ОЖ 373.3.016.026.9:74(574) олжазба ыында

ЖЕДЕЛОВ РМАНАЗЫ ОРАЗЛЫ

азастан бастауыш мектептерінде бейнелеу нері біліміні алыптасуы мен дамуы (1917-2007 жж.)

13.00.01 – жалпы педагогика, педагогика жне білім тарихы,

этнопедагогика

Педагогика ылымдарыны докторы ылыми

дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Жмыс Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні мектепке дейінгі, бастауыш білім беру жне педагогика кафедрасында орындалды.

ылыми кеесші: педагогика ылымдарыны докторы

А. Н. Ильясова

Ресми оппоненттер: Р А академигі, педагогика

ылымдарыны докторы

К.. нантаева;

педагогика ылымдарыны докторы

Т.М. лсатов;

педагогика ылымдарыны докторы

А.. Игібаева

Жетекші йым: л-Фараби атындаы аза лтты

университеті

Диссертация 2010 жылы «31» наурызда саат 10.00 де Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті жанындаы педагогика ылымдары докторы дрежесін беру жніндегі Д 14.05.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, Досты даылы 13, 2 абат, конференц-зал.

Диссертациямен Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні кітапханасында танысуа болады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, азбек би кшесі, 30, 3 абат.

Автореферат 2010 жылы «..... »......................... таратылды

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы А.Н. Кшербаева

РЕЗЮМЕ

Жеделов Курмангазы Оразович

Становление и развитие изобразительного образования в начальной школе Казахстана (1917-2007 гг.)

13.00.01 – общая педагогика, история педагогики и образования, этнопедагогика

Актуальность исследования. Сегодня в условиях демократизации и гуманизации общества остро стоит необходимость восстанавления собственной художественной культуры, ярко отражающий национальные особенности.

На этапе сегодняшнего развития общества художественная культура выступает как важное средство формирования личности нового типа. Одним из важных факторов формирования такой личности является искусство, оно оказывает влияние на духовно-эстетический мир, художественный вкус потребности личности. Все изложенное выдвигает перед педагогической наукой важные задачи. Среди проблем, ожидающих своего разрешения, проблема изобразительного образования в начальный школе Казахстана, которая является актуальной проблемой сегодняшнего дня.

Объект исследования: процесс становления и развития изобразительного образования в начальный школе в период 1917-2007 г.г.

Предмет исследования: эволюция изобразительного образования в начальной школе в конкретно-исторический период развития казахстанского общества.

Цель исследования: выявить, систематизировать, проанализировать позитивный опыт становления и развития изобразительного образования в начальной школе Казахстана, с позиций демократических преобразований, происходящих в сегодняшнем обществе, определить тенденции развития.

Задачи исследования:

- характеристика социально-политических условий, оказавших влияние на генезис, становление и развитие изобразительного образования в начальной школе Казахстана в условиях смены государственной системы;

- систематизация и анализ концептуальных идей отечественных, педагогов, а также классиков педагогики ближнего и дальнего зарубежья, современных ученых-педагогов, искусствоведов об изобразительном образовании;

- обоснование позитивного влияния дискуссий о конструировании содержания образования по ИЗО на развитие исследуемого феномена;

- дать характеристику периодов развития изобразительного образования в хронологии и динамике, раскрыть содержание каждого из этапов;

- выявить и обосновать позитивные (создание законодательных актов, включение в расписание занятий предмета ИЗО, конструирование содержания образования: учебного плана, учебной программы, государственного общеобразовательного стандарта образования Республики Казахстан, типовой программы, учебников, методических пособий, подготовка учительских кадров с высшим и средним образованием по предмету ИЗО и.др.) и негативные (игнорирование национальной культуры, национальных и психологических особенностей при конструировании содержания образования по предмету ИЗО, нормативные документы были переводными и даже их число было недостаточным, отсутствие учебников казахстанских авторов, в республике до 80-х годов ХХ века не проводилас фундаментальная научно-исследовательская работа по проблемам эстетического воспитания и не уделялось этому внимание и т.д.) результаты развития изобразительного образования в начальной школе республики.

Методологической основой исследования являются:

- идеи философов, историков, психологов, педагогов об истории школы, образовании и изобразительном образовании;

- психологические, педагогические концепции о роли искусства в формировании всесторонне развитой личности;

- культура, философия и теория;

- философские и педагогические концепции, раскрывающие сущность эстетического воспитания;

- положения материалистической диалектики о связи теории и практики;

- хронологический, системный, аксеологический подходы в анализе историко-педагогических процессов и явлений;

- педагогические идеи о развитии изобразительного образования в современной начальной школе;

- концепция формирования исторического сознания.

Научная новизна и теоретическая значимость исследования:

- с позиций требований сегодняшнего дня критически осмыслен процесс развития изобразительного образования в начальной школе и представлена зависимость всех её этапов от социально-политических условий;

- систематизированы и проанализированы концептуальные идеи и ценные мысли отечественных ученых, а также классиков педагогики ближнего и дальнего зарубежья, современных ученых-педагогов, искусствоведов об изобразительном образовании в начальной школе, дана их теоретическая оценка;

- приведена хронология изобразительного образования в начальный школе, дана характеристика этапов;

- определен позитивный и негативный опыт развития изобразительного образования в начальной школе;

- определены тенденции и перспективы развития изобразительного образования в начальной школе.

Положения выносимые на защиту:

- воссоздана целостная картина генезиса зарождения, становления и развития изобразительного образования, зависимая от социально-политических условий;

- важные идеи и выводы классиков отечественной педагогики, ближнего и дальнего зарубежья, современных ученых-педагогов, искусствоведов, оказавших влияние на развитие изобразительного образования;

- обоснование позитивного влияния на развитие исследуемого феномена дискуссий о разработке содержания изобразительного образования;

- характеристика основных направлений развития изобразительного образования в хронологии и динамике;

- обоснование необходимости исследования позитивного опыта прошлого времени, являющегося важным источником разработки новой стратегии развития изобразительного образования;

- тенденции и перспективы развития изобразительного образования в начальной школе республики;

Практическая значимость исследования определяется тем, что обобщенный опыт развития изобразительного образования в начальной школе, выводы и заключения, сформированные в диссертации с учетом вскрытых позитивных сторон, недостатков и трудностей, могут оказать влияние на дальнейшее развитие исследуемого феномена.

Обобщенные и систематизированные теоретические положения исследования, архивный и фактологический материал можно использовать на лекциях, семинарских занятиях, СРСП по курсам «Педагогика», «История педагогики», «Становление и развитие педагогической науки Казахстана», «История и теория искусства», «Методика обучения ИЗО», «История искусства Востока», «История искусства Западный Европы», «Мусульманская культура и иконография», «Актуальные проблемы изобразительного образования современного Казахстана», «Художественная критика».

Для студентов, магистрантов, преподавателей педагогических вузов, колледжей, учителей начальной школы и учащихся автором разработаны и опубликованы учебники, учебные пособия, учебно-методические пособия, программы по изобразительному искусству: «Формирование художественного восприятия учащихся на уроках изобразительного образования», «Натюрморт» (учебное пособие для студентов и магистрантов), «Изобразительное искусство» (учебники для 1-6 классов), «Изобразительное искусство» (методическое пособие для 1-5 классов), «Изобразительное искусство» (учебная программа для 1, 5, 6 классов), которые внедрены в учебный процесс психолого-педагогического, художественно-графического факультета Каз. НПУ им. Абая, начальной и средней казахской и русской школ республики.

Научные результаты:

- воссоздана целостная картина развития изобразительного образования в начальной школе Казахстана с позиции хронологического, конкретно-исторического, системного и комплексного подходов;

- дана характеристика социально-политических условий, оказавших влияние на становление и развитие изобразительного образования в начальной школе Казахстана;

- показана взаимосвязь изобразительного образования в начальной школе Казахстана с опытом наколенным в народной педагогике;

- определены истоки развития изобразительного образования в начальной школе Казахстана;

- в хронологии и динамике определены основные этапы развития изобразительного образования в начальной школе, раскрыто их содержание и дана характеристика;

- выявлен и обобщен как позитивный, так и негативный опыт развития изобразительного образования в начальной школе Казахстана;

- определены тенденции дальнейшего развития изобразительного образования в начальной школе Казахстана;

- разработаны и внедрены в учебный процесс начальный школы республики, психолого-педагогического, художественно-графического факультетов Каз. НПУ им. Абая учебники, методические пособия, учебные программы, учебные пособия по изобразительному искусству.

Рекомендации:

• необходимо уделение серьезного внимания разработке научной теории и принципов, направленных на разрешение актуальных и имеющих прогностическое значение проблем, связанных с политикой и стратегией развития изобразительного образования в начальной школе;
• необходима включение в фундаментальные и прикладные научно-исследовательские программы направление истории изобразительного образования;

- необходима разработка концепции совершенствования предмета «Изобразительное искусство» в начальной школе;

• необходимо исследование истории повышения педагогических знаний учителей преподающих «Изобразительное образование»;

- необходимо уделение внимания истории взаимодействия предмета «Изобразительное искусство» с другими предметами;

- важным является уделение внимания истории совершенствования дидактической подготовки учителя по предмету «Изобразительное искусство»;

- в содержание курсов «Педагогика», «История педагогики», «История рзвития педагогической науки Казахстана», читаемых в педагогических учебных заведениях необходимо включение истории развития изобразительного образования в начальной школе.

