ОЖ 339:94 (574.5) (043.3) олжазба ыында

ОРЫНБАСАРОВА ГЛЖАН ЖАСЫМБЕТЫЗЫ

Отстік азастан мен Ресей арасындаы

сауда-экономикалы байланыстар тарихы

(ХІХ асырды соы - ХХ асырды басы)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін

дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Орал, 2009

Жмыс Отстік азастан педагогикалы университеті «Отырар» институтыны «лем тарихы» кафедрасында орындалды

ылыми жетекші: тарих ылымдарыны докторы,

профессор А.И.Исмаилов

Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,

профессор.Озанбай

тарих ылымдарыны кандидаты,

доцент Л.С.Динашева

Жетекші йым: Тараз мемлекеттік педагогикалы институты

Диссертация 2009 жылы 1 шілде кні саат 10.00-де М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті (090000, Орал аласы, Досты даылы, 162) жанындаы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялы Кеесті мжілісінде оралады.

Диссертациямен М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні ылыми кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2009 жылы 29 мамырда таратылды.

Диссертациялы Кеесті

алым хатшысы,

тарих ылымдарыны докторы Б.Г.Шинтимирова

КІРІСПЕ

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Отан тарихын зерттеуде ХІХ асырды соы - ХХ асырды басындаы аза оамыны леуметтік-экономикалы мселелерін анытау крделі ылыми баыт ретінде байалуда. Бл кезеде дала міріні дстрлі экономикасында нарыты атынас элементтері сезіліп, ауматы нерксіп пен лтты капитал іргетасы алыптаса бастады. Ксіпкерлікті негізі аланып, сауда-экономикалы атынастар дами тсті. Дл осындай оамны модернизациялы рекеттерге бейімделу мселелерін зерттеу азіргі тадаы елімізді нарыты экономикалы атынастар жйесіні дамуында зіндік маыздылыымен айындала тседі. Елбасы Н..Назарбаев айтандай: «згені дниетанымын, ндылытарды тануын сергек сезімталдыпен тсіну – аза болмысыны е бір аяулы асиеті. Мны зі, азіргідегідей арынды мір ахуалына бейімделе білуді ажеттілігі туындап отыран заманда айрыша мнді» [1, 30 б.]. оамды реформалауды рамдас блшегі ретінде леумет пен оны институттарыны жаа саяси-экономикалы жадайлара бейімделуі болып табылады. Осы орайда, бізді пікірімізше, ХІХ асырды соы - ХХ асырды басындаы аза оамыны нарыты атынас пен капиталистік жадайа бейімделуіні тарихи тжірибесін ылыми зерттеу, ой елегінен ткізу ажет ететіні айын.

ХІХ асырды соы - ХХ асырды басындаы Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстар тарихы з алдына блек ылыми таырып. Мнда лке ауыл-айматарыны шаруашылы трмысы мен леуметтік бет-бейнесін анытай отырып, жаа згерістерді андай ыпалмен орын аланын, андай трде дамыанын, нары пен капиталистік арым-атынас жергілікті халы шін аншалыты мн-маыза ие боланын Отан тарихында крсете білуіміз керек.

Жалпы аланда, зерттеу таырыбыны зектілігі патша кіметіні азастанда жргізген экономикалы реформасыны тарихи тжірибесіне сйене отырып, отстік ірдегі сауда-экономикалы арым-атынастар тарихын зерттеп-зерделеп, оны оамда одан рі олдану. Сонымен бірге, ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстар тарихын зерттеуде жекелеген ауматарды ерекшелігін анытау болып табылады.

Таырыпты зерттелу дегейі. Зерттеу жмысында ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды даму тарихына талдау жасалынды. Мселеге атысты зерттеулерді 1917 жылы азан ткерісіне дейінгі, кеестік кезедегі жне туелсіз азастан жадайындаы ылыми ебектер топтамасы негізінде арастырылды. Бл мселеде, алдымен ткерсіке дейінгі орыс зерттеушілеріні ебектеріні маыздылыын атап туге болады.

азастан даласы арылы Ресейді Орта Азия елдерімен жргізіліп отыран экономикалы байланыстары туралы мліметтер П.И.Небольсин, Г.Н.Потанин [2] ебектерінде келтіріледі. Онда Ресей империясыны Орта Азия хандытарымен жне одан тыс жатан шыыс елдерімен сауда байланыстары зерттелді. Бл ебектер бгінгі тада да нды екендігі айын.

Ресей империясыны, Тркістан лкесіндегі Сырдария облысыны ататы зерттеушісі жне облысты статисті, бірнеше ебекті жазбагері Е.Т.Смирнов [3] Сырдария облысыны экономикалы даму тарихын зерделеген. Ол Отстік азастан облысымен Ресейді жргізген сауда-сатты баыттары, ндіріс саласыны алыптасуын арастырады. Ал «Тркістан ведомості» газетіні бас редакторы Н.И.Маев [4] Сырдария облысындаы кпестер, нерксіпшілер, саудагерлер мен олнершілер жайында, сонымен бірге ауыл шаруашылы саласыны дамуына зіндік зерттеулер жргізген. Патша кіметі йымдастыран крмелер жайында нды малмат беріп, жергілікті халытар туралы маалалар жазан.

ХХ асырды басындаы Жетісу мен Сырдария облыстарындаы жер игеру мен мал шаруашылыына байланысты деректер П.П.Румянцевті [5] ебегінде крініс тапан. Жазбагер Отстік азастан іріндегі халыты кшпелі мал шаруашылыымен салыстыранда отырышы егін шаруашылыымен шылдананын зерттей келіп, оны лке экономикасын ктерудегі ролін талдайды.

ХХ асырды басындаы Сырдария облысыны Шымкент уезіндегі азатар мен орыс трындарыны шаруашылыты жргізуді бюджеттік талдамасы «Хозяйственный быт киргизского, сартовского и русского населения юго-восточной части Чимкентского уезда Сыр-дарьинской области» жинаында арастырылып, оны леуметтік-экономикалы міріне байланысты мселелерді ктереді. Ал А.И.Добросмыслов жне В.И.Масальский [6] ебектерін Тркістан лкесіндегі сауда-экономикалы орталытарыны пайда болуы, орыс сауда капиталыны шоырлануы, завод-фабрика саласыны дамуы, сонымен бірге мндаы ішкі жне сырты сауда-саттыты мн-жайы жан-жаты баяндалан.

азаты дстрлі шаруашылыын зерттеуде халымызды зиялылары – Ш.Ш.Улиханов,.Н.Бкейханов, Т.Рыслов, С.Д.Асфендияров, П.П.Иванов, А.Ф.Рязанов [7] ебектері маызды роль атарады. Олар з туындыларында Ресейлік кіметті кімшілік жне экономикалы саясатындаы отаршылыты, аза леуметіндегі реформаа байланысты згерістерді, аза халыны тарихындаы мал шаруашылыыны орны мен ролін айындап, оны тарихи алыптасан шаруа жне дала трындарыны дстрлі ксібі ретінде арастырады.

ХХ асырды 50-жылдарынан бастап отанды тарихнамада жатты материалдарды жйелеу мен жаа ылыми ізденістерді баыты анытала бастады. ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы азастандаы сауданы дамуы мен патша кіметіні аржы саясаты ресейлік капитализмні ке етек жая бастауымен тыыз байланысты болды. Осы тста И.Ф.Гиндин [8] лкені мемлекеттік аржыландырудаы аза лтты капиталыны ауымын анытайды. Е.Б.Бекмаханов, П.Г.Галузо жне Б.С.Слейменов [9] ебектерінде азастандаы сауда-сатты пен аржы саясаты, аза ауылындаы аграрлы мселе, тауарлы аша таралымы жне лкедегі алашы капиталистік атынастар, аза оамыны шаруашылыындаы ксіпкерлік бастауларды айындау мселелеріне сипаттама беріледі.

Ал Т.К.Литвинова, С.А.Сндетов, Ц.Л.Фридман, Н.Г.Апполова жне С.Е.Толыбековты [10] монографиялы ебектері ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы азастанны экономикалы дамуына арналан зерттемелер ретінде жары крген.

Дстрлі аза шаруашылыындаы сауда мселесін зерттеген Т.К.Литвинованы ебегінде лтты сауда капитализміні алыптасу мселесі, сауда-саттыты мн-жайы, трі, сауда буржуазиясыны пайда болуы арастырылады. С.А.Сндетовты ебегі ХІХ асырды соындаы жргізілген сауда-сатты аза оамындаы натуралды шаруашылыты ыдырауына ыпал еткенін длелдейді. Патша кіметіні жргізіп отыран саясатыны негізінде аза даласына аша атынастары еніп, траты сауданы алыптасанын айта отырып, аза кпестеріні шет ел фирмаларымен байланыстарын анытайды. Ал Ц.Л.Фридман осы кезедегі аза оамындаы несие жйесі мен банк капитализміні алыптасу механизмін зерттейді. Жазбагер Н.Г.Апполова Ресейді азастанмен экономикалы жне саяси арым-атынастарын шаруашылы негізде тыыз байланыстырса, С.Е.Толыбеков з кезегінде азаты дстрлі мал шаруашылыын ркендету мселесін ала тартады.

азастан мен Орта Азияны Ресеймен тауарлы-капиталистік атынастарды пайда болуы М.К.Рожкованы [11] ебегінен крініс табады.

азастанны отстігіндегі патша кіметіні отарлау саясаты мен аграрлы атынастарды дамуы П.Г.Галузо [12] ебегінде кптеген жатты жне статистикалы материалдар негізінде арастырылады.

азастанны Ресей рамына осылуы нтижесіндегі аза оамындаы леуметтік-экономикалы жадайды згерістерге шырауы отанды тарихшыларды тарапынан зіндік баасын алан. Бл мселе кеестік жне шет ел тарихшылары назарында да трды. Осы тста Ресей империясыны отарланан айматарда орыс кпестері шін тиімді жадайды алыптастыру арылы экономикалы саясатты іске асыру мселесі Н.А.Халфинні ебегінде арастырылса, Г.Чуланов, И.Д.Ковальченко, Л.В.Милов, П.А.Хромов [13] монографиялары лкедегі нерксіп саласын игеру, сауда рыногыны алыптасуы жайында мліметтер береді. Мнда ХХ асырды басындаы жалпыресейлік аграрлы рынокты пайда болуын сараптай келе, жергілікті нарыты даму тенденциялары аныталан.

ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы аза даласында орын алан жалпы згерістер, соны ішінде леуметтік жне шаруашылы жадайлар жайлы демограф-алымдарды зерттеулері зіндік роль атарады. Н.Е.Бекмаханова, Ф.Н.Базанова, Н.В.Алексеенко [14] ебектерінде статистикалы мол мліметтерді негізінде азастан, соны ішінде отстік ір халытарыны рылымды згерістеріне сипаттама берілген. азатарды дстрлі шаруашылытан нарыа арай тудегі эволюциясы мен экономикасындаы шаруашылы жргізуді жаа лгісін дамыту мселелері сз етіледі.

