WWW.DISUS.RU

БЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

 

Pages:     || 2 | 3 | 4 |
-- [ Страница 1 ] --

© Апышев Мамасалы, 2012. Бардык укуктар корголгон

Чыгарма автордун жазуу трндг уруксаты менен жайгаштырылган

Текст же анын зндлрн коммерциялык максатта пайдалануу жана нускасын чыгаруу уруксат эмес

жайгаштыруу кн: 2013-жылдын 18-февралы

Мамасалы АПЫШЕВ

Айтматовдун акыркы адашуусу жана айклдг

Адабий-сын макалалар, адабий портреттер, публицистика, саясий портреттер

Бул жыйнактан мурда ар кайсыл жылдарда мезгилд басма сзд жарыяланган адабий-сын макалалар, адабий портреттер, публицистикалык макалалар жана адабий портреттер орун алды.

Чыгыз Айтматов, Тлгн Касымбеков, Сооронбай Жусуев, Кеешбек Асаналиев сыяктуу кыргыз адабиятынын классиктеринен баштап, азыркы учурдагы таанымал кыргыз жазуучулары Казат Акматов, Кадыркул мркулов, Чолпонбек Абыкеев ж.б. акын-жазуучулардын чыгармалары талданган макалалар менен бир катар эле, учурдагы улуттук адабияттын кйгйл маселелерине дагы згч кл блнгн.

Эгемендик доорундагы резонанстуу коомдук-саясий маселелердин тпк тамырлары жана аларды чеч жолдору чагылдырылган публицистикалык макалалар, ошол доордогу саясаттагы чечч фигуралар болушкан – Аскар Акаев, Чолпон Баекова, Феликс Кулов, мрбек Текебаев сыяктуу ж.б. крнкт саясатчылардын портреттери киргизилген.

Китептен ошондой эле, улуттук филология илими чйрснн, филология боюнча диссертациялык кеештин кйгйл маселелерине байланышкан макалалар менен таанышууга болот.

Мамасалы Апышев. Айтматовдун акыркы адашуусу жана айклдг: адабий-сын макалалар, адабий портреттер, публицистика, саясий портреттер. Кыргыз жана орус тилдеринде. – Б:. Бийиктик, 2012 китебинен алынды


АЙТМАТОВДУН АКЫРКЫ АДАШУУСУ,

же тблктлк фонундагы портретке штрихтер

Ошентип, Чыгыз Айтматовдун дйндн кайтышы менен бирге кыргыз улуттук адабиятынын тарыхындагы «кыргыз совет адабияты» деп аталган (ал эгемендик доорунда да жашагандыгына, соку эки романын: «Тавро Кассандры», (1994), «Вечная невеста» (2006) жаы социалдык-саясий шарттарда жаратканына карабастан) артта зор из калтырган бир глобалдуу доор аяктап, адабияттын нг тарыхындагы жаы барак ачылды. Жазуучунун чыгармачылыгы мурдатан эле дайыма коомдук пикирлердин чордонунда болуп, адабий-сындын туруктуу обьектисине айланып келсе да, эми анын чыгармачылыгын толугу менен бир кркм туунду-бтндк катары баалоо, анын мурастарына толук жыйынтыктоочу кз караш менен кароо ммкндг пайда болду.

Албетте, ар бир улуу жазуучунун чыгармалары кз ткн со гана, мезгил ткн сайын бардык параметрлер боюнча кайра баалоодон тр анык. Ошол эле учурда жазуучунун знн инсандык сапаттары, граждандык, атуулдук позициялары да ар кайсыл ттн знч кароолго илинип, иликтг алынып чыгары турган иш. Бул адамзат турмушунда эбактан бери эле кийинки муундардын з доорунун бардык ири инсандарына (жеке эле адабиятта эмес, – бардык коомдук-саясий тармактарда) карата сзсз жасай турган милдети сыяктуу кабылданып калган, эреже-тартиптердин бирине айланып калган крнш. Демек, инсандын дйнтаанымын (мировоззрениесин) ар кандай критерий-сапаттар боюнча блп кароого дагы кнмш талаптардын бири катары гана караганыбыз туура болор… Залкар жазуучубузду «Айтматов – жазуучу», «Айтматов – философ», «Айтматов – коомдук-саясий ишмер», «Айтматов – инсан» (личность), «Айтматов – атуул» ж.б. сыяктуу башка кптгн аспекттерден тереден карап, бардык ракурстардан калыс баалоо келечектин иши.

Азырынча анын чыгармачылыгында ар кайсыл себептерден улам ушул кезге чейин азыраак кл бурулуп келген бир жагдайга кл бургубуз келет. Анан калса, бул тема заманыбыздын залкар срткеринин коомдук-саясий позициясына, инсандык дйнтаанымына тздн-тз байланышып турат. Демейде жазуучунун кркм чыгармачылыгына обьективд баа берг келсек, алардын дээрлик бардыгы (баштапкы йрнчк мезгилинен башкалары) кынтыксыз экендиги, жогорку дегээлде жазылгандыгы белгиленип келет. Бул адилет баа. з учурунда жазуучунун журналисттик-публицисттик чыгармалары дагы атайын изилденип (В.Левченко, «Айтматов – «Правдист»), жогорку баага татыганы маалым. Чынында да ошондой. Буга анын совет доорунда жазылган «В соавторстве с землею и водою» аттуу жыйнагындагы жана кайра куруу доорундагы, соку эгемендик жылдардагы жарыяланган публицистикалык макалаларынын алиге чейин актуалдуулугун жоготпой, эскирбестен, ошол кездеги коомдук турмуш маселесине арналган чыалган кчн сактап келе жатканы дагы кб…

Ошентсе да, айтматовдук публицистикада адатта коомдук-саясий турмуштагы э курч маселелер коюлбай, алар ктрлс да ошол кездеги саясий агымдын нугунда гана болуп келгендиги (маселен, патриархалдык эски салттарга каршы жазылган «Это ваша вина, земляки!» аталган макаладагыдай) айкын. Коомдо резонанс жаратып, практикалык жыйынтык чыгарылган маселелерди эстеш кыйын. Болсо да аз жана майда. Мисалы, тээ 80-жылдарга чейин эле кыргызча басма сзд министрликтерди «министерство» деп орусча суффикс менен жазуу калыптанып калган болчу. Айтматов тил маселеси козголгондо ушуну айтып калчу. Акыры бара-бара министрлик деген сз элге сиип кетти!.. Андан сырткары, кбнесе Москвада «Черемушки» району пайда болору менен эле союздун бардык шаарларында «здрнн Черемушкилери» пайда болгонун нааразы боло белгилеп (тим эле «Ирония судьбы или с легким паром!» фильминин кириш сз менен ндшп!), же айылдык балдар менен шаардык балдардын ортосундагы тарбия, турмушка болгон кз караштардын айрымачылыктары (знн уулунун торгой менен кгчкндн жумурткаларын айрымалай албай тургандыгын!) сыяктуу, конкретт кимдир бирлрдн кызыкчылыктарына эч кайчы келбей турган «актуалдуу чындыктарды» козгогонду жакшы кр турган…

Арийне, калыстык чн белгилеп кете турган болсок, айтматовдук публицистикада э чабал, ал тургай кескин трд терс пикирлерди жаратуучу фактылар дагы жетишерлик табылат. Мындай баа биринчи иретте – азыркы адабиятка, анын знн калемдештерине карата болгон субьективд мамилесинен улам жаралат десек да болот. Бул ойго кечээ жакында Чыгыз Айтматовдун кз трн туура бир жыл убакыт калганда «Дружба народов» журналына жарыяланган э соку баш сз дагы тртт жана бул айтматовдук баш сз «жанрына» жаы жагдайда, жаыча кз караш менен кароого мажбур кылат.

«В конце позапрошлого года впервые вручалась Русская премия. Напомню, что эта премия присуждается за лучшее произведение литературы, написанное на русском языке писателями из Закавказья, Средней Азии и Казахстана. Мне выпала честь возглавлять жюри премии, тогда же я познакомился с замечательной повестью совершенно нового для меня автора из Казахстана Николая Веревочкина “Человек без имени”. Эта представленная в рукописи повесть (ее журнальный вариант позже был напечатан в “Дружбе народов”) произвела на меня столь сильное впечатление, что никаким колебаниям насчет премии просто не оставалось места. И, вручая ее тем декабрьским вечером в “Президент-отеле” лауреату, я подумал, что завидую тем любителям настоящей литературы, которым еще предстоит открыть для себя этого писателя. Сейчас “Дружба народов” печатает новое сочинение Николая Веревочкина. Я его еще не читал, прочту, прочту уже в журнале – как рядовой читатель “ДН”, но почти уверен, что оно не обманет моих ожиданий – столь крепкой, уверенной и оригинальной рукой было написано прежнее. И если это именно так, мне станет некому завидовать, разве что самому себе. Очень на это надеюсь. Чингиз Айтматов». («Дружба народов», №-6, 2007. Баш сздн мазмундук пафосун, интонациясын так бер чн, атайылап котормосуз бердик, – М.А.).

Калыстык чн белгилей кетелик, мындай ктр чалып, ашыра мактоого Николай Веревочкиндин Айтматов али окуй элек «Белая дыра» аттуу романы татыктуу болуп олтурат. Ал эми анын Айтматов «восхищаться» эткен («Человек без имени» – «ДН», № 11, 2006) чыгармасы жннд айта турган болсок, айрым эпизоддорунун солгундугуна, сюжеттик-тематикалык байланыштардын жасалмалуулугуна карабастан, алгач азыркы адабият фонунда чынында эле бир кыйла чыйрак жазылган чыгармадай сезимди жаратат. Чыгарманын кыскача идеялык-сюжеттик мазмуну тмнкдй: кудай чыгармачылык талант жагынан такыр куру койгон, бирок, шылуун сртч Удищев «Мерседеси» менен аялы эк чогуу кышка «заготовка» кылабыз деп базарга келе жатышып, жолдон бир бомжду тебелетип алат да, аны особнягына алып барып, жакшы болуп кеткенче деп, дарылап, бага баштайт. Удищев з ошол особнякта жатып алып, заказ боюнча срт тартат. Аялы шаардагы йнд жашайт. Бир кн эрте менен ойгонуп, ал оолуп калган бомждун знн мольбертине олтуруп алып, срт тартып жатканын крп жини кайнап чыгып, жанына учуп жетип барат да, оозу ачылып эле туруп калат! Крс, баягы кчд калган бомж кайталангыс чо талант, мыкты сртч экен… Дароо ал жазып бткн картиналардын этегине «М.Удищев» (жада калса автордун каармандарынын аты-жндр да аллюзиялуу болуп, кошумча бир ассоциацияларды жаратпай койбойт: «Мудище», «мудак» деген сыяктуу!) деп знн колун коюп, аларды сатып, заказчиктер менен мурда жетпей жргн контракт-келишимдерди тзп, делец-«сртч» ага з эле асмандан тшкн мындай олжонун тшмн опсуз «оруп-жыйнай» баштайт. Анын жалпы чйрс да, жада калса чиркн кооздоп-оформление жасатууга заказ берген (Удищевдин амалдуу кайрымагына илинип, анын «зернистая икрасын» закуска кылып, арагын ичип, мончодо чогуу бууланган) поп дагы – баары бирдей чй кара боек менен гана тартылган. Аягында алар з ара блншп, дагы бир ошол чйрд ортомчу болуп, эптеп оокат кылып жргн Шамара аттуу аялдын башкы каарман Удищевдин чыныгы жзн «Би-би-си» радиосу аркылуу ачууга болгон аракети кайра анын знн бети-башын тамтыгын чыгарып сабап кет менен аяктайт…