Перспективы исследования:

В связи с многогранностью и глубиной исследуемой проблематики настоящая работа не претендует на полное рассмотрение избранный темы.

За рамками исследования остались проблемы, оказывающие влияние на дальнейшее развитие изобразительного образования в начальной школе.

Приоритетным, имеющих прогностическое значение являются:

- история развития содержания образования по предмету «Изобразительное искусство» в начальной школе;

- история подготовки учительских кадров по предмету «Изобразительное искусство» для начальной школы;

- история формирования компетентности будущего учителя по предмету «Изобразительное искусство» в начальной школе;

- история формирования информационной компетентности будущего учителя по предмету «Изобразительное искусство» в начальной школе;

В заключение следует отметить, что исследуемый феномен не разработан во всей полноте. Надеемся продолжить работу путем разработок учебников, учебно-методических пособий для педагогических вузов, написания статей.

SUMMARY

Zhedelov Kurmangazy Urazovich

Development of graphic education in elementary school

of Kazakhstan (1917-2007)

13.00.01 – general pedagogic, a history of pedagogies and formation education etnopedagogics

Actuality of research: there is a necessity of restoration of art culture which brightly reflected in national features in conditions of democratization and humanization societies.

At a stage of today's development of a society the art culture acts as the important means of education of the person of new type. One of the important factors of education of a person is art, its perfection. It influences on the spiritual – aesthetic world, art taste of people needs. All stated above puts forward the important problems of pedagogical science. Among the problems is the problem of graphic education in elementary school of Kazakhstan, which is an actual modern problem.

Object of research: process of development of graphic education in an elementary school during 1917-2007 г.г.

Subject research: evolution of graphic education in an elementary school during the indicated historical period of development of the Kazakhstan society.

The purpose of research: to reveal, systematize, determine the tendency of development, analyze positive experience of development of graphic education in an elementary school of Kazakhstan, and positions of the democratic transformations which is occurring in a today's society.

Research problems:

• to characterize sociopolitical conditions, influencing on genesis of developments of graphic education in an elementary school of Kazakhstan in conditions of changes of the state system;
• to order the conceptual ideas of domestic and also analyze >

- to explain positive influences of discussions on designing the contents of graphic education development of a researched phenomenon;

• to give characteristics for the period of development of graphic education in chronology and changes, to open the contest of each stage;
• to reveal and prove positive (creation of statute acts, inclusion in the school schedule of subject Graphic Education, designing of contents of the curriculum, lesson plan, program, the state educational standard of education of the Republic Kazakhstan, the program, textbooks, methodical books, training of the teacher's staff in a subject Graphic Education and other.) and negative (ignoring of national culture, national and psychological features while designing the contents of subject Graphic Education, normative documents were transition and even their number was insufficient, absence of textbooks of the Kazakhstan authors, in the Republic till 80th of XX century were not carried out fundamental researches on problems of aesthetic education and were not highlighted etc.) results of development of graphic education in an elementary school of republic.

A methodical basis of research are:

- Ideas of philosophers, psychologists, teachers about the history of school, education graphic;

- Psychological, pedagogical concepts about the role of art in formation of comprehensively advanced person;

- Cultures, philosophy and the theory;

- Philosophical and pedagogical concepts revealing essence of aesthetic education;

- Positions of materialistic dialectics about connection of the theory and practice;

• Chronological, systems, akseological approaches in the analysis of pedagogical history processes and the phenomena;
• Pedagogical ideas about development of graphic education in modern elementary;

- the concept of formation of historical consciousness.

Scientific novelty and the theoretical importance of research:

- Conceptual ideas and valuable ideas are systematized and analyzed: and also theoretical estimation of foreign>

• In chronology graphic education in initial to school, their characteristic is given;
• Positive and negative experience advanced graphic education in an elementary school is determined;

• Tendencies and prospects of development of graphic education in an elementary school are determined.

Positions taken out on protection:

- the complete picture of genesis’s origin, formation and development of the graphic formation, dependent on sociopolitical conditions is recreated;

- the important ideas and conclusions of classics of domestic pedagogics, near and far abroad, modern scientists-teachers, the critics who have influenced on the development of graphic formation;

- a substantiation of positive influence on the development of an investigated phenomenon of discussions about working out of the maintenance of graphic formation;

- the characteristic of the basic directions of the development of graphic formation in chronology and dynamics;

- a substantiation of necessity of research of positive experience of the last time which is the important source of working out of new strategy of the development of graphic formation;

- tendencies and prospects of the development of graphic formation in a republic elementary school;

The practical importance of research is defined by the generalized experience of development from graphic education in an elementary school, and the conclusions generated in the dissertation by the consideration of opened positive side, lacks and difficulties can influence the further development of a researched phenomenon.

The generalized and systematized theoretical positions of research, archival and factological material can be used at the lectures, workshops and self-preparation work of students with teacher at rates «Pedagogies», «the History of pedagogies», «Becoming and development of a pedagogical science of Kazakhstan», «the History and the theory of art», «the methods of teaching art», «the History of art of the East», «the History of art of Western Europe», «Muslim culture and icon study», «Actual problems of graphic education of modern Kazakhstan», «Art criticism».

The author developed and published textbooks, manuals, education -methodical manuals, programs on the fine arts «Formation of art perception of pupils at lessons of graphic education», «Still-life» (the manual for students and masters), «Graphic Art» (textbooks for 1-6 classes), «Fine arts» (the methodical manual for 1-5>

Scientific results:

- the complete picture of graphic education’s development in an elementary school of Kazakhstan is recreated from a position of chronological, concrete historical, systematical and complex approaches;

- the characteristic of the sociopolitical conditions influencing on the becoming and development of graphic education in an elementary school of Kazakhstan is given;

- the interrelation of graphic education in an elementary school of Kazakhstan with experience saved up in national pedagogic is shown;

- the sources of development of graphic education are determined in elementary school of Kazakhstan;

- the basic stages of development of graphic education in an elementary school are determined, their contents is opened and the characteristic is given in chronology and dynamics;

- both positive and negative experience of development of graphic education in an elementary school of Kazakhstan is revealed and generalized;

- tendencies of the further development of graphic education in an elementary school of Kazakhstan are determined.

- textbooks, methodical manuals, curriculums, manuals on graphic introduced into educational process into initial schools of republic in the psychological-pedagogic, art - graphic faculties KazNPU.

Recommendations:

- must give serious attention to the development of scientific theory and principles aimed at resolving current and prognostic significance of issues related to policy and strategy of development of fine education in primary school;

- the need to include basic and applied research programs focus the history of fine education;

- is necessary to develop the concept of improving the subject of «Visual Arts» in primary school;

- to study the history of enhancing pedagogical knowledge of teachers teaching «Visual Education»;

- need to focus on the history of the interaction of the subject «Visual Arts» with other subjects;

- important to focus on the history of improving the didactic training teachers on the subject of «Visual Arts»;

- in the course content «Pedagogy», «History of Pedagogy», «The history of development of teaching science in Kazakhstan», read in teacher training institutions should include the history of fine education in elementary school.

Perspectives of investigation:

This work does not aspire full examination of the selected theme because of multi-faceted problem. The problem of further development of Graphic education in elementary school is not investigated here.

Priorities are given to the followings:

- history content of education «Fine Arts» in primary school;

- history of preparing teachers’ personnel on «Fine Arts» in primary school;

- history of formation of future teacher’s competence on «Fine Arts» in primary school;

- history of formatting informational competence of a future teacher on «Fine Arts» in primary school’

In conclusion, it is necessary to point out that investigated phenomenon has not been worked out at all. We hope to continue this theme by working out books, educational supplies, writing articles.

КІРІСПЕ

Зерттеуді ккейкестілігі. азастанны егеменді ел болуды бастауларында небір иын кндерді бастан кешіп, бгінде лем назарына іліне бастаан елімізді леуметтік-экономикалы жааруы мен саяси демократияланан кезеіні таы да бір жаа баыттары сынылып отыр. Ол жаа баыт азастанны ала басуы барысында лемдік тжірибеге сйкестікті кздеу болып табылады. Осы кздеу, біріншіден, оу-аарту ісінде лемдік ыпалдастыа ену болса, екіншіден, бсекелестігі биік мемлекеттер атарына ену. Бл екеуі де бкіл оу-аарту жмысын тбегейлі тексеруді ажетсінеді. йткені бгінгі жаадан рылып, жаа жетіліп келе жатан егеменді азастан Республикасы за мерзімге арналан білім беру саясатында оны дамытуды жаа негізін алаалы отыр. Яни, білім беруді мазмнына, білім беру жйесіні рылымына, білім беруді басару жйесіне, кадрлы жне леуметтік саясата кптеген згерістер мен толытырулар жасауды кздеп отыр. Осы айтыландар негізінде жеке тланы алыптастыру, оан білім беру стінде оны бойына жаа тлалы асиеттерді сііру те ажет. Жаа азастанны жаа адамы республиканы тарихи, лтты, демографиялы, географиялы, экономикалы жне мдени ерекшеліктеріні негізінде трбиеленіп, алыптасуы тиіс.