Кеестік тарихнамада Ресейді Орта Азия жне ытаймен экономикалы байланыстарындаы халыаралы сауда транзиттік жолындаы азастанды даланы атаратын ызметі мен оны перспективалы баыттары анытала бастайды. Осы орайда С.М.Мадуанов, Н.Хамиев [15] ебектерінде ХІХ асырды соындаы азастанны отстік іріндегі отырышы жне кшпелі халытарыны Орта Азия алаларымен зара сауда арым-атынастары зерттеледі. Ал Ресейді аза даласы арылы Орта Азиямен сауда-экономикалы байланыстарыны даму тарихы туралы мліметтер А.Я.Соколов [16] ебегінде сз етіледі.

ХХ асырды 90 жылдары азастанны туелсіздікке ол жеткізуі тл тарихымызды жааша зерттелуіне соны серпіліс келіп, ты мраатты деректер арылы тарихымызды «атадатар» беттері айындала тсті. Отанды тарих ылымы дамуыны басты баытын айындаан академик М..озыбаев зерттеуді маызды таырыптарыны бірі «леуметтік-мдени байланыс проблемалары, отарлау кезеі жадайындаы сырты кшке бейімделу жолдары жне кшпелі оамны дстрлі элитасы ерекшеліктерін» [17, с. 25] ала тартты.

Отстік азастан іріні сауда-экономикалы жадайына байланысты А.И.Исмаилов, С.Ж.Жолдасов, Л.Лукзен мен С.Н.Маринич ебектерін атап туге болады. Соларды ішінде А.И.Исмаилов [18], С.Ж.Жолдасов [19] ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы улиеата, Сайрам, Ташкент, Шымкент, Тркістан, Амешіт іріндегі сауда-саттыты жргізілуін, Ресеймен экономикалы байланысты артуын, нерксіп пен ауыл шаруашылыыны дамуын біршама зерттейді.

Шымкент уезіндегі ауыл шаруашылыы мен нерксіп саласыны дамуына, базарларды йымдастырылуына байланысты Л.Лукзен мен С.Н.Маринич [20] И.Гейерді, В.В.Заорская мен К.А.Александерді талдауларын натылап, ылыми трде тжырымдама жасайды.

ХVІІІ-ХІХ асырларда Ресейді трлі алаларында буржуазиялы-демократиялы жне революциялы баыттарда шыып тран «Современник», «Отечественные записки», «Вестник Европы» жне «Русский Вестник» басылымдарында шет айматар, оны ішінде азастан туралы да жарияланан материалдара.Алдабергенов [21] з ебегінде талдау жасайды. Жазбагер патша кіметіні азастанды отарлау саясатыны баыт-бадарын анытап, оны зіндік зардаптарын крсетеді. Соны ішінде ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан лкесіні Ресеймен сауда-экономикалы байланыстарын зерттейді.

Соы жылдардаы ылыми ебектерде Жетісу облысыны тарихы мен этнографиясы жнінде нды апараттар берілген. Бл апараттар арылы кшпелі аза халыны санды крсеткіштерін, ХІХ асырды соындаы Жетісу болыстарындаы ыстатар мен жайлауларды ерекшеліктері мен мн-мазмнын айын натылауа болады. Сонымен бірге бл жатты мліметтер Келес алабы мен Арал ірі, Жетісу аудандарындаы азатарды р трлі леуметтік топтарыны трмыс-тіршілігі, шаруашылы мірі жне сауда-сатты атынастары жнінде бдан брын жинаталан материалдара осымша Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-сатты жне экономикалы байланыстары жнінде натылы деректер береді [22,с. 47-48].

Зерттеу жмысыны келесі топтамасын, нысанаа алан таырыпты зерттелу дегейіне байланысты тмендегі диссертациялы ебектер райды. ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы патша кіметіні экономикалы жйесіндегі отарланан азастанны леуметтік-экономикалы дамуын зерттеуде..ожаов, С.Н.Наумов, Э.Е.лжанова, М.К.Тлекова, З.С.Тобергеноваларды [23] диссертациялы жмыстары лке тарихыны зерттеу жмысымыза байланысты беймлім тстарын одан рі тередете тсті. Ал еліміздегі ксіпкерлікті даму тарихы Л.Н.Нрслтанова, К.Ж.Абиловты [24] ебектерінен крініс тапты.

Осы орайда азастанны отстік аумаына Ресей капиталы мен сауда-саттыты енуі ауматы нарыты мегеру мен отырышылыа ту жніндегі зерттеулер соы жылдара дейін кешенді трде жргізілген жо. Бл мселе тек кейбір ебектерде Орта Азияны экономикасы мен сауда-саттыын зерттеу негізінде ана ішінара айтылады.

Диссертациялы жмысты ендігі зерттелу дегейіні топтамасын шетелдік басылымдар райды. аза оамыны нарыты атынастара бейімделуіні тарихнамасы алашы кезекте ресейлік ебектерде крініс тапты. Нарыты шаруашылыты дамуы, алыс-беріс, сауда жне банк жйесіні алыптасуы туралы біршама шетел басылымдары бар. лыбританияны, АШ-ты, Францияны алымдары талдау жасаан маалалар жинаында Орта Азияны Ресей рамына туі жергілікті халы пен патшалы Ресей арасындаы мгілік шігуді пайда боланын крсете отырып, бл саясатты нтижелі боланына сенімсіздікпен араан.

Американды тарихшылар патша кіметіні Ресейді орталы аудандары мен Сібірден азастан мен Орта Азияа шаруаларды кші-он себептері негізіндегі оныс аудару саясатына байланысты мселені назардан тыс алдырмады. Оларды тжырымдауы бойынша бл саясатты шыу себебіне орыс шаруаларына жерді жетіспеуі ыпал етті деп крсетеді [25, с. 18].

орыта келгенде, таырыпа атысты арнайы зерттеуді жотыы, мселені біратар маызды жйттеріні сараланбауы ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстар тарихын одан рі жан-жаты зерделеу ажеттігін крсетеді.

Зерттеуді масаттары мен міндеттері: ылыми зерттеуді басты масаты – ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы жаа капиталистік жадайдаы Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы арым-атынастар тарихын саралау болып табылады. Осы масата жету шін мына тмендегі міндеттерді орындау кзделді:

- Дстрлі аза шаруашылыы бейімделуіні саяси жне леуметтік-экономикалы факторларын, сонымен атар ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастандаы кімшілік жне жер реформасы, шаруашылы-экономикалы рекеттерді тарихын анытау;

- ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы азатарды дстрлі мал шаруашылыын дамыту жадайына, басты факторларына талдау жасап, азастанны отстік іріндегі мал шаруашылыына бейімделуіні ауматы жне хронологиялы жйттерін сараптау;

- Зерттеу кезеіндегі Отстік азастан ірі экономикасындаы жаа тенденцияларды айындау. Осы згерістерге Ресей капиталыны серін зерттеу;

- Отстік азастан іріндегі сауда-саттыты орны мен ролін анытау. Жалпы азастанды экономикамен байланысын крсету;

- Отстік азастанны ірі мен Ресей арасындаы экономикалы байланыстарды дамыту ерекшеліктеріне сараптама жасау;

- Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы аржы жне нерксіптік арым-атынастарды дамуына патша кіметіні аржы-несие саясатыны серін жан-жаты зерттеу.

Зерттеу жмысыны мерзімдік шебері – ХІХ асырды соы мен 1917 жылы азан ткерісіне дейінгі кезеді амтиды. Осы жарты асырдан астам уаытта Тркістан генерал-губернаторлыына арасты екі облыс - Жетісу мен Сырдарияны Ресей империясыны зге айматарымен, барлы жаынан жоары дамыан астаналары – Петербург пен Москва, сонымен атар интенсивті дамыан нерксіп жне аржы орталытары – Орал мен Волга жаалауы шекаралас губерниялармен сауда-экономикалы, скери-саяси, мдени-аарту салаларын кеінен дамытуа баытталан тарихи процесстерді байауа болады.

Зерттеуді мерзімдік шеберін ш кезеге блуге болады. Біріншіден, ресейлік сауда-нерксіп капиталы Орта Азия мен азастанны отстік ірі нарыына бастапы адам жасады. Екіншіден, отарланан лке Ресей империясыны жедел арынмен дамыан тоыма жне тау-кен нерксбіні шикізат кзіне айналды. шіншіден, жергілікті мал шаруашылыы жне егіншілік німдері мен фабрика-завод німдеріні траты трде тауар алмасуы отар лке мен метрополияны арасындаы маызды экономикалы байланысты алыптастыра тсті.

Зерттеу жмысыны методологиялы жне теориялы негізі. Зерттеуді дістемелік негізіне жйелік баыт, сондай-а тарихилы пен натылы принциптері тадалан. Бл жайт ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы аза-орыс сауда-экономикалы арым-атынасты дамуын, баса да леуметтік-экономикалы жне саяси оиалармен зара байланыс пен бірлікте арастыруа ммкіндік береді.

Зерттеу жмысында сонымен атар жалпы ылымды дістер: сараптама, талдау, салыстыру, жинатау, статистикалы жинатау жне арнайы тарихи дістерден: проблемалы – хронологиялы, салыстырмалы – тарихи, ккейкестілік пен кезеге блу дістері олданылан. Деректермен жмыс жргізу барысындаы басты діс салыстырмалы сын сараптама болып табылады.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды (ХІХ асырды соы - ХХ асырды басы) даму мселесі капиталистік баытта даму трысынан беріледі. Оны стіне лкені кшпенді халыны шаруашылыыны дамуы кешенді трде крсетілген. Бл жайт азастанны Ресей империясымен сауда-экономикалы байланыстар жйесіндегі орны мен ролін айындауа ммкіндік жасайды.