Майдалап чечмелеп жатканыбыздын себеби, анча чо эмес повесть азыркы учурдун чыгармачыл адамынын кйгйн чагылдырууга далалат кылса да, кээ бир эпизоддордо артыкбаш, ыксыз пайдаланылган гротесктик стилден улам (чыгарма з баштан аяк нукура реалисттик, баяндоочулук манерада жазылганына карабастан), эмнегедир кайсыл бир чыгармага жазылган пародиядай кабылдана баштайт. Кркмдк-эстетикалык, философиялык мазмуну чукак. Айтматов айткандай тере таасир деле калтырбайт. Психологиялык планда гана айрым таамай шилтенген штрихтер (мнздр эмес!) бар. Анда ал залкар жазуучубузга эмнеси менен жакты экен?.. Кызык… Бул суроонун жообу деле Николай Веревочкиндин аталган эки чыгармасын кл коюп окуп чыккан адамга дароо эле табылат. Казакстандык орус авторунун чыгармасынан бир кыска знд келтире кетелик: «Озябшая, беспризорная душа, гонимая осенними вирусными ветрами, зацепилась за куст шиповника. Неряшливо проросший из-под останков брошенной сеялки, торчал он безобразно, как скандал. Прозрачная, трепыхалась душа на краю чудом уцелевшего, многажды оскверненного человеком леска вблизи трассы, ведущей в большой, мрачный город. В истоптанном вдоль и поперек придорожном уголке не было тайны, ворожбы, а была лишь скука. Но в этот вечер красная листва осин и желтая береза, просвеченная холодным северным закатом, делала ее пронзительно красивой. Такая печальная, шокирующая красота всегда присутствует в смерти, точнее, в ее приграничной зоне, в момент прощания души с телом, когда труп уже тих, светел, но еще не остыл...»

Бир эле караган адамга Веревочкиндин тили, баяндоо ыкмасы, жазуу стили (описательный), интонациясы дароо эле Айтматовдун «И дольше века длится день», «Плаха» аттуу романдарын эске салары шексиз. Демек, жюри трагасы да андан знн окуучу-шакирттеринин бирин крп, балким, анын келечектеги чыгармачылыгына колдоо иретинде гана «аванс» берип, ктр чалып мактап койгондур деп боолголоого болот. Же, ким билет, ХХ кылымдагы совет доорундагы глдгн адабиятка болгон (ушул азыркы темп менен кете берсек, дагы 40-50 жылдан со совет доорундагы адабият «Алтын кылым» катары бааланып калышы да толук ыктымал!) ностальгия, кусалык-сагынычы жеип кеттиби?.. Башкача, э жнкй жооп болушу дагы ммкн. Эч кандай метафорасыз эле, азыркы кризистеги адабий дегээлди эске алуу менен ой жгрт турган болсок, – ошол конкурста чынында эле Николай Веревочкин “э мыктылардын” бири болушу деле ммкн экендиги да шек туудурбайт.

Ал эми «Белая дыра» романы («Я его еще не читал, прочту, прочту уже в журнале – как рядовой читатель “ДН”, но почти уверен, что оно не обманет моих ожиданий – столь крепкой, уверенной и оригинальной рукой было написано прежнее», – деп Айтматов алдын ала болжолдоп, мт эткен чыгарма) мурдагы биз чабал деген повестке салыштырмалуу дагы бир кыйла начар, андан да тагыраак айтсак: кркм чыгарма деп атоого да такыр болбой турган чыгармачылык тажрыйбадай элес калтырат. Эгерде романдын аталышын азыркы тапта астрономдор, физиктер арасында абдан чо кызыгууларды, талаш-тартыштарды жараткан «Черная дыра» (ааламдагы чексиздиктеги жашоо белгиси жок жана ага жакын жологонду «жутуп» алып турган тпсз тугуюк) маселесине карата антитеза катары кабылдасак, анда «Белая дыра» – бул азыркы адамзат жашоосун чагылдыруу деп тшншбз керек го?! А бирок, чалды-куйду, эч бир идеялык да, сюжеттик-композициялык да биримдик жок чыгармадан зк-зк гана айрым бир оунан чыккан сртм-элестерди жолуктурууга болбосо, жалпысынан алганда, роман аталыштагы туундудан кичинекей бир агемечелик дагы таасир калбайт. Приватизация доорунда з айылындагы китепкананы бир китептин баасында менчиктештирип алган каарман, ал китепкананы ыйлактаган китепканачыга кайра белек кылып кайтарып берип, андан аркы «саякат-приключениелерин» улантат… «Крысобака» деп аталган тулку-бою иттики, башы келемиштикиндей болгон жаы жаныбарлардын пайда болушу, «Крысулечка моя!» – деп з итин жоготуп алып, издеп таппай жргн, акылынан айныган аял сыяктуу абстракттуу каармандардан баш адашат. А бирок, бткн бир кркм образ сыяктуу элес калбайт. Автордун ар тркн адабий агымдарды (мистиканы, сатираны, реализмди, сюрреализмди) синтездг болгон аракети текке кетип, романда оунан чыккан метафоралар, айрым образ сымал штрихтер жана эпизоддор бар экенине карабастан, чыгарма чабал эксперименталдык тажрыйба дегээлине да жетпей кала берген. Башкача айтканда, бул роман турган турпаты менен Айтматовдун акыркы изги мт акталбай калгандыгын ачык далилдеп турат!..[1]

Туура, залкар жазуучунун бул э соку адашуусун анын ак дилден болгон (благородное заблуждение!) жаылыштыгы деп атаганыбыз адилеттик болор. Ошол эле учурда, бул баш сз жазуучунун ысымы (дал ушул баш сз «жанрына», адабий пикир айтуусуна карата болгон мамиледен улам) менен байланышкан трд ассоциацияларды да жаратпай койбойт. Ушундан улам, эриксизден тээ кайра куруу доорунда, Айтматов жннд сз боло калганда, кйдрг тилд калемдештеринин биринин анын инсандык сапаттарын образдуу салыштырганы эске тшт: «Эмне эле Айтматовду идеализациялайсыар?! Мыкты талант болгону менен – ал деле жнкй эле адам да! Булбул деле бакка чыгып шашып, кулак моокумун кандыра сайрайт. Андан со, курсагы ачканда кайра жерге тшт да, кык чокуйт, дал ошол сыяктуу эле да?!..» – деп…

Чынында эле март революциясына чукул Чыгыз Айтматовдун Майрам Акаеванын «мттн шооласы злбйт» аттуу китебин гениалдуу жазуучу Лев Толстойдун дегээлине салыштырганы залкар жазуучубуздун биографиясындагы т эле пас, уят фактылардын бири болуп калды. Ошондо жазуучунун ашкан кйрмандары да ичтери тызылдап, кнп калышкан эле: эми башкалар кошомат кылса да, ушул Айтматов жн эле койсо болмок, деги ага эмне жетишпейт?! – дегенсип… Чынын айтканда, мен ошону Айтматов з жазганынан деле шегим бар. Ким билет, балким «канайымдын» (Майрам Акаеванын ага ошол кездеги кошоматчылар тарабынан ыйгарылган расмий эмес «титулу») Айтматовго да жакын болууга ыктаган кошоматчыларынын бири эле анын атынан жаза салып, Айтматовго кол койдуруп алгандыр?.. Эмне болгон кнд да, бул факт болуп калды. Орустар айтмакчы, «что написано пером, то не вырубишь топором!..»

Ал эми Айтматовдун адабий чыгармаларга жазылган баш сздрн келсек, албетте, анын Узакбай Абдукаимовдун «Майдан» романынын орусча которомсуна (котормочу – Василий Росляков) жана таланттуу жазуучу, драматург Мар Байжиевдин китебине («Моя золотая рыбка», М., «Молодая гвардия», 1976) жазган пикирлери азыркы адабият таануубузда классикага айлангандыгын эч ким тана албайт. згч Абдукаимовдун чыгармачылыгына байланыштуу айтылган чыныгы адабияттын табияты жана таланттуу адамдын чыгармачыл мр-тагдырындагы оош-кыйыштар жнндг ой-толгоолору адабият, чыгармачылык жашап турган кезде эч качан эскирбес мураска айланып калды.

Ал эми Мар Байжиев жннд «анын пьесалары Европа лклрнд коюлуп» жатканына, чет жактардан анын пьесаларынын афишаларын крп, жаш жердеш калемдеши чн сыймыктанганына байланыштуу азыноолак гана ак дил каалоосун билдирген. Балким, Мар Байжиевдин аты алыска жете электе, али жаш жазуучу кезинде эле баш сз жазып (бир кезде – 1959-жылы, – Айтматов з жаыдан гана чыга баштаганда Мухтар Ауэзов «Литературная Газетага» «В добрый путь!» деп баш сз жазып, ак жол каалап, жаш жазуучунун атын дароо союзга таанымал кылгандай), ага чо моралдык колдоо крстс, ким билет, ал азыркыдан да бийик дегээлге жетишине зор стимул болуп бермектир!?

Айтматов адабиятка алгачкы кирген жылдарында халтурага келишпес мамиле жасай турган, принципиалдуугун далилдегенсиген кадамдарга барып эле жргн… Маселен, ал «Дружба народов» журналынын редколлегия мчс кезинде (албетте, адегенде жылына трт ирет чыга турган альманах катары ачылган басылма азыркы кадырбаркына, популярдуулугуна жете элек болчу) бул журнал Шкрбек Бейшеналиевдин кайсыл бир чабал чыгармасын жарыяламакчы болуп калат. Ошондо Айтматов бул чыгарманын начар экендигин айтып, кыргыз адабиятынын проза жанрында андан мыкты чыгармалар кп экендигин белгилеп, каршы чыгат. Сз тпй калган со, протест катары редакциянын эшигин «тарс» жаап чыгып кетип, редколлегия мчлгнн баш тартат. Ошондон тартып, ал узак жылдар бою знн чыгармаларын такай жарыялап келген «Новый мир» журналынын редколлегия мчс болуп калат…

Баса, Айтматов ааламга аты чыгып, дакы таш жарып турган кезде бир топ эле жаш авторлорго ак жол каалап, ал эми таанымалдарынын китептерине баш сз жазды. Арасында ортосаарлары да, чабалдары да бар, же ачык эле халтураларына да «айклдк» кылган учурлары да болду. Айрымдарын атап айта турган болсок, ошол эле знн чыгармаларын такай басып келген «Новый мир» журналынын жооптуу катчысы Георгий Пряхиндин (кийин ал алгач СССРдин биринчи президенти Михаил Горбачевдун жардамчысы болуп иштеп, андан со, Борис Ельциндин администрациясында иштеп калып, жазуучулуктан биротоло кол зп, майда эле бир чиновникке айланып кеткен! Кийин-согу дал Айтматовдун сунуштоосу менен ал Горбачевго жардамчы болуп калгандыгы ачыкка чыга турган болсо, мен буга эч та калбаймын!) «Интернат» аттуу повестине, Мырзабек Тойбаевдин «Советский писатель» басмасынан чыккан «Моя звезда» аттуу жыйнагына, ыраматылык Медетбек Сейталиевдин Москвадагы «Юность» журналына которулуп жарыяланган «Дочь мельника» («Тегирменчинин кызы») аттуу повестине, балкардын таланттуу акыны Кайсын Кулиевдин Москвадагы “Художественная литература” басмасынан чыккан тандалган чыгармаларынын ч томдук жыйнагына…

Айтмакчы, айтматовдук пафостуу баш сздн со айрым жергиликт адабиятчылар Сейталиевдин каарманын “Жамийланын сидиси” деп аташып, комплиментардуу пикирлер толуп кетти эле. Бирок, кп тпй эле, ал повесть такыр унутулду да, калды. Башкача айтканда, “эжеси” Жамийла алиге чейин “жаш” бойдон калып, ал эми анын “сидиси” дароо эле, туулбай жатып, аркы дйнг кеткен сыяктанып калды!..