Ондай тланы алыптастыруды серлі факторларыны бірі – нер, оны кркемдік кемелденуі. Блар тланы рухани-эстетикалы дниесіне, кркемдік таламына, талабына ыпалын тигізеді.

Осыан байланысты педагогика ылымыны алдына те ккейкесті міндеттер ойылады. Ол міндеттерді орындалуы жас буынны бойында кркем-эстетикалы, ізгілік сана-сезімді, ызыушылыты, идеалды, кзарасты, талапты, таламды, абылдауды, дниетанымды алыптастырып трбиелеуді керек етеді. Оан нерді кркемдік-эстетикалы ммкіндіктерін пайдалану те тиімді. Сонымен бірге бл жерде ескеретін мселе, жас буынды з халыны лтты кркем ндылытары негізінде лемдік кркем-эстетикалы мдениетке лес осарлытай етіп кркем-эстетикалы трбие беру ажеттілігі туындайды.

Сонымен бірге бл айтыланды Р Президенті Н.. Назарбаевты азастанды «лы Дала ркениетіні ара шаыраы ретінде халыаралы дегейде танытып алыптастыруымыз керек» деген сзі оса уаттайды.

Халыа білім беру мселесіне арналан материалдара жасалан талдау, тжірибені зерттеу бгінгі кнде скеле жас рпаты рухани-эстетикалы жаынан лсіреуін, эстетикалы сана-сезім дегейіні тмендеуін крсетті. Бл жадай ауыр рухани-адамгершілік шыына алып келіп сотыратыны млім. Кркемдік-эстетикалы трбие шынайылыты, мейірімділікті, демілікті арасындаы йлесімділікті ныайтады, жас рпаты міріне эстетикалы бастауларды енуіне ыпал жасайды, тла ттастыыны маызды рылымды компоненттерін алыптастырады. Эстетикалы трбие жола ойылан рухани-кркем жоары дегейдегі даму бар жерде тла бойында адамгершілік фундаменті жне эстетикалы масат алыптасады, эмоционалды мдениет, интеллектуалды, шыармашылы жне леуметтік белсенділік дамиды.

Осы ала ойылан кркемдік білім беру проблемаларыны жне эстетикалы трбие мселелеріні шешілуі бкіл ке маынасындаы трбиені бастауы болатын мектепті алашы басышында оытылатын бейнелеу нері пніне жктеледі.

Ала ойылан сратарды шешімін іздестіру бейнелеу нері пніне атысты ылым мен тжірибеден, педагогика тарихында жинаталан жне ткен жылдардаы бай, жаымды тлім-тжірибені зерттеуді жне оны бгінгі бастауыш мектеп тжірибесінде олдануды ажет етеді.

Жалпы бастауыш мектеппен, ондаы білім беру мазмныны даму мселесімен кптеген алымдар шылданды.

Бастауыш мектептер туралы алашы идеяларды, оларды жзеге асырылуын лемдік педагогика классиктері Я.А. Коменскийді,
А. Дистервегті, И.Г. Песталоцциді кзарастарынан жне трбиелік іс-рекеттерінен креміз.

Бастауыш мектепті дамуына ткен дуірдегі Рессей жне азастан аартушылары мен педагогтары К.Д. Ушинский, Н.И. Пирогов, П.Ф. Каптерев, Ы. Алтынсарин, П.П. Блонский, Н.К. Крупская, С.Т. Щацкий,
А.В. Луначарский, А. Байтрсынов, М. Жмабаев, М. Дулатов,. Бкейханов, Е. Омаров т.б. лес осты.

Кеес дуіріндегі азастан педагогика тарихында бастауыш мектеп мселелері алым-педагогтар Т. Тжібаев, Г.М. Храпченков,.І. Сембаев,
.Б. Бержановты ебектерінде зерттелді.

Республика педагогика ылымыны р трлі баытта дамуына, атап айтанда мектеп, білім беру, педагогикалы ой-пікір, ылым мен теорияны даму жолдарын айындайтын тарихи-педагогикалы мселелерге арналан кптеген зерттеу жмыстарын атауа болады. Оларды атарында
.Б. Бержановты,.І. Сембаевты, Т. Тжібаевты, К.Б. Сейталиевты,
Т.М. лсатовты, А.А. Бейсенбаеваны, А.Н. Ильясованы,
Э.А. Урунбасарованы, А.Д. айдарованы, Б.А. лмхамбетовты,
К.Ж. Ибраеваны, Б.С. Байменованы,.Н. Кшербаеваны, А.С Ситдыовты, И.Р. Халитованы,.Е Жмабаеваны, С.А. Жолдасбекованы, А.Е. Садыованы, К.Е. Ибраева,.М. алиеваны, т.б. ебектері бар.

XX асыр аяы мен XXI асыр бас кезінде бастауыш мектепке атысты теориялы мселелерді Ресей жне азастанды алым-педагогтар
И.П. Подласый, Т.С. Сабыров, Р.М. оянбаев, т.б. арастырды.

Зерттеу жмысын жргізу барысында біздер бастауыш мектепке атысты мселелерді соы жылдары азастанды ізденушілерді екі баытта арастыранына кз жеткіздік. Олар:

а) теориялы аспектіден:

- бастауыш сынып оушыларын адамгершілікке трбиелеуде халы педагогикасыны озы дстрлерін пайдалануы (Р.К. Тлеубекова);

- бастауыш сыныптарда этнопедагогика материалдары арылы оушыларды дниетанымын алыптастыруды педагогикалы шарттары
(Ж.. Кнпейіс);

- білім беруді жаарту жадайында бастауыш мектепті апараттандыруды теориясы мен практикасы (Ж.Ы. Сардарова);

- жалпы білім беретін ауыл мектептеріндегі бастауыш сынып оушыларына экономикалы трбие беруді жолдары (Ж.А. Жнісбекова);

- аза халы музыкасы арылы бастауыш сынып оушыларына патриотты трбие беру (Р.М. Рысбекова);

- бастауыш сынып оушыларыны аза балалар фольклоры арылы эстетикалы ызыушылыын алыптастыру (З.Т. Ккшеева);

- азіргі жадайдаы кіші сынып оушыларыны танымды іс-рекеттерін жандандыруа болаша малімдерді даярлау (Ж.Ж. Айтпаева);

- бастауыш мектеп оушыларыны леуметтік ынтыматастыы
(Л.Е. Агеева);

- кіші жастаы оушыларды зіндік іс-рекеті (А.Х. Аренова);

- бастауыш сынып оушыларыны оу икемділігін апаратты технология арылы дамытуды педагогикалы шарттары (А.Б. Медешова);

- бастауыш мектепте математиканы оытуды мазмны мен оны рылымыны ерекшеліктері (Ж.Т. айыбаев);

- музыка арылы бастауыш сынып оушыларыны гуманды асиеттерін алыптастыру (Ж. Таубалдиева);

) тарихи-педагогикалы аспектіден:

- азастан бастауыш білім жйесіні алыптасуы мен дамуы (1917-1941 жж.) ( А.. Тлебалдиева);

- А. Байтрсыновты бастауыш мектеп жайлы педагогикалы мралары жне бастауыш мектепті даму тарихы (.Т. Ыбрайымжанов);

- бастауыш білімні дамуыны ылыми-педагогикалы негіздері
(Ш. Майаранова);

- инновациялы бастауыш мектепті дамуы (Н.И. Шевченко);

- бастауыш мектепте математиканы оыту жніндегі дістемелік ой-пікірді алыптасуы (Б.М. осанов);

- аза бастауыш мектептеріндегі білім беру мазмныны алыптасуы мен дамуы (.. иябаева);

- бастауыш мектепке малім кадрларын даярлайтын оу орындарыны даму тарихы (Р.К. Бекмаамбетова) зерттелді.

Осы айтыландар мен бірге эстетикалы трбие беру мселесіне арналан зерттеулер бізді назарымызды аударды. Оларды атарында эстетикалы трбие беру мселесін философиялы трыдан: Ю.Б. Боревты,
А.И. Буровты, В.В. Вансловты, А.А. Радугинны, М.С. Каганны,
В.А. Разумныйды, В.К. Скатерщиковты, С.К. Лукинні педагогикалы, тарихи-педагогикалы трыдан: О.А. Апраксинаны, Н.А. Ветлугинаны, И.Ф. Гончаровты, Ф.Ф. Королевты, Б.Т. Лихачевты, В. Алексеевті, С.Т. Шацкийді, Л.Н. Коганны, С.Х. Файзуллинаны, А.М. Джунусбаеваны, С.А. забаеваны, А.А. Люблинскаяны, М.Х Балтабаевты, В.А. Разумныйды, Д.С. Шарипованы, В.С. Кузинні, Р.К. Дйсембинованы, С.П. Барановты, Г.И. Щукинаны, т.б. зерделенген зерттеулерін атауа болады.