Зерттеуді ылыми жаалыы брын жарияланбаан мраатты жаттар мен жаа тарихи деректер ендірумен де айшытала тседі. Диссертациялы жмысты мазмнында мына тмендегі сынып отыран ылыми жаалыы райды:

- Ізденіс барысында зерттелініп отыран мселелерге, амтылан сратара кеес заманындаыдай тапты немесе саяси идеологиялы кзарас трысынан емес, жааша, лтты ттасты жне азаматты-гуманистік трыдан баа берілген, бгінгі кзарас арылы талданан;

- аза халыны дстрлі мал шаруашылыыны дала оамындаы нарыты атынастара негізделіп Евразия аймаындаы жаа экономикалы дамуа маызды роль атараны ерекше крсетілген;

- ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан лкесіндегі дстрлі шаруашылыты дамуындаы ерекшеліктері зерттелген;

- Отстік азастан лкесіндегі жер игеру жне ауыл шаруашылы німдеріні нарыа енуі зерттелген;

- азастанны отстік іріндегі аржы-экономикалы атынастарды р трлі салада, соны ішінде тауарлы мал шаруашылыы мен ксіпкерлікті дамуы жан-жаты аныталан;

- аза оамыны капиталистік жадайа бейімделуіндегі сауда-сатты, аржы-несиелік, нерксіптік арым-атынастарды алатын орны мен ролі елді отстік лкесіні тарихымен толытырылады.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар:

- ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан іріндегі кімшілік-жер реформасы бір жаынан сырты жадайа байланысты дстрлі аза шаруашылыыны ызметін тежесе, екіншіден ол жаа экономикалы былыстарды, соны ішінде жер атынастарыны таралуына ыпал етіп, нары жадайындаы дстрлі аза шаруашылыыны дамуына ыпал етті.

- ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басында отстік лкедегі мал шаруашылыы аза оамыны дстрлі экономикасыны негізі болып ана оймай, сонымен атар нарыты жадайа бейімделген, дамыан лтты нарыты экономиканы шаруашылы негіздегі кемелді кшіне айналды.

- ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басында Отстік азастан ірінде нарыты мал шаруашылыы алыптасып, елімізді экономикасында ана емес, сондай-а ішкі жне сырты нарыты байланыстарда маызды орын алды.

- Отстік азастан ірі экономикасында шаруашылы, экономикалы ызметті жаа трлері – егіншілік, ауматы фабрика жне заводтарында жмыс жргізу, ксіпкерлік ызмет басты роль атарды.

- аза оамыны нарыты атынастара бейімделуіні басты кріністеріні бірі – ксіпкерлік ызметті алыптасып, кеінен таралуы еді. Тауарлы мал шаруашылыыны, егіншілік мдениетті таралуы, ауматаы нерксіпті мегеруге атысу, ксіпкерлік пен сауда-саттыты сан алуан трлеріні дамуы Отстік азастан ірінде отаршылды жадайды иын-ыстау кезеіне арамастан, аза оамыны нарыты атынастара шынайы бейімделе тскенін крсетеді.

Таырыпты деректік негізі. Диссертациялы зерттеу жмысында тарихи ебектерде белгілі жне жарияланбаан жазбаша деректер мен мраат жаттары райды. Атап айтанда, азастан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мраатында саталан кеестік дуірге дейінгі орлар бойынша патша кіметіні кімшілік басару мекемелеріні іс-ааздары, абылданан шешімдері жне т.б. жаттары. Бл деректер ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды алыптасу тарихыны сан илы жолдарын, ерекшеліктерін саралап зерттеуге ммкіндік берді. Ретімен келетін болса: 64 ор – Дала генерал-губернаторлыыны кесесі; 44 ор – Жетісу облысты ішкі істер министрлігіні басармасы; 119 ор – Тркістан уездік басармасы; 439 ор – кпес-ксіпкерлер Иванов пен Савинковты Шымкенттегі Сантонин заводы; 41 ор – Верный уездік басармасы; 146 ор - улиеата уездік басармасы; 239 ор – Мемлекеттік банкті Верный блімшесі; 48 ор – Верный алалы басармасы; 10 ор – Дала губернаторлыыны солтстік таулы айма инженері; 172 ор – Верный уездік азыналыы; 300 ор – аржы министрлігіні Тркістан лкесіндегі Жетісу жне Закаспий облыстарындаы акциздік алым басармасыны 3-ші айматы баылаушысы; 34 ор – Сырдария облысы Шымкент уезіні мемлекеттік млік мегерушісі; 781 ор - скери министрлікті Тркістан аласындаы Шымкент уездік бастыыны аа кмекшісі кесесі; 306 ор – Жетісудаы Русско-Азиатский Банкті Верный блімшесі.

Кптеген деректер збекстан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мраатынан алынды: 1 ор – Тркістан генерал-губернаторлыыны кесесі; 17 ор – Сырдария облысыны басармасы; 269 ор – Сырдария облысты статистикалы комитеті; 7 ор – Тркістан лкесіні жер игеру жне мемлекеттік млік басармасы; 469 ор – Ташкенттік жрмекелік комитет жаттары арастырылып зерттелді.

Мраатта лтты біріктіруге дейін Сырдария мен Жетісу облыстарына арасты азастан территориясыны біраз блігіні енуіне байланысты Тркістан тарихы жнінде жаттар саталынан.

Тркістан генерал-губернаторыны кесесі, губернаторлыты жанындаы дипломатиялы шенеунік, Бхарадаы Ресейді саяси агентігі орларында Ресейді Батыс ытай, Ауаныстан, Иран, Хиуа, Бхарамен жргізген дипломатиялы жне экономикалы байланыстар тарихы жайлы жаттар Отстік азастан лкесіндегі сауда-саттыты дамуына ыпалын крсетеді.

збекстан Республикасы Орталы Мемлекеттік мраатыны №1 орында лкедегі йым жне ксіпорындар, шаруашылы-экономикалы мекемелер туралы жаттара мол. Онда Тркістан лкесіні жне Сырдария мен Жетісу облыстарыны аржы-экономикалы дамуыны жай-кйі крініс тапан. Тркістан лкесіні жер игеру жне мемлекеттік меншік басармасы, сауда-нерксіп серіктестіктеріні мата німдерін жинау жне деу, сатып алу, Ресейге жеткізу жніндегі ор жаттарында Отстік азастан лкесіндегі мата егісіні клемі мен німі туралы, тау-кен орындарыны шаруашылыы, нерксіп йымдары мен темір жол рылысыны тарихы, дамуы жайындаы мліметтер жинаталан.

Тркістан лкесіні мдени мірі жніндегі мліметтер оу жне мдени-аарту мекемелері, ылыми оамдар орларында крініс тапан. Ондаы жаттар Орта Азия халытары мдениетіні дамуы жнінде малмат береді. Мраат орларында ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басында йымдастырылып, жргізілген ылыми зерттеулер мен экспедицияларды жазбалары мен есептері саталан. Ресейді географиялы оамы Тркістан бліміні атаран жмыстары, Тркістан кітапханасы мен мражайды, археологиялы азба жмыстары мен кне ескерткіштерді орау жнінде, ылыми оамны жргізген мжілістерінде жасалан баяндамалар мен олжазбалар, алымдарды хаттары сатаулы тр. Бл жаттар Отстік азастан лкесіне атысты нды мліметтер береді.

Диссертациялы зерттеу жмысында пайдаланан деректерді мн-маынасына арай бес топа блуге болады: 1) ыты мндегі деректер; 2) ресми іс-жргізу жаттары; 3) статистиалы мліметтер; 4) мерзімді басылымдар; 5) жеке мндегі жаттар (мемуарлар, естеліктер, кнделіктер).

Жалпы аланда, осы зерттеу жмысын жазу барысында пайдаланан деректер кешені аиаттара мол апараттардан трады. ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан лкесі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды даму рдісіне толыанды дегейде арастыруа осындай мліметтер ммкіндік берді.

Зерттеу жмысыны тжірибелік маызы жне сыннан туі. Диссертация Отстік азастан іріндегі сауда-сатты пен нерксіпті алыптасуы мен оны дамуын зерттеуге з лесін осады деп есептейміз. арастырылып отыран ылыми проблемалар бгінгі туелсіз азастанны алдында тран тжірибелік міндеттерді шешуге тікелей байланысты. ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстар дамуыны тарихи тжірибесін сараптау мен жинатау азастанны ХХ асырды 90-шы жылдары мен ХХІ асырды басындаы экономикалы дамуын зерделеу шін аса ажет. Мндай тарихи тжірибе азастанны Отстік облыстарындаы экономикалы салаларды леуметтік-экономикалы даму модернизациясы мен диверсификациясыны мемлекеттік бадарламасын жасау кезінде пайдалануа болады.

Барлы материалдар мен жаттар, соны ішінде мраат мекемелеріні орларынан алынан апараттар да, ауматаы экономика мен сауда-сатты саласындаы азастан-Ресей арым-атынасыны санды крсеткіштері жніндегі статистикалы мліметтер ХІХ асырды соындаы азастан Республикасы тарихыны беттерін толытыра тседі.

Диссертация материалдары азастан тарихы жнінде жмыс жазу кезінде, жоары оу орындарындаы «тарих» мамандытары мен «азастанны экономикалы тарихы» курсы бойынша дріс алатын студенттер шін оулытар, оу ралдарын, лекциялар курсы мен семинарлы сабатар дайындау барысында пайдалануына болады.

Диссертация М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні азастан Республикасы тарихы кафедрасында талыланып, орауа сынылды. Диссертацияны негізгі мазмны мен тжырымдары азастан Республикасы Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті тізіміндегі басылымдарда жарияланан 3 маала трінде кпшілік назарына сынылады. Сонымен бірге, 5 маала Алматы, Шымкент, Ккшетау алаларында ткен халыаралы, республикалы ылыми-тжірибелік конференцияларды жинатарында жары крді.

Диссертацияны рылымы. Диссертациялы жмыс кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан, пайдаланан дебиеттер тізімі мен осымшалардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Кіріспе блімінде зертттеу жмысыны зектілігі негізделіп, таырыпты зерттелу дегейі сипатталылады. Зерттеу жмысыны масат-міндеттері, деректік негізі, мерзімдік шебері, ылыми жаалыы, орауа сынылатын тжырымдар мен тжірибелік маызы айындалады.

«Отстік азастан мен Ресей арасындаы экономикалы байланыстарды алышарттары (ХІХ асырды соы - ХХ асырды басы)» деп аталатын бірінші тарауда азастанны Ресейге осылуы толы аяталан со, Ресей империясыны отстік шептегі шекарасыны аумаын айтарлытай кеейтіп ана оймастан ондаы леуметтік-экономикалы жадайа жаа згерістер енгізіп, айта-ру міндеттерін ала ойан іс-шаралары талданады.

Патша кіметіні 1867 жылы шілде айында бекіткен «Жетісу мен Сырдария облыстарын басару жніндегі уаытша ережеге» сйкес Сырдария облысыны рамына жеті уезд - улиеата, азалы, аратбе, Перовск, Черняев, Тркістан жне Ходжент енді. 1867 жылдан бастап кімшілік орталыы – Ташкент аласы болып саналатын Тркістан генерал-губернаторлыына арасты Сырдария облысыны уездік аласы Шымкент болды.

Ал 1867 жылы Верный бекінісі ала мртебесін алып, Жетісу облысыны кімшілік басару орталыы болды. Сйтіп, облыс алты уезге: Верный, Жаркент, Ыстыкл, апал, Сергиополь, Тома болып блінді. Жетісу облысыны бірінші губернаторы рі казак скерлеріні наказной атаманы генерал Г.А.Колпаковский болды.