Жергиликт адабиятчыларды аябай жипкирткен фактылар да болбой койгон жок. згч з жннд дайыма, таанымал адабиятчы Георгий Гачев сыяктуу, дйнлк адабият дегээинлде жазып келген Кеешбек Асаналиевге з учурунда калыс баа бербей, анын ордуна знн адабий кухнясында жеке секретарындай, же бул сздн з маанисинде айта турган болсок, – техникалык слуга-й кызматчысы (бул тууралуу Мудук Мамыровдун “Акматалиевге ачуу жооп” аттуу макаласын караыз, – “Жаы ордо”, “– №-5-9, 2006-жыл) сыяктуу гана пайдаланып келген адабиятчы сымал, а бирок, олуттуу адабият чйрснд ара жан ремесленниктей “репутациясы” бар, халтурага эптеп илешип жргн А.Акматалиев сыяктуу бирлрд «буксирге» алып сйрп, ашыра чапкан мактоо пикирлерин аябаган кездери да болду. Эриксизден орус элинин “Гора родила мышь” деген таамай лакабы турмуш чындыгы аркылуу айкындалганына ынанасы!.. Башкача айтканда, залкар жазуучубуздун чыгармачылыкка болгон мамилесинде жалпы адабият кызыкчылыктарына караганда, жеке адамдык кызыкчылыктар салмактуулук кылып кеткен жагдайлар да жетишерлик орун алып келгендиги жалпыга маалым.



Баарынан кндргн бир факт, – ткн кылымдын 70-жылдарынын аягында Москвадагы «Прогресс» басмасы жазуучу Тлгн Касымбековдун «Сынган кылыч» романын англис тилинде чыгармак болуп калат. Басмадан кыргыз адабиятынын бараандуу кл катары Чыгыз Айтматовго романга баш сз жазып бер тнч менен кайрылышат. Эмне чн ал баш сз жазылбай калды? Мунун сыры эч кимге белгисиз. Кыргыз адабияты менен тыгыз байланышы бар адабиятчы, котормочу Лариса Лебедева Айтматовдун романды бир жыл бою кармап жатып алып, бир ооз да сз айтпай, же ак, же кк дебей коюп, акырында роман англис окурмандарына баш сз жок эле, бир кыйла кечиг менен колго тийгендигин кейишт баяндап берген эле.
Бул жерде биз сзсз эле Айтматов «Сынган кылычты» айга-кнг тееп макташы керек болчу деген ойдон алыспыз. Андай мактоого бул роман да, анын автору – экинчи бир залкар жазуучубуз Тлгн Касымбеков да эч кандай муктаж эмес. Айланып келип эле, буга жалпы адабиятыбыз, анын тарыхый нг процесси муктаж болчу. Башкача айтканда, тек гана бул популярдуу, залкар чыгармага болгон айтматовдук пикир такыр билинбей, ачык мамиле жок болуп, анын бул чыгармага болгон мамилеси айтылбай, бдмк бойдон калып, адабият таануубузда орду толгус бир кенемте пайда болгондугун гана белгилеп коюшубуз парз...

Улуу орус жазуучусу Антон Павлович Чеховдон анын замандаштарынын бири: “Федор Достоевскийдин “Преступление и наказание” романын окудууз беле?” – деп сурап, андан “бул ырахатты кырк жашка чыккан курагыма калтырдым эле”, – деген жооп алганы белгил. А кийин, ошол мезгил келген со, Чеховдон “Достоевскийдин бул романы ага анча деле чо таасир калтырбагандыгы” жннд угат эмеспи. Бул анча деле та калычтуу эмес. Ар башка стилдерде жазышканына карабастан, Чехов з да классик дегээлине жеткен куракта башкача баа бериши (катардагы окурмандай гана) да ммкн эмес эле! Ошентсе да, бул фактынын чечмеленип жазылбай калышы (чеховдук кз караш, талдоо туюндурулбай, стртн гана берилип), адабият тарыхындагы колдон чыгып кеткен бир зор ммкнчлк сыяктуу гана болуп кала берди!..

Айтматовдун кз ткндн кийинки мезгилдеги анын срткердик, инсндык сапаттарынын ар кайсыл ттн бааланышы жазуучунун “комплекст портретине” э акыркы штрихтер сртлгнг чейин улана бериши турган иш. Бир гана айрымасы, ал талкуулар эми мурдагыдай курч талаш-тартыштарсыз, объективд полемика денгээлинде тп, баары жалпы бир максатка гана баш ийип, анын замандаштарынын, доордун берген ар бир сртм, “боегу” ошол “коллективд портретке” кошулган алымча-кошумчасы жок, зарыл нерселердей кабылданышы зарыл. Албетте, ал кз тир кезинде кез-кезде бул залкар фигуранын айланасында эки лагерге блнп алып, з ара келишкис талашка тшкн топтор арасында объективд пикирлер жаралышы кмн эле. Мезгил тп, “туман таркап”, чыныгы реалдуу фактылар гана калышы керек болчу. Мисалы, улуу акын Аалы Токомбаевдин аны “журналист-жазуучу катары” гана карап, чыгармачылыгын тмн баалашына (учуру келгенде бул эки таланттын з ара мамилелери да з алдынча изилд предметине айланары эч кандай шек туудурбайт), кезегинде Лев Толстой улуу Уильям Шекспирди жокко чыгарууга болгон далалатындай эле субьективд кз караш катары караганыбыз туура. Ал тургай, ачык каршылашпаса деле, срткердик принциптеринен, кз караштарынын айрымачылыктарынан улам гана пайда болгон улуу таланттардын ортосундагы келишпестиктерге, биринин чыгармачылыгын бири танып, жокко чыгарууга болгон аракеттерине кандайдыр бир дегээлде тшн менен кароо зарыл. Маселен, Иван Бунин Чеховдун пьесаларын “з дворяндардын турмушун билбей туруп” жазгандыгы чн жактырбай, кескин сынга алгандыгына карабастан, орус драматургиясында “Вишневый сад”, “Дядя Ваня”, “Три сестры”, “Чайка” пьесаларына салыштырууга боло турган чыгармалар чанда эле кезигет...

Ошол эле учурда тээ совет доорунун э соку кз ирмемдеринде Чыгыз Айтматовдун СССР державасынын биринчи президенти болуп шайланып жаткан (эл арасында кадыр-баркы жедеп кетип бткн компартиянын жана анын генералдык катчысынын!) Михаил Горбачевдун кандидатурасын ашыра мактап, ошол кезде ташкындап, бири-бирине аесуз чапкыланып жаткан саясий-коомдук “толкундуу” пикирлердин чордонунда калып, бир тарабынан “кошоматчы” катары кескин сынга алынса, экинчи тарабынан СССРдин биринчи президентинин кандидатурасын сунуш кылууга татыктуу, моралдык укугу бар бирден-бир инсан катары кклтп макталды…

Объективдлк чн айта кет керек. Эгерде бир эле инсндын ар кандай сапаттык белгилерин знч ар кандай компоненттерге блп карай турган болсок, залкар Айтматов-срткерге салыштырмалуу Айтматов-атуул, Айтматов-инсан дайыма кыйла алсыздык кылып, бул “кырлары” демейде жазуучунун “клкснд” калып келгендиги маалым. Айтматов-атуулдун чабалдыгы – анын дайыма (алгач аты чыккандан баштап, мрнн э соку кз ирмемдерине чейинки учур тмнк жетекчилердин доорлорун камтыды: Исхак Раззаковдон баштап, Турдакун Усубалиев, Абсамат Масалиев, Аскар Акаев, Курманбек Бакиевге чейин, борбордук бийликте болсо: Никита Хрущевдон баштап, Леонид Брежнев, Юрий Андропов, Константин Черненко, Михаил Горбачевго чейинки ушундай ар тркн адамдардын баарына жага билип, ыгайлашып, алардын тилин таба билнн з эч кандай ирониясы жок эле айтканда, – чо искусство деп айтсак болот!) бийлик системасынын курамында жогорку жетекчилктин э жакын адамы болуп жрп, саясий агымдын ыгынан чыкпай, ага т берил менен кызмат кылып келгендигинде турат.

Ким билет, балким, мындай ашкере этияттык, аяр мамиле дээрлик генетикалык денгээлдеги чочулоодон улам жаралгандыр (эгерде тап крш учурунда анын атасы жана жакын туугандары бай-манаптардын клдр катары репрессияга тушукканын эске алып, “коркоктук”, “коркуу” сыяктуу эпитеттерди колдонбой турган болсок), же тек гана жазуучу катары з мрндг э башкы максаты – чыгармачылык экендигин клг алып, тпклгнд кандай жолдор менен болсо да ошол максатына жетг умтулгандыр. Ал эми бийликке башын ийбеген, з алдынча кз карашты билдир ал кезде диссиденттик болбосо да, бери эле болгондо система менен конфликтке баруу сыяктуу болмок. Коомдук-саясий турмушта ар бир кадамын саресеп менен жасап, ар бир сзн ашкере расчет менен айтып, жашап келген адам, албетте, андай кзкарандысыздыкка жана эркин залдынчалыкка эч убакта бара да алмак эмес! Ммкн дал ошол чн з да ичинен андай залкар фигурадан заман талап кылгандай кара кылды как жарган адилеттик качып, компромисстер, турмуштук майда бир жагдайлар жеип кетип жргндгн сезип эле жргн чыгар?.. Бул эми табышмак бойдон гана калды. Аны кийинки изилдчлр жазуучунун архивинен, жеке жазуу дептер-кндлктрнн (эгерде алар артында калган болсо) жана анын замандаштарынын эскерлрнд орун алган ар кандай фактыларды кураштыруу аркылуу гана ачып бере алышат.

Анын стн, залкар жазуучубуздун замандаштарынын мемуарлары дагы биринин артынан бири жарыяланып, улам убакыт ткн сайын бизге мурда белгисиз болгон кп сырлар ачыла берери шексиз. Андай материалдардын э алгачкыларынын бири – Айтматовдон кийин бир жарым жылдан со кз ткн, орустун залкар жазуучусу Григорий Баклановдун “Входите узкими вратами” (2011-жыл, Интернет булактары) аттуу мемуардык эскерлр десек болот. Аты аталбаган Айтматовго, анда кичинекей гана бир абзац арналган. Бирок, кандай абзац! 1960-жылдардын аягында “оттепель” деп аталган, адабиятка болгон цензура, кысым кайра кчй баштаган чакта “Новый мир” журналынын башкы редактору, тир классик Александр Твардовскийдин согуш темасына арналган “По праву памяти” аттуу поэмасы (ал Кайра куруу доорунда гана, – 1987-жылы “Знамя” журналына толук басылып чыккан) чо тоскоолдуктарга дуушар болот. Жогорудагы аталган булак боюнча знд келтирейин: “...Она уже была набрана в типографии и в последней надежде он (Александр Твардовский, – М.А.) разослал ее членам редколлегии, как бы единомышленникам своим, поддержки ждал. Среди них были и депутаты, был и член Президиума Верховного Совета. Никто не откликнулся, ни один. После кончины Александра Трифоновича они напишут о нем прочувствованнейшие слова, и будет там: “джигит упал с коня...”, но при жизни не поддержали “джигита” (мында Чыгыз Айтматовдун Александр Твардовский дйндн кайткандыгына байланыштуу жазылган коштошуу иретиндеги чакан макаласындагы “Конь удаляется без седока... Слезы мешают смотреть ему вслед...” деген саптар жннд сз болуп жатат, – М.А.). А другой, кого Твардовский выпестовал в Лауреаты Ленинской премии, что в дальнейшем открыло перед ним многие двери, не постеснялся даже зайти в редакцию “Нового мира”. “Я вам послал верстку моей поэмы”, – напомнил Твардовский. Тот спокойно выдержал взгляд: “Я ее не получил...”

