ОЖ 72:347.787:330.59 (574.54) олжазба ыында

БДІРАХМАНОВА ГЛЖАУАР ЖАЛАСБАЙЫЗЫ

Сыр еліндегі тарихи-сулет мраларын дуірлеуді дістемелік жааша пайымы (ызылорда облысыны материалдары бойынша)

6М011400 - Тарих мамандыы бойынша педагогика ылымдарыны магистрі академиялы дрежесін алу шін дайындалан диссертациясыны

РЕФЕРАТЫ

ызылорда, 2012ж.

Диссертациялы жмыс орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университеті «Тарих жне тарихты оыту дістемесі» кафедрасында орындалды.

ылыми жетекші: тарих ылымдарыны кадидаты

Мыжасов Н.К.

Ресми оппонент: тарих ылымдарыны докторы,

профессор Жолдасбайлы С.

Диссертация 2012 жылы «___ » саат ___ орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетінде теді (Мекен-жайы 120008, ызылорда аласы, Тарих жне ы факультеті, №1 оу имараты, № дрісхана)

Диссертация орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні ылыми-техникалы кітапханасында танысуа болады.

КІРІСПЕ

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Сыр еліндегі тарихи-сулет мраларын дуірлеу жмысы адамзат тарихында ескіні кне заттай дерек кзі ретінде ерекше маыза ие. Тарихи-сулет мралары е алдымен материалды ндірісті орналасуы мен сол ндірісті жасаушы адамдарды оныстануыны бір формасы бола отырып, экономикалы дамуды, мдени жне леуметтік атынастарды сипатты белгілеріні крсеткіші болып та есептеледі.

Сыр еліндегі тарихи-сулет ескерткіштері заман талабына сай, р тарихи оиаларды туелділігіне орайланып згеріп отыран. Оны бір длелі рухани білім беру масатында салынан діни мешіт-медреселерді бой ктеруі.

ІІ-ІІІ асырларда ислам діні Азия, Африка жне Еуропаны да біраз жерлеріне тарап лгерді. Бірте-бірте жаа дін Муреннар деп аталан Орта Азия лкесіне де жетті. Сйтіп, ислам ІХ-Х асырларда сннеттік баытта тркілер лемінде де ныаюмен атар, мнда да мешіттер салынып, медреселерді де іргетасы аланды.

Сыр бойы азастан жеріндегі кне ркениет іздері мол саталан лкені бірі. Антикалы грек-рим тарихшылары мен саяхатшылары Яксарт, ортаасырлы араб жазбаларында Сейхун деп атаан Сырдария бойы тас асырынан бері тіршілік зілмей келе жатан тты лке. Кне ескерткіштер туралы алашы деректер де сол антикалы жазбалардан кездеседі. Дегенмен ылыми ізденістер, зерттеулер бізді заманымызды ХІІІ асыры лесіне тиді. Кптеген ескерткіштерді орналасан жері, клемі, тіршілік еткен уаыты туралы И.Гладышев, Д.В.Муравин, С.Ремезов, П.Рычков, А.И.Левшин, И.Кастанье трлі мліметтер берді. Ал археологиялы зерттеуді 1867 жылы П.И.Лерх Жанкент ала жртынан бастайды. Ке клемді, жан-жаты наыз ылыми азба жмыстары 1946 жылдан басталды деуге болады.

Сырдария мен мударияны бойын профессор С.П.Толстов басаран Хорезм археологиялы-этнографиялы кешенді экспедициясы за за уаыт зерттеді. Нтижесінде жзден аса те нды алалар мен оныс орны, орымдар, тас дуіріні тратары азылып зерттелді. [1.90]

азастан Республикасы 1991 жылы егемендік пен туелсіздікті алуына байланысты оамды сана-сезімні оянуы аза халыны шынайы тарихына, оны этногенезіне, рухани жне материалды ндылыына аса маызды ызыушылы тудырып отыр. Осымен байланысты, азастанда олдаы бар сулет пен ала рылысыны тарихи мраларын зерттемейінше, аза халыны тарихи мдени мрасын зерттеуді бірттас жйесі толы болмайтынына ерекше назар аудару керек.

Сулет нері рухани жне материалды ндылытарды жинаы мен нтижесі болып табыла отырып, жалпы адами мдениетті маызды раушысы ретінде ызмет етеді.

азастан Республикасы Президентіні 2003 жылы азастан халына Жолдауыны негізінде азастан кіметіні сол жылы 5 ыркйектегі нмірі 903 аулысымен бекітілген Мдени мра 2004-2006 жылдара араналан мемлекеттік бадарламасында» осы салаа арнап наты міндеттер жктелген жне оны іске асыруды негізгі баыттары мен тетігі крсетілген.

Біріншіден, елді маызды тарихи-мдени жне сулет ескерткіштерін зеттеу, зерделеу, айта алпына келтіру жне сатап алуды, оларды тиімді пайдалануды ттастай жйесін ру.

Екіншіден, ескерткіштерді алпына келтіру йымдарыны ызметіне бірыай басшылыты амтамасыз ету, тарих пен мдениет ескерткіштерін орау саласында бекітілген бадарламалар мен жобаларды іске асыру міндетіне кіретін тарихи-мдени мраны орау, сатап алу, жаырту жнінде республикада тымды рылымды ру.

Осы бадарламаны нтижесінде тарихи ндылытар мен жазба негіздерден блек кптеген сулет ескерткіштер, алалар, мен баса да сулет-аларылысты нысандарды орны азылып алынды.

Орта асырлы тарихи жне географиялы дебиеттер мен ткеріске дейінгі жне азіргі алымдарды зеттеулеріні мліметтері бойынша азастан аймаында жздеген ежелгі жне орта асырлы алалар, оныстар, мыдаан сулеттік ескерткіштер аныталан.

Кеестер Одаы тсында тарихи ескерткіштерді «жылжитын» жне «жылжымайтын» деп бліп арастыран. «Жылжитына» - бейнелеу, мсін неріні лгілері, ал «жылжымайтына» - тарихи, археологиялы, сулет жне ала рылысы мен монументальді нер туындылары жатызылан.

Сулет рылыстарыны е алаш рет тарихи ескерткіш ретінде ана емес, кркемнер трысында да баалаан жарлыта 222 жылы император Александр Север шыарды. Соынан, ІV асырда Византия императоры лы Константин кне рылыстарды бзба тгілі оларды сыртын сндеген блшектрін сырып алуа да тыйым салды. Сулет нері ескерткіштеріне деген наыз аморлы Рим императоры Майорианны (558ж.) арнайы жарлыынан байалады – бл ресми жатта сулет ескерткіштері ала даын арттырып ана оймай, оны снін де кіргізілетін боландытан, оларды сатау ажеттігі алаш рет мойындалады.

«Архитектура – ол да лем жылнамасы, ол ндер мен аыздар мытылып, жойылып кеткен ел туралы еш нрсе айтпайтын кез де де сйлей біледі» деген Н.В.Гоголь («Арабески»)

Сулет – нері бл барша адамзат тарихы мен міріні бір блігі, ол есте жо ескі замандардан бері адамзат пен бірге жасап келеді. Архитектор – латынны «архитектон» деген сзінен алынан атау. Алашы мн-маынасында іс жзінде лдеайда бір жаа ксіпті, оны ішінде рылыс неріні бас шебері деген ымды білдіреді.

Сулет неріні масаты – кеістіктегі ортада адам мірі мен ызметін материалды рылым рылыс конструкциялары арылы йымдастырып, іске асыру.

Сулет туындылары адамны кнбе-кнгі тіршілік ортасын алыптастырады. Олар: р трлі ажеттіліктерді атаруа арналан жне адамны эстетикалы таламына жауап бере алатындай болып салынан трын йлер, оамды имараттар, нерксіптік кешендер. Сулет нкрі – техниканы, ылымны, нерді тоысан жері.

Адамзат баласы кне заманнан бастап рылыспен айналысан. Адамдар неолит кезінде йді ааштан, амыстан, талдан жне балшытан салды.

Кне заманы апарат пен ытай деректеріне жгенсек, даланы тратаан малшыларды з алалары болды. Сырдария алабында отырышыл оныс мекендеріні е ірісі – Шірік-Рабат. Бекініс абыраларыны ортасында, трлі киіз йге сас дгелек имараттарды алдытары саталан. Сатарды уаытында Сырдария зеніні алабында пайда болан ірі оныстарды бірі – Кйікала.

азіргі азастан территориясы екі ежелгі мдениетті тоысан жерінде орналасан – кшпенді жне отырышыл. Олар кптеген асырлар бойы атар мір сріп келген, здік материалды жне рухани жетістіктермен бліскен. Бл жерде кп халытар, ежелгі ркениеттер мдени ескерткіштері пайда болан.

азастандаы 25 мы тіркелген ескерткіштер арасында алашы адамдарды тратары, мыдаа жылдар бойы тарихы бар алалар бар. Осы мыдаа археологиялы куліктер арасында ежелгі, ортаасырлы, шыыс сулет неріні нды азынасы жатыр. ызылорда облысындаы б.з.д. IV-II Баланды-II ескерткіші - кірпіштен жасалан лемдегі алашы кмбездерді бірі. Ал енді осы тарихи-сулет мраларын кезедерге блу мселесіне тоталар болса, аза энциклопедиясыны 4-томында «кезе», период (грек. perіodos – айналып ту, айналып оралу, белгілі-бір уаыт ауымы) – белгілі бір аяталан оиа барысын амтитын мерзім, айсыбір геологиялы, леуметтік процесс жзеге асырылатын, алыптасатын уаыт аралыы. “Кезе” ымы р трлі салаа атысты олданылады. Тарихи кезе – тарихи немесе леуметтік процестерді басталуынан аяталуына дейінгі белестік уаыт аралыы. Адамзат оамыны дамуын кезедерге, дуірлерге блуге ежелгі дуірде-а талпыныс жасалан. Біра оларды кпшілігіне біржатылы, шарттылы сипаттар тн болып алып отыр. Адамзат оамыны даму тарихын дуірлерге (ежелгі дуір, орта асырлар, жаа дуір) бліп арастыру жйесі орныан. Ал “кезе” деп, кбінесе, жалпы адамзат тарихындаы немесе жеке ел тарихындаы белгілі бір леум. процесс басым крініс тапан мерзімді атайды.