Сырдария жне Жетісу облыстарын з рамына алан Тркістан генерал-губернаторлыын ру жнінде за абылданан со, лкені генерал-губернаторы болып патшаны аблетті кімгерлеріні бірі генерал-адъютант К.П. фон Кауфман таайындалды.

К.П.Кауфман патша тарапынан Орта Азиядаы саяси жне сауда-сатты істерін шешуде лкен кілеттілік алады. Тркістан лкесі Орынбор билігінен шыып, Орта Азияа байланысты барлы саясат Ташкент аласында орналасан лке бастыыны олына шоырланды. лкені тиімді басару шін К.П.Кауфман бірнеше комиссия рып, оларды мшелері ажетті млімет жинау масатында алалар мен ауыл - айматара жіберіліп отырды.

Тркістан лкесіні экономикалы жадайын дамытуда сауда жне нерксіп саласын адаалап отыру шін 1872 жылы ыркйек айында аржы Министрлігі Агентіні арнайы нсауын дайындайды. Бл нсау жеті блімнен трды. аржы Министрлігіні Тркістан лкесіндегі Агенті нсауыны 1-ші блімінде оны траты баылау орталыы ретінде Ташкент аласы белгіленіп, оны орындап іске асыруда бкіл Тркістан лкесіне таратылады [26, 4 п.].

Патшалы самодержавие отарлау саясатыны здері шін тиімді де, тындырымды тсілдерін ойластырып, жзеге асыра бастады. Нтижесінде патша кіметі Отстік азастан территориясы арылы Орта Азияа баратын жол атынасын жасарту, яни темір жол салу идеясын іске асыруа кірісе бастайды. Осыан орай «Вестник Европы» журналыны бетінде «Орта Азия темір жолы туралы екі кітапша» деген маала жарияланып, онда Орта Азиядаы Орынбор жне Екатеринбург баытындаы темір жолдарын зара салыстырып, Сахарада жаа жолдар салу негіздерін іздеп, Орынбор мен Ташкент аралыында тура темір жол салу туралы сыныс енгізіледі [21, 8 б.]. рине бл жасалынып отыран сыныс Ресей нерксібін арзан шикізат кздерімен амтамасыз етуде, сіресе мата жне мал шаруашылыы німдеріні, бан дейін шетелден тасымалданатын шикізатты ыыстыруы жне Орынборды сауда, кімшілік, скери, саяси жне экономикалы атынасыны дегейін ктеру болды.

Тркістан генерал-губернаторлыыны рылуы реформаланан Ресей нерксібіні, тоымашылыты одан рі интенсивті дамыан кезеімен тспа-тс келді. сіресе, 1860-1890 жылдары жіп иіру ндірісіні клемі 3 есеге жуы, тоымашылы 6,5, ал шет елден тоыма нерксібі шін келінетін шикізат клемі 14 есе сті [16, с. 59].

Тоымашылы нерксібіне байланысты орыс сауда-нерксіптік ортасы лемдік нарыа деген туелділікті жоюа мтылып, кіметтен Орта Азия шикізат базасын игеруді кздеді. Алдыы атарлы капиталистік елдерде монополистік капиталды кн санап ныая тсуі барлы елдерді, соны ішінде Ресейді экономикалы жне саяси міріне ыпал ете бастады. Экономикалы жне саяси ажеттілік патша кіметін з шикізатын ндіруге, жалпы аланда орыс ксіпкерлері мен саудагерлеріні мддесін орауа итермеледі. Бл ажеттілік патша кіметін орыс капиталы станымыны Орта Азияда, соны ішінде біз арастырып отыран Отстік азастанда одан рі ныаюына себепші болды.

Патша кіметі орыс сауда-нерксіп ортасыны мддесін орай отырып, тіпті орыс скерлеріні Орта Азияа тередей енуі кезеінде де ондаы сауда-саттыты олдау саясатын станды. Сонау 1859 жылды зінде империя аумаындаы жерлерге жібек мата, мата мен жнді тасымалдауа баж салыынсыз жргізуіне рсат етілді. 1865 жылы бл за талаптары Батыс ытайдан келінетін шикізаттара да атысты болды

ХІХ асырды соында сауда атынас жолына керуендер озалысы басты роль атарды. Керуендерді жол жру сапарлары кезінде орын алан кейбір иындытара арамастан, жалпы аланда, далалы айматардаы сауда-сатты мселесі едуір жасаран болатын. Бл жайлы тарихи деректер мен жергілікті орындардан жеткен хабарламардан малмат алуа болады. ХІХ асырды 50-жылдарды ортасында П.Небольсин патша кіметі ызметіні нтижесінде, Бхараа баратын жолдаы далалы айматарда бл кезеде "млгіген тынышты" орнап, соны салдарынан керуендерді кзету ажеттілігі кн тртібінен алынып, керуендерді жол жру сапары ауіпсіз екенін де атап теді. [11, с. 78].

ХІХ асырды соында азатармен негізінен орыс лтынан шыан кпестері сауда-сатты жасаан. Демек, 60-жылдарды екінші жартысында Отстік азастан іріндегі сауда-сатты орынборлы шекаралы кпестерді оластында болан деп ны сеніммен айтуа болады. Ал орталы Ресейлік кпестер сауда-саттыа аз млшерде араласты. Алайда оларды ірі капитал иесі екенін мытпауымыз керек, себебі Ресей капиталистеріні арасында лкедегі ірі нерксіп орныны иелері М.А.Хлудов, И.И.Первушин, Н.И.Иванов жне сауда-саттыты жргізіп отыран саудагер-миллионерлер аайынды Хусаиновтар мен В.Юлдашев секілді ататы есімдер бар болатын.

Зерттеп отыран кезеде Ресей империясы жйесіндегі Отстік азастан ірінде, реформаны іске асуы барысы мен басару жйелерінде кптеген згерістер болып жатты. Бл мселе жайлы Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский зіні берген есептерінде былай деп атап теді: «осы сттен бастап аза даласы шын мнінде орыс аумаына айналды...» [27, 7-9 пп.].

азастанны зге облыстарымен салыстыранда Жетісу облысында жер игеру алаптары ауымды тмендеп, мал шаруашылыыны клемі де ысара бастады. Дегенмен оныс аударушыларды келуіне байланысты бааралы жер игеруді нтижесінде айтарлытай згерістер болды. Мысалы, Жетісу облысында егін егу алаптары ХІХ асырды 70-ші жылдарымен салыстыранда 1898-1899 жылдары 8,8 пайыза, 1900 жылы 9,9 пайыза, 1901 жылы 12,1 пайыза ал 1902 жылы 5,7 пайыза кеейген. Ал мал шаруашылыына байланысты крсеткіштер лдеайда тмендеп отырды. Мысалы 1870-1902 жылдар арасында мал басыны саны Верный уезінде 80,8 пайыза, Капал уезінде 26,8 пайыза, Лепсі уезінде 14,9 пайыза кеміп кеткен еді. П.П.Румянцев зерттеуінен аза шаруашылыындаы бл згерістерге байланысты «трмысы кедей топтаылар жер игеру шаруашылыымен, ал бауаттылар тобы мал шаруашылыымен айналысты» деген тжырым жасап, айматы леуметтік міріндегі жіктелісті круге болады.

Мндай згерістер Сырдария облысында да крініс тапан еді. Мысалы ХХ асырды басында Шымкент уезі халыны басым блігі кшпелі мал шаруашылыынан отырышы егін шаруашылыына тіп, жалпы трын халыты ішінде кшпелілер 16,62 пайызды ал отырышылар 83,38 пайызды рады [5, с. 47].

азастанны отстік іріні минералды байлытары сан-алуан. Алайда оларды зерттеу жмысы ХІХ асырды соында ана, онда да жалпылама трде жргізілді. лкеде тз кені, мнай, кмір азба байлыы, алтын, темір, кміс-орасын кендері, ккірт жне де кптеген минералды байлытарды айнар кздері болды. Бл кен орындарын барлау зерттеу жмысы тым шаын клемде ана жргізіледі. 1897 жылы Сырдария облысында екі миллион пттан астам тз ндірілді. Ал баса азба-байлытар салыстырмалы трде аланда аз млшерде болды. Мысалы, 1897 жылы Сырдария облысында 96 пт орасын 850 пт орасын кені, Жетісу облысында 3 1/3 пунт алтын жне таы басалары ндірілген [28, 59 п.].

лкедегі шикізат орыны ресейлік нерксіп орындарына ызмет ете бастауы Отстік азастан мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды жйелі трде дамуына ыпал етті. Осы баыттарды негізінде лкеде біршама іс-шаралар атарылады. Соны бірі 1890 жылы Ташкентте лекені брыны бас Басшысы, генерал-адъютант Н.О.Розенбахты сынысы бойынша, 1888 жылы жобаланан ауыл шаруашылы жне нерксіп тауарларыны Тркістанды крмесін йымдастыру болды. Біра бл крмені йымдастыру туралы ресми бйры 1889 жылды 15 ыркйегінде ана келеді. [4, с. 5].

Крмені йымдастыруа земский аржысынан 27.295 рубль клемінде аржы блініп, соны ішінде крмені жайластыруа 11.900 рубль жмсалан.

1902 жылды желтосан жне 1903 жылды атар айындаы Сырдария облысты комитетіні ауыл шаруашылы нерксіп саласын дамыту масатындаы ткізілген мжілісінде скери губернатор, генерал-лейтенант Н.И.Корольков Ресей нерксібін ауыл шаруашылы німдерімен жне шикізатпен амтамасыз етудегі мселесіне аса назар аударып, оны негізгі баыттарын анытайды [29, с. 3].

Тркістан генерал-губернаторлыы 1889-1895 жылдар аралыындаы жазылан есебі жаттарын зерделей отырып, Тркістан лкесіндегі отырышы трындарды са ксіпкерлікпен айналысуы жыл сайын кбейіп отырандыын крсетеді. Соны ішінде, біз арастырып отыран Сырдария облысында бір жыл ішінде са ксіпкерлік 20 пайыза сіп, аса ірі деген деуші завод-фабрикалы ндіріс орындарыны німділігі де арта бастайды. Мысала алатын болса Сырдария облысы бойынша 1888 жылы 972 мы рубльге, 1889 жылы – 2 млн. 737 мы, 1890 жылы – 1 млн. 939 мы, 1891 жылы – 2 млн. 248 мы ал 1892 жылы -2 млн. 2 мы рубльдік крсеткішке жеткен [30, с. 16].

