ОЖ 821.512.122.09 олжазба ыында

МУКУШЕВА КЛЬБАРШИН МАКСУТХАНЫЗЫ

аза дебиетіндегі дстр ыпалдастыы

жне аудармадаы характер проблемасы

(Ф.М. Достоевскийді “Нарыс” романыны аудармасы бойынша)

10.01.02 - аза дебиеті

Филология ылымдарыны кандидаты ылыми

дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні аза дебиеті кафедрасында орындалан

ылыми жетекшісі филология ылымдарыны докторы,

профессор Т.Н. Рахымжанов

Ресми оппоненттері филология ылымдарыны докторы,

профессор Н.Ж. Саандыова

филология ылымдарыны кандидаты,

доцент К.О. Жекеева

Жетекші йым л-Фараби атындаы аза лтты университеті

орау 2010 жылы «29» наурыз саат 1600 -де Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті жанындаы Д14.05.05 диссертациялы кеесінде теді. Мекен-жайы: 050010. Алматы аласы Досты даылы 13.

Диссертациямен Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат «27» апан 2010 жылы таратылды.

Диссертациялы кеесті алым

хатшысы, филология ылымдарыны

докторы, профессор Б. бдіазилы

КІРІСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы. Диссертацияда аза дебиетіндегі шыармашылы дстр ыпалдастыы жне аудармадаы характер проблемасыны Ф.М.Достоевскийді «Нарыс» романы бойынша арастырылуы негізгі таырып ретінде алынан, яни аза дебиетіндегі дстр ыпалдастыыны негізгі арнасы кркем аудармадаы характер мселесіні поэтикалы ерекшеліктері арастырылады.

Диссертацияда романны тпнсасымен аудармалы нсасы негізге алына отырып, лем халытары аын-жазушылары шыармаларыны аза оырмандарына жетуіндегі ыпалдасты пен характер мселелері сараланады.

аза дебиетіндегі деби байланыстар жйесінде кркем аударма нері арылы алыптасан шыармашылы дстр ыпалдастыы лем халытары аын-жазушылары туындыларыны жалпы адамзатты орта рухани ндылытары болып танылуын жзеге асырып келеді. Хакім Абайды, Ыбырай Алтынсаринні кркем аудармадаы бастамашы жолы одан кейінгі деби даму дерісінде здіксіз жаласан шыармашылы дстрді дамытты.

Шкрім дайбердиевті, Мажан Жмабаевты, Жсіпбек Аймауытовты, Міржаып Дулатовты жне олардан кейінгі крнекті аламгерлерді зіні тл туындыларын жазумен атар лем дебиеті суреткерлеріні шыармаларын азашаа аудару дстрін дамыту арылы аза сз неріні кркемдік сипатын кшейтуге елеулі ыпалы болды. ХХ асырдаы аза дебиеті шыармаларыны мазмны мен пішіні жйеленген кркемдік сапасыны кшеюіне деби ыпалдастыты кркем аударма дстрі лкен лес осты. І. Жансгіров, М.уезов, С..Мсірепов жне т.б. крнекті аламгерлер алыптастыран кркем аударма неріні жаа толыны да лем халытары дебиеттері ыпалдастыыны осы німді саласын жаластырды.

сіресе азіргі туелсіз азастан мдениетіні лемдік ауымдастыпен сабатаса дамуы шін лтты жне жалпы адамзатты гуманизм мраттарына сйкес эстетикалы лемді тередей зерделеуді зрулігі аны, осы трыда аударма есебінен аза дебиетімізді орын шет ел туындыларымен байыта тсу заман талабы болып отыр. Себебі, академик С. ирабаев айтандай: “Егер лтты дебиетімізді ттас бір денеге баласа, бгін сол денені ттас кйінде елестету иын. Оны р жеріндегі олылыты, кем-кетікті, тіпті жеке бір блшегіні тсіп алып, орны омырайып транын круге болады»[1,3-б]. Демек, аза дебиетіні дстрлері ортасындаа кркем аударма мселесі де лтты сз неріне байланысты дебиеттануды негізгі бадарында болатындыы айындалады.

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Кркем аударма дебиеттану ылымындаы теориялы жне практикалы маыздылыы аны сала. аза дебиеті тарихындаы деби ыпалдастытар жйесін райтын бір блшек ретінде аударма шыармалары да халыты рухани дниетанымын байытуа елеулі лес осып келеді.

аза дебиетіндегі аударма шыармаларды пайда болуы, алыптасуы, дамуы жртымызды асырлар бойы баса халытармен болан материалды жне рухани мдениет салалары бойынша р трлі арым - атынастарыны нтижесінде жзеге асан. аза халыны алыптасу, даму жолында араб, иран-парсы, моол, орыс елдерімен араласу нтижесінде арым-атынастар днекер болан негізгі трлері де сараланып крінеді. Бл арада кркем аударма шыармаларыны пайда болуына, дамуына ыпал ететін маызды мселе халытарды араласуына тн бірнеше тстарды даралап айта аламыз: біріншісі - діни кзарастар ортатыы; екіншісі - шапыншылы, басыншылы соыстар мен отарлау саясаты; шіншісі - материалды (сауда жне экономика жне т.б.), рухани (оу- аарту, ылым), мдени байланыстар. дебиеттерді зара сабатасуында осындай наты тарихилы былысы шешуші мн атарады. лтты жне лемдік деби даму сабатастыын зерделеуде бл мселені зектілігі, маыздылыы аны крінеді. аза сз неріндегі кркем аударма саласында аса клемді арна орысты классикалы дебиет шыармаларыны лесінде.

XІX асырдаы орыс дебиеті дамуыны жемісті кезеі орысты демократ аын – жазушылары А.Н. Герцен, В.Г. Белинский, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, М.Е. Салтыков-Щедрин, И.А. Крылов, А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, В.Г. Короленко, А.П. Чехов жне т.б. тлалар классикалы деби дстрді жалпы адамзата орта лгілі ркениет жолын алыптастырды. аза дебиеттану ылымыны тарихында орыс классиктеріні шыармаларын аза тіліне аудару кн тртібінен тспей келе жатан зекті мселелерді бірі. Осы орайда аударма нысанына алынан тадаулы лгілерді атарына орыс классикалы дебиетіні крнекті тласы Федор Михайлович Достоевский шыармаларыны азаша аударылан нсаларын да айта аламыз. Ф.М.Достоевский шыармалары-лтты психологиялы дниетанымны здік крсеткіші.

Ф.М. Достоевский - орыс дебиетін классикалы дамуына тн е жоары дегейді танытатын жазушы. Ф.М. Достоевский шыармашылыыны тек ана орыс дебиеті клемінде емес, бкіл дние жзі кркемдік - эстетикалы шыармашылы дегейіні биіктігінде суреткерлік лемге зор лес осандыын атап ту керек.

аза мдениетіне атысты бл суреткер жазушыны негізгі рлі дебиетімізді кркемдік арналарын толытыратындыы, атап айтанда, Н.Сыздыов сынды аудармашыларды ебегімен дниеге келген - кркем аударма шыармалары. азіргі уаытта аза дебиетіндегі кркем аударма шыармаларыны арасында лемдік сз неріндегі фольклор мен дебиетті е крнекті лгілерін ана тілімізде ои аламыз.

рине, XX асыр белесіндегі КСРО мемлекеті тсында орыс аын-жазушылары шыармалары аударылуыны крсеткіштері мол боландыы белгілі.

Орыс дебиетіні тадаулы туындыларын азаша сйлетудегі тжірибесі, шыармашылы ой-рісі алыптасан Н. Сыздыовты Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романын аударуы - кркем аударма саласындаы елеулі нтижелерді бірі. Сондытан, «Нарыс» романындаы характер ерекшеліктері мселесін тлтумамен телтума нсалары сабатастыы аясында арастыруды маыздылыы аны. Себебі, лем дебиетіні крнекті туындысына тн суреткерлік болмыспен оны аударма тілімен рнектеуді саралау кркем дебиет шыармашылыын жаа ырынан ашуа жетелейді.

аза халына, оны рухани мдениетіне ізгі кзараста болан лы жазушы Ф.М. Достоевский шыармашылыыны кркемдік дстр ыпалдастыы деби байланыстар аясында немі басты назарда болатындыы – аса маызды зекті мселе. деби байланыстарды ке рістілігі кркем аударма трізді днекер трі арылы жазушы шыармаларын тередей тану - азіргі туелсіз азастан мдениетіні мемлекеттік бадарламасына тн саяси баыттарды бірі. Сз неріні тарихында мір шындыына тн ішкі - сырты былыстарын кп дауыстылы басты таным - тсілімен бейнелеу лы суреткер туындасыны басты ерекшелігі. Сондытан, тпнсалы жне аудармалы мтіндерді егізделген алпымен баалауды да маыздылыы аиат.

Жазушыны шыармаларындаы характерлік сипаттарды кркем аудармалы нсада сол толыанды бояуларын сатай отырып жеткізу де крделі мселе. Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы характер мселелері мен оны аударылу ерекшеліктерін жан-жаты арастыру кезінде жазушыны суреткерлігі жне кркем аудармаа атысты теориялы жне практикалы кптеген мселелер айындалады. лы жазушы шыармасын суреткерлік шеберлікпен аудару ерекшеліктерін саралауды азіргі аза дебиетіндегі кркем аударма шыармашылыы саласына да игі ыпалы болады. Демек, осы айтылан мселелер таырыпты зектілігін крсетеді.