– Но не сказал дайте!

И Твардовский рассказывал мне это в маленьком своем кабинете на нижнем этаже дачи, где все стены – сплошные книжные полки, стол светлого дерева под окном да лежанка сбоку, повторял недоуменно: “Но не сказал: дайте” И пухлым кулаком ударял при этом по столу...”

Бул цитатадан ошол кездеги коомдук-саясий турмуштун былгый баштаган атмосферасы, ошончолук масштабдуу фигура болуп туруп, з пикирлештеринин колдоосуна абдан муктаж болуп турган Твардовскийдин драмалуу абалы ачык крнп турат. Дагы жакшы, э соку ирет “Ак кеме” повестине кол коюп (“Новый мир”, № 12, 1970), жарыялаган Твардовский ошол жылы эле кз тп кетип, Чыгыз Айтматов 1973-жылы бийликчил жазуучулардын анабашы катары биринчи болуп кол коюп (“Письмо группы советских писателей в редакцию газеты “Правда” 31 августа 1973 года о Солженицыне и Сахарове”), мр бою з такай коргоп, жайылтып, алар чн кршп келген баалуулуктарга бир кезде з бапестеп тарбиялап, стргн окуучусу каршы чыгып калгандыгын билбей калды. Эгерде билсе, ким билет, Айтматовду бийликке биротоло сатылып кетти деп айыптамактыр? Же, жогоруда келтирилген Корней Чуковскийдин сздрнн дагы ашкан, афоризмге айланып кете турган бир нерсени айтар беле?! Анткени, Твардовский чн з поэзиясы бир те, жана совет адабиятындагы знч бир доордун башталышынын чабалекейи болуп калган, Солженицындын “Один день Ивана Денисовича” повестин редактор катары з журналында жарыялоо бир те болуп калган болчу...

Ал эми дал ошондой уюштурулган куугунтуктоолордун айынан, акыры 1974-жылы жарандыгынан ажырап, чет лкг баш калкалоого чыгып кетип, жыйырма жылдан со, СССР талкалангандан кийин мекенине кайрылып келген Александр Солженицын бир гана жолу – орусчул-шовинисчил багыттагы, бирок, т таланттуу адабиятчы Владимир Бондаренконун “Чингиз, не помнящий родства...” аттуу чуулгандуу макаласы жарыялангандан кийин, ага телефон чалып: “Ты написал очень хороший портрет Айтматова!..” деп оозеки жзнд колдоп койгону болбосо[2], Чыгыз Айтматовдун чыгармачылыгы тууралуу эч качан ооз ачкан да эмес...

Дегеле, сыртынан анча ачык байкалбаганы менен, улуу жазуучубуздун байсалдуу чыгармачылык жолундагы згч та каларлык, сырдуу мезгил катары дал ушул 1969-жылдан (эгерде “Ак кеме” ошол жылы жазылып бткнн эске ала турган болсок), 1981-жылга (“Кылым карытар бир кн” романы жарыяланган) чейинки созулган этапты белгилеп койсок болот. Анткени, жаш курагы, таланты, чыгармачылыгы бардык тараптан жетилип, толуп-ташып турган жазуучу он жылдан ашуун убакытта бар болгону эки гана чакан повестти (алардын да бири – Айтматовдун чыгармачылыгындагы э эле чабал – автобиографиялык планда жазылган “Эрте келген турналар” повести болсо, экинчиси – “Деиз бойлоп жорткон ала дбт”) жарыялады. Эмне чн мындай болду? Чыгармачылык кризиспи? Ички рухий кризиспи? Албетте, табиятынан акылман, ички дйнс ке инсан катары, Айтматов знн адабияттагы чо ийгиликтери чн кез-кезде жогорудагыдай компромисстерге барып, кээде з абийири менен з конфликтке барууга мажбур болуп жатканы чн кайгырбай да кое алмак эмес!..

Кимдир бирлр каршы пикир айтышы да ммкн: эмне чн Айтматов-атуул катары чабал экен? Фрунзе (азыркы Бишкек) шаарында бир гана кыргыз мектеби бар экендигин, кыргыз тили экинчи планга срлп калгандыгын Айтматов биринчи болуп айтып чыкты эле го? – деп... Туура, бул маселени Айтматов ктрп чыккан (андан мурда эле ушул сыяктуу суроолорду ктр коем деп, Тглбай Сыдыкбеков “улутчул” аталгандыгын да унутпашыбыз керек), бирок, качан? Анда кайра куруу деп аталган доор келип, ар бир улуттун кайра жаралуусу жнндг маселелердин козголушуна жогорку бийлик, компартия тарабынан санкция берилип калган. Башкача айтканда, бул маселени козгоо эч ким чн кооптуу болбой калган кез эле… Же, мындан да тагыраак айта турган болсок, ага чейин бул маселени эч байкабай жрп, 1987-жылы (1986-жылдагы Алматыдагы трагедиялуу декабрь окуялары орун алган со) гана – 60 жашка толоруна аз калганда “ктсздн”, кокусунан билип калып, Лев Толстойчосунан “Не могу молчать!” – деп аба жарып, ачык айтып, кыйкырып чыкты беле?..

Ал эми ошол эле улут маселелеринин кркм туундусу болгон “манкурттун” коомчулукта чо резонанс жаратышы да айтматов-срткердин айтматов-атуулга, айтматов-инсанга караганда алда канча бийик тургандыгын айгинелеп тургансыйт. Баса, инсан катары дагы ары тередетип карай турган болсок… Улуу жазуучубуз кудай даарыган улуу табигый талантын эске албаганда, “Ысык-Кл Форумун” тзп, интеллектуалдар клубун негиздг умтулуп, знн ордун ошол чйрдн крп келгендигине карабастан, ашкере интеллектууалдуулугу менен деле эч качан айрымаланган эмес. Бул деле тшнкт. Билимге эн сиимд болгон балалык чагы, жаштык курагы согуш жылдарына жана турмуштук оор шарттарга туш келип калды. Андан соку алган билими – Жамбулдагы зооветтехникум, Кыргыз айыл чарба институту… Тагыраак айтканда, ал жазуучу катары биротоло багыт алып, убактысынын кбн з алдынча чыгарма жаратууга коротуп калган курагында (1956-58-жылдар) Москвадагы М.Горький атындагы Адабият институнун эки жылдык курсунан алган стрт билимин (эки жылда дйнлк адабият тарыхын жана азыркы адабият маселелерин тере здштрп кет эч качан ммкн эмес) эске албаганда, жазуучу такай з алдынча гана интеллектуалдык кргснн кенемтелерин толуктоо аракетинде (самообразование жолу менен!) болуп келгенсийт. Ошондон уламбы, чыгармачылыгында да кээде карама-каршылыктуу, чатышкан билдирлрд жасап жиберч. Бирде “з чыгармачылыгында биринчи жолу фантастикага кайрылгандыгын” айтса (“Кылым карытар бир кн романындагы” баш сз жана космос линиясы), бирде анысын кайра танып, реалдуу чыгарма жараткандыгын кайталачу. “Тавро Кассандры” романындагы Филофей-космос жоннд да учурунда адабиятчылар бул фантастикабы, же фантастика эмеспи деп талашышканы маалым. (Туура, жазуучу 70-жылдардагы маектеринин биринде марсиандар жннд чыгарма жазганы жатканын билдиргени белгил). А кийин жазуучу з да бул маселеде такыр чаташып калып, чыгармачылыгынын жаы этабында пайда болгон линиялар анын мурдагы эле мифтик-легендалык кркм катмар-пластынын жаыча формада жаралышы экендигин туюндура алган эмес!.. Туура, анын бир кыйла жасалма, техникалык чеберчиликте жасалган туундусу… Ал эми табигый, кркм туунду катары жаралган манкуртка кайрыла турган болсок, – чыгармачылыктагы атуулдук-инсандык теманын толук чагылдырылышы десек болот.

Тематикалык жана географиялык жактан казак улуту менен байланышкан дал ушул роман жарыяланган со, адабий турмушта бул чыгарма зор резонансты жаратып, талкуулар чордонунда калган эле. Ошондо абройлуу, ири адабий ишмерлердин ичинен бул чыгарма тууралуу такыр унчукпай койгон бир гана адам болгон. Ал – казактын залкар акыны (акын катары да, атуул, инсан катары да абдан кчт, ар тараптан шайкеш келген адам) Олжас Сулейменов болчу. Биз андан бул роман тууралуу пикирин сураганыбызда, ал Чыгыз Айтматовго жекече мнздг жабык кат жазып, ошону менен чектелгендигин билдирген эле. Кызык, анда кандай маселер ктрлп, кандай мазмун камтылды экен?.. Дегинкисин, совет доорундагы орусташтыруу, тымызын ассимиляциялоо, улуттардын знчлктрн бара-бара жоюп, бирдикт совет элин жаратуу саясаты км срп турган чакта казак улуту манкурттук, улутчулдук маселелерин здрнн жрктрн абдан жакын кабыл алып келишкендиктери дагы эч ким чн жашырын болгон эмес… Албетте, з учуру келгенде ошол сыяктуу архивдик материалдар да жалпы коомчулуктун энчисине айланып, мурда белгисиз жана анча тшнксз болуп келген кп жагдайлар барган сайын толук ачыла берери тшнкт. Бул табигый кз карашка жолтоо болгон жасалма тосмолор, бут тосуулар жана этикалык жагдайлар мезгил ткн сайын турмуш чындыгына баш ийип, орун бошото башайт.

Азыр адабият таануудагы «Айтматовтаануу» деп аталган багыт жаыдан гана тптлп, анын алгылыктуу, келечект жактары иргеле баштаган чак. Башка бардык темалардагыдай сыяктуу эле, Айтматов жннд ушул кезге чейин т кп жазылса да, эми анын чыгармачылыгы, инсандык турпаты комплекст трд, жыйынтыктоочу позициядан туруп жазыла баштайт. Турмуштун жазылбаган мыйзамы ошол. Каалайбыызбы, каалабайбызбы, баары бир ошол мыйзамга баш ийишибиз керек.