Ресейді ішкі аудандарына шыарылатын ой жнін деу саласы ауымды болды. Мысалы, улиеата аласында жнді сатып алу жне жуу Орынбор кпестік фирмаларыны олында болып, олар тауарды Селиверстовты сібірлік ша фабрикасына, Пенза жне Сызрань алаларына жеткізіп отыран. 1885 жылы отстік ірден 7 мы пт жн сатып алса, ал 1886 жылы оны клемі 11 мы пта дейін жеткен. Бсекелестікті нтижесінде (сатып алушылар саныны бірнеше болуына байланысты) жнні баасы ктеріле бастайды. 1885 жылы тазартылан жнні бір птын 3 рубльге дейін, ал жуылмаан жнні бір птын 2 рубльге дейін сатып алса, 1886 жылы тазартылан жнні баасы 3 рубль 50 копейкадан 4 рубльге дейін, ал жуылмаан жнні баасы 2 рубль 50 копейкаа ктерілді [3, с. 185].

Шикізат німдерін Ресейге тасымалдауда Шымкенттегі Сантонин заводын айтуымза болады. Онда Орынбор кедендік бекеті арылы 1853 жылы 200-300 пт, 1868 жылы 40 мы пт, ал 1880 жылы 133 мы пта дейін дермене тасымалданып отырды [20, с. 17]. Ал 1903 жылы Верный аласында орналасан Г.В.Дюрмшмидтті жне Л.Зальманы ішек тазалайтын заводтарыны ндіріс саласындаы ашалай клемі 15,7 мы рубльге жеткен [31, с. 24].

Жергілікті отаршыл кімшілік Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды дамыту шін нерксіп саласына ажетті шикізат орымен амтамасыз етіп отыран нерксіпшілерді, кпестерді, тасымалдаушылар мен жеткізушілерді ебегін олдап жне мадатап отырды. Бл саясатпен, рине, жоарыдаы шен кілдері К.П.Кауфман, Г.А.Калпаковский жне жергілікті гарнизондар мен блімдерді командирлері мен коменданттары тікелей айналысты [32, 1-4 пп.].

Сонымен, ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы Отстік азастан ірінде Ресеймен сауда-экономикалы байланыстарды одан рі жетілдіре тсу шін іске асырылан ксіпкерлік салалар мен деуші нерксіп орындары Ресей нерксібін ауыл шаруашылыы німдерімен жне шикізатпен амтамасыз етуде айтарлытай жмыстарды атарды.

Ресейден Шымкент, Тркістан, Амешіт жне т.б. алалар мен кптеген елді мекендерді басып тіп Орта Азияа келінетін тауарларды арасында мата-мата бйымдары кш басында трды. рине Отстік азасан іріндегі оларды негізгі баыттары ретінде мата жне бау-баша німдері ауымды орын алды. Ал мал шаруашылыы бойынша тері-жн німдері Ресей сауда-сатты тауарына айналды. Мндай згерістер жергілікті халытар шін леуметтік маызы да болды.

«азастанны отстік ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды негізгі баыттары» деп аталатын екінші тарауда екі ел арасындаы сауда, нерксіп жне аржы – несие атынастарыны даму тарихы жан-жаты зерттелген.

ХІХ асырды соында Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда атынастары шапша трде дами бастады. йткені дл осы кезедегі лкедегі капиталды кптеп шоырлауына сауда-сатты саласы айтарлытай ыпал етіп отырды. Дегенменде экономикалы даму трысынан аланда сауда-саттыты дамуында біршама иыншылытар орын алып отыран еді.

ХХ асырды басында, яни 1899-1905 жылдары Ташкент пен Орынбор (шамамен 1.900 шаырым) аралыындаы темір жол рылысыны жргізілуі негізінде Ташкент пен Верный арасындаы байланысты реттеп, ол Сібір магистральіне дейін жаласуын кздеді [33, с. 27]. Ал облыс клемінде пошталы жолдарды жалпы аралыы 2.136 шаырымды рап, Отстік азастан ірі мен Ресей арасында керуен мен пошталы байланыстарды су торабы арылы да іске асыру ола алынан болатын.

Орынбордан Шымкентке дейін жк тасымалдау 70 кнге созылатын. Мысалы, Орынборды І-ші гильдиялы кпесі Н.П.Савинковты кесесі 1888 жылы 28 мамыр кні жалпы суммасы кміспен 369 рубль, яни жкті р айсысы 9 рубльден болан 41 тйеде 348 пт 36 фунт салмаы бар керуен жіберіліп, ол 1888 жылды 7 тамызында жеткізілген [34, 8-9 пп.].

ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басында жергілікті кпестер сауда-саттыты жаа трі – жрмеке саудасын іс тжірибеде пайдалана бастады. Мысалы, Жетісу облысындаы арара жрмекесіні жмыс кндері алашыда 15-мамыр мен 15-шілде аралыында жргізілсе, кейінірек ондаы саудагерлерді сыныстары бойынша жрмеке кндері 15- маусым мен 15-тамыз аралыында тті. 1894 жылы апал уезіндегі Алмалы зені бойында Алмалы жрмекесі ашылып, оны жмыс жргізу тртібі 15-суір мен 1-мамыр аралыында іске асырылды. Алмалы жрмекесіні жалпы сауда-саттытаы айналымы 26.103 рубльді рады [35, с. 23].

Лепсі уезінде ерекше маызы бар жрмекелер Нарын-Сергиополь мен Бахты болса, Жаркент уезінде арара жрмекесі болды [36, 41-42 пп.].

лкеде сауда-саттыпен жеке дара айналысатын кпестерді сауда жргізу шаралары айтарлытай ауымды. Мысалы, Пугасов деген кпес сауданы бкіл Тркістан аймаында жргізіп, оны Сырдария мен Жетісу облыстарыны барлы алаларында дкендері мен оймалары болды.

ХХ асырды басы азаты сауда буржуазиялы тобыны шапша алыптасуымен ерекшеленеді. Оларды атарына са саудагерлер, делдалдар, алып-сатарлар жне саудагерлер кірді. азаты сауда капиталы ресейлік жне ортаазиялы кпестерді иелігінде жріп, жекелеген аза кпестер здеріні саудадаы іс-шараларын барынша кеейте бастады.

Сырдария облысындаы сауда-сатты ксібіні дамуында, ірі саудагерлер здеріні тауарларын жедел трде тарату масатын пайдаланды. Осы кезде алыптаса бастаан делдалдар бл салада лкен роль атара бастады. 1870 жылы азан айыны 7-ші жлдызы мен 1-желтосан аралыында Ташкент аласында ткен жрмекеде саудагерлер тауарларын делдалдар арылы ткізіп отыран [37, 28 п.].

арастырып отыран кезеде сауда-ксіпкерлік ызметті лсіз дамуыны негізгі себебі байланыс жолдары мен тауар-аша атынастарыны дамымаандыымен айындалады. Бл жадайларды барлыы Отстік азастан мен Ресейді Европалы блігі арасындаы тауарлы бааны жргізілуінде лкен шиеленістерді алыптастырды да, сауда капиталына жоары шамадаы пайданы амтамасыз етіп, саудагерлер тарапынан дамып келе жатан нерксіптік ндіріске здеріні капиталдарын салуа деген ынталарыны болмауына алып келді. Нтижесінде капиталды орландыру мселесін саудаа ызмет ететін жекелеген салалара жмсады.

Жаадан алыптасып келе жатан нерксіп ксіпкерлігі ауыл шаруашылы німдеріні шикізаттарын деумен ана байланысты болды. азастанда орыс кпес-нерксіпшілері ірі нерксіп орындарын салмады.

Жергілікті халыты трмыс-тіршілігіне ызмет ететін баса мекемелер ретінде ааш кесу мен кірпіш заводтарын, тас деу, ыдыс жасау жне таы баса ндіріс орындарын атап туімізге болады. Олар негізінен Верный аласымен Верный уезінде орналасан еді. Жетісу облысыны жыл сайын жарыа шыатын «Обзор» мліметтері бойынша оларды саны 1912 жылы 20-а жеткен [38, с.27].

Зерттеп отыран кезеде Жетісу облысында ндірістік уаты тмен жне жмысшылар саны шамалы са ксіпорындар басым болан. Оларды ішінде жнді жуатын 650 жмысшысы бар 8 мекеме жне 4 тері дейтін завод жмыс жргізді. Верный аласында ішек тазалайтын завод соылып, жылына трт мы пттан астам нім беретін нерксіп орны ашылады [39, 48-50 пп.].

Мал шаруашылыы німдерін деуші заводтарды ішінде бірінші орында тері деу саласы болып, 1904 жылды 1-ші атарына арай саны 66-а жетіп, жмысшылары 224 адамнан трды. Мысалы, Верный аласы мен уезінде: Малая Алматинка станицасында, Зайцево селосында, Ташкент уезіндегі Софийская станицасын атап туге болады [40, 26 п.].

Отстік азастандаы шикізат ресурстары орыс нерксіпшілері мен кпестерін ертеден ызытырып ана оймай, бл лкеде нерксіп саласын белсенді трде дамыта бастады. ХІХ асырды соында ресейлік ндірушілер арасында пайдалы азба байлыына деген лкен сраныс се бастайды. Осы тста Жетісу облысы Жаркент уезіні аудандары революцияа дейінгі уаытта азастандаы алтын ндіретін айма болды.

Тау-кен инженері Д.К.Мышенков Тркістан лкесінні а жрек жне майталман зерттеушісі болды. Оны «Заметка о минеральных богатствах Туркестанского края» деген ебегінде орыс нерксіпшілері Н.И.Ивановты И.И.Первушинні жне И.А.Хлудовты, сонымен бірге кпес Д.П.Петров пен Санкт-Петербург тау-кен институтыны профессоры Г.Д.Романовскийді лкедегі алтын, мнай, тас кмір жне де баса аза жеріні табии байлытарын іздестіру мен ндіруді йымдастырудаы атаран ызметтері жнінде жазады. Н.И.Иванов лкеде алаш рет шыны жасау ндірісіні негізін аласа, ал И.И.Первушин орасын балыту ндірісіні негізін алады [41, 8, 10 пп.]. 1913 жылы Я.Ф.Гайденкова берілген кулік негізінде Тлкібас болысыны Жыландысу зенінен трт шаырым жердегі тас-кмір кенін іздестіруін ерекше атап туіміз керек. Бл жерде ХХ асырды 40-шы жылдарында Ленгір тас-кмір кеніні негізі аланан [42, 22 п.].

ХХ асырды басында Ресей экономикасыны негізгі орталытарында нерксіп саласыны жоары арынды дамуы мен пайдалы азбаларды іздестіру ауымыны кееюі, отарланан лкедегі кен орындарын іздестіріп, азыналы жне жеке иелік шін жарылыш заттарды заводтарын салуа ммкіндіктерді іздестіруді талап етті. Дегенменде, Ресей империясыны Ішкі Істер министрлігіне тікелей баынатын, жарылыш заттар мен о-дрілерді лкеде деу ндірісін жргізу шін арнайы рсатты берілу мселесін арастыруды тау-кен инженері Леонова тапсырылды [43, 6-7 пп.].