Ел территориясында аза халыны жне осы территориядаы оны алдында жасаан, ртрлі тарихи кезедеріне жататын монументалды архитектураны бірталай ескерткіштері саталан. зіні брыныларды мдени мраларын пайдалана отырып, аза халы музыка, ауыз дебиеті жне ісмерлік нері саласындаы здеріні тамаша шыармаларымен атар, кп асырлар ішінде алыптанан рылыс істеріні тжірибесі нтижесінде сулет неріні згеше лгілерін жасап, онда рылыс тсілдерін, архитектуралы кркемдік ралдарын бейнеледі.

Сонымен атар сулет ескерткіштері де сол елді ішкі жне сырты саясатыны жргізілу ыайына арай згеріп отырды. Олар кп жадайда діни сенімдерге байланысты болды. аза халы (жне ары бабалары – ежелгі тркілер) здеріні табии наным-сенімі Тірге сенушілікті стананымен де ХІІІ асырда ислам дініні таралуы, ХІІІ асырда баса діндегі Ресей патшалыыны жаулауы мен ХХ асырда атеистік Кеес кіметіні ол астында болуы халыты рухани мірінде, оны ішінде наным-сенімдері, ырымдары мен белгілі-бір жадайлара атысты орындайтын салт-жоралыларына з серін тигізген. [2. 102] Бан кезінде ата-баба моласыны басына салынан кесенелерге жндеу жмыстарын жргізіп, зиярат етіп отыру длел бола алады.

Сулет неріні даму барысы оамны леуметтік-экономикалы саяси мірінен хабар береді. Сондытан сулет пен рылыс нері леуметтік-саяси басаруда мдениетті даму баыттарымен тыыз байланысты болып келеді.

Зерттеу жмысыны нысаны. Сыр еліндегі тарихи-сулет мраларын дуірлеу.

Зерттеу пні. Сыр еліндегі тарихи-сулет мраларын жніндегі ылыми-кпшілік маалалары. Тарихи-сулет мраларын зерттеушілерді дуірлеу мселесі бойынша келтірген деректері.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. сынылып отыран зерттеуді басты масаты – облыс аумаындаы тарихи мраларды сараптай отырып, Сыр еліндегі тарихи-сулет мраларын дуірлеуді жааша пайымын крсету. Тарихи мраларды бгінгі кн талабына сай зерделеу. Осы масата жету шін зерттеу жмысына тмендегі наты міндеттер ала ойылды:

- Сыр бойындаы тарихы-сулет мраларын дуірлеу;

- азастан Республикасы Президентіні 204 жылы “Мдени мра” бадарламасына сйкес, кне ескерткіштермен тарихи-мдени мраларды зерделеуге з лесімді осу;

- халыты орасан мол мдени мрасын зерделеуді бірттас жйесін жасау;

- лтты тарих шін ерекше маызы бар елеулі мдени-тарихи жне сулет ескерткіштерді жааша пайыммен кезедерге блу;

- ата-бабамызды тарихын кейінгі рпаа барынша наты, шынайы трде жеткізу;

- тарихи-сулет мраларын дуірлерге блу;

- ірдегі ескерткіштерді кезедестірілуін, хронологиясын соы кездегі ылыми айналыма кірген материалдар негізінде бгінгі станымдар арылы жааша арастыру.

- тарихи-сулет мралары туралы материалдарды жйелеу, сараптау.

Зерттеу жмысыны хронологиялы шебері. Сыр елінде орналасан сулет неріні ерте дуірден бастап, орта асыр жне азіргі заман уаыт аралыын амтиды.

Зерттеуді теориясы жне дістемелік негіздері: Зеттеу ебегіндегі аралан мселелер, ондаы ылыми тжырымдар, жинаталан мліметтер, деректер, орытындылар мен сыныстар Сыр еліні мраларына атысты жайларды тереірек зеттеуге жол ашады.

Зерттеу жмысыны метедологиялы станымы обьективтілік, жйелілік жне тарихилы принциптерге негізделген.

Зерттеу жмысында сипаттау, тарихи сараптамалы талдау жасау, деректанулы талдау, жинатау, тсіндірмелі баяндау, тарихи былыстарды баалау жне т.б. дістер олданылды.

Диссертациялы жмысты зерттелу дегейі:

Бкіл Орта Азия мен азастан сияты, Арал теізі, мудария мен Сырдария жайлы алашы мліметтер арабтар, гректер, монолдар мен жоарларды шапыншылы жорытары барысында жинаталан. Ресейде Бірінші Петрді кезінде азастан мен Орта Азияны табии-географиялы жадайын зерттеуге кш салынды. сіресе, азастан Ресейге бодан боланнан кейін, Арал теізі мен Сырдария зеніні бассейні ылыми зерттеу обьектісіне айналды. Осы мастта 1735 жылы Орынбор аласыны негізі салынып, ол Арал теізін, Сыр бойын зерттеуде лкен роль атарды. Ал, рылыс нері саласындаы халы шыармаларыны осы бай мрасы азастанны трі лтты мазмны кеестік архитектураны жасау ісіндегі негізгілерді бірі болып табылады. Революцияа дейінгі аза халыны архитектура мрасына арналан И.А.Кастаньенні ебегін ана. Ал Кастанье ебегіні едуір деректері П.И.Рычковты, П.С.Палласты, А.Левшинні, В.В.Григорьевті, Л.Габердовскийді, Г.И.Пашиноны, П.Лерхті, В.В.Бартольдті, В.В.Радловты, Н.И.Пантусовты жне басаларды ебектерінде бытыраы трінде кездесіп отырады.

Тек революциядан кейін ана азастан территориясын тарихи-археологиялы трыдан зерттеу ісі белгілі жоспармен жргізілген кезде ана бл ескерткіштерге тиісті кіл аударылды. азастанны ткендегі материалды мдени ескерткіштері, оны ішінде архитектура ескерткіштерін зерттеу ісіне кеес алымдары А.Ю.Якубовский, М.Е.Массон, С.П.Толстов,.Х.Марлан, А.Н.Бернштам, С.И.Руденко жне басалар баалы лес осты. сіресе, соыстан кейінгі дуірде бл салада ылыми-зерттеу жмысы ке ріс алды.

Шірік Рабат ала орымын алаш рет П.И.Лерх сипаттап жазды. 1948-1949 жылдар мен 1957-1958 жылдары С.П.Толстов жетекшілік еткен Хорезм археологиялы-этнографиялы экспедициясы алашы азба жмыстарын жргізді. 1966 жылы КСРО А маршрутты

2004 жылы бастау алан мемлекеттік «Мдени мра» бадарламасыны аясында Шірік Рабат археологиялы экспедициясы рылып (жетекшісі Ж.рманлов), ескерткіштегі р кезеді амтитын бірнеше нысана азба жргізіп келеді..Марланны бастамасымен барлау жне жне азба жмыстары жргізілген кптеген ескерткіштерде азіргі уаытта мемлекеттік бадарлама бойынша азба жмыстары жаласын табуда. Олар тас дуіріні тратары, ерте темір дуіріні орандары, ежелгі жне орта асырлы елді мекендер мен алалар. Орта асырлы ескерткіштерге археологиялы зерттеулер жргізу арылы сол уаыттаы халытарды тыныс-тіршілігінен, сол уаытты мдени жне саяси мірінен мол малматтар аламыз. Отанды ылымда. Марланны орта асырлы ескерткіштерді зерттеуде алар орны ерекше. [3.12]

Зерттеу жмысыны деректік негізі. Жмысты деректік негізін – археологиялы зерттеулер мен жарияланан ылыми ебектер мен маалалар райды. Сонымен атар ызылорда облысыны мдениет басармасыны ызылорда облысты тарихи жне мдени ескерткіштерді орау жніндегі мемлекеттік мекемесіні материалдары мен жаттары пайдаланылды.

Зерттеу барысында жинаталан материалдар ебекті ндылыын ашуа кмектеседі жне зерттеуді зегі болып табылады.

Деректік малматтар атарында энциклопедиялы басылымдарда, биографиялы анытамаларда жарияланан маалалар тобы амтылды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Сыр еліні тарихи-сулет мраларын сараптап, дуірлерге блуді зерделеу азіргі заман талабына сай кешенді трде талданды.

Зерттеу жмысыны мынадай ылыми жаалытарын крсетуге болады:

• Сыр еліні тарихи-сулет мраларыны дауын кезедерге блу;
• Туелсіздік аланнан кейінгі ел ішіндегі тарихи-сулет ескерткіштерді зерделеу ісіні дамуы;
• «Мдени мра» бадарламасы аясында жргізілген зерттеу жмыстарыны нтижелерін саралау;
• Халыты леуметтік, діни сенім, трмысты даму шеберінде материалды мдениетіні згерістерге шыраан тстарын ашу.