«Кыргызстан маданияты»,

2009 жыл, январь


ВОЗВРАЩЕНИЕ К ИСТОКАМ,

или размышления после съезда Союза писателей Кыргызстана

Уходящее пятилетие, несомненно, останется в истории литературы как время бурных и противоречивых тенденций, подлинное значение которых п одостоинству оценит лишь далекое будущее. Советская литература, которая всегда была верна постулатам социалистического реализма, вдруг, как и само общество, стала надрывно, болезненно переживать переоценку теоретических догм. И вот, деидеологизация творчества, – мечта истинного художника слова в овсе времена – началась реально осуществляться: распались всякие рамки, разграничивающие развитие литературы, сняты табу, наложенные н аопределенные темы. В этом отношении весна 1985 года явилась для советской многонациональной литературы своеобразным этапом возрождения. Но если открывшая новую эру в истории человечества эпоха Возрождения была возможной лишь благодаря освобождению культуры и искусства от религиозных пут, то ныне советская литературы освобождается от пут идеологических…

За этот короткий срок период советской литературы восстановила свои «белые пятна», и были опубликованы почти все ранее неизданные у нас произведения, возвращены незаслуженно забытые, зачеркнутые имена, что по своей значимости эти пять лет стоят добрых семьдесят лет всей советской литературы. И, естественно, когда так мощно заштормило книжный океан, почти невозможно стало следить за всеми событиями в литературной жизни и своевременно оценить значение тех или иных явлений, отчего многим даже показалось очевидным падение интереса к современной литературе. Даже «Литературная газета», которой вроде бы «сам бог велел» освещать актуальные литературные проблемы, так редко стала уделять место «чистой» литературе, все больше поднимая социально-экономические, политические вопросы. А современная литература тем временем пребывает в кризисе, который иногда напоминает агонию тех привычных и испытанных в литературе направлений и течений.

Казалось бы, достигнута вожделенная свобода – твори, художник! Однако, помимо свободы печати, видимо, еще необходима свобода души самого творца, ибо петь только о том, что кипит и бурлит в душе, способны немногие независимые мастера слова. И вот, когда наступил долгожданный момент (в недавние времена, помнится, многие жаловались на чрезмерно жесткую «цензуру», не пропускающую ничего «лишнего»), совсем немного оказалось их, этих произведений, которые ранее «не пропускались». Речь о них позже.

Поговорим о метаморфозах, чем богато наше общество ныне. Из нынешних «мемуарных» публикаций неожиданно вясняются и весьма забавные, парадоксальные факты. Оказывается, бывший руководитель республики, который неоднократно клятвенно заверял партию и правительство с самых высоких трибун довести поголовье овец до 15 (до пятнадцати!) миллионов, (овец, которые из-за ограниченности горных пастбищ начали истреблять и заповедники), тоже боролся за экологию, за сохранение природы в ее первозданном виде! Нечто подобное постоянно происходит во всех сферах нашей жизни, в том числе и в литературе. Кажется, что двусмысленные действия – думать одно, а делать другое, делать одно, а говорить совсем другое, – эдакая раздвоенность души, стала чуть ли не обыденным явлением и обычным состоянием души нынче для многих людей…

Сейчас мы много говорим об извращении ленинских идей и принципов социализма. Это происходило и в литературе. Ленин высоко ценил Демьяна Бедного, с его примитивным стихосложением, лишь как агитатора революционных идей, а любил, как известно, Некрасова, Пушкина, Тургенева, Льва Толстого, Джека Лондона… Но появились «теоретики» новой литературы, которые стали из произведений Демьяна Бедного и Лебедева-Кумача (с его антигуманным: «Я другой такой страны не знаю, где так вольно дышит человек» – и в самом разгаре репрессий!), Федора Гладкова и Федора Панферова и других подобных авторов творить эталоны, ниспровергая Блока, Есенина, Ахматову, Булгакова, Зощенко… И кыргызская литература не осталась в стороне, как составная часть многонациональной советской литературы, она также «уверенно» шагала в ногу со временем.

Только сейчас установленя истинные оновоположники кыргызской письменной литературы, Молдо Нияз, Молдо Кылыч, Сыдык Карачев, Касым Тыныстанов, Белек Солтоноев и ряд других ярких личностей, их художественное наследие всего лишь несколько лет назад вновь стала достоянием всего народа. И, что самое интересное, почти все они были разносторонне развитые личности – занимались просветительской деятельностью, писали стихи и драмы, прозу, историческую литературу, хронику, создавали новые учебники. На примере репрессии первого поколения творческой интеллигенции власти продемонстрировали, что будет с непослушными, свободно мыслящими. И то, что было потом, есть всего лишь следствие тех лет – сильно развился идеологический «нюх», художественная литература стала насквозь идеологизированной, все тонуло в политических заклинаниях, призывах и лозунгах. Редко кто остался самис собой, как великий Алыкул Осмонов. Да что там говорить о 30-х, 50-х годах, если совсем недавно многие «олауреаченные» поэты публично клялись в преданности партии и ее принципам, идеалам, выполняя свой гражданский долг, одно за другим печатали календарные, однодневные стихи и поэмы, в которых наиболее «энергичные» и эмоциональные из них клеймили загнивающий капитализм, скрипели зубами в стихотворных строках и с ненавистью показывали кулаки. И, что любопытно, даже кукиша в кармане не оказалось, когда представилась возможность продемонстрировать, хотя бы задним числом, негативные стороны нашего общества в недавнем прошлом ими почти не освещались во всем его разнообразии. А ведь художественная литература, как барометр, должна была, хотя бы подспудно замечать, предчувствовать назревающий кризис общества. И многие из тех поэтов с таким же успехом и усердием стали писать сегодня о том, что они «перестраиваются, обновляются», и все это без тени раскаяния. Тут не может на настораживать то, с какой легкостью они переменили свою гражданскую позицию – так кому же верить, кто из них есть настоящее лицо – поэт вчерашний или поэт сегодняшний? Думается, что Владимир Маяковский, будь он жив сегодня, писал бы совершенно другие стихи, из глубины души, с болью и кровью, от всего сердца…

Поговорим опять о метаморфозах. Еще в самую глухую пору застоя, в 1978-году вся республика широко отмечала юбилей своей столицы – бывшего Фрунзе. 100 летие города было проведено масштабно и, как и подобало в те годы, торжественно и с размахом. Безусловно, все мы любим свой молодой, зеленый, красивый и перспективный город. Но, как говорится, Платон мне друг, но истина дороже. К тому же, 100 лет – в измерении жизни городов всего лишь мгновение, или. Попросту говоря, смехотворная цифра, как и своеобразный, уникальный юбилей – 10 летие начала (!) творчества Аалы Токомбаева. Но поразительно совсем другое – редко, кто из служителей муз, не откликнулся на эту тему, и все эти восторженные произведения, воспевающие красоту города, были похожи, как две капли воды. И в то же время никто из них даже вскольз не напомнил о том, что в республике имеется другой древний город, ровесник Рима – Ош, трехтысячелетний юбилей которого откладывается из года в год… Жаль, что у властителей дум не всегда в почете толстовская заповедь «Не могу молчать!» Так уж повелось: если надо, то будут и молчать, или же говорят и пишут полуправду, лишь изредка проявляя ту самую разрешенную сверху дозу смелости!..

Разумеется, и писатель человек, и он также не застрахован от ошибок, но ведь когда речь идет о сознательном обмане, когда многие думали одно, а писали другое, стоит ли быть снисходительными, не обращать внимания? Это было бы равнодушием, безразличием по отношению к судьбе отечественной литературы. Демянь Бедный был искреннее многих своих поздних последователей, так как у него не было ни тени сомнений.

Известно, что Леонид Андреев мечтал стать «Горьким» контрреволюционного, «белого» движения, то есть, стать антиподом настоящего Максима Горького, основателя социалистического реализма, и, находясь в эмиграции, пытался создать своеобразную идеологизированную литературу. Позднее он отказался от такой идеи, поняв, что литература не может быть ни антисоветской, ни антикапиталистической, то есть, античеловечной, и призывать уничтожать своих политических врагов, – цели и предназначение художественной литературы самые гуманистические. (Да и творчество Максима Горького до сих пор было нам известно лишь с одной, «удобной» для нашего общетсва стороны, о чем ярко свидетельствуют недавно опубликованные его «Несвоевременные мысли»). И при всем при этом заметим, что Леонид Андреев и Масим Горький, несмотря свои расхождения по политическим взглядам, высоко ценили творчество друг друга. К сожалению, такая честная борьба на литературном фронте чуть позднее был извращен и превращен на «выстрелы в спину», и трудно стало дышать, писать…

А что можно говорить о кыргызской литературе последних лет? Выполняла ли она свое высокое предназначение природой – служить гуманистическим идеалам? Да, конечно, во все времена были настоящие художники слова, преодолевавшие преграды, не отвлекаясь на ложные, заманчивые достижения. Последние прижизненные публикации и посмертные подборки стихов талантливых поэтов Жолона Мамытова и Турара Кожомбердиева пронзительны по поэтической силе. Их ранний уход из жизни стал поистине невосполнимой утратой для кыргызской поэзии… А стихи умершего безвестным и непрзнанным Тургунбая Эргешова искренни до боли, это настоящая поэзия, которая стала известной лишь благодаря происходящим в обществе переменам. Тургунбай Эргешов своей трагической судьбой, глубокой и простой поэзией напоминает Николая Рубцова, признанного также посмертно.

Заметными событиями в литературной жизни последних лет стали эпические поэтические произведения «Сотая песня усталости», «Жизнь человека» Омора Султанова, а также новые стихи и поэмы поэтов Суеркула тургунбаева, Анатая Омурканова, Эгемберди Эрматова.

А из прозаических произведений, увидевших свет благодаря гласности, можно назвать романы «Голубое знамя» патриарха кыргызской прозы Тугельбая Сыдыкбекова, «Джигит из глухого аила» Мухтара Борбугулова (хотя, справедливости ради, отметим, что эти романы раньше публиковались в неполном виде), а также роман «Холодные стены» Кубатбека Джусубалиева, пролежавший более двадцати лет.

В романе Тугельбая Сыдыкбекова повествуется о великой кыргызской империи (VII-VIII вв.), прослеживаются генетические корни кыргызской нации, и все это в присущих перу мастера реалистических интонациях. Кыргызская историческая наука претерпела коренные изменения. Только сейчас открыто стали писать о великой кыргызской империи, вообще о прошлом кыргызского народа, о том, что была своя письменность, утраченная позже. Думается, что роман «Голубое знамя» при всех своих достоинствах и неудачах имеет одну непреходящую ценность – это произведение раздвинуло горизонты исследований исторической прозы, до сих пор, как известно, кыргызские писатели дальше XVIII века не «заглядывали».

«Джигит из глухого аила» Мухтара Борбугулова посвящен теме становления типичного кыргызского интеллигента послевоенных лет. На этот довольно-таки безобидный и обычный роман был повешен ярлык о трайбализме, в результате чего в полном виде он увидел свет лишь сейчас.

Роман «Холодные стены» Кубатбека Джусубалиева, несмотря на публикацию спустя двадцать лет после написания, не стал событием в литературе. И это вполне объяснимо, так как роман опоздал на столько же лет и в процессе литературы. Появись он своевременно, стал бы интересным явлением, отражающим в себе поиски жанра и формы тех лет. А ныне, увы. И «поток сознания», и иные изощренные формы – пройденный этап.

Если условно разделить, то мы до сих пор говорили только о литературе «доперестроечного» периода. А чем отличается от нее современная, «перестроечная» литература?

Появились новые романы ранее «опальных» писателей Толегена Касымбекова «За тучей белеет гора», Муссы Мураталиева «Жизнь Мусакуна», Казата Акматова «Годы вокруг солнца», Сеита Джетимишева «Среди людей», Орозбека Айтымбетова «Манас и история», Кочкена Сактанова «Голоса погибших», ставшие заметными явлениями в литературе. Стоит отметить одну присущую всем им особенность – это раскованность, свободное исследование тех просторов, которые еще вчера быо\ли запретными: история и предреволюционные годы, годы репрессии, кулачество… Каждое из этих произведений ждет беспристрастного, подробного анализа.

