ОЖ 94(574.1)«1920/2001»:622.692.4 олжазба ыында

БДЕНОВ АЙДЫН ЖАСАНЛЫ

Батыс азастандаы мнай тасымалы бырларыны

алыптасуы: тарих жне бгін (1920-2001 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы (азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

авторефераты

азастан Республикасы

араанды, 2010

Жмыс Атбе мемлекеттік педагогикалы институты Отан тарихы жне тарихи пндер кафедрасында орындалды

ылыми жетекшісі тарих ылымдарыны докторы,

профессор Слтаналиева Г.С.

Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,

профессор Нрслтанова Л.Н.

тарих ылымдарыны кандидаты, доцент Капышев А.К.

Жетекші йым: Еуразиялы гуманитарлы институты

Диссертация 2010 жылды «20» желтосанында саат 17.00-де Е.А. Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университетіні (100028, араанды аласы, Университет кшесі, 28, бас имарат, ылыми кеесті мжіліс залы) жанындаы БД 14.50.12 Біріккен диссертациялы кеесінде оралады.

Диссертациямен Е.А. Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы «__» ________________ таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы, тарих

ылымдарыны докторы, профессор Т.. лімбаев

КІРІСПЕ

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Даму шежіресі тым ріден басталатын аза мнай нерксібіні бай тарихы бар. аза жеріндегі «ара алтынны» нерксіптік ндірілуін жаана жария еткен арашгілдегі бастапы мнай браы атылаалы бері міне, 110 жыл тті. азастанны жері кмірсутекті ресурстара те бай. Бгінгі кні бізді жерімізді астындаы мнай-газ оры 40 миллиард баррельді немесе 5,3 миллиард тоннаны райды. Бл тек барланып, натыланан орымыз, ал лі де жерімізді астында мнай мен газды натыланбаан оры аншама!

Егеменді азастан шін мнай экономикамызды алыпты трде дамудаы е негізгі ммкіншіліктеріні бірі болып алыптасып, азіргі кезде халыаралы маыза ие болуда. ХХІ асырда азастан кмірсутек шикізаты орына аса бай бір топ мемлекеттерді атарынан крінуге мдделі. Мемлекетіміз зіні леуметтік-экономикалы жадайын жасартып лемні дамыан елу еліні атарына осылу шін маызды стратегиялы тапсырмаларды жзеге асыруа талпыныс жасап отыр, рине бл тста быр клігіні рлі де ерекше. азастан магистралды мнай бырларын салу арылы - Ресей, ытай, Орталы Азия, Еуропа, Араб елдерімен байланыстарын кшейтуді кздейді. Каспий быржелілік Консорциумы, Батыс азастан – ытай быр жолы соны бірден-бір длелі. Батыс азастанны мнай быр клігі жйесіні сапалы рі жоары дегейде болуы жалпы республиканы лемдегі беделін ныайтпа. Сондытан мнай бырлары жйесіні алыптасуын кезедерге бліп зерттеу те маызды.

азастан Республикасыны азіргі мнай тасымалдайтын бырларыны зындыы шамамен 7 мы шаырымды райды. Олар 70 млн. тонна мнайды жнелтеді.

Мнай бырлары жйесіні алыптасуы азастан тарихында кптеген мселелермен байланысты: кеестік жне туелсіз мемлекетімізді труба быр клігіні дамуында станан саясаты мен елімізді мнай німдерін ттынатын ндірістік орталытарымен байланысы, алашы мнайшы маман кадрларын дайындау мселесімен де ерекше. з кезегінде, мнай быры клігі елімізді отын-энергетикалы кешеніні басты баыты жне азастан экономикасыны дамуы мен тратылыын сатауда маызды рл атарады. Таырыпты зектілігі сол, мнай бырлары жйесін басарудаы ерекшеліктерді айындап, оларды азіргі билікпен байланыстылыын крсетуінде. Сонымен атар, бгінге дейін азастандаы мнай бырларыны алыптасуы мен дамуын зерттеу азастанды немесе шетелдік тарихнамада жйелі трде арастырылмады. Бл рине ылыми ебекті салмаын арттыра тседі.