Таырыпты зерттелу дегейі. Ф.М.Достоевский шыармаларыны аза тіліне аударылу мселелері брын - соды жйелі зерттеу нысаны болмады. сіресе авторды «Нарыс» романыны аударылуын талдау ты таырып болып саналады. Осы туындыны аза тіліне аударан бірегей аудармашы, аза дебиеті саласына кп ебегін сіірген ызылжар ірінде 1925 жылы дниеге келіп, міріні 70 жылын шыармашылыа арнаан аудармашы Нияз Сыздыов туралы біраз ебектер бар, атап айтанда С.Байменшин,. Аманжолов, А.Айтбаев, Ж.Шайжнісов сынды замандастарыны баспасз беттерінде жариялаан жекелеген маалалары мен ріптесі, журналист С. Байжановты «штарлы уаты» естелік кітабындаы «оламтаны ксегенде» атты клемді туындысы. Бдан баса аза дебиеттану ылымында бгінгі кнге дейін аудармашыны шыармашылы мрасы зерттелмеген.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Ебекте Ф.М.Достоевскийді «Нарыс» романыны тпнсасындаы характерлік сипатпен оны азашаа аударылуындаы (аударан Нияз Сыздыов) ерекшеліктерді анытау масаты бадарланады. Зерттеуді осы негізгі масатынан туындайтын мынандай міндеттерді шешу кзделеді:

- аза дебиетіндегі шыармашылы дстр ыпалдастыыны кп асырлар бойы алыптасан тарихи-мдени жолын ылыми трыда жааша жйелеу;

- кркем аударма неріні аза жне лем дебиеттері классикалы рдістері ыпалдастыын алыптастырудаы деби-эстетикалы, гуманистік ызметін жааша баалау;

- Ф.М. Достоевскийді лем дебиетіндегі кркемдік рдіс табыстарына осан лесін талдау;

- Ф.М. Достоевский туындыларыны азашаа аударылу тжірибесін саралау;

- жазушыны «Нарыс» романындаы характерлік сипат белгілеріне баа беру;

- «Нарыс» романындаы кейіпкерлер сомдалуыны лтты-психологиялы ерекшеліктерін айындау;

- «Нарыс» романындаы пейзажды суреттеулермен оны аударылуын байыптау;

- тпнсамен аударма нсасындаы фразеологиялы тіркестер олданыстарына салыстырмалы талдаулар жасау;

- аудармашыны кркем аударма тсілдерін олданудаы аза тіліндегі сздерді пайдалану рнектерін анытау;

- Ф.М. Достоевский шыармашылыыны жалпы аза дебиеті дамуына жасаан ыпалына баа беру.

Зерттеу нысаны. Зерттеу жмысыны негізгі нысаны ретінде Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романыны орыс жне аза тілдеріндегі нсалары алынады.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы:

- аза дебиетіндегі дстр ыпалдастыыны лем халытарына орта кркемдік-эстетикалы дниетанымды дамыту ерекшеліктеріне жааша ылыми байыптаулар жасалды;

- Ф.М. Достоевскийді аза жне халытар дебиеттеріне неге болан кркемдік тсілдері сараланды;

- Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы характер ерекшеліктеріне негіз болан философиялы - гуманистік дниетаным аныталды;

- «Нарыс» романындаы автор суреткерлігіні алыптастыран халыты рух болмысына тпнса жне аударма нсалары арылы ылыми баа берілді;

- авторды философиялы-діни кзарастарыны тпнсалы жне аударма лгілері салыстырылды;

- «Нарыс» романындаы з уаытына сай отбасы трбиесі дстріні сипатына жне оны аударылуына леуметтік - эстетикалы, деби - теориялы талдаулар жасалды;

- «Нарыс» романыны азашаа аударылуындаы балама (адекватты) немесе реалистік аударма принциптеріні орындалуы ылыми бааланды;

- «Нарыс» романындаы фразеологизмдерді аударылуы мтіндік трыда салыстырылды;

- аударма нсасындаы аудармашыны шыармашылы шешім трлері ылыми трыдан талданды.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар:

- шыармадаы алуан трлі характер ерекшеліктеріні сипаты - жазушыны рухани дниетанымыны зегі;

- Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы кейіпкерлер характерлеріні сипаты жне оны аударылу нсасы – халы рухыны крінісі;

- тпнсадаы діни - философиялы ой жйесі тередігіні аудармада саталуы – аудармашы шеберлігіні крінісі;

- «Нарыс» романыны балама (адекватты) немесе реалистік трыда аударылуы - кркем аударма рдісі лгілеріні жасы крсеткіші;

- «Нарыс» романындаы фразеолгизмдер жне оны аударылуы – кркем тіл олданысыны суреткерлік белгісі.

Зерттеу жмысыны теориялы жне практикалы мні. Зерттеуде Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы кейіпкерлер характері мен оны аударылу ерекшеліктері сарапталды. Бл арылы Ф.М. Достоевский суреткерлік шеберлігіні филиософиялы - гуманистік дниетанымы аза оырмандарына алай жеткізілгені айындалды.

Жазушыны романы арау болан таырыпты идеялы - композициялы оиалары, кейіпкерлер рекеттері XІX асырда Ресейдегі дворянды - помещиктік леуметтік оама, жеке кейіпкерлерге тн ортаны трмысты, лтты хал - ахуалын бейнелейді. Жазушыны эпикалы шыармасындаы характерді беру мселесін аударма нсасында суреткерді дниетанымынан ауытымай жеткізуі мен кркем аударма неріні жетілген шеберлік таылымы аныталды. Кркем аудармада шыарманы идеялы желісіндегі орта, отбасы, жеке адам характерін, авторды суреткерлік дниетанымын шыармашылы шеберлікпен жеткізуді деби - теориялы трыдан маызды екендігі белгілі. Бл мселе тіл білімі, дебиеттану ылымдары зерттеушілеріні назарын аударары аны.

Зерттеу жмысында амтылан деректерді, тжырымдарды, орта мектептерде аза дебиеті жне деби байланыстара арналан факультатив, жоары оу орындарыны филология факультеттерінде арнаулы курс, дріс, семинар сабатарында пайдалануа болады. Сонымен бірге, дние жзі халытары дебиеттері байланыстарыны аударма саласындаы бірегей зерттеулер жне оулытар мен оу ралдарын жасауда пайдалы дереккз, кмекші рал бола алады деген ойдамыз.

Зерттеуді теориялы - діснамалы негіздері азастан жне туелсіз мемлекеттер достастыы рамындаы мемлекеттер алымдарыны зерттеу ебектеріндегі ылыми-теориялы тжырымдардан ралады. алымдарды аударманы теориясы мен практикасына, Ф.М. Достоевский шыармашылыына арналан пікірлері зерттеуді ттас желісіне бадар ретінде пайдаланылады.

Зерттеу дістері. Зерттеу жмысы барысында таырыпты ерекшелігі мен ебекті масатына байланысты дебиетттану мен лингвистиканы бірге амтитын салыстырмалы мтіндік талдаулар, деби-тарихи, типологиялы статикалы дістер олданылды.

Диссертациялы зерттеуді пні (предметі) аза дебиетіндегі кркемдік дстр ыпалдастыы жне Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы характер ерекшеліктеріні азашаа аударылуы мселесіні поэтикалы сипаты болып саналады.

Зерттеуді материалы болып Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романыны орыс жне аза тілдеріндегі (аударан Нияз Сыздыов) нсалары алынды. Сонымен бірге Ф.М.Достоевскийді «Бейшаралар» (аударан С.Талжанов) романы да салыстырмалы материал ретінде ішінара пайдаланылды. Орыс классикалы дебиетіні азашаа аударылан лгілері де теориялы талдаулара арау болды.

Зерттеу жмысыны сыннан туі мен жариялануы. Ебекті негізгі мазмны мен алынан ылыми нтижелер Білім жне ылым саласындаы Баылау комитеті белгілеген басылымдарда жары крді жне республикалы, халыаралы ылыми - теориялы конференцияларда баяндалып, малданды. Диссертацияны таырыбына байланысты маалалар л - Фараби атындаы аза лтты университетінде «азіргі дебиеттану мен фольклористиканы теориялы жне методологиялы мселелері» атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (24-26 мамыр, 2004 жыл), Д.А. онаев атындаы Алматы здіксіз білім беру университетінде «Туелсіз азастан жадайындаы білім беру модернизациясы» атты халыаралы ылыми - практикалы конференцияда (23 мамыр, 2007 жыл), М.О. уезов атындаы дебиет жне нер институтында ”М. Базарбаев жне азіргі дебиеттану мен нертану мселелері” атты Мсілім Базарбаевты 80 жылды мерейтойына арналан халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (Алматы, 2007 жылы), Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні «Хабаршысында», «Аиат», «аза тілі мен дебиеті», «аза тілі мен дебиеті орыс мектептерінде» журналдарында жарияланды. Диссертациялы жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіндегі аза дебиеті кафедрасыны мжілісінде талыланып, орауа сынылды.

