниялы саяси-аарту бас басармасыны кітапхана бліміні жмысы есебінен (1919-1922 жж.) - 4 п.

22 РОММ 81-., 1-т., 216-іс. // Халы Атару Комиссариаты - 26 п.

23 РОММ 81-., 1-т, 32-іс. // аза АКСР скери істер жніндегі комиссарыны скери блімшелерде кітапаханаларды ру туралы бйрыы, 1920 ж. – 189 п.

24 РПМ 139-., 1-т., 716-іс. // Мдени-аарту жмыстары жніндегі баяндама, 1924 ж. - 256, 258 п.

25 РОММ 81-. 1-т., 1629-іс. // Халы Атару Комиссариаты - 12 п.

26 РПМ 725-., 4-т., 33-іс. // азастан бойынша БК(б) П Орталы Комитеті жанындаы партиялы баылауды кілетті комиссиясы 1940-1947 жж. - 33-41 п.

27 РПМ 725-., 4-т., 1033 іс. // Облыстарда жне аудандардаы кпшілік- партиялы жне мдени-аарту жмыстарыны жадайы туралы тексерушілерді жауап баяндамалары 1946 ж. – 110-116 п.

28 РОММ 1781-., 1-т, 73-іс. // А.С. Пушкин атындаы Мемлекеттік республикалы халыты кітапхана - 30-38 п.

ДИССЕРТАЦИЯНЫ МАЗМНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР

1 азастандаы кітапханалар ызметі (1922-1932 жж.) // аза тарихы. – 2006. – № 1. – Б. 70-73.

2 азастандаы кітапхана ісіні бастау кздері (1900-1917 жж.) // Ізденіс. – 2005. – № 3. – Б. 36-41.

3 лы Отан соысы мен одан кейінгі жылдардаы кітапхана мамандары (1941-1950 жж.) // Отан тарихы. – 2005. – № 2. – Б. 166-174.

4 XX асырды I жартысындаы кітапхана кадрлары: алыптасуы жне дамуы (1900-1950 жж.) // аза ызы: ткені, бгіні, ертеі: халыаралы ылыми-практикалы конференция, 21-22 араша, 2003.– Алматы, 2003. - Т. II. – Б. 288-293.

5 Жоары оу орнындаы кітапхана ызметкерлеріні мамандыын ктеру проблемалары // азастан жоары оу орындары жйесіні алыптасуы мендамуы тарихыны мселелері: республикалы ылыми-практикалы конференция, 18-19 маусым, 2003. - Алматы, 2003. – Б. 22-26.

6 Кітапхана ызметкерлеріні оамды ызметі жне белсенділігі (1917-1940 жж.) // Орта Азия жне азастан халытары рухани ндылытарыны жаhандануы мен ркениеті: халыаралы ылыми-практикалы конференция. – Шымкент, 2007. –Т. II.- Б. 260-264.

7 азан ткерісінен кейінгі азастандаы кітапханаларды алыптасу ерекшеліктері (1917-1922 жж.) // Духовное развитие Казахстана и новая языковая политика: ылыми-тжірибелік конференция, 21 араша, 2007. – Алматы, 2007. – Б. 79-83.

8 азастандаы кітапхана курстарыны бастау кздері (1920-1950 жж.) // асымбаев оулары: халыаралы конференция // Хабаршы «Тарих жне саяси-леуметтік ылымдар» сериясы.- 2009. – № 3(22).– Б.71-75.

РЕЗЮМЕ

на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республики Казахстан)

АСАНОВА БАЯН СУЛЕЙМЕНОВНА

Развитие библиотечного дела в Казахстане (1920-1960 гг.)

Объектом исследования является развитие библиотечного дела в Казахстане (1920-1960 гг.).

Цель и задачи исследования. Целью данного исследования является развитие библиотечного дела в Казахстане, формирование материальной базы библиотек и социального положения библиотечных работников.

Для реализации вышеуказанной цели ставятся следующие конкретные задачи:

- раскрыть сущность объективных и субъективных причин трудности мероприятий партийных и государственных органов в 20-40 годах по централизации библиотечного дела, превращению книг в достояние народа;

- дать достойную оценку работникам библиотеки о достигнутых успехах и недостатках в 20-40 годах по подъему культуры, а также учебно-образовательного уровня народа;

- показать формы и возможности работы библиотек в воено-патриотческом воспитании в годы ВОВ;

- показать типы и материальную базу библиотек и раскрыть причину недостатков в послевоенные годы (1946-1960гг);

- анализировать уровень обеспечения библиотек молодыми кадрами и открытия учебных заведений по подготовке библиотечных работников;

- охарактеризовать социально-политическую активность работников библиотек;

- учитывая положительный опыт в повышении квалификации и развитие работы библиотек, дать конкретные предложения соответстующие новым требованиям в независимом государстве.

Научной новизной диссертации является то, что на основе впервые вводимых в научный оборот архивных источников, статистических данных развития библиотечного дела в Казахстане, воссоздана история развития библиотечного дела

Научной новизной диссертации является то, что впервые в систематизированном виде вводились в научный оборот развитие библиотечного дела в Казахстане, улучшение материальной базы и уровня развития библиотечных специалистов в 1920-1960-х годах.

- На основании архивных источников определены трудности формирования библиотечного дела по периодам развития.

- Конкретными данными показана организация работы библиотек, его развитие работниками партийно-советских органов, формирование общей системы библиотек, содержание и виды работы, особенности подготовки кадров.

- Впервые было введено в научный оборот архивные источники и сборники материалов последних лет, связаны с библиотеками.