орауа сынылан негізгі тжырымдар:

Зерттеу жмысы кезінде тарихи тжырымны наты длелі ретінде тарихшы алымдар мен ксіби тарихшыларды зерттеу ебектеріне сйендім. Мысалы, академик.Х.Марланны «азастанны сулет тарихы» монографиясы рылыс жне сулет эволюциясына арналан шыармалар жинаында «аза сулетшілігіні тарихы ежелгі керуен жолыны баытымен байланысты. Отстік жне Орталы азастанда, Каспий ірі даласында жне Маыстауда кптеген тамаша ежелгі ескерткіштер саталан. Бл жерлерді азастан сулет тарихыны ірі мражайы деп атауа болады. Сулет ескерткіштері орналасан жерлерде аза тайпалары мір срген:... Сырдария зеніні аарында – ыпшатар» дейді. [4.7] Ал тарихи ескерткіштерді кезеге блу мселесінде тарих ылымдарыны кандидаты Саат Тайманны аза таихы журналыны 2006 жылды суір айында жары крген «Сыр іріні тарихи ескерткіштері» атты мааласында дуірлерді тмендегідей бледі: 1) Тас жне ола дуір ескерткіштері 2) Ежелгі са-сармат дуіт ескеткіштері 3) шан-алы мдениеті ескерткіштері 4) Оыз-ыпша кезеі 5) кейінгі орта асырлар ескеркіші 6) Діни ескерткіштер 7) Патшалы Ресей рамындаы азастан кезеіндегі ескерткіштер 8) Кеестік дуір ескерткіштері. [5.11-12]

Келесі кезекте лт тарихын дуірлеу мселесін Омарлы Бауыржанны 2011 жылы азапарат баспасынан жары крген «Жрек кзі» ебегінде тарих ылымдарыны докторы Х.бжановтан алан схбаты барысында баяндалады. Мнда, тарихшы дуірлеу мселесіне байланыста мынадай ой білдірген: - Кезінде Мхамеджан Тынышбаев отан тарихын «аза хандыы рылана дейінгі кезе», «аза хандыы рыланнан кейінгі кезе» деп екі-а дуірге блген. С.Асфендияров «Ресейге бодан болана дейінгі кезе», «Ресейді боданы болан кезе», «Кеестік дуір» деп ш дуірге жктеді. Е.Бекмаханов рбір оамды формацияны з алдына бір дуір деп баалады. Кешегі Кеес кіметі лаанша біз сол Бекмаханов негіздеп берген дуірлеуін басшылыа алды. Кейін М.озыбаев этникалы-тайпалы белгілер бойынша тоыз дуірге блді. Са дуірі, йсін дуірі, Монол дуірі деген сияты. Осы дуірлеу мселесіне азір жааша кзараспен арауымыз керек, - делінген.[6.253] Осындай ой тжырымдарды негізінде алыптасан тарихи материалды мдениетті тарихи даму кезедеріне арай топтастыру арылы біз Сыр іріні ескерткіштеріне баа бере аламыз.

Сыр ірі тарих жне мдениет ескерткіштеріне те бай. Оларды кпшілігі азастан археологиялы картасына мемлекеттік есепке алынан. Ескерткіштер лкемізді тарихын зерттеуде, трындарда елдік, ерлік дстрде трбиелеуде лкен роль атарады.

аза тарихында ш бірдей астана Сыр бойында жатыр. Оыз дуіріндегі Жанкент, А Орда заманындаы Сыана, кеестік кезедегі ызылорда. Бл ір арылы батыс пен шыысты жаластыратын ежелгі Жібек жолы-керуен сауда жолдары ткен.

Зерттеу жмысыны олданбалы маызы. Сыр еліні тарихи-сулет ескерткіштерін дуірлерге блінуі жайында алынан нтижелер мен ылыми тжырымдар тарих ылымы саласыны бірттас блігі ретінде арастырылады. Тарихи-сулет мралар заттай дерек ретінде азастан тарихын кезеімен оыту кезінде теориялы, практикалы толытырулар ретінде олдана алады.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Зерттеу жмысы орыт Ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні «Тарих жне тарихты оыту дістемесі» кафедрасыны ылыми кеесінде талыланып, орауа сынылды.

Диссертациялы зерттеу жмысыны негізгі мазмны бойынша ол жеткен негізгі тжырымдар мен орытындылар мерзімдік басылымдарда жары крген маалаларда жарияланды. Сондай-а, халыаралы жне республикалы ылыми-теориялы, практикалы конференциялара сынылды.

Зерттеу жмысыны рылымы. Зерттеу жмысы кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан, олданылан дебиеттер тізімінен трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Зерттеу жмысыны кіріспесінде таырыпты зектілігі, мселені зерттелу дегейі негізделеді, зерттеу жмысыны нысаны, пні, хронологиялы жне территориялы шегі, теориялы-методологиялы негізі аныталады, диссертацияны масат-міндеттері, ылыми жаалыы крсетіліп, тжірибелік маызы, сыннан туі, деректік базасы баяндалады.

«Сыр еліндегі ерте жне уелгі орта асырлы сулет» деп аталатын бірінші тарауда Сыр еліні аумаын амтыан тарихи мраларды орналасан жері, уаыты, салыну ерекшеліктері, тарихыны зерттелуі арастырылады.

«Сыр еліндегі ерте дуір архитектурасы» атты бірінші блімшесінде бізді облысымыздан табылан ола асыры мдениетіні деректері арастырылан.

ола асыр тайпалары мыдаан жылдар ткеннен кейін, р трлі тайпаларды араласуы нтижесінде азіргі антропологиялы аза халыны алыптасуына негіз болды. Оларды ескерткіштеріні атарын – Жалпа, Брлі, Арал маы ескерткіштерін айтуа болады. ызылорда облысты лкетану мражайы атынан Жалыз-Аым разъезі маында археологиялы ескерткіштерге далалы барлау жмыстарын жргізді. Барлау нтижесінде наты назар аударатын 10 ескерткіш орны табылан еді.

Жалыз-Аым биік, мды тбеге орналасан. Барлау жмысы кезінде байаанымыз ескерткіштерді жоары абаты ашы, кінішке орай, ндылыы бар заттар сынан, тапталан. рбір оныстан алынан кзе сынытары зіндік ою-рнектермен ерекшеленеді. Она жаын р трлі рнектер есепке алынды. Тас дуіріне жататын заттар ерекше кіл аударады.

Арал маы оныстарын археологтар энеолит дуіріне жатызып, (б.з.д. 3-2 м.ж. ерте емес) жне жоары палеолиттен бастап (300-10 м.ж. брын) бізді республикамызды территориясында тіршілік дайы жаласып келгені аныталып отыр. [7.16-17]

Шірік Рабат ала орымын алаш рет 1867 жылы П.И.Лерх сипаттап жазды. С.П.Толстов жетекшілік еткен Хорезм археологиялы-этнографиялы экспедициясы 1948-1949 жне 1957-1958 жылдары алашы азба жмыстарын жргізді.

Шірік Рабат ала орымы ызылорда аласынан отстік-батыса арай 300 шаырым, армашы ауданына арасты Жааала ауылынан отстіке арай 110 шаырым жерде, Сырдарияны кне арнасы – Жаадарияны сол жа жаалауындаы клемі 850х600 м болатын табии тбені стінде орналасан.

Ескерткіш мыты ораныс жйелерімен оршалан Тбені тменгі етегінде азылан ор бар. Оны бгінгі тадаы тередігі 4,5 м-ге, ені 40 м-ге жуы болса, ал одан шыан топыратан сырты дуал трызылан. Саталан биіктігі 3 м-ді, табандылыы ені 8-10 м-ді райтын бл бекініс дуалы алашыты солтстіктен жне шыыстан орап тран. Бл жерде ала жртында оныстануды бірнеше кезеі боланын атап ткен жн. Тбені солтстік, биік жаы е кне болып есептеледі. Онда екі лкен оба мен ш биік абыралы дгелек пішінді оршаулар орналасан. Соы жылдардаы зерттеулер барысында бір лкен кесене, алты лкен топыра оба, баса жерлеу рылыстары аныталды. лкен бекініс амалыны маындаы трын йлерге жргізілген азбалар мнда мдени абатты 2 м жететінін крсетті, Шірік рабат ала жрты алашында тайпа ксемдері мір сріп жне жерленіп отыратын бекініс ызметін атарып, кейіннен траты лкен мекенге айналан.

Кне амал абыралары алашында тек топыратан йілген болса, кейінен 200-300 жыл ткен кезде ам кесектерден, жмбаздалан саз блоктардан айта жаыртылды. Біра ол тбені отстік блігі мен ортасы тедей блініп салынды. Бл абыраны биіктігі 4 м-ді, ені 4,5 м-ді райды. абырады ені 1,8 м болатын атыштар галереясы бар. абыра сонымен атар тікбрышты жне сопашалау формалы болып келетін мнаралармен кшейтілген. Мнаралар негізгі абырадан 6 м сырта шыыы жне ішкі жаынан атыштар галереясымен байланыстырылан. Бекініс абырасы мен мнараларда сада атуа арналан ойытар болан. Табылан заттарды арасынан са кезеіне жататын ыш ыдыстар кп кездеседі. [8.15-16]

Шірік Рабат аласыны орнында обалардан баса, сабан кірпіштен аланан жерлеу рылыстары – сааналар да болан. Археологтар халцедоннан жасалан шекей – иялдан туындаан жануармен соысып жатан патша немесе дай бейнеленген гемма, дандан сынытарын, лазуриттен жасалан монша, алтын жзік пен сыралар тапты. детте, мндай сауыттарды атты жауынгерлер – ауыр аруланан салт атты-катафрактарлар киген. [9.21]

ола дуіріндегі азастан рылыс жмыстары тас балшыты жне аашты конструкцияларымен ана шектеліп ойан жо. Тастардан жасалан имараттар кейіннен тарала бастады (мола басындаы жне сом денелі лкен рылымдар). Зерттеуші С.Жолдасбеков аза жеріндегі алашы рылыстаы сулет неріні ерекшеліктерін тайпалы-рулы асаалдарды молалрынан крсетеді.Са тайпалары кезінде (Темір асырында) ааштан салынан тамаша рылыстар болан.

аза жерінде сулет рылысы алы, йсін, тайпалары дуірлерінде де дамыан. Біра ам кірпіштен салынандытан олар жер берінен жойылып кеткен. [10.75-76] ыста-кенттерді тарихын шолуды крсетуінше, оамны дамуына арай, оларды бірте-бірте жйелі трде ркендегенін креміз. Кейінірек, феодалды оам алыптасуыны алашы кезінде, тапа жіктелуді суі жне бара арасынан тайпа ксеміні блініп шыуымен байланысты бекініс абыраларды ішінен амал ретінде екінші оран трызылды.