Оушылара эстетикалы трбие беру мселесіне арналан Ресейден баса алыс шет жне ТМД елдерінде орындалан зерттеушілерді ебектерін атауа болады. Олара Аль-Хусайни Абдул Хакимні (Араб елі),
Э.Х. Мурадованы, Д.Т. Уметалиева (ырызстан), А.Б. Акопованы,
Г.И. Алекперовты (зербайжан), Е.Н. Петровты (азан), А.С. Найденні (Киев), Э.Я. Ахмедовты (збекстан), М.П. Чебодаеваны, Л.В. Высоцкаяны (Ресей) зерттеулері жатады.

Сонымен бірге зерттеуге алынан басты мселе бейнелеу нері біліміні даму тарихын, ылыми маыздылыын айындау шін біздер сол баыттаы философиялы, психологиялы, педагогикалы дебиеттерге талдау жасауды жн крдік.

Осыан байланысты теориялы жне тарихи трыдаы длелдемені амтамасыз ететін зерттеу жмысым бірнеше аспектіде жргізілді. Оларды ішінде философиялы аспектіде (Б.Р. азыханова, К.Б. Байжігітов, А.К. Малаев,.. Есімов,.З. Халыов, т.б.), психологиялы аспектіде (Р. Арнхейм, Л.С. Выготский, В.С. Кузин, А.Н. Леонтьев, А.И. Буров, П.М. Якобсон, М. Манов, т.б.), педагогикалы аспектіде (В.С. Кузин,
А.Д. Алехин, В. Неменский, И.Б. Мадин, Н.Н. Ростовцев, Г.В. Беда,
Н.М. Сокольникова, Л.А. Ивахнова, С. Аманжолов,. Ералин, Л. Сманов,
Т. ышашбаев,.О. Жеделов,.Ш. Ибрагимов, Э.И. Шнибекова, З. білова,.. Болатбаев, Ж.Б. Балкенов, О.С. Сатанов, Т.Л. Шпикалова, Л.Г. Савенкова, В.Т. Тихомиров,.. Саымбаев, Е.Б. уелбеков, т.б.) орындалан ебектерді атауа болады.

Соы жылдары (2005-2008 ж.ж.) азастан педагогика ылымында бізді зерттеуге алан мселемізге атысты ызыушылыымызды туызан кандидатты жне докторлы диссертация шеберінде орындалан
Р.Х. анапьянова, Ш.. Абаеваны, Н.Б. Рахметованы,
.М. бдіапбарованы, Б.А. Мхаметжановты,. Мхаметжанованы, А.Ж. алиеваны, Г.В. Лаппты, А. Ибрагимовты ебектерін атауа болады. Бл жмыстарды біратарында технология, хореография жне дизайн бойынша болаша малімдерді кркемдік музыкалы-теориялы пндерді олдануа, трлі материалдардан бйымдар жасату арылы конструкторлы іс-рекетке ксіби даярлыы, эстетикалы трбиелілігі зерттелсе, кейбірінде оушыларды кркемдік таламын алыптастыру мен сндік олданбалы нерге йрету мселесі арастырылан.

Аталан аспектілер орындалан алымдарды ебектері зерттеуге алынан мселені тере тсінуге елеулі лес осады. Дегенмен де зерттеушілер бейнелеу нері білімі алай алыптасып, андай даму жолдарынан ткендігі туралы тарихи мселені зерттеуді алдарына міндет етіп ойан жо.

Бейнелеу нері біліміні алыптасып даму жолдарын тсінуге азын-аула ыпалын тигізетін жмыстарды ішінде орта мектеп оушыларына кркем-эстетикалы білім беру мселесіне арналан А.П. Беловты ебегін атауа болады. Біра бл жмысты зерттеу объектісі ретінде жалпы орта білім беретін мектептермен атар трлі типтегі (колледж, гимназия, лицей) кркемнер мектептеріндегі кркемдік-эстетикалы циклын райтын пндерді (н-кй, дебиет, музыка, сулет, мсін, сурет, кескіндеме, т.б.) алыптасуы мен даму тжірибесін зерттеген.

Философиялы, психологиялы, педагогикалы, тарихи-педагогикалы дебиеттерге, докторлы жне кандидатты диссертациялара жасалан талдау бізді зерттеуге алан таырыбымыз бойынша арнайы жмысты жотыын жне бгінгі кнге дейінгі педагогикалы дебиеттерде бейнелеу нері біліміні алыптасып даму жолдарын тере зерттеу ажеттігін крсетті. Бізді пікірімізше, ткен жылдардаы тжірибені о нтижелері мен кемшілік тстарын ескере отырып бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні даму тарихын, бгінге дейінгі жинаталан барлы педагогикалы тжірибені зерттеу бгінгі кндегі педагогика ылымы мен тжірибені байытуа, зерттеуге алынан феноменні рі арай дамуын болжауа ммкіндік береді.

Сонымен бейнелеу нері біліміні даму тарихын крсететін толы жне шынайы мліметтер мен материалдарды білмей, олданбай бгінгі тадаы оамны леуметтік сранысына сай келетін зерттеуге алынан феноменді жетілдіру мселесін шешу ммкін емес.

Міне, осыдан бгінгі тада бізді елімізді білім беру саясатына арай бастауыш мектептегі білім беру мазмнын райтын бейнелеу нері пнін оытуды жетілдіру ажеттігі, теория мен тжірибені сранысына байланысты педагогика тарихында жинаталан, олдануа болатын бай тжірибені з дрежесінде зерттелмеуі жне пайдаланылмауы белгілі бір дрежеде арама-айшылыты бар екендігін байатады.

Аталан арама-айшылы зерттеу проблемасын айындайды, ол бгінгі кн тжірибесінде ткен жылдардаы бастауыш мектептегі бейнелеу нері білімін йымдастырып алыптастыруа атысты андай жаымды педагогикалы идеяларды олдануа болады жне оны зерттеуге алынан феноменді жетілдіріп рі арай дамытуа тигізер ыпалы андай дегенді айындау ажеттілігін туызады.

Тарихи-педагогикалы дебиеттерде бл проблеманы бгінгі жаа оамны дербес даму жолын тадау кезеіні талабы трысынан зерттелмеуі, бейнелеу нері біліміні алыптасуы мен дамуын зерттеуде жйелілікті жотыы оны бгінгі тада зекті мселе екендігін длелдеп жмысымызды таырыбын «азастан бастауыш мектептерінде бейнелеу нері біліміні алыптасуы мен дамуы (1917-2007 жж.)» деп айындауа ммкіндік берді.

Зерттеу объектісі: 1917-2007 жж. аралыында бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні алыптасуы мен даму процесі.

Зерттеу пні: азастан оамыны натылы-тарихи даму кезеіндегі бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні эволюциясы.

Зерттеу масаты: бгінгі оамдаы болып жатан демократиялы згерістер позициясынан азастан бастауыш мектебіндегі бейнелеу нері біліміні алыптасуы мен даму тарихындаы жаымды іс-тжірибесін айындап жинатау, жйелеу, ылыми талдау жасау, оны даму тенденцияларын ашып крсету.

Зерттеу жмысыны негізінен бастауыш мектептегі бейнелеу нері білімін жетілдіруді жаымды ылыми-педагогикалы тжірибесін талдау, орыту, баалау, олдану негізінде жне жаымсыз жатарын есепке аланда ана нтижелі дамиды деген ойдан тратын жетекші идея алынды.

Зерттеу проблемасы, масаты, объектісі, пні тмендегідей міндеттерді анытады:

- мемлекеттік жйе згеру жадайында азастан бастауыш мектептердегі бейнелеу нері біліміні туындау генезисі мен алыптасуына ыпалын тигізген саяси-леуметтік жадайлара сипаттама беру;

- отанды, алыс жне жаын шетелдік педагогика классиктеріні бгінгі тадаы алым-педагогтарды, нертанушыларды бейнелеу нері білімі туралы концептуалды идеяларын жйеге келтіру жне олара талдау жасау;

- бейнелеу нері біліміні білім беру мазмнын ру жніндегі дискуссияларды зерттеуге алынан феноменіні дамуына жаымды ыпалын тигізетінін длелдеу;

- хронология мен динамикадаы азастан бастауыш мектебіндегі бейнелеу нері біліміні даму кезедеріне сипаттама беру жне рбір кезені мазмнын ашып крсету;

- республика бастауыш мектептеріндегі бейнелеу нері біліміні дамуындаы жаымды (занамалы актілеріні абылдануы, бейнелеу неріні пн ретінде саба кестесіне енгізілуі, білім беру мазмныны рылуы оу жоспары, оу бадарламасы, азастан Республикасыны мемлекеттік жалпыа міндетті білім беру стандарты, типтік бадарлама, оулытар, дістемелік ралдар, бейнелеу нері пнінен саба беретін орта жне жоары білімі бар малім кадрларыны даярлануы т.б.) жне жаымсыз (бейнелеу нері пні бойынша білім беру мазмнын жасау барысында лтты психологияны, лтты ерекшеліктерді, лтты мдениетті ескерілмеуі, нормативтік жаттарды аударма трінде болуы жне оларды жеткіліксіздігі, азастанды алымдарды оулы жазбауы, бейнелеу нері пнінен жргізілетін сабатарды жйелі жргізілмеуі, республикада XX асырды 80-жылдарына дейін эстетикалы трбие мселесіне арналан іргелі ылыми-зерттеу жмыстарыны жргізілмеуі жне оан мн берілмеуі т.б.) тжірибесін айындау, жинатап орыту;

- республика бастауыш мектептеріндегі бейнелеу нері біліміні даму тенденциялары мен перспективаларын анытау.