ХІХ асырды 80-жылдарыны басында негізі аланан Шымкент аласындаы сантонин заводы облысты ірі ндіріс орны болды. Шымкент уезіндегі аратау жотасы мен Сырдария зені аралыындаы десті далада, соны ішінде Бген, Шаян жне Арыстанды зендеріні бойында жергілікті трындара «дермене» деген атпен белгілі а жусан жабайы трде сетін дрілік асиеті бар сімдік болды. Емдік асиеті бар дермене Отстік Америка мен Египетте аз ана млшерде сетіні белгілі. Шымкент уезіндегі дермене 800 шаршы шаырым алапты алып, делетін алаптар мен кшпелілерді жайлымдары арасында орналасты.

1907 жылды 16 арашасында Тркістан генерал-губернаторлыыны Кесесі, Тркістан лкесін басару туралы (1886 жылы) ережеге сйкес шешім абылдайды. Онда дерменені пайдалану жнінде былай делінген: бл сімдікті алаптары тек кшпенділерді пайдалануында болып, осы алаптарда Жер игеру жне Мемлекеттік Млік Басармасы енгізген алым-салытар жедел трде тотатылып, осы сімдікті пайдалану ыын кшпенділерге айта берілуі тиіс [44, 1 п.]. Расында да, бл ережені 270-ші бабында крсетілгендей жерді иесі ретінде мемлекетті танып, ал кшпелі халыа шексіз олдану ыын берген. Олар жер жырту, отын мен шптерді теру жне мал жайылымдарын жргізу негізінде жер бетін айта деуі ммкін еді [45, 68 п.].

азіргі тада маызын жоймаан химиялы-фармацевтік заводты іргетасын ажырлы да іскер Н.П.Савинков пен Н.И.Иванов салды. кесінен алан жмысты лдары мен сантонин ндірісі бойынша технолог маманы болан ызы Ольга Савинкова жаластырады. Н.И.Савинков нтижелі ксіпкер болып, «Кпес Н.И.Ивановты фирмасын» ран. Оны иелігінде улиеата, Верный, Жаркент, азалы жне Ташкент алаларындаы 6 сыра айнату, 5 шарап жасайтын жне 8 спирттік-ара шыаратын заводтары болды [18, с. 133].

Ресейлік Мемлекеттік банк блімшесіні Верный аласында ашылуы жніндегі алашы іс-шаралары 1882 жылы мліметтерден негіз алады. Біра аржы министрлігі сол кездегі банктік операцияларды жргізетін ызметкерлерді жетіспеушілігі есебінен Отстік азастан ірінде оны блімшелері мен филлиалдарыны ызмет етуіне сраныс мселесін абылдамады [46, 283 п.].

1895 жылы несие алу сраныстарыны суіне байланысты лкеде банк блімшелеріні ашылуы жніндегі кн тртібіндегі мселені айта ктерді. Далалы генерал-губернаторыны 1895 жылы берген есебінде несие алу сранысыны се тсуі негізінде аныталан жадай: Жетісу облысында сауда-сатты лдеайда арынды дамып, кеейе тсуі, оларды жылды крсеткіштеріндегі айналымы 13 миллион рублге жетіп, оны ішінде тек Верный аласыны лесін 7 миллион рубль рады, - деп крсетілді [47, 5,8 пп.].

Сонымен XX асырды басында азастана жаа капиталды енуі, сауда-саттыты суі лке экономикасындаы елеулі згерістерге алып келді.

аза халыны натуралды шаруашылыы бірте-бірте ашалай, тауарлы болып, жергілікті базарлар рылды. азастанны ауматары арасындаы сауда-сатты байланыстары кшейе тсіп, аза халыны бірлесу процесі жріп, оны ішінен буржуазиялы ксіпкерлік топтар алыптаса бастады. Біра тауарлы ндіріс пен жеке меншіктік сауда лі де ндірісті ескі феодалды тсілін бза оймады. Ауылдара енген сауда-сіморлы капиталы ндіріс тсілін згерте алмады, йткені оан деген ажетті жадайлары жо еді.

Отстік азастан ірі мен Ресейді экономикалы атынастарына талдау жасауды аятай келе, табии-климатты жадайлармен шартталан шаруашылыты дстрлі формалары бл жерде капиталистік атынастарды дамуына олайлы болды. Айматы отарлануы Европалы Ресейден оныс аударандарды жаа экономикалы атынастарды алыптастыруа кеінен атысуына жол ашты, оларды есебінен лкені ала трындарыны саны сті, яни сауда-нерксіптік контингенті лайды.

орытындыда диссертациялы жмысты мазмнынан туындаан ылыми ізденуге байланысты баыттар жйеленіп, негізгі тжырымдар беріліп, Отстік азастан ірі мен Ресей арасындаы сауда-экономикалы байланыстарды даму тарихыны зіндік ерекшеліктері крсетілді.

- Ресей завод-фабрикаларында дайындалан тауарлар аза даласына кеінен таратылып, сауда-сатты саласындаы кпестер мен алып-сатарлар оларды сатуда оматы аржы тсіріп отырды.

- лкеге келінген тауарлар з тімін таппаан жадайда, кпестер жергілікті халыты шаруашылыы мен кнделікті ттынатын заттарын біле отырып, сраныстаы тауарларды жеткізіп трды. Осындай ксіби сауда-саттыты нтижесінде сатушылар з тарапынан лкен шыына шырамады.

- ХІХ асырды соы он жылдыы жне ХХ асырды басында Сырдария жне Жетісу облыстарындаы шаруашылыты жргізуде егіншілікті кеінен орын алуы, Ресейден келген оныс аударушыларды тратануына жне суармалы егін алаптары аумаыны кееюі нтижесінде дстрлі мал шаруашылыыны дамуы тмендей берді. Осындай згерістер лкеде жргізіліп отыран шаруашылы пен сауда-саттыа з серін тигізіп, нтижесінде отстік лкеден Ресейді ішкі аудандарына мата, асты, жемісті кептірілген трлері ке клемде шыарылып отырды.

- Отстік азастан іріні табиат байлыы мен олайлы географиялы жадайы, мнда табии трде сетін сімдік дерменеден медицинада пайдаланатын дрі-дрмек жасау, азастанды нерксіп саласыны даму тарихында алаш рет ола алынып йымдастырылан фармацевтикалы ерекше ндіріс орны – сантонин заводы болды. Ара-шарап жасайтын заводтарды іске осылып, ресейлік скерді о-дрімен амтамасыз ететін шикізатты ндіруде ммкіндіктер іске асырылды.

- Орыс кпес-нерксіпшілері ірі нерксіп орындарын алыптастыру шін лкен клемде капитал орын жмсады. Сол себептен жмсалан капиталды тез арада теп жне атайтын са ксіпкерлік мекемелермен ана шектеліп отырды.

- Отстік азастан іріндегі шикізат орларымен Ресейді ндірістік орындарын амтамасыз етуде Сырдария жне Жетісу облыстарында айтарлытай жмыстар атарылды. Жергілікті кімшілік билік орындары шикізат орларын ндіруші нерксіпшілерді, саудагерлерді ызметін олдап-уаттау масатында жыл сайын арнайы крме йымдастырылуы лке экономикасын дамытуа ыпал етті.

орыта келгенде, Отстік азастан лкесі Ресей империясыны нерксібінде, сауда-экономикалы дамуында зіндік орын алды. лкені ірі алалары Верный, Тркістан, Шымкент, улиеата жне Перовскіде ндіріс орындары іске осылып, жрмекелер мен крмелер йымдастырылды. Ресей капиталыны мдделерін орайтын алашы банктер з ызметін бастады. Сонымен лкеде ресейлік аржылар іскерлік байланыстар орнатуа, сіморлармен кредит-аша байланыстарын жасауа, жергілікті банктерде есеп шоттар ашуа, біртіндеп рынокты атынастара тартылуа ммкіндіктер пайда болды

Пайдаланан дебиеттер тізімі:

1 Назарбаев Н.. Тарих толынында. – Алматы: Атамра, 1999. – 293 б.

2 Небольсин П.И.Очерки торговли России с Средней Азией // Записки Имп.РГО. – СПб., 1855. Кн. 10. – 450 с.; Потанин Г.Н. О караванной торговле с Джунгарской Бухарией в ХVІІІ столетии // Чтения в Имп. обществе истории и древностей российских при Московском университете. Кн.2. – М., 1868.

3 Смирнов Е.Т. Сыр-Дарьинская область. – СПб. 1887. – 356 с.

4 Маев Н. Туркестанская выставка предметов сельского хозяйства и промышленности в Ташкенте. – Ташкент, 1890. – 161 с.

5 Румянцев П.П. Киргизский народ: в прошлом и настоящем. – СПб., 1910. – 66 с.

6 Хозяйственный быть киргизского, сартовского и русского населения юго-восточной части Чимкентского уезда Сыр-Дарьинской области. – Ташкент, 1910. – 152 с.; Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. – Ташкент, 1912. – 202 с.; Туркестанский край. Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Под. ред. П.П.Семенова-Тяньшанского. – СПб., 1913. Т.19. - 856 с.

7 Улиханов Ш. Толы шыармалар жинаы. 5 томды. 1985.; Букейханов А. В чем причины дороговизны. // аза. – 1916. - №75.; Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. – Ташкент, 1925.; Асфендияров С.Д. азастан тарихыны очерктері. - Алматы, 1994. – 120 б.; Иванов П.П. Ярмарочная торговля в Казахстане // Новый Восток, 1926. – №13; Рязанов А.Ф. Оренбургский край. Исторический очерк. – Оренбург: Общество изучения Казахстана, 1928. – 142 с.

8 Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика царского правительства (1861-1892). Автореф....дис. докт. ист. наук: - М., 1959. – 33 с.

9 Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. – М., Изд-во. Акад. Наук СССР, 1957. – 342 с.; Его же. Социально-экономические отношения Казахстана в период империализма. – Алма-Ата, 1957. – 36 с.; Галузо П.Г. Туркестан – колония (Очерки истории колониальной политики русского царизма в Средней Азий). – Ташкент, 1935. – 226 с; Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ -начало ХХ вв. (1867-1907 гг.). – Алма-Ата, 1963. – 411 с.; Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в ХІІІ- начале ХХ века: Истоки великого содружества. – Алма-Ата: Наука, 1981. – С. 247.