Зерттеу жмысыны рылымы. Диссертациялы жмыс кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Кіріспеде зерттеу таырыбыны зектілігі, зерттелу дегейі, зерттеу нысаны, теориялы жне діснамалы негіздер, зерттеу дістері крсетіліп, зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері белгіленді, ебекті ылыми жаалыы, орауа сынылатын негізгі тжырымдар, ылыми-практикалы ндылыы жан-жаты атап крсетілді.

«Кркем шыармадаы дстр ыпалдастыы жне оны аудармасы» деп аталатын бірінші блім іштей екі блімшеге жіктелген.

«лем дебиеттері дамуындаы кркемдік дстрі ыпалдастыы жне Ф.М. Достоевский шыармашылыы» атты блімшеде лем халытары дебиеттеріні классикалы шыармалары рі лтты, рі жалпы адамзатты рухани ндылытар болып саналатындыы сараланып длелденген. Осы орайда аза дебиетіндегі кркем шыармаларды бір арнасы аударма туындылар боландытан, олара да осындай кзарастар бадарымен аса лкен баа беріледі, сіресе, Еуропа дебиеттеріні классикалы мраларын райтын суреткерлер туындыларыны аза тіліне аударылуы лтты сз неріні кркемдік сипатына елеулі ыпал еткендігі крсетілді. аза дебиетіні тл туындыларымен атар, Азия, Америка рылытары аын-жазушыларыны классикалы туындылары XХ асырды н бойында аударма нері арылы аза оырмандарына танымал боландыы жаа жйелер ретінде арастырылды.

Сонымен атар XІX асырдаы орысты классикалы дебиетіні туындылары да аза сз неріні аударма саласындаы оматы шыармашылы тжірибе дстрін алыптастырандыын атап, В.Г. Белинскийді, А. Блокты, Л.Н. Толстойды, А.И. Герценні, Н.В. Гогольді, М. Горькийді, И.А. Гончаровты, К.А. Добролюбовты, Ф.М. Достоевскийді, И.А. Крыловты, М.Ю. Лермонтовты, А.С.Пушкинні, А.Толстойды, И.С. Тургеневті жне т.б. суреткерлерді туындылары орыс жне аза дебиеттеріні дамуына кркемдік ыпал жасауда орта арнада табыландыы длелденді. аза дебиетіні таырып, идея, композиция, сюжет, образдылы, кркемдік жинатау жне т.б. салаларын шеберлік діс - тсілдері жатарынан кемелденуіне орысты классикалы дебиеті аса ыпалды ызмет атарандыы белгілі.

Осы орайда орысты классикалы дебиетіндегі суреткерлерді бірі Ф.М. Достоевский шыармаларыны ішіндегі «Нарыс» романындаы характер ерекшеліктеріні бейнелену сипатын лем халытары дебиеттеріні кп асырлар бойы дамып келе жатан дстрлері жаластыы бадарымен баалаймыз.

Дние жзіндегі халытарды ежелгі дстрлерінен басталып, бізді азіргі заманымыза дейінгі жолында з ара ндес тарихи сабатасты дстрі бар. лемні р ткпірінде пайда болып алыптасан ркениеттерді з ара ыпалдаса байланысан дстрі жаласа келе бгінге жетті, бл рдіс болашата да жаласады. Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы характер сипатыны аударылу ерекшеліктерін ылыми пайымдаулармен саралауда біз азіргі заманы аламдану мселесіні бадарымен де байланысты айтымыз келеді.

Кркем шыарма - халыты рухани мдениетіні азынасы. Суреткерлер жасаан кркем туындылар арылы халыты асырлар бойы жасаан рухани мдениетіне тн орта задылытар, дстрлер жйесі танылады. р халыты алыптасу, даму тарихындаы кзарастарды, ке рісті дниетаным арналарыны кркем шыарма арылы берілуінде шынайы суреткерді жинатаушылы талам шеберлігі белсенді ызмет атарады. Дние жзіндегі халытарды кркем дебиеттеріндегі крнекті аламгерлерді барлыы да туан жртыны тарихи-поэтикалы дниетанымын танытуа мтылады.

Суреткерді шыармашылы лемі - туан халыны рухани дниетанымына негізделетін эстетикалы былыс. лем дебиеттеріндегі лтты жне жалпы адамзатты мрат адамдарды діни-психологиялы табиатыны белгісі болып табылады.

Сондытан, шынайы суреткерлер з лтыны психологиялы табиатын танытатын кркемдік дстрлер тжірибесін тымды пайдалануа мтылады. Академик З. Ахметов былай дейді: «дебиет алдымен лтты негізде пайда болып, дстрлі трде одан ары жаласады »[2, 53-б.].

Зерттеуші дебиеттегі кркемдік ой сезімдерді р бір халыты зіндік кзарастары трысында алыптасатындыын айта келіп: «Алайда, ешбір халыты дебиеті томаа-тйы, баса елдерді дебиетінен ошау дамымайды. Баса халытарды дебиеті мен мдениетінен сусындап, мір ажеттілігіне орай, оларды жетістіктерін, кркемдік тжірибесін з бойына сііріп отырады»[45, 53-б.] дейді. Демек, лем халытарыны рухани мдениет азыналары уелгі алпында лтты топырата жаратылады да, келе-келе кркемдік сапасына арай, жртшылыты абылдау ыыласына орай жалпы адамзатты рухани ндылытара айналады.

лем дебиеттеріні суреткер аламы арылы лтты топыратан нген жемісті болмысыны дние жзі халытарына таралуына кркем аударманы аса прменді ыпалы бар екендігі млім. Кркем аударма - тпнсаны телтумасы. лем халытары сз нері алыптарыны туындылары антикалы дуірлерден бері лтты сипаттарын жоалтпастан, лем халытарыны тілдеріне аударылан нсаларымен дние жзіне ке таралып, танылып келеді.

лем дебиеттеріне тн осылайша адамзат тарихындаы зіндік характер болмысы сипаттарыны уаыт ткен сайын рісін кеейте келе адамзатты барлыына да таралатын табии жолы бар. лем халытары дебиеттеріні адамзат ортасына таралуында, рине, р трлі себептер, жолдар болады. Орналасан географиялы мекендері р трлі лкелерде мір сретін халытара фольклорлы жне деби шыармаларды таралуында деби байланыстарды маызы ерекше. деби байланыстарды аса прменді днекер ралы болып келе жатан трі - аударма. р бір жеке лтты дебиеті, кркем туындылары зге халытарды тілдеріне аударылуы арылы адамдарды орта дниетаным рісін, оырманды эстетикалы кзарастарын кеейтеді.

рине, баса халытарды тілдерін мегеріп, сол тілдердегі шыармаларды тпнсаларынан оитындарды жоа шыармаймыз. Біра, жалпы мдениет дамуыны адамдар ортасына, ттастай аланда планетаа таралуында кркем деби аударма нсаларыны таралымы ерекше орын алады. Академик М.уезов «Кркем аударманы кейбір теориялы мселелері» деген ебегінде былай дейді: «Бізді аын-жазушыларымыз здері мирас еткен дстрлік формалара з шыармашылыы арылы жне аударма арылы здеріні лайан дебиетіне кптеген ты, жаа асиеттер, жаа сезім, жаа пікір, сз туындыларын келіп осады. Бл жаалытарды шын негелі трде кдеге жарата білсе, онда бл ркендеп келе жатан жаа лтты формаа осылан ізгі, соны игілік болар еді. Бізді теорияшыларымыз лтты форма жайында міне осыларды ескергені мал» [3, 388-б.].

Ф.М. Достоевский шыармаларыны ішінде сз арауындаы «Нарыс» романындаы характер ерекшеліктерін жне аударманы айтанда кркем аударма мселелеріне арналан кптеген зерттеушілерді ебектерін [4,5,6,7,8] назара аламыз.

Орысты классикалы дебиетіні мралары аза оырмандарына бден етене таныс. рине, оны тарихи себептері жртшылыа млім. Біра, азаты лтты дебиетіні XІX асырды аяымен XX асырдаы кркемдік дамуында орысты классикалы дебиетіні ыпалы мол болды. лы аындарымыз Абай, Шкрім, Мажанны, Слтанмахмтты табии дара асиеттері зімізді лтты мдени дстрден нр алды. Ал, суреткерлік шеберлікке жетулерінде орысты классикалы деби дстрлеріні пайдалы ыпалы боландыы аиат.

дебиет танушы - алым, профессор Т.Рахымжановты ылыми тжырымы таырып нысанындаы романды, лемдік дебиеттану задылытарымен байыптауа бадар береді.

«... проза туындыларындаы психологиялы талдау - адам-аарманны ішкі жан иірімдерін, дене имылдарын, кйінішімен сйінішін, ысасы жмыр басты пендеге тн асиеттерді ашып крсететін кркемдеуші рал болып табылады.» [9,10-б.]