Зерттеуді діснамалы негізі ретінде:

- философтарды, тарихшыларды, психологтарды, педагогтарды білім беру, бейнелеу нері білімі жне мектептер тарихы туралы идеялары;

- жан-жаты дамыан тланы алыптастыруда нерді рлі туралы психологиялы, педагогикалы тжырымдамалар;

- мдениет теориясы мен философиясы;

- эстетикалы трбиені мнін ашып крсететін философиялы жне педагогикалы тжырымдамалар;

- теория мен тжірибені байланысы туралы материалистік диалектика ережелері;

- тарихи-педагогикалы былыстар мен процестерді талдауда хронологиялы, жйелілік, аксеологиялы келістер;

- бгінгі тадаы бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні дамуы туралы педагогикалы идеялар;

- тарихи сана-сезімді алыптастыру тжырымдамасы.

Зерттеу кздері:

- философтарды, тарихшыларды, психологтарды, педагогтарды білім беру, мектеп, эстетикалы трбие беру, бейнелеу нері біліміні жне оан атысты білім беру мазмныны даму мселелері туралы ебектері;

- мраат материалдары: азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мрааты, Президент Кесесі жанындаы аза стратегиялы зерттеулер институтыны мрааты, лтты білім беру академиясыны мрааты, азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні мрааты;

- ресми жаттар: азастан Республикасыны Конституциясы, азастан Республикасыны «Білім туралы» Заы, азастан Республикасыны леуметтік-мдени дамуыны тжырымдамасы, жалпы орта білім беру мазмныны тжырымдамасы, азастан Республикасында тарихи сана алыптасуыны тжырымдамасы, 2005-2010 жылдарда азастан Республикасында білімді дамытуды Мемлекеттік бадарламасы, азастан Республикасыны «Мдени мра» бадарламасы, азастан Республикасыны 2015 жыла дейінгі білімді дамыту тжырымдамасы, азастан Республикасыны 12 жылды орта жалпы білім беру тжырымдамасы, азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты азастан халына жолдаулары (2005, 2006, 2007, 2008, 2009 ж.ж.);

- нормативтік жаттар: азастан Республикасы жалпы орта білім беруді мемлекеттік жалпыа міндетті стандарттары (жалпы бастауыш білім), бастауыш мектепті оу жоспарлары, оу бадарламалары, оулытар, оу ралдары.

Зерттеу дістері: зерттеу проблемасы бойынша дебиеттермен танысу, олара талдау жасау, талдау жне синтез, салыстырмалы-тарихи, жйелі-рылымдылы, диалектикалы, тарихи-генетикалы, рылымды-функционалды, ретроспективтік талдау.

Зерттеу кезедері:

Бірінші кезеде (1998-2001 жж.) бейнелеу нері біліміні даму мселесі туралы философтарды, тарихшыларды, психологтарды, педагогтарды ебектері зерттелді; мраат, ресми жне баспасз материалдарына талдау жасалды; таырыпты ккейкестілігі длелденді, ылыми аппарат аныталды; бейнелеу нері біліміні даму генезисі зерттелді; зерттеу мселесіне атысты мраат материалдары жинаталды.

Екінші кезе бойынша (2002-2004 жж.) ылыми-педагогикалы дебиеттерге жасалан теориялы талдау деректік материалдарды арасындаы себеп-салдарлы байланысы мен зара туелділігін айындауа ммкіндік береді, бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні даму тенденцияларына сипаттама беріліп бааланды, жаымды жне жаымсыз ылыми-педагогикалы тжірибе айындалып орытындыланды, диссертациялы жмысты негізгі желісі рылды, зерттеу барысындаы ол жеткізген нтижелер трлі дегейдегі йымдастырылан мжілістерде жне зерттеу материалдарын жариялау арылы сынатан ткізілді.

шінші кезеде (2005-2008 жж.) зерттеу барысындаы ол жеткізген нтижелер талданып орытындыланды, тжырымдар жасалды, зерттеу материалдары, деби жне редакциялы трыдан рсімделіп, диссертация мтіні жазылды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы мен теориялы маызы:

- бгінгі кн талабы трысынан бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні дамуы сыни трыдан арастырылып оны барлы ткен кезедері саяси-леуметтік жадайлара туелділігі крсетілді;

- отанды жне алыс, жаын шетелдік педагогика классиктеріні, бгінгі тадаы алым-педагогтарды, нертанушыларды бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні дамуына байланысты концептуалды идеялары мен нды пікірлері жйеге келтірілді, олара теориялы талдау жасалды;

- бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні білім беру мазмнын ру жнінде дискуссиялар зерттеуге алынан феноменні дамуына жаымды ыпалын тигізгені длелденді;

- хронология мен динамикада бейнелеу нері біліміні даму кезедері аныталды, олара сипаттама берілді;

- бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні дамуындаы жаымды жне жаымсыз тжірибе айындалды;

- бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні даму тенденциялары мен перспективалары аныталды.

орауа сынылатын аидалар:

- саяси-леуметтік жадайлара туелді болан бейнелеу нері біліміні туындау генезисі, алыптасуы мен дамуыны ттас бейнесі;

- зерттеуге алынан бейнелеу нері біліміні дамуына ыпалын тигізген отанды, алыс жне жаын шетелдік педагогика классиктеріні, бгінгі тадаы алым-педагогтарды, нертанушыларды бейнелеу нері туралы тжырымдары мен басты идеялары;

- бейнелеу нері біліміні мазмнын ру жніндегі дискуссияларды зерттеуге алынан феноменні дамуына тигізген жаымды ыпалыны длелдемесі;

- хронология мен динамикадаы бейнелеу нері біліміні негізгі даму кезедеріні сипаттамасы;

- бейнелеу нері біліміні дамуыны жаа стратегиясын жасаудаы маызды кздеріні бірі болып табылатын ткен уаыттаы жаымды тжірибені зерттеу ажеттігіні длелдемесі;

- республика бастауыш мектептеріндегі бейнелеу нері біліміні даму тенденциялары мен перспективалары.

Зерттеуді практикалы маыздылыы. Диссертациядаы бастауыш мектептегі бейнелеу нері біліміні дамуындаы жаымды, жаымсыз жатары мен иындытарын есепке ала отырып жинаталан тжірибе бойынша жасалан орытындылар мен тжырымдар зерттеуге алынан феноменді рі арай дамуа ыпалын тигізумен айындалады.

Зерттеу жмысындаы орытындыланып жйеге келтірілген теориялы ережелерді, мраат жне деректі материалдарды «Педагогика», «Педагогика тарихы», «азастандаы педагогика ылымыны алыптасуы мен дамуы», «нер тарихы мен теориясы», «Бейнелеу нерін оыту дістемесі», «Шыыс нері тарихы», «Батыс Европа нері тарихы», «Мсылман мдениеті мен иконографиясы», «азіргі заман азастан бейнелеу неріні ккейкесті мселелері», «Кркем сын» курстары бойынша лекция, семинар сабатарында, СОЖ олдануа болады.

Автор студенттерге, магистранттара, педагогикалы ЖОО, колледждерді оытушыларына, бастауыш мектеп малімдеріне, оушылара арналан бейнелеу нерінен «Бейнелеу нері сабаында оушыларды кркемдікті абылдауын алыптастыру», «Натюрморт» (студенттер мен магистранттара арналан оу ралдары), «Бейнелеу нері» (1-6-сыныптара арналан оулытар), «Бейнелеу нері» (1-5-сыныптара арналан дістемелік ралдар), «Бейнелеу нері» (1, 5, 6-сыныптара арналан оу бадарламалар) атты оулытар, оу ралдары, оу-дістемелік ралдар, бадарламалар жазылып жарияланды. Аталан ебектер Абай атындаы аза лтты педагогика жне кркемсурет факультетіні, республикадаы бастауыш, орта білім беретін аза жне орыс мектептеріні оу процессіне енгізілді.