орытындылай келе, рылыс ісіні нер дрежесіне жетіп, оны ркендей бастауы ола дуіріні соы кезінен басталады. Бл кезде рылыс ісіні негізі мен принциптері жасалып, рылыс тсілдері алыптасты; зіні за жылдар ішінде маызын кейінгі за дуірлер ігінде де жоймаан балшытан, ааштан, тастан жасалан конструкциялар рылды. Амал анша, балшы пен ааштан жасалан рылыстарды лгісі бізге дейін саталып жетпеді. Оны есесіне сол замандаы рылыс ісіні тсілі туралы тсінік беретін кптеген рылыстар саталып жетті.

Тарауды екінші блімінде, VІ-ІХ асырлардаы діни жне мдени жааруларды

сулет кескіндемелеріне тигізген сері аныталды.

Тркі халытарыны діни кзарастары мен рухани тсініктеріні бастауы сонау арыда, дінні алашы бастамасы болып табылатын тотемизм (жанды, жансыз заттар мен жан-жануар, сімдіктерді рметтеп, солара табыну), фетишизм (табиат былыстарына, жан-жануарларды мшесіне табыну), анимизм (рух, жана табыну), шаманизм (мжусилік, басылы), т.б. алып жатады.

Шаманды сенімде болан ата-бабамыз Кнге де, Айа да табынан, табиаттан тсініксіз бір кш крсе, соан табына берген. [11.119]

Орта асырлы тркі ркениетіні дуірлеуі тарихи аренада кптеген шыысты, жалпы азиялы халытарды мдени ркендеуінен лдеайда кш ілгері болды. І-ІІІ асырлар аясында уатты кшпелілер империясын руды зі заманында лемдік мдени ндылытар жаратуа з лесін осып лгерген н, йсін, тектес тркі тілді лыстарды сіп-ркендеуіні зады нтижесі еді.

Сыр бойындаы, тркілер мір срген ірдегілердегі оларды жерлеу ескерткіштерін зерттеуді нтижелері кшпелілердегі салт-сана мен асырлар бойы алыптасан дстрлерді бірізділігін айын крсетеді.

Жерленген лікті асына ешуаытта да ару-жара, ыдыс-аятарын, киімдерін кмбеген. Біз ислама дейінгі кп халытар киім-кешектерімен, ару-жаратарымен рі л, кдерімен кмілгенін жасы білеміз.

Мола – айын атау емес, бл атпен кне де, жаа да бейіттерді араластырып айта береді, біра кбінесе мола деп арапайым, сресіз тмпешікті, са тас йіндісін немесе балшытан соылан трпай ескерткішті атайды. [12.102]

Біраз археолог алымдарды пікірі бойынша, тркілерді дстрінде лген ерді кбіне атымен бірге жерлейтін, ал атын крді ішіне ааштан, тастан немесе арнаулы бір заттан жасалан жеке орына, не уыста кметін болан. Трік скерін жерлеу рсімі оны барлы ару-жараын да бірге кмумен танымал. Сонымен атар, трмыса ажетті – айра пыша, отты сияты заттар оса кмілген. [13.47]

Ислама дейінгі дуірде тркештер де лген адамды ат-бзелімен, ару-жараымен оса жерлейтін болан.

Арабтарды VІІІ асырдан бастап Орта Азия мен азастан жеріне дендеп енуі мндаы тркі тайпаларына, соны ішінде оыз-ыпшатарды міріне, мдени тіршілігіне кп згерістер туызды. Бл ірді брынан мекен еткен тркі тектес ежелгі са, алы, н тайпаларыны діні – Тір діні, тіпті Тркі аанатыны мемлекеттік діні Тірлік дін болып келген еді.

Ислам архитектурасы – лемдік сулет нері азынасына енетін, ислам дініні ыпалы мен салынып-алыптасан ерекше лгідегі имарат кешендеріні жйесі. Ислам дініні ныайып, анат жаюымен бірге, мсылмандыты семдік хаындаы ымдары мен салт-дстріне йлесетін жаа рылыстар (мешіт, медресе, кесене, т.б.) жаппай салына бастады. Орта Азия мен азастанда ислам архитектурасыны ескерткіштері салына бастады. [14.216]

Дін рухани мдениетті ай саласында болмасын зіні табасын алдырып отырды. Бл ретте крделі мселе дінні нерді дамуына тигізген ыпалы болып табылады. Егер христиан діні бейнелеу, сурет, жне музыка нерін зіні ибадат жйесіне енгізсе, ислам уаызы, керісінше жалпы тірі жанды бейнелеуге тыйым салды. Сонымен атар Е.Г.Яковлевті айтуынша, исламда оны тарихи даму барысында, діни жне кркемдік мні бар белгілі бір символдар жйесі ылды. Мысалы, «джамал» атты ымдаы діретті, мінсіз слуды символы – мешітті кмбезі, дай діретіні символы («джалал» ымы) минарет, дай есіміні символы («сифат» ымы) мешіт абыраларындаы жазулар. Осылайша мсылман архитектурасыны діни-кркемдік символдары алыптасанын айтуымыза болады. [15.69]

ІХ-Х асырларда снниттік баытта тркілер лемінде де ныаюмен атар, мнда да мешіттер салынып, медреселерді де іргетасы аланды.

ІХ-Х асырлардан бастап Сыр бойында сауда, олнер дамып, алалы мір, отырышылы туа бастайды. Ірі-ірі мдени орталытар алыптасады. Соларды бастылары – Жаркент, Жент, Баршынкент, зкент, Сауран Сыана, Отырар т.б. Мны зі кшпелі тайпалар арасына ислам дініні енуіне себеп болан.

Бір кездері араб жихангерлеріні пікіріне сйенген орыс алымдары Сыр бойында алалы мір болмаан болса, оны жергілікті трындар емес, сырттан (шыыстан) келген тайпалар салан деген пікір айтып баты. Бл ойды В.Бартольд те жатаан еді. Біра С.П.Толстов зіні кпжылды ылыми-археологиялы ізденістеріні нтижесінде мндай шары пікірлерді теріске шыарды. Сйтіп, Сыр бойы мдениетіні кне дуірден бастау алатынын длелдеп «Сырдария алаларыны эфталит жне оыз дуіріні аралыынан, мдени тарихынан зіліс байалмайды, Х асырдаы оыхдар мдениеті - -І. эфталит мдениетіні тікелей жаласы,» - деген тжырыма келеді. Алашы пікірге араанда бл шындыа кп жаын еді. Оан длел ретінде ІХ-ХІ асырларда Сырды тменгі Жанкент хандыына Шаш, Сарысу, Шалар, Ырыз, Жайы бойындаы тайпаларды баынышты боланын айтса болады.

Араб саяхатшысы Ибн-ауал да бл кезеде оыздарды басты аласы Жанкент боланын жазады. [16.23]

І-ХІ асырлара кіретін Жанкент шаарыны ішіндегі Мытбе моласы ораны ркендеу ауылынан отстік-батыса арай 1 шаырымда орналасан. Мы тбе моласы ораны І –ХІ асырлардан келе жатан атау. Кейінгі деректерге араанда Жанкент шаарыны ішінен 1935 жылдары Ресейден арнайы топ келіп жергілікті трындара р тбеге 5 сом аша беріп йдірген. Жіішке рельстер орнатып стіне вагонетка салып топыра тасып оны одап Порох (ара дрі) алу жмысын бастаан. Белгісіз себептерден кейін жмысы тотатылан. Брыны деректер бойынша сол ауматы асты кесектен салынан алаларды орны деп айтылады. Біра толы зерттелмеген. Толы зерттеуді ажет етеді.

Ислам дініні аза даласына таралуыны зіндік ерекшеліктері болды. Алдымен, жоарыда айтыландай, сол дуірдегі ислам ркениетіні баса мдениеттерге араанда озытыы басты ерекшелігі болса, екіншіден, тркілерді ислам дінін абылдауда оларды дстрлі дниетанымындаы тіршілдік тсініктеріндегі ханифалы монотейстік белгілерді исламды тухидтік ымдар мен формалы жаынан састыы маызды рл атарды.

Сондай-а ислам дініні таралуында ортаасырлы азаматты оамдаы білім мен ылым ошатары – мектеп-медреселер мен забиялар арылы да таралды. [17.57]

Исламны ыпалымен ежелгі жерлеу рпы згеріп, о дниеге байланысты кне кзарастар біртіндеп ыыстырылып шыарылан. оран йінділермен атар мсылмандарды абірі «саана» трінде тастан аланан мола рылысы пайда бола бастаан, іргелі діни рылыстары бар мсылман зияраттары пайда болды. Дстрлі жерлеуді ислам ХVІ-ХVІІ асырларда ыыстырып шыаран деп жорамалданады. Ислам ала халыны идеологиясында елеулі рл атарды.

орыта айтанда, алаларды рылуы, негізінен аланда, арл дуірінде (бізді заманымызды ІІІ-Х асырларында) аяталады. Мны стіне осы дуірде рылыс жне шеберлік нерді дамуы шін материалды жне шыармашылы негіз зірленеді; діни ыпалды да сері рылыс саласына тікелей серін тигізді; кірпіш ою-рнегі, штамп рнек, трафарет (лгі) бойынша жазып-сызу жне таы басалар пайда болады.

«Сыр еліндегі орта асырлы жне азіргі заманы сулет нері» деп аталатын екінші тарауда сулет неріні орта асырлы дамуы туралы арастырылан.

Бірінші блімінде Х-ХV асырлардаы жергілікті жне Орта Азиялы сулет неріне орта ерекшеліктер туралы орытынды крсетіледі.

ХІ асырдан бастап сндік олданбалы нерде оюлы жне жылтыратылан кірпіштер кеінен пайдаланылан. ХІ-ХІІ асырлар аралыында имараттарды рнектеп, сндеу ісіне оюланан кірпіштер кеінен олданыла бастады.