аза сз неріндегі жазба кркем, сіресе, роман жанрыны, прозаны, алыптасуымен дамуында орысты классикалы дебиетіндегі Л.Н. Толстойды, Н.В. Гогольді, И.А. Гончаровты, Ф.М. Достоевскийді, И.С. Тургеневті шыармашылы ыпалы аны болды. сіресе, Ж. Аймауытовты, М. уезовті жне кейінгі толындаы аза жазушыларыны кркем прозаны поэтикалы тереділігін мегеруде орысты классикалы дебиетіні сері боландыы аны. Тпнса шыармаларды сол жазылан тілде оып, біразын азашаа аударуда да аламгерлерді тпнса авторларымен дегейлес кркемдік шеберлік жолында тер тккені млім.

азіргі туелсіз азастан Республикасы жоары оу орындарында аза тілінде оуа арналан оу ралдары [20,21,22] да кркем аударма дстріне сйенеді.

лем дебиетіні кейінгі дамуы крсеткіштеріні бірі - роман жанры. Академик З. абдолов романны жанрлы болмысына мынандай сипаттама берді: «.......деби шыармаа арау болан адаммен оам тіршілігін мейлінше ке амтып, алуан-алуан даму кезедерімен ттас жйелеп талассыз имыл - озалыс алпында жан-жаты жинатайды. Адаммен оам міріні андай аиаты болсын, мнда бкіл тамыр-тереімен опарыла крсетіледі де, оырманны кз алдына згеше бір лем, бтін бір тіршілік дниесі пайда болады»[10, 314-б.].

XVІІ - XVІІІ. лем дебиетінде прозаны психологиялы сипаттаы лгілері дами бастады. Романдарды мазмны мен пішініндегі трмысты - психологиялы рылым эпикалы шыармалар жазу рдісіндегі классикалы лгілерді алыптасуына келді.

XІX асыр лем дебиетіндегі роман жанрыны романтизм, реализм кркемдік дістері бойынша мейлінше ркендеген, кемелденген дуірі болды. лем дебиеттеріні поэтикалы рдіс даму дегейлері бойынша араанда В. Скотты, В. Гюгоны, Н.В. Гогольды, О. Бальзакты, Ч. Диккенсті, И.С. Тургеневті, Г. Мопассанны, Л.Толстойды, Ф.М. Достоевскийді жне т.б. суреткерлерді лемдік романистикадаы кркемдік дстрі алыптасты. лем жне аза дебиеттері дамуындаы романистика жолыны сабатастыы осы XІX асырдаы лем дебиетіндегі классикалы дстрлерден біраз ыпалды абылдады.

Профессор Б. Шалабаев «аза романыны тууы мен алыптасу тарихы» атты монографиясында фольклор мен поэзияны прозаа кркемдік тыр екендігін негізге ала отырып, аза дебиетіні жаашылдыпен дамуына орысты классикалы дебиетіні жасаан игі ыпалына баа берді: “азаты аартушы-жазушылары орысты сыншыл реализімін шыармашылыпен абылдай отырып, сол дстрді аза халыны алдында тран міндеттеріне сйкестендіріп, натылай білді. Бл жайт аза дебиетіні идеялы кркемдік жне жанрлы трыдан байуына кмектесті, оны одан рі жетіле беруіне жадайлар жасады»[11, 13-б.].

рине, XX асырдаы лем дебиеттеріндегі роман жанрыны рістеуінде Т.М. Манн, Р. Роллан, Э. Хэмингуэй, Р. Тагор, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. уезов, С. Манов,. Мсірепов,. Мстафин, Ш. Айтматов сынды крнекті романистерді айта аламыз.

Осы лемдік дебиеттегі романистика дстріні аза дебиетіндегі крнекті туындылар арылы жаласуына ебек сіірген біраз аламгерлер бар. Мысалы,. Кекілбаев, М. Маауин. С. Жнісов, Д. Досжанов,. Тарази,. Жмаділов,. Ысаов, Р. Тотаров жне т.б. жазушыларды атауа болады. азіргі туелсіз азастан дебиетіні жааша арынмен дамуы бізді дебиетімізді де лем халытарына кеінен таралуына жол ашатыны сзсіз. Сз арауындаы орысты классикалы дебиеті кілдеріні, оны ішінде Ф.М. Достоевский шыармашылыыны аза дебиетіне кркемдік, суреткерлік мектебі ретінде неге болып келе жатандыын атап айтамыз.

«аза дебиеті» газеті бетінде (18.07.2003. N 29) «дебиетті таланттар ана жасайды» деген таырыппен ткен сырласу - схбаттастыта сыншы Т. семлов мынандай орынды пікірін білдірді: «Мен лем дебиетін кп атаран адаммын. Маан кп нрсе найды. XІX асырдаы орыс дебиеті, XX асырдаы жапон дебиеті, бгінде кемеліне келіп отыран Латын Америкасыны дебиеті, сіресе Достоевскийді жасы кремін. Саан айтайын, Достоевский шыармашылы сырлары ашылмаан жазушы. Бір арманым бар. Достоевский туралы жазу. Ол лкен жазу, эссе бола ма, лде ттас кітап болама, зірге білмеймін» [12, 4-б.].

Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романыны характерлік ерекшелігі мен тпнсаны азашаа аударылуы сз арауында айтылан лем дебиеттері мраларыны адамзата орта ндылытарын толытыра тседі. Жазушыны жалпы шыармашылы лемі кптеген алымдарды назарында болып келді.

Жазушы - туан лтыны перзенті, лтыны ары-бергі тарихында бден алыптасан дниетаным сырларын дет-рып, салт-дстр, таы баса рухани мдениетіне кіретін мселелерді амту арылы ол халыны айраткеріне айналады.

Зерттеуші атап крсеткендей, біз де лтты жне лемдік дебиет мраларыны жалпы адамзата орта рухани азынасын райтынын айтамыз. Суреткер Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы [13,14] характер ерекшеліктері мен аударылу тсілдері мселелерін бір - бірімен егіздей сабатастыра арастыра отырып, біз жалпы нер туындыларыны бріндегі орта задырлытарды негізге аламыз.

Аударма барысында характер ерекшеліктері мселесіні екі жаты сері байалады:

1.Тпнсада ерекшеліктерді саталуы аударма жмысын тпнса табиатына жаындата тседі.

2. Аударма жасалып отыран тілді лтты ерекшеліктерін тере зерттеу, аударма жмысына сол елді тл туындысындай асиет береді, аудармашыны осы тста жоарыда аталан екі талап аясында шыармашылыпен ебек еткендігін байауа болады.

орыта айтанда, лем халытары дебиеттеріні елеулі мрасы Ф.М. Достоевскийді аударылан шыармалары, оны ішінде Нияз Сыздыовты аудармасындаы «Нарыс» романы да аза дебиетіні кркемдік негіздері рамында елеулі орын алады. «Нарыс» романындаы леуметтік орта, уаыта сай кейіпкер болмысын даралау, т.б. характер ерекшеліктері кркем аударма арылы аза оырмандарыны адам характері психологиясы туралы мол млімет алуына ыпал етеді. Осындай танымды рл атаратын суреткерлерді туындылары мгілік болашата да адамзат ркениетіні орта азынасы ретінде саталып, жаласа береді.

«Нарыс» романыны жанрлы сипатындаы реализм жне оны аударылуы атты екінші блімшеде Ф.М.Достоевскийді реализмді тарихилыпен деректілікті негізге ала отырып жазандыы сз етіледі. Себебі біз Ф.М.Достоевский мен оны туындылары туралы жазылан сыни ебектерден авторды «Нарыс» романыны сюжеттік желісі ретінде сол кездегі Санкт-Петербургті мерзімді баспасз беттеріне жарияланан біраз маалаларды аландыы жніндегі деректер тапандыымызды жазды. Мысалы, роман барысындаы кездесетін ылмысты оиаларды жергілікті баспа материалдарыны «ылмыс хроникаларынан» аландыын авторды зі кейінгі жазан кнделіктерінде крсетеді жне авторлы иял орытпаларын мол олдана отырып уаыт шындыына сай характерлерді крсеткен романны поэтикалы табиаты да осы орайда айындала тседі.

Осындай наыз мір шындыынан алынып, сол кездегі орыс оамыны барлы болмыс бітімін айшыты бедерімен кркемдеп сынан авторды крделі туындысын аударуда аудармашы аламгерді е басты назарында болан ерекшелік - тпнса шыармадаы характер поэтикасын сатауы аудармашыны кркемдік дстр ыпалдастыыны аударма арылы берілуіне де ерекше жауапкершілікпен араандыын білдіреді.

Кркем шыармадаы дстр ыпалдастыы аясындаы характер болмысы сз неріне кіретін фольклорлы жне деби шыармаларды бріне де тн ерекшелік екендігі белгілі. рбір жеке халыты асырлар бойы алыптасан рухани жне материалды мдениетін райтын асиеттер сз нері туындыларында жинаталады.

«Нарыс» романыны сипатын саралауда жазушыны жалпы шыармашылыына тн полифониялы карнавалды суреттеулерді, бейнелеулерді деби тсіл ретінде олданылатынын басты назарымыза алды.

М.М. Бахтин карнавалдыты деби жанрды болмысына енгізе олдануды р трлі деби баыттармен шыармашылы дістеріне де арау боланын з ара сас бірдей боланымен біра р айсысы дербес кркемдік міндетті атаранын айтады:

«Чтобы убедиться в этом достаточно сравнить карнавализациюу Вольтера (просветительский реализм) у раннего Тика (романтизм), у Бальзака (критический реализм)»[15,186-б.].