- Убедительно доказана необходимость подготовки библиотечных кадров в рыночных условиях в соответствии с новыми требованиями.

Методологические основы исследования. Методологическими принципами являлись принципы объективности, историзма. Использование различных источников позволяло воссоздать достаточно целостную и объективную картину исследуемого явления. Следуя принципу историзма как универсального метода, исследователь попытался изложить материал в хронологической последовательности. Теоретическую и методологическую основу данной работы составляли концептуальные теоретические положения казахстанских исследователей – обществоведов по вопросам развития библиотечного дела и их социального положения в 1920-1960 годы.

Практическая значимость исследования заключается в возможности использования материалов диссертации по истории Казахстана и истории библиотечного дела в республикае. Несомненное значение имеет диссертация в плане ее использования в целях пропаганды, а также идейно-воспитательной работы как среди библиотекарей, так и студентов библиотечных факультетов институтов, культурно-просветительных колледжей республики. Основное содержание дисертации используется при чтении курса лекций по истории библиотечного дела, а также на различных курсах повышения квалификации библиотечных работников.

Степень внедрения. Основное содержание диссертации изложено в трёх публикациях, на пяти международных и республиканских конференциях.

Работа состоит из двух глав. Во первой главе рассматриваются вопросы строительства библиотечного дела в Республике в единстве с основными элементами социальной жизни: экономикой, политикой и культурой. Рассматриваются создание единой централизованной библиотечной сети, более совершенные формы и методы работы по обслуживанию населения.

Во второй главе рассматривается развития формирования библиотечного дела в период Великой Отечественой войны и после военные годы с показом трудностей обслуживания населения библиотечной сетью. Также показана активная и общественная деятельность библиотечных работников республики.

В заключении подведены итоги исследования, определены перспективы развития и пути дальнейшего улучшения совершенствования работы библиотек и системы подготовки библиотечных кадров в нашей республике.

SUMMARY

On the thesis of dissertation for competition scientific degree of candidate of historical science son specialty 07.00.02 – Domestic history

(The History of the Republic of Kazakhstan)

ASANOVA BAYAN SULEIMENOVNA

The libraries development business in Kazakhstan (1920-1960)

The object of the research is the libraries development business in Kazakhstan (1920-1960).

The aim and task research. The aim of given research is the libraries development in Kazakhstan, forming the material base of librarian workers and social position of library.

The task of the realization of this project are:

- to reveal the essensse of objective and subjective difficulty results of measures hold by governmental bodies in 20 - 40 th on centralization of library work;

- to value achievements disadvantages of library workers in 20-40 th on cultural educational development of nation;

- to show the forms and opportunities of libraries in militarary - patriotic upbringing in G.P.W. (Great Patriotic War);

- to show the tyres and materialbase of libraries and to reveal the results of disadvantages after G.P.W. (1946-1960);

- to analyze the level of library provision by young staff and preparation of library workers in hign schools;

- to characterize social – political activities of librarian workers;

- concerning positive results of rising dualification and development of librarian work, to give concrete offers to new reguirements in the Independent State.

The scientific novelty for the dissertation for the first time is reconstruction and systematization the new tyre of the development library in Kazakhstan, to improve material base and the development level of library specialists in 1920-1960.

- On the base of archive souerces are devinite the difficulties of forming libraru on developmenton period.

- Organizational points of librarian work are show by specific facts and the development soviet-party organ, forminq common system of library, maintenance and types of work peculiarities of preparinq staff.

- For the first time archive sources and collection of library materials of lat yecers are introduced scientically.

- Necessity of preparation librarian in market conditions are approved.

The methodological basis of the research. Methodical principles are principles of objective historical method. Using of different sourrses are allowed the reconstruction the whole and object picture of research. According the principle of history method as the principle universal method researcher tried to expound the material in the chronological consistency. Teoretical and methological base of given work made up the conceptual of theoretical position in Kazakhstan researches – social sciences in the librarian development questions and their social position for the first part of 1920-1960.

Practical significance of reseaching is concluded in the opportunities of history materials Kazakhstan from the history of librarian business in the Republic. The great role of this dissertation has plan of using it in the aim of using propaganda and ideological education among the librarian and the students of librarian faculies and colleges in the Republic. The main content of dissertation is useditas the lecture for the students of librarian business.

The degree of introduction. The main contents in thedissertation outlined in the three publications and on the 5 th international and republic seminars.

The dissertation is consist of 2 - parts. The first part is considering the questions of well - developel librarian business in the Republic in the unite with the base elements of social life: economy politics and culture. It’s considering the creation of single central librarian system, more perfectly forms and methods of servicing inhabitants.

The 2 part is considering the develop of librarian business in the period of Great Patriotic war and after military years to show difficulties in servicing inhabitants in the librarian system. It is also shows the activities and social activities of librarian specialists in the Republic.

At the end bring up the results of the reseach in the system of preparing librarian specialists. Determined the perspectives of the development and the ways of their improvements to improve system in the preparing their the librarian specialists in our Republic.

АСАНОВА БАЯН СУЛЕЙМЕНЫЗЫ

азастандаы кітапхана ісіні даму тарихы (1920-1960 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындаан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

Басуа 27.03. 2010 ж. ол ойылды. Пішімі 60х84 1/16 Офсеттік ааз.

ріп трі “Таймс”. Офсеттік басылыс. Шартты баспа табаы 1,5.

Таралымы 100 дана.

Тапсырыс № 140

“рекет-Принт” баспаханасында басылды.

050036, Алматы аласы, 12- ышамаудан, 16/69

Тел/факс 221-84-55



 



<
 
2013 www.disus.ru - «Бесплатная научная электронная библиотека»

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.
Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.