Сндік олданбалы нер кейінгі орта асырдаы аза халыны рылыс, сулет нерінде айын орын аландыын байауа болады. Мселен, кейбір кмбездерді шекейленіп жасалуы немесе тскиіздер мен текеметтегі оюлар олданбалы нерді дамыандыын крсетеді. [18.213]

Сыр елінен баса ірлерде де мешіт салу ісі ІХ асырдан бастау алан. Мысалы 893 жылы Тараз шаарындаы ибадат орнына салынан мешіт соан длел. Осындай тыш мешіттерді атарына, Маыстаудаы Шапа Ата (ІХ-Х..) мешітін де жатызуа болады.

Жазба ждігерлер Отырар іріндегі Осыз, Кедер; Тркістан маындаы Шауар, Сткент, арна, Иан, Сауран; Сыр бойындаы Жент, Баршынкент, зкент, Аркк, Сыана; аратауды теріскейіндегі Баб Ата, мкент, Атбе, Саудакент, Тймекент, Соза; Исфиджаб (Сайрам) аласындаы Манкент, Джумишлагу, Хурлуг; Тараз (Талас) алабындаы Атлах, Хамукет, Жікіл (Жалпатбе), Адахкет Тменгі Барысхан, Бехлу, Шелжі, лан, Меркі, Аспара, Баласан, Суяб; Іле Алатауы мен Іле алабы жатаы Шелек, Трген, Талар, Ілебалы, ойлы іспетті шаарлар мен кенттер, рабаттар мен елді мекендерде орта асырда алашы кезеінде-а мешіт салу басталанын крсетеді. [19.11]

Х-ХІ асырларда сулетті рылыстар салына бастаан. Мндай рылыс жйелеріні салынуына азастанда ислам дініні ныая бастауы себеп болды. Сулетті архитектуралы рылыс жйелеріні сырты крініс стилі Орта Азия мен азастанда бірдей болды. сіресе, діни кешендер салу ісі ерекше дамыды. Діни кешендер орталы алаа салынып, баса имараттардан ошауланып тран. Бл кездегі имараттара мешіттерді, кесенелерді, мазарларды, моншаларды жатызуа болады.

Мешіт – мсылман дініні дет-рып, салт-дстрлері орындалатын асиетті имарат. Мешіт, мнара салдыру билік басындаыларды ислам дініне адалдыыны нышанын білдірген. Х асырды араб-парсы жазба деректерінде Отстік азастан мен Жетісу аймаындаы алаларда мешіттерді боландыы айтылады. Оларды кейбіреулері осы кнге дейін саталан. Мысалы, Сараманосы мнарасы ХІ асырда салынан архитектуралы ескерткіш. Мнаралы кесене рылысыны ертедегі рдісіне жатады. ызылорда облысы азалы ауданындаы Кукей ауылыны солтстік-шыысында 2 км жерде. рылыс жоары арай сйірлене соылан. Шикі кірпіштен ріліп, кйдірілген кірпішпен апталан, тменгі жаыны диаметрі 12 м, биіктігі 15 м, іргетасыны алыдыы 1,6 м. Мнара 3 абатты. 1-ші жне 2- абаттары кмбезделіп бітеді. 1-абатында тртбрышты терезе, 3-абатында солтстік жне отстік жаында 2 терезесі бар. [20.538]

Х-ХІІ асырлардаы зынтам мнарасы азалы ауданы,.Тктібаев ауылынан отстік-батыса арай 15 шаырымда орналасан. зынтам мнарасы Х-ХIІ – асырда ам кесектен салынан архитектуралы ескерткiш..Тктібаев ауылынан 15 км жерде орналасан.

Ескерткіш шаршы пішінді ам кесектерден кйдірілген кірпіштерді араластыра отырып трызылан. Негізіні диаметрі – 7,30 м, биіктігі – 1,7 м. Ескерткіш азіргі кезде атты ираан, зіні алашы кескінін жоалтан кіреберіс ойыы солтстік-шыыса баытталан.

Цилиндрлі болып келген мнара жоарыа арай тарыла тскен. Мнара ішінде парабола кескінді кмбез камерасы бар. Шамасы, бл блме кйдірілген кірпіштен апталса керек. Ескерткішті парапеті зіні алашы бенесін жоалтан.

Ескерткіш тарихи-мдени жаынан ерекше маыза ие, ол Шыыс Арал іріндегі ортаасырлы жмба мнараларды орын кеейте тседі жне мсылмандыа дейінгі культтік-мемориалды рылыстар типтеріні генезисін анытауа кп септігін тигізеді.[21.45-46]

Облыс территориясынан Орта Азия аумаында млдем жо ескерткіштерде кездеседі. Ол Х-ХІІІ асырлардан бері саталып келе жатан мнара сулет нері ескерткіші. Ол Арал ауданына арасты азіргі Жаарылыс ауылынан 35 шаырымдай жерде. Бл мнараны биіктігі 10,5 метр. Шикі кірпіштен аланса да, екі атар кйдірілген кірпіштен апталып шыан. Жоары арай сл усырыла келген сегіз ырлы призма болып біткен. 5,5-6 метрге дейін мнара бірттас, ал оны жоарысында блме бар. Блмеге шыыс жатаы аркалы ойы арылы кіреді. Мнараны зерттегендер ескерткіш ретінде де, алде бір белгі беру шін де, немесе арауыл арауа да арналып салынуы ммкін деген болжам білдірілген. Бізді елімізде мндай рылыстар кездеспейді. Есесіне ХІІІ-ХІ асырлара тн осындай «мнаралы кесене» деген атаумен белгілі ескерткіштер Иран, Тркия, зербайжанда кеінен таралан.[22.63]

Сыр еліндегі ескерткіштер (молалар) ала мен оныстарды маына орналастырылан. Молаларды басына шикі, болмаса кйдірілген кірпіштен мавзолей соу ХІ-Х асырлардан басталан. алалар орны мен мазарларды Оыз-ыпша лыстарына (ІХ-ХІІ асырлар) жататын жне олар: Сырлытам (екеу), Бегім Ана, орыт Ата, ыры ыз, сараман-оса, Жанкент, Жент, Суна, зкент, т.б. жатызады. [23.19]

ХІІІ асырды екінші жартысынан бастап алалы отырышылы мдениетті жандана бастауыны нтижесінде ХІ-Х асырларда ірі архитектуралы рылыс жйелері салына бастаан. Зерттеулер Орта Азия ортаасырлы кшпенділерді тсініктеріні ата-бабалар мдениетімен тере байланысын крсетеді.

Тарауды екінші блімінде, ХVІ-ХVІІ асырлардаы мдени ндылытарды аза дниетанымындаы маызы амтылан.

ХІV-ХV асырларды сулет нері жоары дегейге жетеді, зерттеушілер оны дниежзілік сулет неріні е жарын былыстарыны бірі деп атайды. Сулет неріні жетекші шеберлері рпатар тжірибесін таратушылар рі жеткізушілер болды, біра ешандай да осы тжірибені ана шеберімен шектеліп алмай, оны тыш жаалытар табу арылы байытып отырды. [24.252]

ХІV-ХV асырларда мсылман дініні азатар арасында толыымен енуімен алаларда мовзолей, мешіттер кбірек салына бастаан. Сулет нерінде рылыс жйесіні кбі кмбездер болды. А Орданы билеген Ерзен хан Сыр бойындаы Баршынкент, Сауран, Сыана, т.б. алаларда зулім рылыстар трызан. Оларды зерделеуде К.М.Байпаов, З.Ж.Шарденова, С.Я.Перегудова (2001 ж.) «сулет археологиясы» мен С.Е.жіалиды «Кшпелілер сулеті» (2002 ж.) атаулары сулет-нертанушылы, этнографиялы трыдан археологиялы зерттеу саласындаы маманданатын бір ылыми баыт.

Мавзолейлер Тркі халы жне лтымызды ркениетіндегі ала мдениетіні жарын крінісі – ішінара саталан мавзолейлер болып табылады. Арал ірінде Байана, Сырлытам, Кккесене, Асанас т.б. сулет ескерткіштері белгілі. [25.75]

Сауран мешітері. Сауран шахары ХVІІІ асыра дейін мір срген. Онда бірнеше кмбезді мешіттер мен медреселер болан. Сауранны бас мешітіні сырты абыраларыны клемі – 31х33,5 м тік брыш. абыралары ираан. Саталан жерлері бойнша аныталан абыраны алыдыы – 1,4 м. Кіре беріс апаны о жаындаы отстік-шыыс асбет абырадаы блік жасы саталан. Бл жерде кірпішті 9-10 атар болып алананы байалды. Мешіт ХVІ- ХVІІ асырлара жатады. [19.172-173]

азаты жерлеу дстрінде де ислам діні мен тірге табыну ыпалы атар жріп отырды. Ислам діні лген адамды арулап жуып, жаназа шыарып, бетіп Меккеге аратып жерлеуді талап етті. лік жатан йге кзет ойды, ол ыстаты маына жерленді.

Зиярат рылысы да айтыс болан кісіні жадайын байататын еді. Байлар кйдірілген кірпіштен рнектеліп алаан мазара жерленді.

армашы ата мазары – сулет неріні ескерткіші. армашы аты Жсіп, кейде Думен деп те аталады. Атаны ары тегі Найман, Бааналы руынан тараан. [26.4]

Мазар ХІV-ХV асырларда кйдірілген кірпіштен трызылан. армашы ауданыны орталыынан 1-2 км ашытыта. Жалпы жобасы шаршыланып келген (7,3х6,0х7,3), тбесі кмбезді. абыра алауы мен кмбезінде рнек жо. Орта асырлы мазар салу дстріні бір белгісі – ескерткіш сыртыны лайына атты ылы осылан. Мазара алаш назар аударан И.А.Кастанье оны кйдірілген ыштан трызыланын, армашы атаны улие ттан жергілікті халы кмбезді а матамен улиені мірбаяны жазыланын айтан. [19.204]

Сонымен атар «армашы жерінде кптеген молаларды арасында екі мазар келушілерді назарын баса аударады. Соны бірі армашы ата мітіні стіне ойылан ескерткіш. армашы бейітіні жанындаы таы бір моланы атаан. Ол халы астерлеген Шеке Нияз улиені моласы. Мола басында конус трізді биік ескерткіш, кіре беріс есігіні жоары жаында киікті басы ойылан. [27.83]

орыта айтанда, Сыр еліндегі ХІV-ХV асырлардаы сулет ескерткіштерінен біз сол ауматы мекендеген халытарды трмыс алпыны зіндік наным-сенім негізінде алыптасып аландыын кре аламыз. Табии ортаны адам трмысына аншалыты сер ететін осынау жерлеу дстрі кезіндегі рылыс ошатарынан-а байауа болады.