XVІІ, XVІІІ, XІX. лем дебиетіндегі реализмді карнавалдау тсіліні рістерінде айта рлеу дуіріні жазушылары Боккачо, Рабле, Шекспир, Сервантес, Гриммельсханген шыармашылыыны ертеректегі алашы плутовты романдарды, антикалы жне орта асыр кереметтерінен деректер боландыын да зерттеуші М.М. Бахтин атап теді. XІX асырдан Эжен Сюдті, Александр Дюманы (бала Дюма), Поль де Коканы леуметтік - авантюралы романдарында да олданылады. Ф.М. Достоевский дстріндегі карнавалды кріністері Жорж Санд, Виктор Гюго, Диккенс, Дидро, Эдгар По, Гофман туындыларынан да байалады.

Н.В.Гогольді шыармаларындаы карнавалдау (карнавализация) тсіліні деби бейнелерді іс-рекеттері, оиалар арылы бейнеленетін кркемдік астарлары туралы зерттеуші Ю.В. Манн “Поэтика Гоголя» (1988 ж) атты ебектерінде атап крсетеді /16, 9-11-б.б.].

Сонымен жинатап айтанда, деби дамуды кп асырлы жолында кркем шыармадаы карнавалдау тсілі суреткерлерді траты дадысына айналады. Бл – сюжеттегі р трлі арама - арсы бір-біріне самайтын былыстарды, асиеттерді атарлас шендестіріле, кейде мистификация жадайларында суреттелуі (махаббат жне жеккрушілік, ашкзділік, риясызды, мансапорлы жне т.б.).

Ф.М. Достоевский кркем дебиеттегі карнавалды дстріне зіні шыармашылы таламымен арайды. Бл арада суреткерді карнавалды фольклорлы негізіне тн маскарадты, жалан сырт кріністік бейнелеулерді полифониялы (кп дауыстылы) діс трысынан шыармашылы ты баытпен жасаанын креміз.

Бл блімшеде «Нарыс» романындаы шынайы характер ерекшеліктерін ттастай ашып крсетудегі осындай деби тсілдерді олданылуын талдаймыз.

Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» атты романындаы характерлік сипатты крінісі басты кейіпкерлерді леуметтік тлаларынан, мекен - жайлары мен отбасылы трмыс мдениетінен, киім киісі, жріс-трысы, мірге деген кз арасы, ішкі болмысымен сырты кескінінен танылатынын аарамыз. Жазушыны романындаы осындай характер сипатын аудармашыны кркемдік шеберлікпен орындай аландыын байаймыз. Мысалы, романдаы басты кейіпкерлерді бірі - автор тілімен айтанда: «Кейбіреулер оан тіпті жиіркенішпен арайтын. Бан ол шынымен майып та алатын, біра йреншікті ылыын брібір оймайтын» [13,99-б.]. «На некоторых он даже производил не приятное впечатление, отчего он искренно скорбил, но задачу свою все таки не покидал» [14,96-с.]. Сана, срамша, жылпос Фердыщенконы бет - лпеті былайша суреттеледі. «Это был господин лет тридцати, не малого роста, плечисты, с огромною, курчявою, рыжеватого цвета головой. Лицо у него было мясистое и румяное, губы толстые, нос широкий и сплуснутый, глаза маленькие, заплывшие и насмешливые, как будто беспрерывно подмигивающие. В целом все это представлялось довольно нахально. Одет он был грязновато» [14,с.94].

Бл - роман композициясында кездесетін жерді брінде де ешкімнен ымсынбастан есіп - бсіп сйлей беретін кейіпкер.

Маайындаы адамдара тіршіліктегі жасымен жаман оиалара тек ана зіндік есеппен немрайды арайтын осындай жандарды Ф.М. Достоевский мірде кездесетін шынайы реалистік кейіпкерлермен бере білген. Романны аудармалы нсасында да аудармашы аза дебиетіні уаты кшті бейнелеу лгілерін тымды олданады:

«Бл басы азандай, жирен шашы бйраланан, иыты, егезердей, жасы отыздар шамасындаы мырза еді. Табатай беттері нарттай, трдік ерін, жалпа мрны жаншылып аландай ол сыырайан, шірек кздері дамылсыз жымыдап тратын секілді. Арты - кемі жо, кдімгі найсапты сыны. стіндегі киімі нас кісіні аартандай» [13,97-98-бб.]. Аудармашы орыс классикалы дебиетіні здік туындысыны азашаа аударылан нсасын аза дебиетіні кркем сз азынасы атарында баалауа болатындай дегейге жеткізілуін ойлаан. Себебі, кркем баламалы аударма талабына сай бл сйлемдерді маыналы рекі саталан, кбінесе аудармашыны тл шешімі орайластырылан. Мысалы, зіндідегі «басы азандай, егезердей, табатай, нарттай, кдімгі найсапты трі, киімі нас кісіні аартандай» бейнелеулері - поэтикалы маналылыы серлі, аудармашы олтабасыны шеберлігін танытады.

Романдаы характерлік сипат ерекшелігіні атарында оиа арауы болан географиялы мекенні табиатын да айтуа болар еді. Романны жанрлы сипатындаы идеялы- композициялы рылымында жыл мезгіліні реалистік келбетін крсететін табиат былыстары да арагідік кездеседі. Мысалы, романны бас кездегі алашы сйлемдерден оиаа арау болан крініс табиат былысымен оса ріледі. «В конце ноября, в оттепель» [13,с.3]. «...арашаны ая кезіндегі жылымы кндерді бірінде» [14,6-б.]. «Было так сыро и туманно, что насилу рассвело» [13,с.3]. – «Сілбіреген ою тманнан та ре білінгендей» [75,6-б.].

Аударма мен тпнса мтіндеріні маыналы сйкестігі саталан. Аудармашы аза сзіні ммкіндіктерін пайдалана отырып, авторлы нсадаы идеялы ойды айындыын жоалтпаан, айта ткірлей тскендігін байаймыз.

орыта айтанда, кркем шыармалардаы характер сипаты- суреткерлер дниетанымыны крсеткіші лтты таырыпта нген суреткер шыармалары арылы жалпы адамзата орта рухани ндылытар азынасы жасалады. Ф.М.Достоевскийді аза тарихындаы зіндік орны оны даламызда болан кезеінен басталып, тарихи тлаларымызбен достыы, кркем бейнесіні дебиетімізде сомдалуы, шыармаларыны аударылуы арылы жаласты. Жазушыны «Нарыс» романыны жанрлы сипатындаы реализм арылы лтты ерекшелігі айындалады. Романны азашаа аударылуы арылы туындыны оырмандара абылдану кеістігі танылды. Жазушыны шыармашылы дниетанымы аза аудармашы – аламгерді шеберлігі арылы мгілік тырнамасын ныайта тсті.

«Классикалы шыармадаы автор дниетанымы жне оны аударылу ерекшеліктері» атты екінші блімні бірінші блімшесі «Нарыс» романындаы діни-философиялы кзарастар жне оны аударылу сипаты деп аталады. Бл блімшеде Ф.М. Достоевскийді лем дебиеті тарихында кп ырлы, алуан сырлы шыармалар жазан суреткер екендігіне таы да тоталып, романдары мен повестерінде, гімелерінде кейіпкерлер тадырлары арылы сол шыармаа арау болан мір шындыыны, адамдар тадырыны психологиялы тередіктерін, оларды сенім нанымдары, дінге деген кз арастары сіресе айын суреттелетіндігіне длелдер келтірілген.

Шыарманы барлы поэтикалы, кркемдік ерекшеліктері аудармашыны шыармашылы абілеті арылы баса тілге толытай аударылуы тиіс. Аударылан тілдегі халыты трмыс-салтында олданылмайтын затты, былысты крсететін тпнса арауындаы жртты сздерін ана сол кйінде алдыран жн. Аудармашыны мжбр ететін мндай тстар сіресе діни наным-сенімдерді аудару кезінде кездеседі.

Романдаы кейіпкерді діни кзарастарын білдіретін тстар кп жадайда тере психологиялы ой иірімінен тратын крделі монологтардан раландытан, аудармашыдан жан жаты ізденушілікті, философиялы ой-рісті, интуитивтік тйсікпен аса бай тілдік орды ажет ететін лкен сын болып табылады.

Ф.М.Достоевский «Нарыс» романыны арауында амтылатын діни кзарастар сипатынан шыарманы рылысындаы характер сипатын райтын кейіпкерлерді діни дниетанымды дегейі таылады. Басты кейіпкерлерді діни кзарастары арылы жазушы жалпы адамзатты кркемдік-эстетикалы ойлау кеістігін аартуа тырысан.

Достоевский орыс адамыны бойындаы діни сенімні кйреуге жеткенін сезініп, Ницшені «дай лді» деген формуласын растайды. Бны жазушы е алдымен адами баыт-бадарды кйреуі ретінде абылдады. Сондытан, ол князь Мышкин арылы орыс ортасына жаа Христосты лгісін сынады. Себебі, ол Христосты дай емес, адамдар шін з жанын пида етуге зір кркем бейне трысында абылдаан.