азіргі кезде Батыс азастан аймаы біршама басымдылытара ие, негізгі артышылыы оны отайлы географиялы орналасуы. Брыны Кеестік Одаты баса да мнайлы аудандары мысалы: Баку, Грозный жне Майкоп шеткі айматарында орналасса, ал Орал-Ембі ауданы сол одаты на орта­сында болып, бл ндірілген нім Еуропа мен Азия елдерін амтамасыз етуде маызды рл атарды. Бл рине, елде стемдік еткен коммунистік партияны айматарды индустрияландыру баытындаы саясатымен байланысты еді.

Республикада бырлы тасымал жйесі ХХ. 60-шы жылдарыны ортасынан бастап Каспий маы ойпаты, азыналы Маыстау тбегі кен орындарыны игерілуіне байланысты кшті арынмен дами тсті, жаадан бірнеше ксіпшіліктер рылды. зындыы 1500 шаырым болатын лемдегі е клемді «ысты» зен-лсары-Атырау-Самара магистралды мнай быры іске осылды, бл жобаны рылысы здік деп танылып, уаытында мемлекеттік сыйлыа да ие болды. зен кен орнынан бастау алан байлыымыз, лемдегі е ірі «Дружба» мнай быры арылы халыаралы аренаа шыарылады, онымен жыл сайын ндірілген миллион тонна Маыстау «ара алтыны» бгінге дейін сырта шыарылуда. Мнайды абылдау, тасымалдау жне німді халы шаруашылыы мен экспорта шыаруды амтамасыз ету шін 1969 жылы КСРО Министрлер Кеесіні шешімімен Отстік магистралды мнай німі бырлары басармасы (От. ММБ) рылады.

Бгінде азастан мнай арылы кіретін аржыны пайдаланып, зіні леуметтік-экономикалы даму дегейін жаа сапалы арнаа кшіріп, лемдегі бсекеге абілетті елдерді бірі ретінде тарихи аренаа шыуы ажет. Ол шін азастанны барлы ммкіндіктері бар, оны ішінде нерксіп саласындаы отын-энергетика ресурстарыны рлі зор.

1997 жылды 25 суірінде «азТрансОйл» лтты мнай тасымалдау компаниясы рылады. 2015 жылы бізді Республикада жылына 150-170 млн. тонна мнай ндіріледі деп жобалануда. Бл азіргі крсеткіштен 3-4 есе кп болма. Біз бгінде мнайды ндіріп ана оймай, оны тасымалдауына ерекше кіл блуіміз керек. азастанда ндіріліп жатан мнайды шамамен 80% тасымалдау «азТрансОйл» А еншісінде.

Мнай бар жерде лкен саясат, экономикалы даму бар. Елбасымыз «Бізді мнай шыаратын баыттарымыз кбірек болуы керек» дей отырып, е негізгілеріні ішінде – кршілеріміз ытай мен Ресей екенін атап теді.

азір азастанда лемдегі е ірі Теіз, арашыана, мкл, зен, Жетібай, таы баса да мнай-газ кеніштері игерілу стінде. Таяудаы жылдар­да Каспий теізіні айраындаы ашаан кен орнында жаа арынмен мнайды ндіру жмыстары басталма, оан жаанды лемге танымал шетел­дік мнай-газ корпорациялары тартылуда. Осыны брі туелсіз азастанды лемді энергия ресурстарымен амтуда басты рл атарады жне «ара алтын» жеткізуші жеткеші елдер атарына осады. Ал Каспий айраындаы байлыы мол кеніштерді игеру мен халыаралы экспортты баыттарды дамыту бізді лемдегі беделіміз бен абыройымызды асатата тспек.

Міне, осындай зор ммкіншілігі бар азастанны батыс іріндегі мнай тасымалы бырларыны 1920-2001 жж. алыптасуы мен дамуын тарихи деректерге сйеніп зерттеу жргізу бгінгі кнні талабы болма.

Зерттеу жмысыны нысаны. Батыс азастандаы алашы мнай тасымалы бырлары басармаларыны алыптасуы мен даму ерекшеліктері болып табылады.

Зерттеу жмысыны пні. Батыс азастан аймаындаы 1920-2001 жж. мнай тасымалы бырларыны алыптасуы мен дамуы жне елімізді леуметтік-экономикалы, саяси жадайына ыпалы.