Тарауды шінші блімінде, Сыр еліндегі ХVІІІ-ХІХ асырлардаы сулет неріндегі

техникалы нышандар амтылан.

Ресейді азастанды жаулап алуы, Омбыда, Орынборда, Оралда, Семейде жне баса да алалардаы мектептерден басталатын жалпы білімні дамуына септігін тигізді. 1761 жылдан басталан алашы мектеп жмыс істей бастады. Ресейден жер ауып келген жне отырышы мірге ауысан лкені жергілікті халытары, алалар мен баса да онысты жерлерде трызылан жаа типтегі йлер мен имараттарда трды, оларды сулетті функционалды жне кркемдік ерекшеліктері бойынша трт трге блуге болады:

1. Е кп тарааны – бір абатты, негізінен 4-5 блмелі, ауласындаы ора-опсымен йлестірілген, кірпіштен немесе иыстырып ааштан салынан йлер;
2. 1-2 аралас абатты ааштан салынан йлер;
3. 2 абатты алалы кп блмелі, аашты делуіне сай келетін стильмен салынан трын йлер;
4. 2 абатты кп блмелі модерн стиліндегі алалы трын й.

аза лкесі Ресейге осыланнан кейін азастан сулетінде, рине, Ресей-Европалы сулетті, ала рылысты кзарас пендет-рыпты белгілер белсенді ендіріле бастады. Осы кездегі материалдардан салынан имараттарды ішінде азастан сулетіндегі христианды тамаша ескерткіш – діни ибадатхана салынан – азан дай-ана ибадатханасы бар, ызылорда (Амешіт) аласында 1890-1996 жылдары. Кейбір абарлар бойынша, осы имарат жоары ведмстваны жобасы бойынша салынан. Мны зі Ресейді шет жаа салуа арналан жобасы деп болжам айтуа ммкіндік береді. [28. 26]

Амешітті алу Ресейді бл ірдегі саяси жадайын ана емес, стратегиялы жадайын да жасатты.

1853 жылы 31 тамызда Петербургте шыан аулы бойынша Амешіт амалы Перовск форты деп аталды. №1 азалы, №2 армашы форттары салына бастайды.

1967 жылы Перовск форты Перовск аласы деп аталады да, ол Сырдария уезіні орталыына айналады. Осы уаыттан бастап саудамен бірге нерксіп орталытары пайда болды.

1880 жылы мнда екі кірпіш зауыты, екі жел дирмені, бір май шайайтын орындар пайда болды. [29.5]

Халы саныны суі, тауар-аша айналымыны траты лаюы, шаын ксіпкерлікті дамуы аланы дамуына жол ашты. Трмысты нысандармен атар білім жне медицина орындарына ажеттілік артты. Перовскідегі алашы мектеп шіркеу ызметкері А.Е.масловты птерінде 1860 жылды 14 суірінде ашылды. Ал аза балаларына арналан мектеп 1863 жылды желтосанында пайдалануа берілді. Бл мектептер сол уаытта миссионерлік баытта ашылан. ХІХ асырды 70 жылдарында алада кптеп мешіттер бой ктерді. [30.38]

ХІХ асырды ортасында аза жеріне келген Заленский: «дала тсінде оны ежелгі заманнан бергі трындарынан алан кне мазарлар кп.

аза даласында да украин жерінде кезігетін орандар сияты аласа тмпешіктер, яни обалар мол. Бл обаларды пайда болуы ертедегі халытарды осы жерелрде кшіп-онып жруінен. Кейбір абірлерді басында кейінгі кезде ойылан лыптастар бар, шамасы, бларды баса халыты адамдары ойса керек.

абірлерді салуда материалды алыстан іздемейді, оны алай трызуды брыннан келе жатан рдісі даяр. Кн балшыты ыздыран сайын ол тастай берік болып алады», - деді. [31.76]

Ахун – ХІІІ асырды екінші жартысынан бастап аза даласында «баулушы», «стаз» міндетін атаран діни тла. Ахун Орта Азияны билеген Бхар хандыыны тсында ислам ламаларыны ішіндегі е жоары дрежедегі категория болан. Орыс деректерінде ахундарды мектеп пен медреседе діни дріс беруші ретінде арастырылан. [32.290]

алжан ахун мешіт-медресесі Сырдария ауданы алжан ахун ауылынан батыса арай 12 шаырымда орналасан. алжан ахун мешіті алжан ахун ауылыны батысында 2 км орналасан. Мешіт ХІХ асырды аяы ХХ асырды басында салынан.Алашы мешітті рылысы кесектен салынып, пайдаланылан. Одан кейін кесекті кйдіру арылы кірпіш шыарылып, азіргі алжан ахун мешіті салынан. Мешітті зындыы 44 м, ені 44 м, биіктігі 5 м болан. Темір жола араан бетінде мешітке мешітке ту етушілер келу шін апа орнатылан. Мешітті алашы рылысында 21 блме болып, ол ау баста балаларды оытатын діни оу орнына айналан. Сауаттандыру кезінде бастауыш мектеп, одан со жеті жылды мектеп болып балаларды сауаттандыру масатында ызмет еткен. Колхоздастыру кезінде мешіт асты оймасына айналдырылып, пайдаланан. Кейінгі кездері мешіт халыты асармен айта жнделі, маайлары тазартылып, алыпа келтірілген. Халыты асарды йымдастырылуымен мешіт маайы оршалып, имандылы жолында келушілер шін жол салынан. Кейінгі кездері келушілерді автокліктері шін аялдама жасалан. Бл кндері мешітке келушілер саны кбейе тскен. Мешітте шырашы халыа ызмет етеді. [33.7]

алжан ахун саанасы Сырдария ауданы алжан ахун ауылынан батыса арай 12 шаырымда орналасан. алжан ахун саанасы алжан ахун мешітінен 100 метрдей жерде орналасан. Саана кйдірілген кірпіштен рілген, кіре беріс есігіні жолында белгі тата орнатылан жерден биіктігі 1 метр 80 см. Саананы алыдыы 60 см. Саананы клемі 6 шаршы метр. орау аймаыны схемалы жоспары 60х30 м. алжан ахун саанасы ХІХ – ХХ асырда салынан, аудан орталыынан 12 км, ал жаын елді мекен алжан ахун ауылы ол жерден 2 км. Ккілташ медресесін бітіргеннен кейін, осы ауыл клеміндегі алжан ахун мешітіні алашы имамы болады. [34. 259]

орытындылай келе, Ктібар мнарасы, Шалбас батыр мнарасы, Псырманбай кесенесі, Оразай ишан кесенесі, Найзал кесенесі, Тмен улие кесенесі, Нияз кесенесі, Айдарлы кесенесі, Тлеген атын кесенесі, Ммбетбаы кесенесі, уат кесенесі, Бабай ишан мешіті, Амырза кесенесі, бісті йтамы, Марал ишанны йтамы, алай ишан кесенесі, таы баса кптеген ХVІІІ-ХІХ асырлардаы сулет неріндегі техникалы нышандар бір-біріне сас болып келеді. Ескерткіштерді азантай сипаттамасы сулет ісінде осы заманда пайда болан композициялы шешімдер мен орта асырда алыптасан рылыс дстрі саланын білдіреді.

Тарауды тртінші блімінде, «ХХ асырды бас кезіндегі жне Кеестік сулет рылысы» амтылан.

ХХ асырды басында Перовск аласына тарихында ерекше оиа болды. Ол Орынбор-Ташкент теміржолыны салынуы еді. Осы жолды салынуына байланысты алада станция, вокзал, депо, вагондар жндеу блімшесі, азы-тлік, жк оймалары, паравоздара су ятын ойма, Сырдан су айдайтын (водокачка) станция, теміржолшылара трын йлер, кімшілік йлер салында. Патша кіметі азастан мен Орта Азияны жерін толы отарлау, байлыын шикізатын Ресейді орталытаы ндірісіне жаластыру шін теміржол салу масатында бірнеше жобалар жасау жмыстарын 1872-1899 жылдар арасында жргізді. 1899-1900 жылдар аралыында Орынбордан Кбекке дейін, терістік блімін жне Ташкеннен Кбек станциясына дейін отстік блігін салуды зерттеу жмыстарын аятап, келісімдер жасалды.

Орынбор – Ташкент теміржолыны зындыы 2090 км, тулігіне екі баытта 22 жп поездер туді амтамасыз ететін болып жобаланды, оны ішінде аза жері арылы тетін блігі 1660 км. Ол шін арнайы Орынбор мен Ташкент арасында 72 станция, 159 разьезд, 17 ірі кпір салу жоспары бекітіледі.

Азаматты рылыстара арналып 18 казарма, 13 арауыл й, 12 трын й салынды. Шиеліде 5, Перовскіде 2 й салынып бітті. Мнымен атар Шиеліде зат тсіретін пакгауз, Ташкент пен Перовскі алаларыны арасында телеграф бааналары салынады. [35.3]

Тарихтан белгілі, патша кіметі 1989 жылды маусымында Орта Азияа апаратын темір жолды салу жайын талылау шін айрыша Кеес ткізеді. Мысалы аржы жне сырты істер министрлігі Саратов арылы Чарджауа жол жеткізуді сынады. Ал скери министр, генерал Куропаткин рылыс желісіні Орынбордан Ташкентке арай баыт стауын талап етеді. [36.6]

1901 жылы 21 суір кні патша Николай ІІ Орынбор-Ташкент теміржолын салуды жобасын бекітіп, аражат блуге жарлы шыарады. Патша кіметіні Орынбор-Ташкент темір жолын салудаы басты масаты Орта Азиямен арасындаы бсекелестікте жеіп шыу, лкедегі арзан шикізат орын Ресейге тасу, Тркістан лкесіне тура шыу еді.