сіресе, сз болып отыран характер сипаты мселесіні “Нарыс» романындаы ерекшеліктеріне назар аударса, авторды бл романда заманына сай рухани жетілген образ жасауды мрат ттанын байаймыз. Романны басты аарманы, князь Лев Николаевич Мышкин - романтик. Жазушы осы бас кейіпкерді психологиялы тласына кп ырлы, мол сырлы асиеттерді шоырландырады. Жртты кзіне аыматау, нарыстау крінетін, ал шындыында азапа, асіретке тзімді, айсар рі нзік сезімді, ойшыл адамдар типіні жинаталан тласын осы князь Л.Н. Мышкин бейнесі арылы крсеткісі келеді. Жазушы сол кезедегі замандастары шін е жетілген озы адамдар типін осындай кейіпкер арылы длелдегісі келгендей. Діни танымдаы фниден кетуге мойынсну мен фниді имайтын рі романтикалы жне реалистік дниетаным кзарастарыны тоысатын сттерін осы кейіпкеріні сздері арылы байатады. Мысалы, бас кейіпкерді, генерал Иван Федорович Епаньчинні йелі мен ыздарына саяси ылмысы шін атуа кім шыарылып, біра, кім орындалар алдында жазасы згертілген бір ттынны лім алдындаы психологиялы жай - кйін баяндауында осындай ерекшелік бар:

«Таяу жерде шіркеу бар екен, оны алтын кмбезі кнге шаылысып, жарырап трады. Сол алтын кмбезге, оан шаылысан кн нрына алай стана арааны мытылмастай есінде алыпты; кнні алтын шапаынан кз алмайды; зіні жан-дниесі кз алдынан кнні нры бейнесінде елестеп трандай, енді ш минуттан со онымен біржола осылып, мгі-баи сіісіп кететіндей крінеді оан…» [13,64-б.].Бл тпнсадаы авторды : «Невдалеке была церковь, и вершина собора с позолоченною крышей сверкала на ярком солнце. Он помнил что ужасно упорно смотрел на эту крышу и на лучи от нее сверкавшие; отарваться не мог от лучей: ему казалось что эти лучи его новая природа, что он через три минуты как ни будь сольется с ними...» [13, с.62] деген ойларыны азашаа аудармасы.

Аудармашы аламгерді тпнсадаы авторлы идеяны, кркемдік шешімді толы тсіне отырып аударуы арылы адамзата орта имандылы-адамгершілік кзарастарыны да мір шындыына сай, табиатын шынайы аударан.

Кркем шыарма - шынайы мірдегі адамдарды ішкі жандниесінде болып жататын алуан трлі мінез- лыты кіл-кй былыстарын, мірге, дінге, Жаратушыа деген кзарасы арылы танылуын амтамасыз ететін нер туындысы. Шыармалардаы авторлы ой бадарын уа атты мтылатын аудармашы з ебегі жнінде былай дейді: «Мен де аз ебектенбеймін, сіресе шыарманы иын тстарын иыстыруа штармын, ашан оны ішкі ыраын, иірімін тапанша, сйлемін селкеу сзден, бостекі сзден, жаттанды кеуек тіркестерден, ыырлытан, штамптан арылтанша иін андыра тзете беремін» [23,160-б.] Осындай жауапкершілікпен араан ебек те ойдаыдай шыандыын оу барысында кез келген оырман айнытпай тани алады.

«Романны тпнса жне аударма мтіндеріндегі фразеологиялы тіркестерді поэтикалы мні» атты екінші блімшеде лем дебиетіндегі суреткер жазушыларды туындыларын баса тілдерге аударудаы зекті мселелерді бірі – фразеологиялы сз тіркестері арастырылан. р ел дебиеттеріні аза тіліне аударылан лгілерінде аудармашылар тпнсалардаы кркемдік бояуларды маыналы тередіктерін сатауда фразеологизімге ерекше мн беретіндігі белгілі.

аза дебиетіндегі аударма неріні тарихында азашаа аударылан крнекті туындылардаы суреткерлік олтабаны баса лт оырмандарына толыанды алпында жетуінде сз тіркестері арылы берілетін авторлы ойларды маыналы тередіктері ерекше орын алады. лем дебиеті алыптарыны бірі Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы фразеологизмдерді аударылуы да осындай поэтикалы ерекшелік бадарында рбігенін креміз.

Ф.М. Достоевскийді барлы шыармалары да психологиялы - философиялы сипаттаы мазмны мен пішіні трысынан ерекшеленеді. Жазушыны кейіпкерлері дербес дниетану кзарастары арылы рі лтты, рі жалпыадамзатты гуманистік ойлау биіктігі тырында танылады. Суреткер жазушы - туан халыны даналы келбетін танытатын тла. Жазушыны кркем шыармасында кейіпкерлерді монологтары, диалогтары жне авторлы баяндаулары арылы адамдарды мір озалыстары аясындаы ойлау кеістігі аарылады.

Фразеологиялы сз тіркестеріні теориялы арастырылу тарихында орыс жне аза алымдары академик В.В. Виноградовты мынандай ш топа блген жіктеулеріне сйенеді: фразеологиялы ттастытар (фразеологическое сращения), фразеологиялы бірлестіктер (фразеологические единства), фразеологиялы тізбектер (фразеологические сочетания). Осы жіктеулерді негізге ала отырып, кркем аудармада фразеологиялы сз тіркестеріні аударылу мселелерін аза алымдары сз арауына алып келеді. В.В. Виноградов Ф.М. Достоевскийді стилі, авторлы тласыны сомдалуы туралы да арнайы сз еткен еді [17,с.14-16]. Академик І.Кеесбаевты, М. аратаевты, М. Балааевты, О. Айтбаевты жне т.б. зерттеушілерді ебектерінде кркем шыармалардаы фразеологизімдерді баса тілдерге аударылу ерекшеліктеріне байланысты ылыми бадарлы пікірлер айтылды. Орыс тіліндегі фразеологизмдерді азашаа аударуды ш трлі жолы «аза тіліні стилистикасы» (авторлары М.Балааев, Е. Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев) кітабында былайша крсетіледі:

1) «фразеологизмдерді аударуда оны жалпы маынасы беріледі»;

2) «фразеологизмдерді аударуда оларды зара мндес келетіндігі ескеріледі»;

3) «кптеген траты сз тіркестері бір тілден екінші бір тілге сзбе-сз аударылады»[18,98-б.].

Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы фразеологизмдерді аударылуында саралана байалатын біраз ерекшеліктер бар. Аудармашыны мтел тріндегі фразеологиялы тіркестерді аударан лгілеріне арап отырып, профессор. Айтбаевты пікіріне ла треміз: «… фразеологизмдерді, маал-мтелдерді аударуды тсілдерін мынандай ш топа жинатап айтуа болады. Біріншіден, маал-мтелді рамындаы сздерді затты маынасын тгел беріп, дл аударуа болады. Екіншіден, кейбір сздерді затты маынасын згертікіреп аудару керек. шіншіден, аударылатын тілдегі фразеологизмдер, маал-мтелдерді пайдалану ажет» [19,180-б.].

«Нарыс» романында кейіпкерлерді деби тласын психологиялы трыда даралау масатында жазушы фразеологизмдерді де жиі олданады. Фразеологизмдерді зіні суреткерлік кркемдік шешім бадарларына орай олдануына арап Ф.М.Достоевскийді жалпыхалыты тіл байлыыны бейнелелілік рнектері ретінде олдана білген шеберлігін танимыз. Халыты асырлар бойы алыптасан даналы тередіктері аны траты, идиомалы сз тіркестерін суреткерлік таныммен жаырта, шырлай олдану арылы жазушы з туындысыны лтты сипатына тн бояуларын ажарландыра тседі.

«Нарыс» романындаы аудармашы олданан кейбір фразеологизмдерді тпнсаа сйкес алынуындаы ерекшеліктеріне зер салып крелік:

«… срастыра келе арын бле шыыпты» [13,23-б.]; –«родственники, но до того отдаленные, что, по настоящему и считаться даже нельзя» [14,с.18];

«...егер сіз шынында да сегіз ырлы бір сырлы жігіт болып шысаыз» [13,38-б.]; – «Если вы такой искренный, задушевный человек, каким кажетесь на словах» [14,с.23];

«болар іс болан, бояуы сіген» [13,51-б.]; – « Что сделано, то сделано, что прошло, то прошло» [14,с.48];

«…онымен соыр теке ойнауа да болатын шыар» [13,55-б.] – «…сним можно еще жмурки играть» [14,с.52];

«зар еіреп жылаанда иманы асым болады» [13,63-б.]. – «...он был иногда беспокоен, плакал»[14,с.60];

«Біра сізді тірікті шындай, шынды дай рандай етіп айтуа баса амалыыз алмады емес пе?»[13,150-б.]; – «Но, ведь возможности не было, что бы вы так рассказали, что стало похоже на правду и вам поверили?»[14,с.149];

“Аузынан уызы кетпеген бала екенімді мен зім де білемін» [13,130-б.]; – «Что я еще мальчишка, это я и сам знаю» [14,с.128]; «Ашу стінде аузына а ит кіріп, ара ит шыатын» [13,193-б.]; – “... начав ругаться и не встречая отпора, мало по - малу потерял всякую сдержанность... [14,с.90];