10 Литвинова Т.К. Развитие торговли в Казахстане и проникновение товарно-капиталистических отношений в хозяйство казахов во второй половине ХІХ-начале ХХ веков: Афтореф....дис. кан. эконом. наук: Алма-Ата, 1961. – 13 с.; Сундетов С.А. Проникновение торгового капитала в казахский аул в начале ХХ века. – Алма-Ата, 1962.; Фридман Ц.Л. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане. Алма-Ата, 1960. – 144 с.; Апполова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХІІІ-начале ХХ вв. – Алма-Ата, 1960. – 457 с.; 26 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХІІ – начале ХХ вв. –Алма-Ата, 1971. – 634с.

11 Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХІХ в. – Москва, 1964. – 198 с.

12 Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алма-Ата. 1965. – 344 с.

13 Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60-90-е гг.). М., 1965. – 468 с.; Чуланов Г. Промышленность дореволюционного Казахстана (Ист.-экон. очерк). – Алма-Ата, 1960. – 97 с.; Ковальченко И.Д., Милов Л.В. Всероссийский аграрный рынок. ХІІІ – начало ХХ вв. Опыт количественного анализа. – М., 1974. – 380 с.; Хромов П.А. Экономическое развитие России в ХІХ-ХХ веках. 1800-1917. – М., 1950. – 551 с.

14 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное населения Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в. – 1917 г.). – М., 1986. – 243 с.; Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР: Национальные аспекты. – Алма-Ата, 1987. -152 с.; Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана: (Численность, размещение, состав в 1870-1914 гг.). – Алма-Ата, 1981. – 112 с.

15 Мадуанов С.М. История казахо-узбекских отношений в ХІХ – начале ХХ вв.: автореф.... канд. ист. наук: 07.00,02. – Алма-Ата, 1980. – 23 с.; Хамиев Н. Развитие торговли Казахстана со среднеазиатскими ханствами в ХІХ в.: автореф.... канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1989. – 21 с.

16 Соколов А.Я. Торговая политика России в Средней Азии и развитие русско-афганских торговых отношений. – Ташкент, 1971. – 232 с.

17 Козыбаев М. Казахстан на рубеже веков. Кн. 1. Память народа. – Алматы: ылым, 2000. – 420 с.

18 Исмаилов А.А. Страницы истории Южного Казахстана (1864-1917 гг.). – Алматы, 2003. – 247 с.

19 Жолдасов С.Ж. азастанны отстік іріні тарихы. – Алматы, 2007. – 395 б.

20 Села и промышленность Чимкентского уезда (методические материалы). Сост. Лукзен Л., Маринич С.Н. – Шымкент, 1996. – 23 с.

21 Алдабергенов. Патшалы Ресейді азастанды отарлау саясатыны тарихынан (1731-1917 жылдар). – Павлодар, 2005. – 195 б.

22 История Казахстана в русских источниках ХІ-ХХ вв. І т. Алматы. 2007, - 504 с.

23 ожаов.. Сырдария облысыны леуметтік-экономикалы дамуы (1867-1914 ж.ж.): тарих ылым. кандидаты... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 1993. – 28 б.; Наумов С.Н. Ярмарочная торговля в системе социально-экономических отношений на юге Казахстана (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.): автореф.... канд. ист. наук: 07.00.02. – Алма-Ата, 1995. – 25 с.; Альжанова Э.Е. Мелкотоварное пройзводство в Южном Казахстане во второй половине ХІХ – нач. ХХ вв. (По материалам кустарно-ремесленного хозяйства Сыр-Дарьинской области): автореф.... канд. ист. наук: 07.00.02. – Туркестан, 2001. – 32 с.; Тлекова М.К. Жетісу ірі халыны леуметтік-демографиялы дамуы (1897-1999 жылдар): тарих ылым. докторы... авторефераты:, 07.00.02. – Алматы, 2003. – 38 б.; Тобергенова З.С. азастанны отстік аймаыны леуметтік-экономикалы жне саяси мірі (ХІХ асырды соы – 1920 жыл аралыындаы Сырдария облысыны мысалында): тарих ылым. кандидаты... авторефераты: 07.00.02. – Алматы, 2004. – 34 б.

24 Нурсултанова Л.Н. История стоновления и развития предпринимательство в нефтяной промышленности Казахстана (конец ХІХ – начало ХХ вв.): автореф.... канд. ист. наук:. 07.00.02. – Алматы, 2002. – 34 с.; Абилов К.Ж. История становления и развития предпринимательства в Казахстане (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.): автореф.... докт. ист. наук: 07.00.02. – Караганда, 2006. – 40 с.

25 Киняпина Н.С. Административная политика царизма на Кавказе и в Средней Азии в ХІХ в.// Вопросы истории. 1983, №4, С. 36.; Central Asia. A Centry of Russian Rule. N.Y.- Lnd. 1967. См. Киняпина Н.С. Ук. статья. - С. 37.; Труды Д.Тредгольд и Ф.Кокен изданы в 60-х годах// См. Якименко Н.А. Аграрные миграции в России (1861-1917 гг.). Вопросы истории. 1983. - №3. – С.18.

26 збекстан Республикасы Орталы Мемлекеттік мрааты (бдан кейін Р ОММ). 469-., 1-т., 161-іс.

27 азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мрааты (бдан кейін Р ОММ). 544-., 2-т., 204-іс.

28 Р ОММ. 209-., 1-т., 275-іс.

29 Туркестанские ведомости. – 1914. - № 78.

30 Всеподданейший отчет по Туркестанскому генерал-губернаторству за 1889-1895 гг. – СПб., 1895. – 63 с.

31 Материалы по вопросу о торговых путях в Среднюю Азию. – СПб., 1869. – 92 с.

32 Р ОММ. 1-., 1-т., 1323-іс.

33 Материалы для статистики Туркестанского края. Вып.1. – СПб., 1872. – 373 с.

34 Р ОММ. 439-., 1-т., 22-іс.

35 Обзор Семиреченской области за 1899 г. – Верный, 1900. – 23 с.

36 Р ОММ. 64-., 1-т., 596-іс.

37 Р ОММ. 469-., 1-т., 12-іс.

38 Обзор Семиреченской области за 1912 г. – Верный, 1913. – 66 с.

39 Р ОММ. 15-., 6-т., 2-іс.

40 Р ОММ. 41-., 1-т., 575-іс.

41 Р ОММ. 1-., 1-т., 486-іс.

42 Р ОММ. 34-., 1-т., 29-іс.

43 Р ОММ. 1-., 4-т., 1195-іс.

44 Р ОММ. 1-., 27-т., 1681-іс.

45 Р ОММ. 1-., 27-т., 1757-іс.

46 Р ОММ. 64-., 1-т., 125-іс.

47 Р ОММ. 64-., 1-т., 2739-іс.

Диссертация таырыбы бойынша жарияланан ебектер тізімі:

1 ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы ндіріс саласындаы аза-орыс арым-атынастары // Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні хабаршысы. Алматы. - 2007, - №2. -26-29 бб.

2 ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы жрмеке саудасындаы аза-орыс арым-атынастары // л-Фараби атындаы аза лтты университетіні хабаршысы. Алматы. – 2007, - №2. -82-85 бб.

3 Отстік лкеге оныс аудару тарихындаы экономикалы мселе // М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні хабаршысы. ылыми журнал. Орал. – 2007, - №2. -134-142 бб.

4 ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басындаы Жетісу мен Сырдария облыстарындаы сауда мен нерксіпті дамуы // азастандаы Ресей жылына арналан «Ресей-азастан атынастары: тарихи беттері мен болашаы» таырыбындаы халыаралы ылыми конференция материалдары. Отстік азастан облысы мраат блімі, Отстік азастан Облысты Мемлекеттік архив, аза-збек инженерлік-гуманитарлы университеті, Отстік азастанды Словян мдени Орталыы, Облысты тарихшылар мен саясаттанушылар оамы. Шымкент, 2004. -80-84 бб.

5 Торговля южных областей Казахстана и России как фактор добрососедских отношений двух государств (конец ХІ – начало ХХвв.): взгляды, позиции // Материалы Республиканской научно-практической конференции «Отечественная история – основа патриотического воспитания граждан Республики Казахстан». Казахский Национальный педагогический университет им. Абая. Алматы, 2006. -100-103с.

6 ХІХ асырды екінші жартысындаы Отстік азастанны Ресеймен сауда атынастары // «ХХІ асырдаы ылым мен техника, білікті мамандар даярлау сапасын арттыруды зекті мселелері» таырыбында ткен ылыми-практикалы конференция материалдары. «Мирас» университеті. Шымкент аласы, 2006. -33-36 бб.

7 История промышленного производство в южных областей Казахстана в конце ХІХ- начале ХХ века // Материалы международной научно-практической конференции «Валихановские чтения - 12» Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова. Кокшетау, 2007. -222-226 с.

8 ХІХ асырды соы мен ХХ асырды басындаы азастан мен Ресей арасындаы аржы-несие атынастарыны даму тарихы // «Орта Азия жне азастан халытары рухани ндылытарыны жаандануы мен ркениеті» атты халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. «Отырар» университеті. Шымкент аласы, 2007. -95-100 бб.

Резюме

автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республикаи Казахстан)

Орынбасарова Гулжан Жаксымбетовна

Торгово-экономические связи Южного Казахстана с Россией

(конец ХІХ века - начало ХХ века)

Объектом исследования являются казахско-русские торгово-экономические отношения в конце XIX – начале ХХ веков.

Актуальность исследования. В современной казахстанской исторической науке усиливается интерес к проблемам социально-экономической истории Казахстана в конце XIX – начала ХХ веков. В этот период в экономику традиционного казахского общества проникают элементы рыночных отношений, формируется региональная промышленность и национальный капитал, развиваются предпринимательские тенденции и активизируются торгово-экономические отношения.

В связи с этим, на наш взгляд, возникает необходимость осмысления исторического опыта адаптации казахского общества к рыночным, капиталистическим условиям в конце XIX – начала ХХ веков. В этот период, испытывая сильное воздействие внешних факторов, на основе внутренних тенденций саморазвития и саморегуляции, способности к адаптации к новым условиям, хозяйство южного региона Казахстана входит в систему экономической жизни Российской империи.

Актуальность исследования торгово-экономического потенциала казахского общества в условиях адаптации к рыночным условиям в конце XIХ – начале ХХ веков усиливается отсутствием в отечественной историографии работ по данной проблеме.

Цели и задачи диссертации. Основной целью научного исследования является анализ и обобщение истории торгово-экономических отношений юга Казахстана и России в конце XIX – начале ХХ веков в новых капиталистических условиях. Для достижения поставленной цели необходимо решить следующие задачи:

• проанализировать факторы, условия развития традиционного скотоводства казахов, рассмотреть региональный и хронологический аспекты адаптации скотоводческого хозяйства юга Казахстана в конце XIX – начале ХХ веков к условиям рыночных отношений;

• определить место и роль торговли в адаптации казахского общества к рыночным условиям;
• проанализировать особенности развития экономических отношений внедрения русского капитала на юге страны;
• рассмотреть влияние финансово-кредитной политики царизма на развитие финансовых и промышленных отношений южного Казахстана и России.