Зерттеу нтижелеріні длелдігі мен негізділігі мселені талдауда басты діснамалы позициядан келуден, ойылан міндеттерді шешуге кмектесетін кешенді дістерді олданумен, ылыми аппаратты баяндалу логикасымен, алынан нтижелерді дрыс талдап, баалауа ммкіндік беретін зерттеу жмысыны жоспарлы трде жргізілуімен, жаа мраат материалдарын олданып ылыми айналыма ендірумен, ЖОО мен мектепті педагогикалы тжірибесіне диссертантты тікелей атысуы мен зерттеуді негізгі ережелері мен орытындыларын ендірумен амтамасыз етіледі.

Зерттеу базасы:

Р Орталы Мемлекеттік мрааты, Р лтты кітапханасы, Р лтты Білім академиясыны кітапханасы, Р лтты ылым академиясыны кітапханасы, Абай атындаы азПУ-ді кітапханасы, Р Президенті жанындаы Стратегиялы зерттеулер институтыны мрааты.

Зерттеу нтижелерін сынатан ткізу жне тжірибеге енгізу.

Зерттеу жмысыны негізгі аидалары «Жаашыл-малім», Алматы, 22-23 желтосан 2005 ж.), «Дадарыстан жаару мен дамуа» (Алматы, 29 мамыр 2009 ж.), «лтты мдениет: дстр мен азіргі уаыт» (Алматы, 5 маусым 2009 ж.), «Білім беру жйесін модернизациялауды азіргі дістері» (Алматы, 3 суір 2008 ж.) атты республикалы ылыми-практикалы «Мектепке дейінгі жне бастауыш білім: азіргі жадайы, даму тенденциялары жне мселелері» (Алматы, 28-29 суір 2007 ж.), «Педагогикалы кадрларды даярлауды сапасын арттырудаы инновациялы технология мселелері жне даму ерекшеліктері». (Алматы, 21-22апан 2008 ж.), «Мдениет пен нер дстріні лем кеістігіндегі сабатастыы» (Алматы, 24-25 суір, 2008 ж.), «Шоан таылымы-13» (Ккшетау, 24-26 суір 2008 ж.), «Научни дни-2008». Педагогически науки Музика и живот Том 9 (България, София, 1-15 април
2008 г.), «Постигането на висшето образование – 2008» Педагогически науки Том 7 (България, София, 17-25 ноември, 2008 г.), «Заманауи интеграция: мдениет, ылым жне технология: (Алматы, 14-16 апан, 2008 ж.), азастан республикасыны президентті Н.. Назарбаевты «Дадарыстан жаару мен дамуа» атты азастан халына арналан жолдауындаы оамды модернизациялауды негізгі басымдытары» (29 мамыр 2009ж.), «Шыармашылы мамандытарды ксіби педагогтарын дайындауды тиімді баыттары» (Шымкент, 15-16 суір 2009 ж.), «Подготовка специалистов в системе непрерывного профессионального образования: проблемы и перспективы» бкілресейлік сырттай (Ресей, Киров, 27 марта 2009 г.), «Еуразия ірінде кркем-педагогикалы білім беруді азіргі жадайы жне болашаы» (Астана, 15-16 мамыр 2009 ж.), «Global science communications» (Сranendonck, 21-31 Decembеr 2009 г.), халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияларында, «Бастауыш мектеп» (Алматы, 2005, 2007 жж.), «азастан мектебі» (Алматы, 2002, 2008 жж.), «Білім» (Алматы, 2008 ж.), «Обьединенный научный журнал» (Москва, 2008 г.), «Ізденіс» (Алматы, 2008 ж.), «азастан жоары мектебі» (Алматы, 2009 ж.), «Хабаршы», (Алматы, 2009 ж.), «лт талымы» (Алматы, 2009 ж.), «Эл агарту» (ырызстан, Бишкек, 2009 г.), «SCIENCE & TECHNOLOGY INFORMATION» (ХР, 2009 ж.), журнал беттерінде жарияланды.

Абай атындаы азПУ-ні педагогика-психология, кркемсурет факультеттеріні, республика бастауыш жне орта білім беретін орыс жне аза мектептеріні оу процестеріне «Бейнелеу нері», «Изобразительное искусство» (2003, 2004, 2005,2007, 2008, 2009 жж.) атты оулытар, «Бейнелеу нері сабаында оушыларды кркемдікті абылдауын алыптастыру», «Натюрморт» (2004, 2005жж.) оу ралы, «Бейнелеу нері», «Изобразительное искусство» (2003, 2004, 2005, 2007, 2008, 2009 жж.) дістемелік ралы, «Бейнелеу нері», «Изобразительное искусство» (2004, 2007, 2008 жж.) оу бадарламалары енгізілді.

Зерттеуді негізгі аидалары мен нтижелері «Мектепке дейінгі, бастауыш білім беру жне педагогика» кафедрасыны мжілісінде талданды (2003-2009жж.).

Диссертация таырыбы бойынша 84 жмыс баспадан шыты. Оларды ішінде 1 монография, 26 оулытар, 2 оу ралы, 18 дістемелік рал, 6 оу бадарламалары, 1 маала алыс, 6 маала жаын шетелде, 24 Білім жне ылым министрлігіні білім беру саласындаы баылау комитетіні сынан жариялымдарында жары крді.

Диссертация рылымы.

Диссертация кіріспеден, ш блімнен, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

Кіріспеде зерттеуге арналан мселені ккейкестілігі длелденіп, проблемасы, масаты, объектісі, пні, ылыми болжамы, міндеттері, дістері аныталды, діснамалы жне теориялы негіздері, ылыми жаалыы, практикалы маызы аныталды.

«азастан бастауыш мектебіндегі бейнелеу нері біліміні алыптасуыны саяси-леуметтік алы шарттары» атты бірінші блімінде бастауыш мектепте бейнелеу неріні пн ретінде йымдастырылуы, алыптасу генезисі, оан ыпал жасаан саяси-леуметтік жадайларды сипаттамасы жне бейнелеу нері біліміні даму кезедері арастырылып, оларды мазмны ашып крсетілген.

«азастан бастауыш мектебінде бейнелеу нері біліміні мазмнды рылу тарихы» атты екінші блімде пікірталастарды арама-айшылыы жне нормативтік жаттарды жасалуыны жаымды–жаымсыз жатарын жинатап орыту арылы бейнелеу нері пнінен білім беру мазмныны рылымы жнінде баяндалады.

«азастан Республикасыны мектептеріні бастауыш басышында берілетін бейнелеу нері біліміні даму тенденциялары мен перспективалары» атты шінші блімде республика егемендік аланнан кейінгі жылдары жргізілген білім беру жйесіндегі мемлекеттік саясат, азастанда жаа типтегі мектептерді рылуы жне жалпы орта мектептерде бейнелеу нерінен білім беруді пн ретінде жргізілуі жне оны даму тенденциялары мен болашаы туралы айтылады.

орытындыда зерттеу нтижелері талданып баяндалады, сыныстар жасалып, зерттеу шеберінен тыс алан перспективасы бар, зінше блек диссертация таырыбы бола алатын мселелер белгіленеді.

Пайдаланылан дебиеттер тізімі 498 атаудан трады.

НЕГІЗГІ БЛІМ

Мраат материалдарына, жаттара, ылыми-педагогикалы дебиеттерге жасалан талдау біздерге зерттеуге алынан мерзім аралыында азастан бастауыш мектептерінде оушылара бейнелеу нерінен білім беруді алыптасуы оамны леуметтік, саяси жне экономикалы жадайымен тыыз байланысты екендігін крсетті.

Біздерді жргізген зерттеу жмысымызды нтижелері кезінде республикада болан, біріншіден, ауыр саяси, леуметтік, экономикалы жадайлар болса, екіншіден, сурет пніні тірегінде болан иындытар екендігін креміз. Атап айтар болса олар:

• 1917 жылы азан ткерісі;
• Азамат соысы, ашты;
• жоарыда аталан екі саяси жадай нтижесіндегі адам шыындарымен байланысты демографиялы катастрофа.

Халы шін лкен проблема болан аталан крделі иындытардан баса да кн тртібінде з шешімін ктіп тран мселелер аз емес еді. Оларды атарында халы аарту ісін жола ою, халыты мдениетке тарту, мектептер йымдастыру, мектептерге малім кадрлары жетіспеуіне байланысты оу мекемелерін йымдастыру, бларды материалды-техникалы базасын ныайту, т.б.

Осыан байланысты кеестік дуір орнаан со замана лайыты жаа мектептер йымдастырылып, онда ылым негіздерінен білім беру мселелері, арастырылып, арифметика, география, жаратылыстану, тарих пндерін оыту туралы айтыла бастайды. Біра, бейнелеу нері пні туралы гіме ктерілмеседе оу жоспарына енгізілгені байалады.

Зерттеу жмысын жргізу барысында бейнелеу нерінен білім беру мселесі оу бадарламасында орын алан, алмаандыы туралы мселені шешу шін азастанда саяси платформа згергенге дейінгі уаытта салыстырмалы талдау жргізуді жн крдік. Негізінен бл бейнелеу нері пнінен білім беру дегейіне жне оан аншалыты кіл блінгендігін анытау ажеттігінен туындады.