«“... адуын екен: сауырын сипатпайтын асауды зі болып шыты» [13,115-б.] ;– «Дикая женщина: совершенно из дикого состояния» [14,с.13];

«... айтылан кні бармасам, ол орыннан ла атым дей бер, сонан со екі олымды мрына тыып аланым ой» [13,202-б.]; – «... а не явись я к назначенному сроку, место займет другой, тогда я опять на экваторе…!» [14,с.201]; «мені ит етінен жек крсе айтпекпін» /13,202-б./ – «да и ненавидит она меня пуще всего.» [14,с.216];

«Ал, кей кндері абаынан ар жауып лм демей тнеріп отырады да ояды» [13,218-б.]. – «А в другой раз и самом деле нахмурится, насупится, слово не выговорит.» [14,с.217];

«сонсо осылай мысым рып отыраным» [13, 219-б.] – «Вот и сижу, а не втерпеж станет …» [14,с.217];

«ткелін білмей зеннен тпе» [13,249-б.]; «Да и соваться не спросясь броду, не следует» [14,с.251];

«Сіз маан ішекті ырындысына дейін атардыыз ой деп енді кесіп айта алатын шыармын» [13,314-б.]; «Теперь утвердительно можно сказать, что вы мне всю подноготную вашу представили» [14,с.323];

«біра оны ренжіп аланын байаан со, пыша кескендей тиылды»[13,318-б.] – «… но он умолк тотчас же, заметив, что тот искренно огорчился»[14,с.328]

«… ашан жел оынан шыанша» [13,320-б.]; – «впредь до перемены ветра»[14,с.329];

«...аскй балалар туралы тіс жарса-а, трып жре беремін, онда ат йрыын кесті дей бер»[13,322-б.]; – «... и если ты хоть одним словом заикнешься про дерзких мальчишек, я встаю и ухожу, и уже совсем с тобой разрываю» [14,с.330], т.б..

орыта келгенде айтарымыз, Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романын азашалауда аудармашы-аламгер баламалы (адекватты) кркем аудармаа тн шыармашылы тсілдерді мол ммкіндіктерін амтыан. Суреткер – ойшыл жазушыны крнекті туындысыны психологиялы сыршыл, кркемдік тередіктерін аза оырмандарыны лтты дниетанымына, абылдау ерекшелігіне сйкес аударуа кш саланы - аламгер аудармашыны зіндік шеберлік дегейін айындайды.

ОРЫТЫНДЫ

орытынды блімде зерттеу жмысыны мазмнында талдауа зек болан мселелер туралы тжырымдар жйеленіп, натыланып крсетілді.

Зерттеу жмысымызда дебиеттану ылымыны аидаларын негізге ала отырып, Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» атты романдаы характер проблемасын жне аударылу ерекшеліктерін саралауда дние жзіндегі ркениеттер дстрлеріне баса назар аударылды. Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» романындаы характер проблемасы мен аударылу ерекшеліктері - деби байланыстар аясында арастырылатын мселе. «Нарыс» романыны жанрлы сипатындаы романтизм жне реализм кркемдік дістеріні ріле олданылан сипаты айрыша ерекшеленеді. «Нарыс» романы - психологиялы шыарма. Туындыда психологиялы тсілмен жеке адамдарды оршаан леуметтік ортамен арым-атынастары трмыс психологиясы задылытарына сай рнектеледі.

Кркем аударма шыармалары - аза дебиетіні алыптасу, даму тарихыны шыармашылы дстр ыпалдастыы аясында танылатын рухани ндылытары. лем халытары дебиеттеріні аударылуында аламгерлерді е басты назарында тпнса шыармаларындаы характер ерекшеліктері сипатыны саталуы болады.

Кркем шыармадаы характер проблемасы - сз нері туындыларыны брінде де байалатын ерекшелік. Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» атты романы - полифониялы сипатымен ерекшеленетін туынды. Жазушыны романдарында символикалы (астарлы мегзеулі) мндегі кптеген былыстарды, асиеттерді атарласа, абаттаса келуі - крделі ерекшелік. Сюжеттегі р трлі арама – арсы, бір біріне самайтын былыстарды, асиеттерді атарластырыла суреттелуі нердегі «карнавалдау» (М.М. Бахтин термині) тсіліні табиатын танытады.

Ф.М. Достоевский мрасы - тек бір ана лтты емес, лем халытарыны орта азынасы. аза дебиетіні де классикалы мраларын осындай кесек тлаларды кркемдік дстрімен сабатастыра арай отырып, лтты мдениеттерден ралатын адамзата орта рухани ндылытар жасалады. Кркем аударма - деби-шыармашылы дстр ыпалдастыын дамытатын, лем халытарыны кркемдік ойлау дниетанымын ттастыратын рал.

орыта айтанда, аза дебиетіндегі дстр ыпалдастыы арылы алыптасан кркем аударма шыармалары деби дерісті жалпыадамзатты эстетикалы-гуманистік сипатын ныайта тсуде. Осы дстрді крнекті крсеткіштеріні бірі Ф.М. Достоевскийді «Нарыс» атты романы кркем прозада характер поэтикасындаы трмысты - леуметтік психологиялы сипатын тере кестелегендігімен ерекшеленеді. аза дебиеті дамуыны желісінде дстр ыпалдастыын дамыта жаластыран аудармашы аламгерлер аударан крнекті жазушылар шыармалары жалпы адамзата орта мраттары шін рухани ызметін жаластыра береді.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. ирабаев С. дебиетімізді атада беттері.- Алматы: Білім, 1995. - 288б.

2. дебиеттану терминдеріні сздігі. / растырандар: З.Ахметов, Т.Шабаев - Алматы: Ана тілі, 1996. - 240 б.

3. уезов М.О. Уаыт жне дебиет. - Алматы: аз. Мем. кр. деб. бас., 1962. - 478б.

4. Аристов Н.Б. Основы перевода. Москва: Наука, 1973.

5. Федоров А.В. Основы общей теорий перевода. - Москва: Высшая школа, 1983.- 122с.

6. Комиссаров В.Н. Теория перевода. - Москва: Высшая школа, 1990. - 332 с.

7. Гачечиладзе Г. Художественный перевод и литературные взаимосвязи. - Москва: Наука, 1972.

8. Саындыова Н.Ж. Основа художественного перевода, Алматы: Худ. литература, 1996.

9. Рахымжанов Т.Н. Романны кркемдік лемі. – Алматы: Рауан, 1997.-224 б.

10. абдолов З. Сз нері. (дебиет теориясыны негіздері.) - Алматы: Мектеп, 1982. - 366 б.

11. Шалабаев Б. аза романыны тууы мен алыптасу тарихы. - Алматы: Мектеп, 1983.- 192 б.

12. семлов Т. дебиетті таланттар ана жасайды. // аза дебиеті, - 2003. 18 шілде.- 29 –шы сан.

13. Достоевский Ф.М. Нарыс. Роман. / Ауд. Н.Сыздыов. - Алматы: Жаушы, 1983.

14. Достоевский Ф.М. Идиот. Роман в четырех частях. - Л.: Лениздат, 1978. – 639 с.

15. Бахтин М.М. Проблемы поэтики Достоевского.- Москва: Сов. Россия,1979.

16. Манн Ю.В. Поэтика Гоголя. – Москва: Худ. литература, 1988.- 413 б.

17. Виноградов В.В. О теорий художественной речи. - Москва: Высшая школа, 1971. - 240 с.

18. Балааев М., Жанпейісов Е., Томанов М. аза тіліні стилистикасы. - Алматы: Мектеп, 1974.

19. Айтбаев О. Аудармадаы фразеологиялы былыс. Алматы: ылым, 1978. - 228 б.

20. Тебегенов Т.С. Шетел дебиеттері тарихы.- Алматы: Республикалы баспа кабинеті, 1996. – 101б.

21. Тебегенов Т.С. лем дебиеті (ХІХ-ХХ асырлар). Бірінші кітап. – Алматы: Арыс, 2004.- 168 б.

22. Тебегенов Т.С. лем дебиеті (ХІХ-ХХ асырлар). Екінші кітап. – Алматы: Арыс, 2004. – 168 б.

23. Байжанов С. штарлы уаты.- Алматы: азастан мемлекеттік кркем дебиет баспасы, 1962. - 168б.

ДИССЕРТАЦИЯ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН

МААЛАЛАР ТІЗІМІ

1. Мышева Г. Шыармадаы лтты сипат жне оны аударылу ерекшеліктері. //аза тілі мен дебиеті орыс мектебінде, 2002. 11- ші сан, 108-114 б.

2. Мышева Г. Кркем шыармадаы фразеологизмдерді аудару. //аза тілі мен дебиеті орыс мектебінде, 2002. 12- ші сан, 44-52 б.

3.Мышева Г. Классикалы шыармадаы авторды дниетанымы жне аударма мселелері. //аза тілі мен дебиеті орыс мектебінде, 2003. 1- ші сан, 54-66 б.

4. Мышева Г. лтты жне жалпы адамзатты рухани ндылытары. //аза тілі мен дебиеті, 2004. 6- ші сан, 106-115 б.

5. Мышева Г. Кркем аударма-лтты дебиетті ыпалды арнасы. //Аиат, 2004. 6- ші сан, 71-74 б.