А пока остановимся лишь на романе Сеита Джетимишева, поскольку это характерное для нынешнего времени произведение. Автор обращается к самой современной теме, – партийная номенклатура, высшая элита общества, творческая интеллигенция и ее жизнь за последние десятилетия, а также скрытые механизмы продвижения, протекционизм, негативные явления общества. Роман по своей направленности весьма смелый, однако, увлекшись разоблачением, автор иногда допускает сгущение красок, однобокость. Герои произведения зачастую живут исключительно низменными страстыми: едят, пьют, спят и так далее… По прочтении романа складывается такое впечатление, буто атмосфера бездуховности, разложение общества изображены лишь содной стороны. А ведь в любом большом художественном произведении наличие света и тени необходимо, именно оно и называется, по большому счету, художественной правдой.

Мы так подробно остановились именно на этом романе потому, что в нем есть черты той литературы, которая появилась с исчезновением идеологических ограничений. Это – коммерческая литература, нахлынувшая отовсюду. И она, конечно, в противовес идеологизированной литературе, имеет сою опасность.

Главное достижение современной художественной литературы нам видится нам в том, что она возвратилась к своим извечным истокам – к служению всему человечеству, не отражая при этом интересов какой-то узкой группы и идеологии, а это уже немало…

«Советская Киргизия»,

4 апреля 1991 года

ДРУГАЯ ЛИТЕРАТУРА

(К 60-летию Толегена Касымбекова)

Народный писатель Толеген Касымбеков один из самых популярнейших писателей республики. Нет необходимости представлять его творчество – произведения писателя сейчас широко известны далеко за пределами республики, издаются за рубежом. Однако, следует напомнить о том, какой сложный, тернистый путь к читателю проделали они, пока завоевали такую популярность. Не часто выпадает на долю произведений такая честь – пройти сквозь бурные дискуссии, енприятие официальных кругов, полулегальное существование, и, наконец, занять свое заслуженное место в литературе. Одним словом, выдержать испытание временем. Нередко бывает совсем наоборот. При публикации произведений восторженные отклики, овации, через некоторое время эти произведения незаметно уходят как бы в небытие, иные из них так быстро устаревают, что едва успевают «отмечаться» государственными премиями… Всякий раз, когда я думаю о таких пардоксах современного литературного процесса, невольно вспоминаю слова великого Льва Николаевича Толстого о том: «…как ни велико значение политической литературы, отражающей в себе временные интересы общества, как ни необходима она для народного развития, есть другая литература, отражающая в себе вечные, общечеловеческие интересы, самые дорогие, задушевные создания народа, литература, доступная человеку всякого народа, всякого времени, без которой не развивался ни один народ, имеющий силу и сочность…» (Л.Толстой, М.1964, т. 15, стр. 8).

Когда первое крупное произведение писателя – роман «Слованный меч2 предстал перед судом читателя, его автору было немногим более тридцати лет. Роман выдвинул молодого писателя в ряды ведущих прозаиков республики. Теперь уже окончательно ясно, что вместе с этим своим романом Толеген Касымбеков прошел «через огонь, воду и медные трубы». Ибо, и признание читателя, и неприятие официальной власти, и бурные, противоречивые дискуссии – все вместе мгновенно последовали вслед за публикацией романа.

Долго работал писатель над своим романом. Многолетние поиски исторических материалов, «копание» в различных архивах, собирание народных легенд и притч, в результате чего вистории киргизской романистики впервые появилось такое крупное полотно, вобравшее в себе почти весь XIX век жизни народа. Чем же не угодил роман официальным лицам? Кокандское ханство и его взаимоотношения с царской Россией тзображены писателем исключительно реалистично. Именно это и послужило причиной для вульгарной критики, которая послушно исполняла все указания свыше. Сейчас уже никто не удивится над таким историческим фактом, что не вся Киргизия добровольно присоединилась к царской России. При завоевании царской армией Средней Азии в отдельных районах происходили вооруженные столкновения, порою ожесточенные. А в то время бытовало мнение и у историков, да и в литературе о добровольном вхождении Киргизии в состав царской России. Да и дружба всех народов испокон веков воспевалась с самых высоких ложных-официозных трибун. На эту тему писались книги и создавались поэмы.

И настали для писателя, проявившего инакомыслие, весьма трудные времена. Давно уже испытанный метод наказывать непослушников и тут сработал безотказно: разносные заорганизованные обсуждения, а затем изолирование, умалчивание, более того, – писатель был устранен с работы. Как-то вспоминая те трудные для него годы, Толеген Касымбеков рассказал о том, что власти поставили перед ним нелепый ультиматум – «переделать роман, а образ царского генерала Скобелева создать заново и сделать из него положительного героя».

Кстати, еще в 1972-году в журнале «Вопросы истории» была опубликована статья А.Н.Яковлева (ныне члена Президентского совета, бывшего секретаря ЦК КПСС) «Против антиисторизма», где говорится о том, что в современной исторической науке образ царского генерала Скобелева, завоевателя, колонизатора Средней Азии далек от истины, и неоправданно идеализирован. Нет, не прислушались местные «интернационалисты» и к такому авторитетному мнению, не унимались доморощенные «знатоки» истории, которые начали переписывать историю своего народа, начав ее чуть ли не с 1917-года. Тут невольно задумаешься о том, что если бы не та лживая идеология застойных времен, которая боялась смотреть правде в глаза, возможно, избежали бы мы в будущем всех проблем, возникших на почве межнациональных отношений…

Нет, не пошел писатель против своей совести. Да и не согнулся, и не опустил свои руки. Как и Андрей Платонов, Михаил Булгаков, Василий Гроссман и многие другие честные художники слова, без всякой надежды на публикацию, продолжал упорно работать. Продолжал работать над своим очередным правдивым историческим романом.

Новый роман писателя «За тучей белеет гора» после окончания несколько лет также пролежал в ящике стола, дожидаясь той же участи, которая постигла «Сломанный меч». Благодаря перестройке многое в нашей жизни изменилось. Да и отношение к литературе тоже. Роман «За тучей белеет гора» своим союжетом охватывает вторую половину XIX века и предреволюционные годы из истории киргизского народа. Казалось бы, эта тема изучена вдоль и поперек, но роман был настолько самобытен, что создавалось впечатление, как будто в киргизской литературе впервые освоена подобная тема. Но многое в романе было, конечно, впервые, хотя бы то, что автор избежал ранее существовавший коньюнктурный подход в этой, как говорится, выигрышной теме, и значительно расширил угол зрения, изображая все как бы с «высоты», не разделяя героев заранее на «белых» и «красных». Эта же широта взгляда позволила писателю быть выше идеологических соображений.

Только честность писателя может быть гарантом не искажения исторической правды. А талантливый автор правду истории поднимает до уровня художественной правды. Иначе бы и не состоялся роман такой художественной силы. Ведь иные из так называемых исторических романов грешат как раз тем, что в них слепое «копиравание», превалирование фактографического материала, по большому счету, уничтожает художественную правду, заслоняя собой нечто большее, хоть и представлены в них тщательно выстроенная цепь событий, хроника.

В этом плане по жанровому определению вышеназванные романы Толегена Касымбекова не совсем исторические романы, а художественные романы, написанные на исторические темы. Сплав документа и вымысла, свободный полет фантазии художника, которая не остается в плену бытовых подробностей, – так писатель достиг вершин, которых доселе не знала киргизская романистика. Углубленный, тонкий психологизм, богатая галерея феноменальных, ярких образов, отличное знание своего материала, богатый, пластичный язык, и все вместе – философское обобщение художественной правды. Роман «Сломанный меч» сейчас уже выдержал на киргизском и русском языках множество переизданий (в прекрасном переводе Ларисы Лебедевой), переведен и издан также на ряд других языках, в том числе и на английском. В современной советской литературе имя Толегена Касымбекова среди писателей, пишущих на исторические темы стоит в ряду таких романистов, как Юрий Трифонов, Отар Чиладзе, Чабуа Амирэджиби, Абиш Кекильбаев, Адыл Якубов…

Толеген Касымбеков над каждым своим произмедением рабоает долго и тщательно. Это показатель того, как писатель дорожит словом, что он не разбрасывается направо и налево «недоношенными» произведениями, подобно некоторым писателям, которые во главу угла ставят количество, а не качество.

…Во второй половине 50-х годов в киргизскую литературу вошли многие яркие молодые писатели. Один из них – Толеген Касымбеков. Повесть «Хочу быть человеком» сразу же привлекла внимание широкого круга читателей. Это одно из немногих произведений тех лет, в котором так остро и ярко отображены морально-нравственные и социальные проблемы послевоенных лет. Еще в те времена, когда в литературе процветала так называемая «теория бесконфликтности», писатель создал в своем произведении такой острый конфликт, да к тому же между отцом и сыном, условно говоря, изображая ломку во взаимоотношениях двух разных поколений.

Ныне Толеген Касымбеков один из самых популярнейших писателей. При том, его читательская аудитория состоит из весьма разнообразных людей, – начиная от высокоинтеллектуальных ученых до простого рабочего, ибо, всякая настоящая литература доступна всей народной массе. Спрос на его книги растет, и в дальнейшем будет расти еще больше. Ибо, творчество писателя насквозь пронизано тем духовным богатством в истории киргизского народа, тем духовным богатством, которое и, по большому счету, составляет лицо, «облик» любой нации.

Многие имена героев произведений писателя стали среди народа нарицательными. Это Бекназар – носитель патриотизма, лидер-выходец из простого народа, готовый ради своего народа сложить голову. Это Абиль бий, – двуличный лицемер, властолюбец, готовый ради власти на любой подлый поступок; это Нузуп, – злой гений, обуреваемый идеями монархизма, ради объединения своего народа готовый также на немалое. Это также Шералы – подставное лицо, случайно оказавшийся у власти, но не удержавшийся на троне…

А кроме того, образы вполне реальных исторических лиц, созданные писателем также правдиво и ярко, дополнили наши скудные и хрестоматийные представления о таких ярких личностях, как революционер, полководец Михаил Васильевич Фрунзе, великий киргизский поэт-импровизатор Токтогул сатылганов, кара-киргизская царица Курманджан датка – оставивших глубокий след в истории киргизского народа.

Сейчас, накануне 60-летия писателя, глядя на его творчество, можно увидеть, как он развивался естественно и органически – как дерево, выдерживая и зной, и дождь, и лютые морозы, набирая все новые и новые высоты. Пожелаем же писателю – истинно народному, под стать своему званию, – крепкого здоровья и новых творческих вершин.

«Советская Киргизия»,

15 апреля 1991 года

“СЫНГАН КЫЛЫЧТЫ” КАЙРАДАН ОКУГАНДА...

(“Сынган кылыч” романынын толукталган варианты жннд ойлор)

Эбак эле бул сздн накта маанисиндеги улуттук кркм наркка айланып калган, жазуучу Тлгн Касымбековдун “Сынган кылыч” романы жннд кайрадан сз кылуу зарылчылыгы туулуп олтурат. Буга себеп – жакында эле романдын кайрадан толукталып иштелип чыккан вариантынын басмадан жарыкка чыгышы болду. Романдын аягында “1960-1997-жылдар” деген даталар крстлгн. Ушул дээрлик кырк жылга тете болгон убакыт бою бир чыгарманын, бир теманын стнд казып иштнн з эле не деген залкар эмгек?!