Таырыпты зерттелу дегейі. Батыс азастанны жер ойнауы мнай орына те бай екені ертеден-а белгілі болан. Жалпы мнайды игеру, осы салада жеткен жетістіктер мен иыншылытар туралы бірнеше баытта жан-жаты талдау жасалынып, зерттелген ебектер жары крді.

Орал-Ембі мнай ксіпшіліктері тарихын зерттеу ХІХ асырда-а басталан деуімізге болады. йткені на осы асырда аза мнайы туралы хабарлар Ресей кіметіне жетіп, оларды зады ызыушылыын туызды. Мнайлы лкені зерттеп, оны ойнауында «ара алтынны» молдыын анытауда аза даласын шарлаан тау-кен инженерлері, саяхатшылар, геологтар мол лес осты [1].

Бізді зерттеу нысанымыз болып отыран мселені тарихнамасын 2 кезеге бліп арастыруа болады: І кезе - Батыс азастандаы мнай тасымалы бырларыны алыптасуына байланысты кеестік дуірдегі тарихнамалы кезеі 1920-1991 жж. амтиды. ІІ – кезе 1991 жылы Туелсіздік аланнан бастап бгінгі кнге дейінгі отанды тариха жааша кзарасты алыптасуымен байланысты.

Кеес кіметіні алашы жылдарында Орал-Ембі ауданын зерттеуге осы мнайлы ірмен жасы таныс алымдар Ц.Л. Фридман, Н.А. Толстоногов, С. Богдановский [2] азастан мнай нерксібі тарихын 1899 жылы ара Шылдан бастап 1925-1928 жылдара дейінгі мселелерін тыш рет наты зерттеп, таныстырды. Оларды ебектері бан дейінгі зерттеулерден зіндік ерекшеліктері болды. Мысалы, Н.А. Толстоноговты ебегінде, автор мнайлы ірді тарихи дамуын біршама сипаттай отырып, техникалы жаынан жетілдірілген суреттермен кркемдеген, сонымен атар ауданны орналасу картасын жасаан. Бан оса, 20-а жуы салыстырмалы кестелер беріліп, онда 1911-1930 жж. мнай ндіруді мселелері арастырылады [3].

Орал-Ембі ауданынан мнай ндіру мселесі 1935 жылды араша айында ткен КСРО ылым Академиясыны арнайы сессиясында талыа тсті жне оны материалдары кейін «Большая Эмба» деген атпен екі томды жина болып жарыа шыты [4]. Бірінші томда Орал-Ембі мнайыны орлары жайында мліметтер бар.

Азамат соысы мен шетелдік интервенция жылдарындаы аталан саланы тарихи-экономикалы аспектілерін танып-білуде С.. тебаев пен К.Е. Теміралиев жазбалары арастырылды. Бірінші бесжылдытаы азастанны мнай нерксібіні дамуы жайлы жаа туындыларда – Г. Чулановты, Н. Кейікбаевты, С.М. Лисичкинні ебектерінде крініс тапан. Бл зерттеушілер, брыны КСРО-ны мнай нерксібіні ммкіншілігін сипаттай келе, азастанны мнайлы кен алаптарына аса кіл блмеген, тек жалпылама шолулармен шектелген [5].

лы Отан соысыны кезеіндегі азастанны мнай нерксібіні даму мселелері М.. озыбаевты, П.Р. Буркаткинні, А.Д. жне Л.А. Будковтарды туындыларында ерекше орын алды. Срапыл соыс жадайындаы азастанны мнай саласындаы згерістер, Гурьев айлаы рылысыны тарихы жне мнай німі бырлары мен трубабыр клігі кешені рылысы жайлы Е.Н. Иманловты, К.Е. Теміралиевты, Л.Е. Файнні ылыми маалаларында крініс тапты [6].

Атап тсек, ХХ асырды 20-50-шы жылдардаы ебектерде тек кенді ндіру саласына кп кіл блінді, ал тубабыр клігіні алыптасуын зерттеу мселелері назардан тыс алды.