Теміржолды терістік блігі 1901 жылы басталып, 1905 жылды 26 шілдесінде аяталып жмыс жасай бастады. Отстік блігі 1902 жылы басталып 1906 жылды суірінде аяталады. 1906 жылы мамырдан бастап Орынбор мен Ташкент арасында толы, екі жаты – адам жне жк тасу поездары здіксіз жре бастады. [37.18]

1901 жылды суір айында басталан екі нкте, яни солтстік блігі «Орынбор-азалы» атанса, отстік тармаы «Ташкент-азалы» деген атауа ие болан. [38.8]

Мысалы, армашы ауданы Жосалы теміржол стансасыны теміржол вокзалы имараты. имарат жоспар бойынша тіктртбрыш болып салынан ш негізгі бліктен жне он алты осымша бліктерден трады. Тізбектелген кірпіштен трызылан. Интерьері сыланан жне аталан. ХХ асырдан бері барша адамзата орта оамды ескерткішболып табылады.

1905 жылдары Орынбор – Ташкент темір жол рылысымен елге келген бекеттерді, су ыспаты мнараларды рылысы бгінде тарихи имататтар атарында.

Сонымен атар, Сыр еліні аумаында орналасан тарихи ескерткіштер атарына лы Отан соысында аза тапандара арналан ескерткіштер жне ескерткіш бюсттер де амтылан.

ОРЫТЫНДЫ

орытындылай келгенде, халымызды мдениеті асырлар тереінен жаласып, оамны дамуына байтанысты біртіндеп дамып келе жатан мдениет. рине бгінгі тадаы скеле мірімізге сай келмейтін ескі салт-дстрлер оамны дамуына ілесе алмауы ммкін. Біра та біз оларды білуіміз керек. Олар тарихымызды мражайында рухани ескерткіштеріміз ретінде саталуы тиіс.

аза сулет ескерткіштерін егжей-тегжейлі зерделеу тек ХХ асырды ортасынан басталды. Археологиялы азбалар ола дуірінен бастап кейінгі орта асыра дейін азастан аумаында басымшылы еткен ежелгі рылыс мдениетіні ауымды ескерткіштер кешенін зерделеуге, имараттар типі мен рылымдарын, рылыс тсілдерін анытауа ммкіндік берді. Шежіре шындыына зер салса, бл ірде бізді заманымыздан екі мы жыл брын дамыан адамзат ркениеті дниеге келген.

Сыр еліні рылыс ісіні тарихы кп асырлы. рылыс ісіні туындауы ола дуіріне (б.з.б. ІІ мыжылды) дл келеді, яни бгінгі тадаы Сыр аумаында мекендеген тайпаларды мірінде мыс металлургиясын игерумен, тас ралдардан металды ралдара жне алашы ауым ашылыынан мал шаруашылыына ауысуымен байланысты згерістер пайда болады.

Кшпелі мір салтыны туындауымен Сырдария зеніні аарында антика заманыны зінде алашы оныстар мен алаларды пайда болуы байланысты. Сатар, ндар, йсіндер алылар, оыздар ала мдениетіні негізін алаушылар болды. Кшпелі жне отырышылы шаруашылыты йлестіру Сыр аумаында ежелгі заманнан кейінгі азатара дейігі уаыта созылан тайпаларды бкіл тарихынан теді.

лтты сулет тарихында киіз йді пішінін айталайтын тамдар ерекше орын алады. Сыр ірін сырт елдермен кп байланыстыран лы Жібек жолыны ізі жатыр, оан ХІ асыр дешті ыпшаты астанасы Жанкент аласыны Жібек жолыны тоысан торабы боланы айа. Тарих таылымына ден ойса, осы лкеде тркі тілдес халытарды ш астанасы боландыы белгілі.

Х-ХІ асырларда шкір аркалар, кп ырлы барабандары мен кмбездері бар шикі жне кйдірілген кірпіштен жасалан имараттар ке тарала бастайды. имараттарды салу кезінде кірпіштерді наыштап алау, кеспелі терракота, рнектелген жиектер сызыы пайдаланылан.

Тарихшылар мен этнограф-алымдарды айтуынша азіргі ызылорда жерінде аза хандыы рылана дейінгі Оыз, н, Са тайпалары мір срген.

Сыр іріні тарихи-мдени ескерткіштері ХІХ. Орыс алымдары, саяхатшыларыны назарына ілігіп, содан бері ылыми айналыма енген болатын. Осы ірді ХІХ асырда В.Каллаур, И.Кастанье, В.В.Бартольд, В.В.Радлов, П.И.Лерх, т.б., ал ХХ асырда академик С.П.Толстов, О.Л.Вишневская,.Оспанов, З.Самашев,.оыратбаев,.Марлан, К.Аышев, К.Байпаовтар зерттеп, крделі ылыми ебектер жазды. Алайда, бл зерттеулер бкіл Сыр іріні тарихи-мдени ескерткіштерін толы амтыан жо. Тіпті, ХХ асырда академик С.П.Толстов басаран Хорезм экспедициясынан кейін бл лкеде жйелі трде археологиялы экпедиция йымдастырылан да емес.

аза халыны тп-тркіні, адамзат тарихындаы орны, лемдік мдениетке осан лесі туралы мліметтер егемендік аланнан кейінгі уаыттарда жары кріп келеді. Небір тарихи мраларымыз, ескрткіштеріміз, тлаларымыз кертартпа дінді уаыздаушылар ретінде, социалистік мір-салтына айшы келетін жайлар ретінде жоа шыарылды.

Сулет жне рылыс ісі алашы тас рылымдарыны пайда болуынан бастап баса леуметтік-экономикалы шарттардаы амалдарды, цитадельдерді жне кесенелерді рылысына дейінгі оамны дамуына бірдей кемелденген. Сулет, - Академик лкей Марланны айтуы бойынша, – рашан идеологияны жне оамдаы леуметтік рдістерді крінісі болып табылады».

Сулет рылысы Кеестік дуірде де з дамуын тотатан жо, керісінше ндіріс пен темір жол рылыстарыны дамуы рылыс арынын кшейте тсі. Орынбор-Ташкент теміржолы азастанны сіп ркендеуіне алалар мен ауылдарды салынуына, алып рылыстарды отанына айналуына елеулі септігіни тигізгенмен, оны теріс жатары да болды. Ол осы теміржол арылы Орта Азия мен азастанны бар байлыын (шикізатын) Ресей жеріне тасып кетуіне себеп болды.

Ел кіметіні 2007 жылы 6 арашадаы «Тарихи жне мдениет ескерткіштерін орау жне ктіп стау» туралы Ережесінде осыан байланысты талаптар атап крсетілген. Онда жергілікті атарушы органдар рбір кне сулеттік орындара ескерткіш туралы деректер мен оны мемлекетті орауында екендігіне нсама амтылан орау татасын орнату ажеттігі айтылан.

Зерттеу жмысын зерделей келе Сыр іріні тарихи-сулет мраларын тану, зерттеу, олара аморлы таныту керектігіне кзім жетті. Бгінге дейінгі тарихи сыра толы дала тарихына зерттеу жмыстарыны аз болмаандыы ебек барысында аныталды. Алайда уаыт талабыны з задылытарын ескере отырып р заманны з тжырымдары да болды.

• Сыр еліні тарихи-сулет мралары жнінде наты деректі ылыми жмыстарды ретін стемелеп, оларды кезе-кезеімен зерттеуге (рамы арнайы мамандармен толытырылан) экспедициялар йымдастырылса;
• лке тарихын оыту арылы біз рпа сабаьтастыын жаластырамыз десек, олда бар бгінгі нды тарих деректерді шет ел зерттеушілеріні олында кетпеуін адаалайтын арнайы жым йымдастыру;
• Бгінгі туелсіз аза еліні з ата-бабасыны жріп ткен тарихы жнінде Ескерткіштерді орау айматарын ылыми негізде анытау, оларды тарихи-мдени ландшафтын сатау жне карталарын жасау;
• айта алпына келтіру, жаырту, консервациялау, музейлендіру жмыстарын туризм жне лтты дстр талаптарына йлестіре отырып жасалуын амтамасыз ету;
• Археолог алымдар жргізген жмыстары немі теледидар арылы крсетіліп отырса;
• Бейнетаспалара тсіріліп, оамды насихаттау жмыстары жргізілсе;
• Зерттеу жмысы барысында жинаталан ждігерлер тарихи жне лкетану мражайларына тапсырылса;
• Тарихи алалар орны туристер келетін орындара айналса;
• Интернет арылы бкіл дние жзіне насихаттауды ойластырып, интернеттік жобалар дайындалса.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. рманлов Ж., Жетібаев Ж. Шірік Рабаттаы археологиялы зерттеулер. //Мдени мра №4 (25) тамыз-ыркйек 2009.
2. Арзылов А. Діни наным-сенімдер лтты траты дамуыны факторы ретінде. //оам жне дуір. ылыми-сараптамалы журнал, №4, 2011ж.
3. Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны автореферат. Манапова лия Мерекеызы, «лкей Хаанлы Марлан – археолог». - Алматы, 2010.
4. Марлан.Х. Шыармалары. – Алматы: Алатау, 2010. 9 том, - 473б.
5. Тайман С. «Сыр іріні тарихи ескерткіштері» //аза тарихы. №4, 2006ж.
6. Омарлы Б. Жректі кзі. – Алматы: азапарат, 2011. - 320б.
7. Ммиев Т. ызылорда облысыны археологиялы ескерткіштері. Алматы: ЖАК-ты редакциялы-баспа орталыы. 2000. - 48б.