6. Ф.М. Достоевский жне аза дебиеті //Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні «Хабаршысы», 2007, 2- ші сан, 80-86 б.

7. Мышева Г. Классикалы шыармадаы эстетикалы дниетаным жне оны аудармасы. //л-Фараби атындаы аза лтты университеті, «азіргі дебиеттану мен фольклористиканы теориялы жне методологиялы мселелері» атты халыаралы ылыми-теориялы конференция, Алматы, 2004, 297-305 б

8.Кейіпкер келбетіні поэтикалы мні. //”Туелсіз азастан жадайындаы білім беру модернизациясы” атты халыаралы ылыми-практикалы конференция, Алматы, 2007, 481- 490 б.

9. Авторлы ой зегі жне заман шындыы //М.О. уезов атындаы дебиет жне нер институты ”Мсілім Базарбаев жне азіргі дебиеттану мен нертану мселелері” М. Базарбаевты 80 жылды мерейтойына арналан халыаралы ылыми-теориялы конференция, Алматы, 2007, 224-233 б.

РЕЗЮМЕ

автореферата на соискание ученой степени кандидата филологических наук

по специальности 10.01.02. - казахская литература

Мукушева Кульбаршин Максутхановна

«Взаимовлияние традиций в казахской литературе и проблемы

характера в переводе (по роману Ф.М. Достоевского «Идиот»)»

Общая характеристика исследования. Основной темой диссертации является взаимовлияние творческих традиций в казахской литературе, которая рассматривается на основе перевода романа Ф.М. Достоевского «Идиот», что является ключевым руслом взаимовлияния творческих традиций в казахской литературе. Рассматриваются поэтические особенности проблем характера художественного перевода.

В диссертации впервые специально изучены, рассмотрены и введены в научный оборот особенности художественного перевода Н.Сыздыкова. Всесторонне раскрыты особенности творчества писателя, определена теоретическая база, на основе которой проведено данное исследование.

Актуальность темы исследования. В сфере литературы художественный перевод играет важную теоретическую и практическую роль. Переводческие произведения в системе литературного взаимовлияния в качестве важной составляющей в истории казахской литературы вносят существенный вклад в духовное мировоззрение народа.

Взаимовлияние художественных традиций произведений Ф.М.Достоевского – актуальная проблема.

Как начинающий переводчик рассматривая переводческую деятельность Н.Сыздыкова, а именно его работу над романом Ф.М.Достоевского «Идиот», мы отметили для себя взаимосвязь и взаимообогащение литератур.

Цели и задачи исследования. Цель исследования: всесторонне и комплексно изучить передачу характеров в подленнике романа Ф.М.Достоевского «Идиот» и проблему его перевода на казахский язык.

В соответствии с указанной целью были поставлены следующие задачи:

- по-новому научно систематизировать многовековые историко-культурные пути взаимовлияния традиций казахской литературы;

- проанализировать роль Ф.М. Достоевского в мировой литературе;

- исследовать переводческую практику по произведениям Ф.М.Достоевского;

- провести сопоставительный анализ фразеологических оборотов в оригинале и в переводе;

- провести сопоставительный анализ перевода религиозных аспектов в романе Достоевкого;

• оценить роль Достоевского в развитии казахской литературы.

Объектом исследования является роман Ф.М.Достоевского «Идиот», перевод романа на казахскии язык (Нияз Сыздыков) «Нарыс».

Предмет исследования. Взаимовлияние традиций казахской литературы и поэтическое отображение проблемы перевода на казахский язык, особенностей характеров романа Ф.М.Достоевского «Идиот».

Методы исследования. В диссертации были использованы системный подход, а также сравнительный и сопоставительный методы, способствующие более глубокому проникновению в произведение, в мастерство и особенности стиля переводчика.

В связи с особенностями темы, с целями и задачами помимо лингвистических и литературоведческих исследований были использованы и литературно-исторический, типологический, статистический методы и сопоставительно-текстовый анализ.

Научная новизна работы заключается в том, что впервые в диссертационной работе предпринята попытка комплексного и всестороннего анализа взаимовлияния традиций в казахской литературе:

- научно обосновывается сущность народного духа, сформированного автором в произведении, рассматривается перевод этого аспекта;

- научно обосновываются творческие решения переводчика по вопросам перевода традиций семейного воспитания того времени, проводится социально-эстетическии и литературно-теоретическии анализ;

- широко освещены творческая мастерская переводчика, а также роль писателя Ф.М.Достоевского в развитии казахской литературы.

Основные положения, выносимые на защиту.

- определяются художественные приемы составления характера в романе Ф.М.Достоевского «Идиот»;

- сопоставляются философско-религиозные взгляды автора в русском и казахском контексте;

- рассматриваются адекватные и реалистические принципы перевода романа «Идиот»;

- научно обосновываются творческие решения переводчика по переводу фразеологических оборотов.

Научно-практическая ценность работы. Результаты и основные положения диссертации могут быть использованы при составлении учебников и учебных пособии для средних, специальных, высших учебных заведении, а также на специальных курсах, семинарах по современной казахской литературе.

Публикация по основному содержанию диссертации. Основные результаты исследования и теоретические положения были представлены вниманию широкого круга научной общественности в докладах на конференциях и в опубликованных статьях, научных изданиях, утвержденных Комитетом по контролю в сфере образования и науки при МОН РК. По теме опубликовано 9 статьей.

Структура работы. Диссертация состоит из введения, двух разделов и заключения. Приводится список использованной литературы.

RESUME

the thesis on competition of a scientific degree of Candidate of

Philological Science On a speciality 10.01.02. - Kazakh literature

Mukusheva Kulbarshin Maksuthanovna

«Tradition Interference in Kazakh Literature and problems of

character in translation (the novel "Idiot" by Dostoevsky F.M)»

General characteristic of the research. The basic theme of the dissertation is interference of creative traditions in Kazakh Literature which is considered on the basis of translatin of the novel "Idiot" by Dostoevsky F. M. and that is a key of interference of creative traditions in Kazakh Literature. Poetic features of literary translation of character problems are considered.

In the dissertation N. Syzdykov's literary translation features are specially studied, considered and they are introduced as a scientific construction for the first time. The writer's creative features are comprehensively revealed, the theoretical base is defined on which the given research is carried out.

Actuality of the research theme. The literature translation plays the important theoretical and practical role in the Literature sphere. The translation works in the literary interference system are defined as the important part in the history of Kazakh Literature and they make the essential contribution to the spiritual outlook of the people.

The interference of literary translation of works by Dostoevsky F.M. is topical problem.

Considering N.Syzdykova's translational activity, as the beginner translators we remarked the literal interconnection and enrichment.

The purposes and research problems. The research objective: To study the characters transferring in the novel “Idiot” by Dostoevsky F.M. in original and the problem of its translation into Kazakh comprehensively and in complex.

According to the specified purpose the following problems have been put:

- newly and scientifically systematize the age-old and historical and cultural ways of tradition interferences in Kazakh Literature;

- analyze F.M.Dostoevsky's role in the world literature;

- investigate translation practice on works by Dostoevsky F.M.;

- carry out the comparative analysis of set phrases in the original and in the translation;

- carry out the comparative analysis of translation of religious aspects in the novel by Dostoevsky F. M.;

- appreciate Dostoevsky’s role in the development of Kazakh Literature;

The object of research is the novel “Idiot” by Dostoevsky F.M. and its translation into Kazakh (Niyaz Syzdykov) “Nakurys”.

The subject of research. The interference of Kazakh Literature tradition and poetical reflection of the translation problems into Kazakh, character features of the novel “Idiot” by Dostoevsky F.M..

Methods of research. The system approach and also comparative, comprehensive methods which promote the deep feeling in the work, in the skills and the interpreter’s>

Literal and historical, typological, statistical methods and text comparative analysis were used because of the theme features, purposes and tasks except linguistic- literal research.

The scientific novelty of the work is that the attempt of complex and comprehensive analysis of tradition interference in Kazakh Literature is the first taken in the dissertation:

- the essence of the national spirit formulated by the author in the work is scientifically settled, the translation of this aspect is considered;

- the interpreter’s creative decisions on the translation problems of traditional family bringing-up of that time is scientifically settled, social and aesthetic and literal and theoretical analysis is carried out;

- the interpreter’s creative skills and the role of Dostoevsky F.M. in the development of Kazakh Literature are widely illuminated.

The main positions which are taken for defense.

- the literal ways of character making in the novel “Idiot” by Dostoevsky F.M. are defined;

- the author’s philosophy and religious view in Russian and Kazakh context are compared;

- the adequate and realistic principles of translation of the novel “Idiot” are considered;

- the interpreter’s creative decisions on translation of phrase sets are scientifically settled.

The scientific and practical value of the work. The results and main positions of the dissertation can be used in the textbooks and for secondary, special and high schools and they also can be used in special courses and seminars on Modern Kazakh Literature.

The publication on the main dissertation content. The main results of research and theoretical positions were introduced to the wide audience of scientific society in reports at the conferences and in the published articles, scientific issues, approved by the Control Committee in the sphere of Education and Science of MES RK. 9 articles on the theme were published.

Work structure. The dissertation consists of introduction, two chapters and conclusion. The list of used literature is given.