ХХ асырды 60-шы жылдарынан бастап Батыс азастанны мнайгаз нерксібіні даму тарихын, сіресе Орал-Ембі мнайлы бассейніні ммкіншілігін білуде Т. Шукенбаев, Е.И. Сауткин, С. Нейштадт, В.И. Кольцов, К. Кетебаев, К.Симаков, Е.Д. Шашин жне таы баса азастанды алымдарды ебектерін жатызуа болады [7]. Жмыстарды ішінде ерекше маыза К.Е. Теміралиевті ебегі ие [8]. Оны ебегі алаш рет жарты асырлы (1920-1950 жж.) мнай нерксібіні даму тарихын сипаттайтын бірден-бір олтаба болып саналады. Ал Т. Елеуов, А.С. Елагин, К.Н. Нрпейісов, З.А. Алдамжаров ебектерінде Кеес кіметіні халы шаруашылыы бойынша азастанда жргізілген алашы іс-шаралары баяндалан. сіресе, лкедегі ксіпорындарды мемлекет меншігіне айналдыру саясатыны тарихы ажетті статистикалы есептермен кркемделген [9].

Кеес кіметі соыстан кейін Орал-Ембі аймаын алыпа келтіру шін е алдымен мнайшы инженерлерге зру болды. Сол шін «ебек мобилизациясын» жариялады, мнайшыларды алашы толыны алыптаса бастады. Осыан байланысты аза мнайшыларыны ерен ебектері туралы А. Нсіпбеков,.Н. Ныметов, М.Х. Асылбеков, Т. ожамлов, С. Шріпов таы басалар з шыармаларын арнады [10].

1980 жылдардаы еліміз бен шетелдердегі мнай тасымалы бырларыны жай-кйіне арналан Б.Е. Щербинні, А.Б. Беккуловты, П.А. Шевченконы біратар ебектері жары крді [11].

ХХ асырды 60-80-ші жылдары мнай кенорындарын игеруге зор ызыушылытар арта тсіп мнай нерксібіні дамуына жадай жасалынды, кліктік инфрарылымны рылуына бастама болды. Осы аралытарда мнай бырлары рылымы бір баытта дамыды. азастандаы барлы труба бырлары зара байланыспады. Бл рине кеес билігіні азастанды тек шикізат базасына айналдыру саясатыны айын крінісі еді, тіпті мнай деу зауыттары да елімізден тыс жерде салынды.

1991 жылдардан бастап республикада арастырып отыран мселені оы мен солын айындайтын зерттеулер жары кре бастады. азастанды тарихнамада елімізді мнайшыларыны леуметтік-экономикалы жадайы, мір сру дегейі жне мдени-трмысты мселелері Ж.М. Асылбеков, М.Е. Шайфутдинов, М.У. Есалиева, Н.А. Абдуллаев жне таы баса тарихшылар ебектерінде арастырылды [12]. Нарыты экономиканы алыптасуы кезеінде мнайгаз нерксібі тарихын зерттеп білуге ызыушылытар арта тсті. Еліміз туелсіздікке ол жеткізгеннен кейін мнай ксіпшілігін зерттеу одан да зор арынмен жргізіле бастады. азастан Республикасыны мнай нерксібіне шетелдік аражатты енгізуді онтайландыру, «ара алтынды» алыс жне жаын шетелдерге бырлармен тасымалдау мселесіне экономикалы трыдан бааланан Е.С. Карибжанов, К.Г. Рахметова, М.Т. Чердабаев, Т.Х. Тілеуов, В.В. Белоусов, Г.А. Омарова [13] туындылары болды.

азастан мнай ксіпшіліктеріні игерілуі мен 1940 жылдара дейінгі даму тарихы ой елегінен ткізілініп, оны кешегі Ресей империясы мен Кеес заманындаы жадайлары талданан.. Мхтаровты диссертациясы, кейін авторды монографиясы [14] болса, лы Отан соысы арсаы мен соыс жылдарындаы республикамызды мнай нерксібіні тарихына байланысты оны лы Жеіске осан лесі жнінде зерттелінген.С. Мхитовты [15], Л.Н. Нрслтанованы [16] туындыларыны маызы те зор. Бл жмыстар кптеген тарихи процестерді жааша баалауда ниет еткен бірден-бір ебектер болып табылады.