8. «Еуразия тарихы мен мдениетіндегі Арал-Сырдария іріні орны» Халыаралы ылыми конференция материалдары (2009 жылы 23 азан). Алматы:Arna-b, 2009. – 432б.
9. Байпаов К. азастанны ежелгі алалары. –Алматы: Аруна, 2005. – 316б.
10. Ммиев Т. Археология. ызылорда. ызМУ, 2004. – 148б.
11. серов Н., Естаев Ж. Ислам жне азатарды дет-рпы. – Алматы: азастан, 1992. -152б.
12. Уалиханов Ш. Тадамалы. – Алматы, Жазушы, 1985. - 560б.
13. Досымбаева А.Тркілік тарихи-мдени кешендер. // аза тарихы, 2004. №5
14. Ислам. Энциклопедиялы анытамалыы. – Алматы, Аруна. 2010, -585б.
15. Ахтанов Б. Дін жне еркін ойшылды: - Алматы, аза университеті, 1993. -112б.
16. оыратбаев Т. Ертедегі ескерткіштер: Сыр бойыны ежелгі тарихы мен мдениеті. Зерттеу. – Алматы: нер. 1996. -272 б.
17. Сатершинов Б. Ислам дініні аза даласын таралу ерекшеліктері. //л-Фараби философиялы жне саясаттанулы жне рухани-танымды журнал. №1(37) 2012ж.
18. Жолдасбайлы С. Ежелгі жне орта асырдаы аза еліні тарихы. – Алматы, Кітап баспасы, 2010. - 336б.
19. бсаттар ажы Дербіслі. азастан мешіттері мен медреселері. Рухани шамшыратар (ІХ-ХХ.). – Алматы: Аруна, 2009. – 496б
20. аза мдениеті. Энциклопедиялы анытамалы. – Алматы: Аруна Ltd. ЖШС, 2005. – 656б.
21. Байтенов Э.М. Загадка башни Узунтама и другие памятники Приаралья. //Памятники истории и культуры Казахстана. Алма-Ата, 1985.
22. Кктнді Х. Тркістан теберігі. – Алматы: асиет, 2003. – 96б.
23. Сырдария (Терезек) ауданы: Шежіре /раст. Т.Дайрабай. – Алматы: Арыс, 2009. - 280б.
24. азастан тарихы (кне заманнан бгінге дейін). Бес томды. 2-том. – Алматы: Атамра, 2010. – 640б.
25. Ммиев Т. Археология. ызылорда. ызМУ, 2004. – 148б.
26. Жанболанов Т. армашы Атаа аморлы ажет. //армашы таы. №7, 2003ж.
27. Есараева Т. армашы Ата тарихы. //азастан тарихы. №12, 2006ж.
28. Сулеттік материалтану. Кулибаев А., Бишімбаев У., асымов Е., Бисенов. – Алматы: ИздатМаркет, 2006. – 504б.
29. алиев Ы., Шілдебаев Е. Дария жаасындаы ала. – Алматы: азастан, 1980. – 196б.
30. Алашты Амешіті. Ред.ала: Мухимов А., Кереев М., т.б. - Алматы: ARNA-B, 2009. – 172б.
31. Заленский Б. аза сахарасына саяхат. – Алматы: нер, 1991. – 132б.
32. азаты этнологиялы категориялар, ымдар мен атауларыны дстрлі жйесі. Энциклопедия. – Алматы: DPS, 2011. иллюстрацияланан. 1-том: А-Д, - 736б.
33. Смалов Р. алжан ахун. //АмешітАпталыы. №17, 26 суір, 2001ж.
34. бибуллаев И.С., ылышбайлы А. Сырдария. Алматы: Халыаралы «Дала» журналыны кітапханасы, 2006. – 272б.
35. Дайрабаев Т. Орынбор-Ташкент желісі алай салынды. //Амешіт Ашамы. 15 мамыр. 2004.
36. ожамл Р. ызылорда локомативдепосы. //Егемен азастан. 22 азан. 2003.
37. азыналы ызылорда. - ызылорда: Тмар. 2011. – 240 б.
38. Пірназар С. Тнып тран тарих. //Егемен азастан. 31 атар, 2007.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРЫ

КРГЕН МААЛАЛАР ТІЗІМІ

1. Сыр бойылы тарихи-мдени ескерткіштер лтты мратты шпес мрасы //азастан Республикасы туелсіздігіні 20 жылдыына арналан жас алымдар, студенттер мен мектеп оушыларыны «ІХ СТБАЕВ ОУЛАРЫ» халыаралы ылыми конф. 25-том. – Павлодар, 2011. 3-7бб.

2. Тарихи-мдени ескерткіштер хаында. //аза тарихы. №2 наурыз-ккек, 2012ж. 26б.

3. Сыр еліні тарихи-сулет мралары – рпа трбиелеу жолындаы лтты ндылы. //ЖАСТЫ ЖАЛЫНЫМЫЗ – СЙІКТІ ОТАНЫМЫЗА Кеес Одаыны Батыры Мншк Мметованы 90 жылдыына орай ткізілген республикалы патриотты форум аясында дайындалан материалдар жинаы. І Блім. – ызылорда, 2012ж. 298-301бб.

4. лкелік ескерткіштер – мдени мра негізі. //Университетті 75 жылды мерейтойына орай шыарылан жас алымдарды ылыми маалалар жинаы. – ызылорда, 2012ж. Апан.

РЕЗЮМЕ

диссертации на получение академической степени магистра педагогических наук по специальности

6М011400 – История

Абдрахманова Гулжаухар Жалгасбаевна

Инновавационное развитие по этапом истории архитектуры культурного наследие в Кызлординской области.

Актуальность темы исследования. Историко-архитектурное наследие как одна из форм материального производства и места расположения людей, создающих их, считается показателем экономического развития, признаком культурных и социальных отношений.

Историко-архитектурные памятники земли Сыра изменялись в зависимости от исторических событий в духе требований времени.

В VII – VIII веках религия ислам уже получила распространение в Азии, Африке и во многих странах Европы. Постепенно новая религия дошла и до края под названием Мауреннахр в Средней Азии. Таким образом в IX – X веках в тюркском мире утверждается ислам в суннитском направлении и с целью духовного обучения строятся мечети и медресе.

Земли Сыра являются краем где наиболее ярко сохранились следы древней цивилизации.

В связи с тем, что Республика Казахстан в 1991 году стала независимым суверенным государством, пробуждается общественное сознание и интерес к истории казахского народа, к его этногенезу, к духовным и материальным ценностям. В связи с этим, необходимо обратить внимание, что без исследования исторического наследия, имеющегося в Казахстане архитектурного и городского строительства, не может быть полной системы исследования историко-культурного наследия казахского народа в целом.

Цель исследовательской работы. Главная цель предлагаемой исследовательской работы – анализируя историческое наследие на территории области, показать новый показатель историко-архитектурного наследия на земле Сыра. Классифицировать историческое наследие в соответствии с требованиями нашего времени. Для достижения данной цели исследовательская работа ставит следующие конкретные обязательства:

- Согласно программе Президента Республики Казахстан 2004 года «Культурное наследие» внести свой вклад в исследование памятников культуры и историко-архитектурного наследия;

- составить единую систему классификации богатого культурного наследия народа;

- в связи с новыми показателями разделить на периоды культурно-исторические и архитектурные памятники, имеющие весомое значение для истории нации;

- правдиво и конкретно довести для последующего поколения историю предков;

- по-новому исследовать посредством последних научных материалов хронологию периодизации памятников на земле Сыра;

- сделать анализ и систематизацию исследовательских материалов об историко-архитектурном наследии.

Научное новаторство исследовательской работы:

- Разделить на периоды споры об историко-архитектурном наследии земли Сыра;

- Развитие в стране работы по классификации историко-архитектурных памятников после получения Независимости;

- Анализ итогов исследовательской работы в рамках программы «Культурное наследие»;

- Раскрыть изменения в материалах по социальному религиозному, бытовому развитию народа.

Основные выводы, предлагаемые к защите:

Земля Сыра богата историей и культурными памятниками. Многие из них взяты на государственный учёт в Археологической карте Казахстана. Памятники играют большую роль в исследовании истории края, в воспитании граждан в традициях мужества и патриотизма.

Структура исследовательской работы. Исследовательская работа состоит из введения, двух разделов, заключения, списки использованной литературы.

SUMMARY

The dissertation on receiving the academic degree of the master of pedagogical sciences on specialty

6M011400-History

Abdrakhmanova Gulzhaukhar Zhalgasbaykyzy

Urgency of a theme research:

Historical- architectural heritage as one of forms of production of goods and the located of the people creating them is consider an indicator of economic development, a sign of the cultural and social relations.

Historical- architectural monuments of the land of Syr changed depending on historical events in the spirit of time requirements.

In 7-8 th centuries the religion Islam has already got distribution in Asia, Africa and in many countries of Europe. Gradually, new religion has reached and edge under the name Maurennakhr in Central Asia. Thus in 9-10 th centuries in the Turkic world Islam affirms as the Sunni direction and for the purpose of spiritual training mosques and madrasah are under construction.

The land of Syr is edge where traces of an ancient civilization have most brightly remained. Our Republic of Kazakhstan in 1991 became the independence sovereign state, the public consciousness and interest to history of the Kazakh people to it ethnogeny; to spiritual and material values wakens.

The aims of work:

The main aims of research work - analyze historical heritage in the area territory, to show a new indicator of historical architectural heritage on the land of Syr;

to>

According to the program of the President of the Republic of Kazakhstan of 2004 “Cultural heritage”, I want to make the contribution to research of monuments of culture and historical- architectural heritage.

Scientific novelty of dissertational work:

To divide on the period disputes on historical and architectural heritage of the land of Syr;

to analyze the results of research work within the cultural heritage program.

The main conclusions offered to protection:

The land of Syr is rich with historical and cultural monuments. Many of them have taken on the state account in the Archaeological map of Kazakhstan. Monuments take place large role in researches of history of edge, in education of citizens in traditions of courage and patriotism.

The dissertation structure:

The dissertation consists of the introduction, two chapters, the conclusion, the list of the used literatures.