Жргізілген зерттеу жмысыны нтижесі, тарихшыларды айтуына жгінсек, тыш аза мемлекеті азастан аймаында орта асырда пайда болан. Оны мірге келуі аза этносыны ркен жаюына, бірегей бірлесіп ныаюына жаымды ыпал еткен. Сйтіп XV асырды ортасынан
XVII асыра дейін аза хандыы бірде берік, бірде боса болып, сол жадайда тратылы сатап, шын мніндегі бірыай саяси жйе трысында тіршілік еткен. Солай бола тра аза халыы бір алыпты тра бермей, ркендеу тсында лдырауды да алма кезек бастан кешкен. Оны себептері трлі тарихи жазба материалдарда хандар арасында болып отыран атыыстар мен айшылытарда деп крсетілген.

Осылайша мір срген аза халыны XVII асыр арсаында аздап зіндік мдениеті ркен жая бастайды. азатарды й салу, оан жасау- жабды дайындау, салт, деп-рып ру, трлі дстрді уендеу пайда бола бастайды. Осындай негізде ауыз дебиеті рістеп, ол нері дамып трлі сндік бйымдар шыа бастады.

Сол бір тстардаы азастандаы халы аарту ісі те тмен болды. Ои, жаза білу негізінен аздаан асйектер мен дінбасылар арасынан ана крінген.

аза жерінде тараан брыны ескі оуды негізгі мазмнында ран, птиек срелерін жаттап, Мхаммед пайамбарды шариатын йрену болан. Ауатты адамдарды балалары білімдерін Ташкент, Бара, Самаран т.б. Орта Азия алаларында орта жне жоары діни медреселерде жаластырып, араб тілін, Орта Азия, шыыс ламаларыны философияларын оыан. Сйтіп
XIX асырды ортасына дейінгі оу балалара ран срелерін оыту трінде болан, оны зін татар молдалары оытан. Осы жадай Кеестік дуір орнаана дейін жаласан.

Зерттеу жмыстары крсеткендей патшалы Рессей мектептерінде сурет пні болан. Оан длел ретінде бізге шырасан оу жоспарларыны брінде де сурет оылатын пн тізбелерінде немі крсетіліп отыран. Мселен,
1912 жылы Псков губерниясында рылан «Учебный план Земской начальной школы» деген тмендегі жат осы айтылан сзді айаы.

1-кесте – 1912 жылы Псков губерниясында жасалан бастауыш мектепке арналан оу жоспары

Учебные предметы	Годы обучения				Всего часов за 4 года обучения
	1	2	3	4
	Количество часов за неделю
Закон божий	2	2	2	2	8
Церковонословянский	1	1	1	1	4
Русское чтение	6	6	4	4	20
Русское письмо	6	6	4	4	20
Арифметика	6	6	5	5	22
Предметные беседы	2	-	-	-	2
Русская история	-	-	2	2	4
Русская география	-	-	2	2	4
Мироведение	-	2	3	3	8
Рисование и черчение	2	2	2	2	8
Пение	2	2	2	2	8
Гимнастика
Для девочек (рукоделие)	2	2	2	2	8
Всего	29	29	29	29	116

Ал азастан жерінде аза балаларын оытуда сурет арнайы пн болып оылан деп айту иын. Біра Ы. Алтынсаринні Торайда мектеп ашып оытуы, оны, сіресе, ыздара арналан мектеп ашу идеясында оларды трлі ол нерімен шылдануына жадай туызанымен назар аударса, оны негізінде сурет салу жатанын байаймыз. Одан рі ХХ асырды бас кезеіндегі аза даласыны леуметтік-экономикалы жадайында кп згеріс болып, оны олнерімен кбірек шылдануа ыпалы артты. Мселен, тері илеу, деу, киіз басу, ааштан бйымдар жасау, трлі зергерлік жмыс жасау кбейе тсті. Осыларды барлыыны бетінде болатын ою-рнек кім-кімді де тадандыратын болан жне оны зіндік тарихи маынасы боланы туралы кптеген зерттеушілер атап крсеткен. Мысала, 2004 жылы жары крген «Иллюстрированная история Казахстана (с древнейших времен до наших дней)» деген ебекте азаты ою-рнегі туралы: «Данный вид творческой деятельности, связанный с эстетическим преображением предметной среды, характеризуется глубинный и масштабностью художественного, исторического, философского содержания, отражает суть этнического ментелитета» деп крсеткен.

Бл келтіріп отыран деректі мысалдар аза міріні, жалпы азастан таырыбыны бейнелеу нерінде ктерілуі мен крінуін айатайды. Олай болса, бл айтыланны аза жерінде бейнелеу нерінен арнайы білім беру трінде жргізілмегенмен, халыта суретке бет брыс, ызыа арау шыны пайда болан. Біра оны одан рі жанданып, бейнелеу нерін арнайы оыту, йретуді іске асырыла оймауыны себептері кп болды. Е басты себеп аза халыны бастан кешкен тарихи жадайлара байланысты. йткені аза хандыына жан-жатан жасалан шабуыла оса хандытарды зара талас-тартысы, оан жаласан Ресейді зорлы-зомбылыы, азан ткерісіні дауылы да сер етті. Бларды былай ойанда екі арада болан азамат соысыны соысы анша лсіретті. Осыны брі азастан жерінде ашаршылы туызып, халы басынан небір ауыр хал кешті. 1921-1922 жылдардаы аштытан, тарихшыларды крсетуінше, останай губерниясында 225 мы, Жайы ірінде 400 мы, Атбе аймаында 360 мы, Бкей губерниясында 100 мы аза ырына шыраан. Сол бір иын-ыстау заманда аштытан, оан оса трлі аурудан 2,3 миллион адам зардап шеккен. Бл ырын халыты бас ктертпей, 30-жылдардаысымен жаласа тсті.

Бізді зерттеу жмысымызда мектепке малім кадрын даярлайтын мекемелерді йымдастыру мселесіне тоталмай, зерттеуге алан феноменге атысты мселелерді шешу ммкін еместігі айын. Осыан байланысты мектептердегі малім кадрларын даярлау мселесіне тоталуды жн крдік. ылыми педагогикалы дебиеттерге, мраат материалдарына жасалан талдау біздерге аза жерінде мектеп ашып, оыту ісін іске асыра ою оайа тспегендігін крсетті.

Солай бола тра патшалы Ресей тсында Ыбырай Алтынсарин ашан алашы аза баласына арналан мектеп трі азан ткерісінен кейін бірте-бірте з жаласын тапты.

азастан азан ткерісі алдында да, кейін де орыс империясыны арамаында боландытан, азастан Ресеймен бірге білім беру кеістігінде болды.

азастандаы бастауыш мектептердегі бейнелеу нері пніні алыптасуы мен дамуы мселесіне атысты жргізілген зерттеу жмыстары, мраат материалдардарына жасалан талдау, сонымен атар хронологиялы, жйелі-салыстырмалы жне ретроспективті станымдары біздерге зерттеуге алан феноменні алыптасуы мен дамуындаы бірнеше кезедерді шартты трде бліп крсетуге болатындыын крсетті.

I кезе (1917-1920 жж.) – азан ткерісінен кейінгі азастан мектебіні жне бейнелеу нері біліміні пн ретінде алыптаса бастауы.

II кезе (1921-1940 жж.) – Тоталитарлы жйені орнауы кезіндегі азастан бастауыш мектебі жне бейнелеу нері біліміні пн ретінде дамуы.

III кезе (1941-1945 жж.) – лы Отан Соысы кезеіндегі азастан бастауыш мектептеріндегі бейнелеу нері біліміні пн ретіндегі жадайы.

IV кезе (1946-1960 жж.) – лы Отан соысынан кейін халы шаруашылыын алпына келтіру кезеіндегі азастан бастауыш мектептері жне бейнелеу нері біліміні пн ретінде дамуы.

V кезе (1961-1990 жж.) – азастан бастауыш мектептеріндегі бейнелеу нері біліміні пн ретінде рі арай дамуы.

VI кезе (1991-2007 жж.) – Егемен азастан жне республика бастауыш мектептеріндегі бейнелеу нері біліміні пн ретінде алыптасуы мен дамуы.

азастан бастауыш мектептеріндегі бейнелеу нері пніні дамуындаы рбір кезе оамны саяси-леуметтік, экономикалы жне мдени дамуымен, оны бастауыш мектеп пен бейнелеу нері пніне ойылатын талаптарымен байланысты зіндік ерекшеліктерімен сипатталады. Натылы тарихи, мдени жадайлар бастауыш бейнелеу нері пніні дамуына елеулі ыпалын тигізді. Біздер зерттеуге алан кезедегі азастан бастауыш мектебіндегі оылатын бейнелеу нері пні трлі жолдардан тті. Бейнелеу нері пніні даму кезедері арасында згешеліктер мен зара байланыста жне бірізділік байалады.

азастан бастауыш мектебіндегі бейнелеу нері пніні барлы даму кезедерінде зерттеуге алынан феноменге ойылатын талаптар мен оны оытып білім берудегі шынайы дегейі арасындаы объективті арама-айшылыты боланы айын крінеді.