Научная новизна диссертационного исследования. В работе рассмотрена проблема развития торгово-экономических отношений южных областей Казахстана и России в конце XIX – начале ХХ веков в контексте развития капиталистических условий. При этом показан комплексный характер развития хозяйства кочевого населения края. Это позволяет выявить место и роль южного региона в системе торгово-экономических связей Российской империи.

Научная новизна исследования определяется введением в научный оборот неопубликованных архивных материалов и новых исторических источников.

Кроме этого, в диссертации содержатся следующие элементы новизны:

- определена важная роль скотоводческого хозяйства южных областей Казахстана в формировании новых рыночных условий в российской экономике торговых связей на Евразийском регионе;

- выявлены особенности роль развития земледельческого хозяйства южных районов Казахстана в развитии торговых связей с Россией;

- рассмотрено развитие финансово-экономических отношений в казахской среде в различных сферах деятельности, в том числе в развитии товарного скотоводства и промыслового хозяйства;

- исследована роль торговых, финансово-кредитных, промышленных отношений в адаптации казахского общества к капиталистическим условиям.

Положения, выносимые на защиту:

- В конце XIX – начале XX веков скотоводство оставалось не только основой традиционной экономики казахского общества, но и выступало в качестве перспективного хозяйственного основания для развивающейся национальной рыночной экономики. В конце XIX – начале XX веков рыночное скотоводческое хозяйство занимало важное место не только в экономике Казахстана, но и на внутреннем и внешнем рынках.

- Характерным проявлением адаптации казахского общества к рыночным отношениям является формирование предпринимательских качеств и распространение предпринимательской деятельности.

- Развитие товарного скотоводства, распространение земледельческой культуры в казахском обществе, участие в промышленном освоении региона, развитие различных видов предпринимательства и торговли свидетельствует, несмотря на трудности времени и колониальное положение Казахстана, о реальной адаптации казахского общества к рыночным отношениям.

Хронологические рамки исследования обхватывают период с конца ХІХ века до 1917, года когда была осуществлена Октябрьская революция, устоновивщая власть большевиков.

Результаты исследования.

- в диссертационной работе введены в научный оборот новые архивные документы по истории торгово-экономических отношений южных районов Казахстана с Россией;

- разработаны исторические процессы, характеризующие вхождение российского капитала в дело промышленного освоения природных и аграрных ресурсов южных территорий Казахстана;

- торгово-экономические связи юга Казахстана с российскими регионами исследованы в контексте включения материальных возможностей казахского населения, его традиционных хозяйственных укладов;

- вопросы взаимоотношений южноказахстанского региона с Россией в конце ХIХ - начале ХХ веков исследованы с позиций новых научных взглядов и подходов.

Степень научной разработки темы. Круг проблем, затронутых в диссертационном исследовании довольно обширен, поэтому использованная литература систематизирована и разделена на три блока: историография колониального периода; исторические исследования советской эпохи и труды за годы независимости Казахстана.

Зарубежная историография адаптации казахского общества к рыночным условиям, в первую очередь, представлена работами российских историков, а также английских и американских авторов. В этих изданиях вопросы торгово-экономических отношений самостоятельно не исследованы.

Источниковую базу исследования составили неопубликованные и опубликованные письменные исторические источники. В диссертации использованы архивные фонды Центрального государственного архива Республики Казахстан (ЦГА РК). Всего изучены и использованы документы четырнадцати фондов.

В Центральном Государственном архиве Республики Узбекистан (ЦГА РУз) огромное количество документов отложилась во многих фондах. В диссертации использованы и введены впервые в научный оборот документы из пяти фондов указанного архива.

Методологическая и теоретическая основа диссертации. В качестве методологической основы исследования был избран системный подход, а также принципы историзма и объективности. Это позволило рассматривать развитие казахско-российских торгово-экономических отношений

В конце XIX – начале ХХ веков во взаимосвязи и единстве с другими социально-экономическими и политическими процессами.

Практическая значимость исследования определяется тем, что научные проблемы, поднимаемые в исследовании, непосредственно связаны с решением практических задач, стоящих перед суверенным Казахстаном. Анализ и обобщение исторического опыта развития торгово-экономических отношений в конце Х1Х-начале ХХ вв. востребованы для осмысления экономического развития Республики Казахстан.

Апробация работы. Основные положения работы и выводы диссертационного исследования изложены в докладах автора на региональных и международных конференциях - 5 и опубликованы в журналах - 3.

Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованных источников, приложений к разделам диссертации.

SUMMARY

ORYNBASAROVA GYLZHAN ZHAKSINBETOVNA

Trade and Economic Connections of South-Kazakhstan with Russia

(the end of XIX - the beginning of XX centuries)

Dissertation submitted for the Academic Degree

“Candidate of Historical Sciences”

Speciality 07.00.02 – Native History (History of the Republic of Kazakhstan)

The object of the research is trade and economic connections at the end of the XIX and at the beginning of the XX centuries.

The actuality of the research. In modern Kazakhstan literature there increases an interest to the problems of Kazakhstan social economic history at the end of XIX and at the beginning of XX centuries During that very period the elements of market terms penetrate into economy of the traditional Kazakh society, regional industry and national capital are formed, business tendencies develop and trade economic connections are actuated.

In this connection to our mind there appears the necessity to comprehend the historical experience of Kazakh society adaptation to market capitalistic terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries. During that period the economy of South Kazakhstan experiences the considerable influence of the foreign factors, on the basis of domestic tendencies to self development and self regulation and ability for adaptation to new conditions, South Kazakhstan region enters the system of economic life of Russian Empire.

The urgency to research the trade economic potential of Kazakh society in conditions of adaptation to market terms at the end of XIX and the beginning of XX centuries is intensified with the absence of scientific works on the given topic in modern historiography.

The aims and tasks of the research:

The main aim of the research is the analysis and generalization of trade and economic terms history in the south of Kazakhstan and Russia in new capitalistic terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries.

Objectives in view predetermined the statement and solution of following problems:

• to analyze the factors and conditions of traditional cattle breeding development among Kazakhs, to examine regional and chronological aspects of cattle breeding economy adaptation in the south of Kazakhstan to the market relations terms at the end of XIX and at the beginning of XX centuries;
• to determine the place and the role of trading in adaptation of Kazakh society to application of Russian capital in the south of the country;
• to study the influence of financial credit policy of tsarism on the development of financial and industrial relations of south Kazakhstan with Russia;

The scientific novelty of the undertaken research consists in the following: the research studies the problem of trade and economic relations development of south Kazakhstan and Russia in the context of capitalistic terms development at the end of XIX and at the beginning of XX centuries. Herewith there’s shown a complex character of the nomad population economy development in the region. It allows revealing the place and role of south region in the system of trade economic connections of Russian Empire.

The scientific novelty of the research is also determined by application of unpublished archives materials and new historical sources into scientific practice.

Besides the dissertation paper contains the following elements of novelty:

-an important role of cattle breeding economy in south regions of Kazakhstan has been determined in the formation of new market terms in Russian economy, trade connections on Eurasian region;

- peculiarities and role of husbandrial economy development of south regions have been revealed in the development of trade connections with Russia;

- the development of financial economic relations in Kazakh environment in different spheres of activities, including the development of trade cattle breeding and commercial economy has been studied;

- the role of trade, financial, credit and industrial relations has been investigated in adaptation of Kazakh society to capitalistic terms.

Theoretical positions submitted for defense:

• at the end of XIX and beginning of XX centuries the cattle breeding remains not only the basis of traditional economy of Kazakh society but also emerges as perspective economy basis for developing national market economy. At the end of XIX –beginning of XX centuries market cattle breeding economy plays a very important role not only in the economy of Kazakhstan but also in foreign and domestic markets.
• The characteristic reveal of Kazakh society adaptation to market terms is the formation of business qualities and the spread of business activity;
• The development of trade cattle breeding, the spread of husbandrial culture in Kazakh society, the participation in industrial investigation of the region, the development of various types of business and trade witness about real adaptation of Kazakh society to market terms in spite of time hardships and colonial status of Kazakhstan.

Chronological frames of the research include the period from the end of XIX century to 1917, when the Great October revolution was realized and the power of Bolsheviks was established.

The results of the research:

-new archives materials on the history of trade-economic relations of south regions with Russia have been applied into scientific practice;

-historical processes which characterize the entrance of Russian capital into commercial use of natural and agricultural resources of south territories of Kazakhstan have been examined;

-trade-economic connections of south region with Russian regions have been studied in the context of including material possibilities of Kazakh population its traditional economy holding;

- the questions of interrelations of south Kazakhstan region with Russia at the end of XIX – beginning of XX centuries have been determined from the positions of new scientific views and approaches.

The degree of scientific development of the research. The range of problems taken into consideration in the following research is quite wide, that is why the literature used was systematized and divided into three parts as following: the historiography of the colonial period, historical investigation of the soviet epoch and historical works of the period of Kazakhstan independency.

Foreign historiography of Kazakh society adaptation to market terms is represented by Russian sources and also by American and English authors.

In these publications problems of trade economic relations weren’t studied separately.

Source basis of the research was formed with unpublished and published written historical sources. Archive funds of central state archive of the republic of Kazakhstan (CSA RK) were used in the dissertation paper. Documents were studied from fourteen archives.

A great number of documents was postponed in many funds of the central state archives of the republic of Uzbekistan.

In the following dissertation paper the documents from five archives funds were used and applied into scientific practice for the first time.

Methodological and theoretical basis of the research.

The system approach and principles of historism and objectivity were chosen as the methodological basis of the research. It allowed to study the development of Kazakh-Russian trade economic relations at the end of XIX and the beginning of XX centuries in its interrelation and unity with other social economic and political processes.

The practical value of the research is determined by that the scientific problems, considered in the research, are connected with the decision of practical tasks, facing the independent Kazakhstan directly. The analysis and generalization of the historical experience of trade economic relations development at the end of XIX – beginning of XX centuries are claimed for comprehension of the republic of Kazakhstan economic development.

Approbation of the research. Main positions of the research and conclusions of the dissertation paper were published in author’s reports at regional and international conferences – 5, and in magazines – 3.

The structure of the research. The dissertation paper consists of introduction, two chapters and list of used sources, and appendices to dissertation sections.

Басуа ол ойылды 28.05.2009 ж.

Шартты баспа табаы 1,5

Клемі 60х90 1/16.

Офсет аазы.

Таралымы 100 дана.

Тапсырыс № 43

М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік

университетіні баспа орталыы

Орал аласы, Сарайшы кшесі, 34.