Нарыты экономикадаы мнайгаз кешеніне атысты мселелер Н.К. Надиров, А. Атшыбаев туындыларында насихатталан [17]. Кптеген зерттеушілерді ызытыратын мнай орына бай Каспий аймаы. Ол туралы М.Т. Лаумулин ебегі, А.К. Нршаны кандидатты диссертация ізденісіні негізгі объектісі болды [18]. Атбе мнайыны кешегісі мен бгіні туралы деректер жинап, «СНПС – Атбемнайгаз» А ызметін зерттеуге кп кіл блген тарихшы Г.І. Кбенова кандидатты диссертациясын ораса, соны жаласы ретінде авторды Атбе облысыны мнайгаз кешеніні дамуына арналып толы клемде зерттелген монографиясы жары крді [19]. Ал Батыс азастан іріні материалдары негізінде Л.С. Серікованы 1985-2000 жылдар шеберіндегі азастан мнайгаз кешеніні дамуына жазылан диссертациясы оралды [20].

ХХ асырды соы ХХІ асырды басында азастан мол кмірсутек оры бар алпауыт мемлекеттер атарына еніп, лемдік энергетикалы сауданы алыптасуы мен жадайына зіндік ыпал ете бастады. азастанды супер-алпауыттар Теіз, арашыана жне ашаан кен орындарыны байлыы, Каспийден бастау алатын ірі мнай тасымалдау баыттарыны келешектегі ммкіншіліктері, Атырау-Самара, Каспий быржелілік Консорциумы (КК) бырларыны салыну барысы, олара белсене ат салысан шетелдік ірі мнайгаз корпорациялар мен баса елдерді станымдарына ке клемде сараптама жргізіліп, саяси трыда жазылан А. Абишевті, В.А. Гусейновты [21] ебектерін атап туге болады.

Дегенмен де, отанды тарихнамада мнай бырлары жйесіні алыптасуы мен дамуын зерттеуге кіл блінбеді, тек мнай нерксібіні тарихын танып білуге аса мн берілді. Еліміздегі мнай нерксібі мен мнай бырлары жйесі орта бір басарманы зырында болмады, олар блек сала кйінде алды, бл жмысты салмаын арттырды. Тарихнамада мнай бырларыны алыптасу тарихы жйелі зерттелмеді, тек техникалы трыда насихатталды.

Сонымен біз зерттеп отыран ылыми жмысты зектілігін, маыздылыын одан рі білу шін тек тарихи трыда жазылан ебектерді олданумен шектелмедік, саяси-экономикалы, ылыми-техникалы баытта жазылан ебектерді пайдалануа да тура келді. йтсе де, бл таырыпты толы мазмнын, хронологиялы ауымын ашуа негізделіп ылыми баытта жазылан ебектер азшылы. Сондытан, жмысты зектілігі, ылыми ндылыы, тжірибелік маызын ескере отырып жазан осы ебек бізді ылыма осан жаа талпыныстарды бірі болма.

Зерттеуді масаты мен міндеті. азастан мнай нерксібіні сіресе, Батыс азастан аймаындаы мнай тасымалыны 1920-2001 жылдар аралыындаы алыптасуы мен дамуын зерттеп, оан сер еткен обьективті жне субъективті факторларды анытау, лтты мнайшы мамандарды алыптасуын жне айматы леуметтік-экономикалы дамуына осан лесін крсету. Осындай масаттара жету шін мынадай натылы міндеттер ала ойылды:

- Батыс азастандаы мнай тасымалдау басармаларыны алыптасуы, маыздылыы мен даму барысын талдау;

- Кеес кіметі мен Туелсіз азастан тсындаы мнай бырлары басармаларыны рлін, басару ерекшеліктерін анытау;

- быр клігі, оны пайдалану мен ылыми-техникалы дамуын кезе-кеземен арастырып, зерттеу;

- лтты мнайшы, инженер-техник мамандарды алыптасу жолын жне айматы леуметтік-экономикалы дамуы мселесіне кіл блу;

- азастан Республикасыны мнайды экспорттаудаы бадарламалары, инвестициялар тарту, мнай бырларыны жаа тиімді баыттарын анытаудаы жмыстарымен танысу;

- «азТрансОйл» лтты мнай тасымалдау компаниясыны ызметі, болашатаы перспективалы жобаларын кеінен арастыру.

Зерттеуді деректік негізін бірнеше топтара блуге болады: 1) Зады актілер мен нормативтік аулылар, 2) Іс ааз жаттары, 3) Статистикалы сана деректері, 4) Мерзімді баспасз материалдары, 5) Естелік жазбалар райды. Зерттеу жмысын жргізу барысында Р (Алматы: Р ОММ, Р ПМ), РФ (Мскеу: РМЭМ) жне Атырау (Ат.ОММ), Маыстау (МОММ), Атбе (АОММ) облысты мраат орларыны жаттары ылыми айналыма алынды.