Мезгил тамашасын карачы: кечээ жакында эле, совет доорунун э соку жылдарында эле жазуучунун чыгармалары карапайым окурмандар калкынын калы катмарына тередеп-тамырлап сиип, улуттук а-сезимдин бир угусун тзп калгандыгына карабастан, бийлик, цензура тарабынан з ой-чабытынын белгиленген чектел чен-лчмдрг сыйбаган масштабдуулугунан улам такай ыдык крп келди. Бийлик мамилелерин критерийдин э жеткен чокусу эсептеп алышкан ой-туюму тар, чектелген адамдар, тилекке жараша, коомчулукта ар кандай доорлордо чындыктын зн татыктуу ордун ээлеп, калыбына келишине эч качан стмдк кыла алышкан эмес. Дал ошондуктан улам, ташты жарып чыккан гл сымал болуп, кркм чыгармачылыктын шедеврлери ар кандай жасалма тоскоолдуктарга карабастан, ар кандай карама-каршылыктарга, кыйынчылыктарга тушукса дагы, дайыма чыгып келген, чыга да берет...

“Сынган кылычты” мен далай бут тосуулардан со жарыкка чыгып, дйнлк адабияттын алтын фондусунан орун алган Михаил Булгаковдун “Мастер и Маргарита” романы менен те бир катарга коер элем. Анткени, эки роман те жазылып бткн со, далай убакытка чейин жарык крбй, улам кескиленип, “куйрук-жалынан” айрылып жрп олтуруп, акыры окурман калкына толук жеткен со, кайра-кайра массалык тираж менен басылса да, окурман чакоосу канбай, такай талап этилген рухий мурастарга айланышпадыбы?..

Ушуларды ойлонуп олтуруп, эриксизден бир нерсе эсиме “жылт” эте тшт. 1989-жылы кзд, Тлгн Касымбековдун “Келкел” романы СССРдин мамлекеттик сыйлыгына крстлп, бирок, ар кандай себептерден улам жазуучуга бул сыйлык ыйгарылбай калган со, тарыхый темада з дагы элдир-селдир бир нерселерди чиймелеп жргн бир жазмакер срй: “Касымбековго т кыйын болду!” – деп табалаган эле... Эмне демекчибиз, “жакшы кызга жаман кыз багы менен теелет” демекчи, далай халтурщик-жазмакерлер дагы бийликке “сймнчк” болуп алуу ыкмасын пайдалануу жолу менен (алардын жыйырма-отузун бириктирсе да, Касымбеков сыяктуу залкарга салыштырууга болбос!) “жогору бааланышып”, ар кандай мамлекеттик сыйлыктарды алып келишпедиби! Арийне, тарыхтын айныгыс, улуу мыйзамы ушул: эртеби-кечпи, чындык, адилеттик баары бир знн татыктуу ордун ээлебей койбойт.

Азыркы кезде, тагдырдын, тарыхтын тамашасы менен, байыркы кезде кулап, тыптыйпыл жок болушкан далай империялар сыяктуу эле, СССР дагы жок, анын мамлекеттик сыйлыгы турмак. Учурунда утурумдук идеологиянын камчысын чаап, ошонун аркасы менен мамлекеттик сыйлыктарды алган кптгн халтуралык чыгармалар да ошол доор менен кошо эле биротоло ы-жысыз жок болушту. Ал эми “Сынган кылыч” романы болсо байыркы Рим, Греция доорлорунан бери мезгил арымына баш ийбей, кн бгнкдй жашап келе жаткан шедеврлер сымал, эскирбей, тескерисинче, улам жаы кырларынан ачылып, жашап келет, жашай берет. Анткени, кыргыз улуту, улуттук сезим жашап турган чакта эл знн улуу “Манасына”, жана башка залкар кркм мурастарына муктаж сымал эле, знн ткн доорун таасын, кркм чагылдырган чыгармаларга дагы муктаж боло берет. Бул тизмеге “Сынган кылыч” романы дагы тблк кошулуп калды, мезгил сынынан татыктуу т алды деп айтсак эч жаылышпайбыз...

Адегенде эле эскерте кете турган бир жагдай: кайрадан иштелип, толукталып чыккан варианты десе эле кээ бирлрчлп тп-тамырынан згртп, азыркы учурга “ылайыкталып” иштей салып, жарыялай койду деп тшнбш керек. Ал тургай, анча тере кл бурбай окуган окурман: роман мурдагы эле бойдон экен, жаы эмнелер менен толукталды? – деген кмнд суроолорго дагы кептелиши ммкн. Романда жазуучунун знн азыркы чыгармачылык чеберчилик чокусунан караганда, айрым артыкбаш, же алешемдик катары эсептелген айрым абзацтар гана техникалык жактан, “кол учунан” иштелип чыккан. Ал эми “толуктоо вариантындагы” негизги иш – мурда чыкпай калган, же айтууга болбой турган эпизоддорду кошумчалоого туура келген.

“Кудай адамзатты жаратканда ар бир пендесине ч эч кайталангыс сапатты тартуулаган: ошондуктан ар бир адамдын -тс, мнз, тагдыры башка бирнкн эч окшобойт”, – романда рефрен сымал кайталанган бул ой жазуучунун ар бир каарманына дагы тиешел. Романдын кайталангыс, тере, кчт кркм образдар галереясына бул ирет Нзп, Мусулманкул, Шералы-хан, Абил-бий, Бекназарзардын катарына олуттуу тарыхый инсандарыбыз – Курманжан датка менен Алымбек датканын образдары кошулган жана алардын инсандык бейнеси менен катар эле тарыхый-саясий ишмердиги дагы толук берилип, романдын тарыхый панорамасын дагы кеейтип, кркмдк масштабын дагы кыйла жаы бийиктикке ктрп салган. Анан калса, экинчи пландагы ал тургай катардагы эле эпизоддук каармандарды дагы бир-эки эле сртм менен эсте каларлыктай элест бере алчу жазуучунун почерки жалпыга маалым эмеспи. Бул толукталып, кайра иштелип чыккан вариантта дагы андай кптгн каармандар киргизилген. Алардын айрымдарын атай кетелик: Шабдан, Байтик, Жангарач... Бул тарыхый инсандардын бейнелери, з доорунун жгн ктргн адамдар экендиги, алардын Алымбек менен жангарач бийдин йнд болгон жолугушуусунда згч ишенимд срттлгн. Ордонун тынымсыз жрп турган интригаларынан чарчаган, жеке бир ууч топтун мансаптык кызыкчылыктары чн карапайым элди койдой кыргынга салган, жалпы элдик тагдырды, келечекти ойлобогон кнмдк хандык жыргалдан кл калган Алымбек – тарыхый инсан катары толукшуп, жетилип турган чагында Чй аймагына келет. Максаты, – Чй жакшыларынын, бийлеринин “келечекте жалпы кыргыз улутун бириктирип, збзч туу ктрп, ттн булатып, бир мамлекет болсокпу” деген колнд уялаган оюна карата болгон алардын мамилесин алдыртан боолголоп, байкоо...

Дегеле, романда Алымбектин инсандык образы анын тарыхый ишмердигинен ажырагыс болуп жаратылганы кзг дароо урунат. Бул жагынан алганда, ал з доорунун залкар мамлекеттик ишмери, полководеци – аскербашчысы болгондугу талашсыз. Баса, анын аскербашчысы катары дагы чебер стратег экендиги таасын тастыкталган. Бул сапат Алымбек датка Кокон хандыгынын алысты кр албаган саясатынан улам, Ташкент члкмндг колониячыл-баскынчы падышалык Россиянын аскер кчтрн каршы кршмкч болуп, о жана сол кыргыздардан тмндгн чо аскердик кол курап алып, аларды бет алдынан тосуп чыкканы барып, ч кн бою бетме-бет турушуп, бири-бирине кол салбай, кайра артка тарткан эпизоддон айрыкча ачык крнгн. Кубаттуулугу жагынан такыр те келбеген (тз, алыска ок атуучу мылтыктар, замбиректер менен куралданган орус армиясына каршы, милтел мылтыгы да чанда болгон, жала найза, кылыч, союл сыяктуу курал-жарактар менен тосуп чыккан кыргыздар) эки кчтн бири-бирине кол салууга даабай, сырттан, алыстан гана сес крстшп, кайра эки жакка таркап кеткендиги далай жаш жигиттерди бейкн, мааниси жок бд лмг туш кылуучу ажалдан сактап калгандыгы айкын. Мунусу менен ал эгерде орустар баскынчылык кылбаса, кыргыздар кыргын согушту каалашпай тургандыгын, бардык маселелерди тынчтык жолу менен чечг ынтызар экендигин тастыктап кайткан. Бул чебер аскердик дипломатиянын з жемишин бергендигин кийинки окуялар, колониячыл-баскынчылык саясат кчгн кезде кыргыз эли Ташкент, Кокон аймактарына караганда орус падышалык армиясынын кыргынына кабылбагандыгы (айрым гана бир локалдык куралдуу кагылышуулар орун алгандыгына карабастан) далилдеп турбайбы. Ушул жерден бир ой келет. Албетте, тарых орустарда айтылмакчы, “не имеет сослагательного наклонения”, асыресе, эгерде орустардын колониялык саясаты ушунчалык тездик менен ишке ашпаганда. Балким, ким билет, кыргыздар байыркы Улуу Кыргыз Империясынан кийин тарыхта экинчи ирет з алдынча мамлекеттик атрибуттарга ээ боло алат беле? Алымбек сыяктуу элдин инсандардын эсегени дал ошол эмес беле?!

Дагы бир тарыхый кнч: Шералы-хан менен Алымбек датканын инсандык трагедиялары. Ал трагедия бийлик табияты менен байланышкан. Кокусунан гана, з чн дагы такыр ктлбгн жерден э жогорку хандык бийликке ээ болуп, такка олтуруп калган Шералы башка бирнн ордун ээлеп олтурган куурчак-марионеткадан айрымаланбай, ага айлана-чйрс тарабынан дагы дал ошондой мамиле жасалат. Жеке адам катары табигый жнкйлктн ажырабаган, “боорукер, тркй, чечкинсиз, ак кл, айкл” атка конгон Шералы бийлик этикасын, хан сарай эрежелерин билбегендиги мындай турсун, э эле тмнк рангадагы ордо адамдарына дагы катар те болгон тура албай, тез эле интригандардын колундагы убактылуу пайдаланылуучу куралга айланат. Ошонун натыйжасында, ар кандай карама-каршылашкан кчтрдн, ордо сарайындагы мурдатан эле тымызын жрп келген бийлик чн болгон крш ого бетер курч мнзг тт.

Клкд туруп алып, Шералы-хандын артындагы чыныгы бийлик ээси болгон Нзп-аталыктын ордодогу кризист абалдан чыгып, бийлик кубатын жана эл турмушун одоймун, кчт мамлекетке айлантамын деген аракеттери, ой-максаттары иштин мындай тт жршн каалабагандардын жана ордо казынасын талап, жеп-ичкенге кнгн, карапайым эллдин эсебинен жашашса дагы, ал тууралуу кымындай да ойлошпогон жана камырабаган, кнмдк “жыргал турмушту” гана артык кршп, эч нерсе згршн каалашпаган кчтрдн тоскоолдуктарына кабылып, анын каршылашкан душмандарынын саны кескин кбйшн алып келет. Акырында биротоло алардын алдамчылык туткунунда калган, тркй Шералы хандын мр басылган жарлык менен анын зн бийликке алып келген чыгаан, тере жана ар тараптуу инсандын башы алынат...