«азан ткерісінен кейінгі азастан бастауыш мектебіні жне бейнелеу нері біліміні пн ретінде негіздеріні алыптаса бастауы» атты бірінші кезе (1917-1920 жж.) азан ткерісінен кейін жалпы жаппай білім беруді дамуымен сипатталады.

Осы кезені басында аталан мселеге кіл блу міндетті 1919 жылда ткен сол уаыттаы саяси аренадаы тран коммунистік партияны
VIII съезіні бадарламасында ктерілген. Онда:

• барлы лтты ана тілінде білім алуын амтамасыз ету;
• мектепте берілетін бірыай жне оны басыштарыны зара тыыз байланыста болуы керектігі крсетілген.

Аталан жаттаы ала ойан міндеттерді шешу масатында бл жылдары азастанда мектептерді бірнеше трлері йымдастырыла бастайды. Атап айтанда, трт оу курсына негізделген бірінші басышты мектептер, интернаты бар мектеп-коммуналар мен жеті жылды екінші басыштаы мектептер.

Осы кезеде бірыай ебек мектебін йымдастыру, басару жне оны негізгі принциптері мселелері арастырылан біратар аулылар абылданды. Олар 1918 жылы абылданан «О школах национальных меньшинств», «Основные принципы единой трудовой школы», «Положение о внутреннем управлении школой» атты аулылар болатын.

1919 жылы «Білім беру жмысы шін материалдар» шыарылды. Бл бадарламалы-дістемелік материалдар барлы пндерді тгелдей дерлік амтыды. Оларды бір артышылыы ол материалдарда рбір жеке пн бойынша бадарлама берілді, ал кемшілігі материалдарды олдану міндетті болмады. Бл материалдар негізінде халы аарту блімдеріне, жеке уездерді, аудандарды, тіпті мектептерді натылы жадайларына бейімдеп, барлы пндерді бадарламаларын здері жасау сынылды (бл бадарламаны азастанны кейбір, мселен, Сырдария, Жетісу жне таы баса халы аарту блімдері де олданды). 1920 жылы Халы Аарту комиссариаты I жне
II басыш мектептерге арнап екі вариантты оу жоспарларын жасады. Бірі – материалды жабдыы, малімдері жетіспей, ауыр жадайда жмыс істейтін мектептерге арналды, екінші – толы жоспар бір алыпты дрыс жадайда жмыс істейтін мектептерге арналды. Біра оларды олдану міндетті болмады. Сондытан бл бадарламалара халы аарту блімдері мен мектептерді сыныстары бойынша ажет деп танылан згерістер енгізуге ммкіндік болды. Бл жадай мектеп бадарламаларыны р трлі болуына келіп сотырды.

Жаа ана рылан аза АССР Халы Аарту комиссариаты азастанны мектептері шін оу жоспарлары мен бадарламаларын жасауа бірден кірісе алмаандытан, алашы кезде РСФСР Халы Аарту комиссариатыны оу жоспарлары мен бадарламаларын пайдалануа тура келді. Зерттеуге алынан таырыпа байланысты аза мектептерінде білім беру мазмнын айындайтын РСФСР Халы Аарту комиссариаты жанындаы лттар істері мен РСФСР Халы Аарту комиссариатыны кілдерінен рылан комиссияны шешімі бізді назарымызды аударды. Сол абылданан шешім негізінде ана тілі, орыс тілі, арифметика, география, тарих, жаратылыстану пндерімен атар н жне сурет пндері оытыла бастайды. Біра, кініштісі, мраат материалдарына жасалан талдау крсеткендей,
1925 жыла дейін сурет пніне арналан барлы мектептерге орталытан жасалып жіберілген біркелкі бадарлама болмады, рбір жергілікті жерлер здері жасаан бадарлама бойынша саба жргізді жне оны оу, жазу пндерімен бірге осып оытты.

Сонымен осы кезеде жоарыда аталан аулыларды жзеге асыру мектептерді йымдастыруа, білім беру мазмнын руа, оытылатын пндерді анытауа ммкіндік туызды. Оларды негізінде бейнелеу нері пніні алыптасуыны фундаменті аланды.

«Тоталитарлы жйені орнауы кезіндегі азастан бастауыш мектебі жне бейнелеу нері біліміні пн ретінде дамуы» атты екінші кезе (1921-1940 жж.) бастауыш мектепке малім кадрларын дайындау жаа типтегі оу мекемелерін йымдастыру мен мектепті білім беру мазмнын айындайтын аулылар мен жаттарды (оны ішінде бейнелеу неріне атыстысы да бар) жариялануымен сипатталады.

РСФСР Халы Аарту комиссариаты 1921 жылы шыаран «Бірыай жеті жылды ебек мектебіні бірінші жне екінші басыштарыны бадарламасын» абылдааннан кейін аза АССР Халы Аарту комиссариаты бадарлама-дістемелік жмысына 1922 жылы маусымнан бастап кірісті. Осы жылы аза Халы Аарту комиссариаты жеті жылды аза мектебіні мынандай лгі оу жоспарын бекітті.

Аталан оу жоспарыны мазмнына жасалан талдау біздерге оны жаымды жатарын крсетті. Топтардаы саба оылатын пндерді натылы баыттарыны крсетілуі, оны ішінде бізді назарымызды сурет жне мсін жасау пні аударды. Бл оу жоспары бойынша біздер зерттеуге алан феноменні I, II, III, IV топтарда аптасына 2 сааттан, ал V, VI, VII топтарда аптасына 1 сааттан оылатындыы крсетілген. Бл жадай оушыларды эстетикалы трбиесіне, оларды кркемдік таламдарын алыптастыруа лкен мн берілгенін, бейнелеу неріне деген жаымды бет брысты байатады.

2-кесте – 1922 жылыы аза Халы Аарту комиссариаты жеті жылды аза мектебіні оу жоспарын бекітуі

ПНДЕР	Группаларды бір аптадаы оу сааттарыны саны
	I	II	III	IV	V	VI	VII
Орыс тілі мен дебиеті................... Ана тілі мен дебиеті................... Жаа шет тілі................... Математика.................... Физика (химиялы былыстарды оса)..................... Отан тану жне география.......... Дние тану жне табиат тану...... Тарих.................... оам тану, саяси сауат................ Сурет жне мсін жасау................ Сызу.................... Дене шынытыру................... ол ебегі, олнері................... н................... Міндетті емес факуль. пндер	- 6 - 5 - - 3 - - 2 - 2 - 2 1	- 6 - 5 - - 3 - - 2 - 2 - 2 1	6 6 - 4 - 2 3 1 - 2 - 2 2 2 1	6 6 2 4 - 2 3 2 1 2 - 2 2 1 1	6 6 2 4 - 2 3 2 1 1 1 2 2 1 1	6 6 2 4 - 2 3 2 1 1 1 2 2 1 1	6 5 3 5 3 2 3 2 1 1 1 2 1 1 1
Барлыы	21	21	31	34	34	35	36

Біра 1922 жылды маусым айында азастан Халы Аарту комиссариатыны леуметтік трбие Бас басармасы жанында ебек мектебіні лгі бадарламасын зірлеу шін комиссия (аза малімдеріні ке атысуымен) рылды. Бадарламаны жасауда комиссия мынандай ережелерді басшылыа алды: «1. Бадарлама ндіріс саласына атысы бар жергілікті материал негізінде жасалады; 2. Оытушыны жмыс дісі пндік емес, кешенді діс болды. Мны зінде ресми жйелі бадарламаларда (жеті жылды мектепке арналан) крсетілген материалдар бадарламаа тгел енгізілді». Алайда бадарлама талылананмен, малданбады. Біра 1920-
30 жылдар аралыында кешенді оу жргізілді жне бл жадай кеестік территориясыны барлыында болып, 1920 жылды екінші жартысында р пнге арналан, одан оылатын мегеруге тиісті мазмнды крсеткен жаттар шыа бастады. Оны зі барлы мектеп атаулыа орталытан жасалып жіберілмей, уелгі кезде жергілікті жерді зіні руымен жасалан. Сол жергілікті жерлерді здері жасаан оу жоспарлары андай болан жне онда сурет (бейнелеу нері) ескерілген бе дегенге кз жеткізу шін тмендегі кестені мысала келтіруді жн крдік.

3-кесте – аза лкесіндегі коммуна мектебіні 1924/25 оу жылына арналан оу жоспары

Название группы	Общеобразовательные предметы	Число недельных часов
1.Основная группа	1. Родной язык (чтение, письмо, рисование) 2. Арифметика	12 6
2.Основная группа	1. Родной язык (чтение, письмо, рисование) 2. Арифметика 3. Русский язык	12 6 2
3.Основная группа	1. Русский язык 2. Арифметика 3. Родной язык 4. Обществоведение и политпросве-щение	8 6 6 4
Примечание: Дополнительные предметы всех групп.	1. Физкультура 2. Пение 3. Музыка	6 6 12