Алымбек датка дагы знн ой-мдс, иш стили, стратегиялык максаттары боюнча дал ошол злгн жипти улаган сыяктуу, Нзп аталыктын багытын уланткан инсан болгондуктан, анын тагдыры дагы эртедир-кечтир чо тоскоолдуктарга дуушар болуп, мр жана ишмердик жолунда далай жамандыктар, каршылашуулар болору табигый эле нгдй туюлат. Чынында эле, такыр башкача шартта жана башкача сюжеттик коллизиялардын натыйжасында болсо дагы, Алымбек датканы дагы дал ошол Нзп сыяктуу эле лм алдыда ктп турган!..

Э алгачкы ирет романда Мусулманкул аталыктын ордосунда Оштун беги – жаш мырза катары саясий аренага чыккан Алымбек тез эле хан ордосундагы таасирд, чечч кчтрдн бирине айланат. Ар кандай сыноо болуп калган ордо интригаларын басып тп, табиятынан жндм бар инсан, тарыхый сыноолор жолунда такшалган со, мамлекеттик ишмер, чо саясатчы дегээлине чейин сп жетет. Анын фигурасы жалпы элдик, ал тургай эл аралык масштабда жогору бааланып, алыскы келечекти кр бил менен масштабдуу ой жгрткн инсандын улуттук лидерлердин бирине айланышына алып келет. Эзелтен берки турмуш тастыктап келе жаткан дагы бир чындык жннд сз кылбай коюуга болбойт: дайыма жалпы агымга каршы жргн, кчт инсандын атаандаштары дагы, жеке каршылаштары дагы кп болот эмеспи. Анткени, ордону тере сазга айлантып бара жаткан, былык иштерди жасашкан бийлик ээлеринин айланасында дагы здр сыяктуу эле акылы тайыз, змчл жана дагы майда адамдар чогулушат. Албетте, бул алар чн абдан ыгайлуу шартты тзп бере алат. Ал эми Алымбек сыяктуу жр, з ой-максаттарын жзг ашыруу чн керек болсо эч кандай тоскоолдуктарга карабаган чечкиндлг ага каршы ачыктан-ачык дагы, кмск дагы душман болгон адамдардын санын ого бетер кбйт берет. Кан аккан суудан эле тглп турганы кнмш крншк айланса да, майда, з кызыкчылыгынан йд ктрл алышпаган, ар кандай кчтрдн колдорундагы куралдар гана болушкан адамдардын курмандыктары окурман чн ордо жашоосунун табигый мыйзамындай сезилип калса деле, Алымбек датканын ктсз лм романдагы э эле трагедиялуу кркм бийиктикке айланат. Окурман эриксизден ак менен каранын, чындык менен жалгандын тблк уланып келе жаткан кармашында чындык дагы бир жолу сынып, жеилг дуушар болгондугуна кнт...

Залкар жазуучунун чыгармачылыгына мнзд болгон дагы бир сапат: ал з каармандарын “о” жана “терс” деп примитивд трд экиге блбйт. Шарттуу трд гана “терс” каарман деп аталуучу персонаждардын образдары деле т дыкаттык менен срттлп, алардын инсандык бейнелериндеги жакшы жактары толук ачылып берилет. Буга мисал катары ошол эле Шералы хандын (ордо саясатына аралашканга чейинки жнкй адамдык сапаттары жана анын хан болгондон кийин дагы мурдатан калыптанып калган, жоголбогон адаттары) образын талдап крск болот. Ошол эле учурда, “о” каарман деп аталган тарыхый инсандардын адамдык сапаттарындагы айрым кемчилдиктерди дагы, ишмердигинде кетирген тигил же бул жаылыштыктарды дагы схемалуулуктан сырткары бере алат. Бул ттн алып караганда, орустун атактуу адабият таанууучусу Михаил Бахтиндин Федор Достоевскийдин ар бир каарманын “соцреализм” теориясынын алкагына салып, о жана терс деп кароого болбой турганын белгилегендей, э алгач адабияттагы ушул теориялык кубулушка карата “амбиваленттлк” деген терминди колдонгондугу эске келет да, Тлгн Касымбековдун чыгармаларына дагы ошол сыяктуу эле кеири масштабдуу, кндм рамкаларга сыйбай турган мамилелер аркылуу талдоо керектиги зарыл экендиги айгинеленет.

Бекназар – Абил бий деп бири бирине карама-каршы коюлуп, з ара душмандашкан антиподдордун да ар биринин “з чындыктары” бар. Ал чындык: Абил бий хан ордо бийлигинин жергиликт кл болуу менен бирге, анын кызыкчылыктарын коргоп, колдоп, ордо сзн сйлп гана тим болбостон, з элин керек болсо ордого кыйнап-сатуудан (бул сздн тздн-тз маанисинде алганда дагы дал ушундай! – буга хан тагасы Домбуну атып лтрд деген айып, жалаа жабылып жаткан Теирбердинин тууганынын эселек кызын хан ордого жибергенге далалат кылуусу эле ачык кб болуп турбайбы?!) дагы кайра тартпаган адам болсо, Бекназар карапайым калк катарынан чыккан, нукура элдик адам экендиги, з кызыкчылыгын элден блп карай албагандыгында камтылып турат. Ошондуктан, айрым ктрк стилдеги жаралган пассаждарды дагы патетикалык идеализациялоо катары кабыл алууга болбойт. Дагы бир баса белгилеп коюучу жагдай, – романдын бул толукталган вариантында бекназардын образына дагы бир катар олуттуу кошумча штрихтер киргизилген. Мурдагыдан айрымаланып, анын жеке инсандык бейнеси, жеке жашоосундагы трагедиясы – й-бллк бактысыздыгы таасын ачылган. Аялы узак убакыт бою катуу оорудан жапа тартып, эл катары кл ачып жр албаган бекназардын з атын жасалгалап жатып: “Бир жылда бир кл ачып коюу парздыр го” деп, аялын мажбурлап, элге алып чыккандыгы да, комуз менен коштоп, армандуу ырдаганы да ушундан улам болуп жатпайбы. Демек, бул кркм образга кошулган жаы боекторду анын баатырдыгына, элдик адам катары бааланган мнзн психологиялык пландан тередик берип турган, жеке инсан катары зн толук реализацилоого болгон умтулуу, жеке адамдык бактыга талпынуу далалаты сыяктуу баалоого болот. Башкача айтканда, кошумчаланган штрихтер кркм образдын дагы тередешине, анын жаы ракурстарынын ачылышына алып келген.

Романдын толукталып чыккан варианты жнндг ой-толгоолорубузду жыйынтыктап жатып, згч белгилеп кое турган бир жагдай бар. Жаы чыгармаларга карата адатта айтыла калчу, ар кандай дегээлдеги ой-пикирлер биринчи иретте здрнн кп трдлг, бири-биринен айрымаланган контрасттуулугу менен баалуу. Бирок, тарыхый темада жазылган кркм чыгарма жанрына келгенде (ал эми “Сынган кылыч” дал ошондой чыгарма), кээ бир учурларда примитивд дегээлден гана ой жгртлп: “ал окуя андай болгон эмес, ал факты андай эмес мындай” деген сыяктуу “тактоолор” орун алган учурлар кп кездешет. Бул такыр туура эмес мамиле. Анткени, кркм адабият табиятын жана мдмилдетин жеткире тшн албаган педант – майдачыл адамдардын гана ой-пикирлери ушундай дегээлде болорун адабият тарыхы эбак эле далилдеп койгон. Маселен, Лев Толстойдун “Согуш жана тынчтык” романында катышкан тарыхый инсандардын баарын эле автор (аларга замандаш болбогон жана ал согуш аяктагандан кийин дээрлик он беш жылдан кийин трлгн автор!) турмушта дал з кргнндй жана билгениндей кылып срттгн эмес, же, ошол эле примитивд “тактоочулардын” дегээлине тшп айта турган болсок: алардын артынан калбай, кргн-билгендерин жазып жрп, айткан сздрн, монологдорунан бери (ички ой жгртлрнн) билип алууга жетишкен эмес жана андай болушу дагы ммкн эмес. Жада калса, Кутузов баштаган Пьер Безухов, Андрей Болконский сыяктуу тарыхый жана ойдон чыгарылган кптгн инсандардын образдарын “архивдерден” дал зндй кылып, болгонун “болгондой” “кчрп” жазып чыккан эмес. Бийик кркмдкт жазылган, тарыхый темадагы кркм романда жазуучунун дараметине жараша бийик кркмдктг фантазия, чыгармачылык эрг дагы кошулат. Ошондуктан, андай кркм чыгармаларга тарыхый-документалдуу, очерк-макала стилиндеги жазылган чыгармаларга коюлуучу критерийлер менен кароого болбойт.

Жалпылап айтканда, мурда эле улуттук руханий-кркм казынабыздан туруктуу орун алган “Сынган кылыч” жаыдан толукталган вариантында мурдагыдан дагы тередетилип, кркмдг артып, кчт, кеири мазмуну менен кошо, мурдатан кмскд калып келген жаылыктарды камтый алгандыгы менен баалуу.

“Кургуз руху”,

7-октябрь, 23-октябрь 1998-жыл

АДАБИЙ СЫНДЫН ПАТРИАРХЫ

Замандаш залкар адабиятчы, адабият сынчысы Кеешбек Асаналиевдин азаркы адабият турмушунда ээлеп турган т чо, т таасирд, зн гана таандык орду бар экендиги талашсыз чындыкка айланган факт. ХХ кылымдын жыйырманчы жылдарында гана алгач тптл баштаган, жазма адабиятыбыз сыяктуу эле, жарым кылым ичинде дйнлк профессионалдык дегээлге ктрлп чыккан адабият таануу, адабий сын тармагындагы кайталангыс, сейрек фигура катары Кеешбек Асаналиевдин чыгармачылык басып ткн жолун чагылдырууда кнмш болгон жалпы критерийлерди (кайсыл темалардагы эмгектерди жазган, кандай дегээлде жазган, з алдына кандай максаттарды коюп, аларды канчалык дегээлде ишке ашыра алган? – деген сыяктуу) колдонуу аркялуу талдоо жргзп олтурбай эле, бул инсандын бткл жашоосу, мр толугу менен адабиятка арналгандыгын айтып койгонубуз алда канча туура да, калыстык да болор. Дал ошондуктан улам, адабиятчынын чыгармачылык принциптери да, профессионалдык категориялары, дайымкы колдонгон критерийлери дагы жеке ал чн згчлнгн мааниге ээ болуп, адабият менен жашап, анын бткл (конкретт бир авторлордун, же чыгармалардын эмес, – жалпы адабияттын!) му-кайгысын да, кубанычы-жеиштерин да жеке знн мрндг реалдуу факт катары кабылдап келгендигинде турат...

Кеешбек Асаналиевдин чыгармачылыгына мнзд башкы нерсе – эч качан бийликтин, идеологиянын, же кайсыл бир конъюнктуралык максаттардан улам убактылуу тзл калчу тар кызыкчылыктуу топтун курал-дубинкасына айланбай, жеке зн гана таандык кз карашты, з кркмдйн таанымын, з чындыгын тээ чыгармачылыгынын башатынан тартып, азыркы ансыз кыргыз адабият таануу, адабий сын илимин такыр элестетг ммкн болбой калган мезгилге чейин ырааттуу, туруктуу, маданияттуу трд жалпы адабий коомчулукка жарыялап, дал ошол з чн кнмдк табигый жашоо формасына айланган жол менен улуттук адабияттын нгшн такай орчундуу салым кошуп келе жаткандыгы.



Pages:     || 2 | 3 | 4 |
 



<
 
2013 www.disus.ru - «Бесплатная научная электронная библиотека»

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.
Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.