1. Зады актілер мен нормативтік аулылар. Алашы зады актілер негізін РМЭМ КСРО мнай нерксібі министрлігіні №70-ші орды, «пия жаттар» деп белгі соылан 2959-істегі «зен-лсары-Куйбышев» мнай бырын Одаты мемлекеттік сыйлыа сыну туралы аулысы алынды. Ол кезеде азастан мнай ксіпшілігі Ода клемінде мемлекеттік маыздылыы боландытан тікелей Мскеуді баылауында болатын. Аталан мраат оры зерттеу жмысымыза байланысты ты деректер бере алды. Олар ксіпшіліктер мен мнай бырлары басармаларыны бйрытары, аулылары мен шешімдері.

Осы мрааттаы №4372 – ордан КСРО Министрлер Кеесіні мемлекеттік жоспарлау комитетіні жаттарыны деректік негізін жмыста пайдалану біз шін те нды болды. Онда аза КСР Маышла тбегіні ндірістік ксіпорындарына кліктік ызмет крсету туралы шешімдері берілген. Магистралды трубабырларды іске осуда темір жол ай уаытта болса да маызды рл атаран. Мысалы, осы темір жолдар арылы жылына бір млн. тоннадан астам мнай сырта шыарылып отырылан. Сол себепті зен мен Жетібай кенорындарынан німді тасымалдау шін Атау-Ералиев-Жетібай-зен баытындаы темір жол желісін салуды тиімділігі крсетілген. Ал, №5746 – шы орда «Ембі-Саратов» бырын салу басармасы» орыны жаттарында Ембі мнайлы ауданынан Саратова дейін быр салу тірегінде ктерілген аулылары жиі кездеседі. №7298 – орынан КСРО ауыр нерксібі халы комитетіні жаттары, №8729 – орда Мнайды ндіру мен мнай німдерін тасымалдауды Бас басармасыны жаттарында баса да мнайа атысты аулы, шешімдер жинаталан. Бл аулылардан ірдегі мнай саласын дамытуа байланысты Орталы билікті ктемдік кшін жиі пайдалананын оай байауа болады.

Сонымен бірге Ат.ОММ-ны №146 – шы орынан КСРО Мнай нерксібі Министрлігіні «Эмбанефть» ндірістік бірлестігіні 1920-1990 жж. жаттары; №289 – ордан, «Главтранснефть» бірлестігіне мнай жеткізу мен Батыс азастан магистралды мнай бырлары басармасына (1936-1980 жж.) арнап шыарылан аулылары жніндегі жаттары жне 1999 жылы жары крген «азастан Республикасыны мнай заы» жинаы, жмысымызды деректік негізін байыта тсті. Онда Елбасымызды «Мнай туралы», «Жер туралы», «Пайдалы азбалар мен оларды пайдалану туралы» бйрытары мен нсаулары да бар.

2. Іс ааз жаттары Р ОММ-ны №206 КСРО ауыр нерксібі министрлігі аза КСР ауылшаруашылы комитеті орындаы екінші бесжылдытаы азастанны ауылшаруашылыын дамытуа арналан арнаулы мжіліс отырыстарды хаттамалары, абылданан шешім, аулылар, бйрытар мен нсаулары зерделенді. №823 – шы ордан «Доссор-Ракуша» мнай бырымен німді тасымалдауды нтижелеріне арналан есептері пайдаланылды. Ал №962 – шы орда аза АКСР мемлекеттік жоспарлау комитетіні хаттамалары, стенограммалары жне азастандаы мнай ксіпшіліктеріні игерілу тарихына, аза мнайшы мамандарыны алыптасуына, Кеестік замандаы Батыс азастанны леуметтік – экономикалы, оамды мселелеріне атысты нды жаттар саталан.

Сонымен атар іс ааздара байланысты Ат.ОММ-ны №130 – орынан Р Мнай жне Газ Министрлігі «Отстікмнайбыры» ндірістік бірлестігіні Балышы мнай бырлары басармасыны (1971-1979 жж.) жаттары, №1092 – ордан Гурьев облысты комитеті Халыты баылауыны (1963-1990 жж.) мнай саласына, быр клігіне атысы бар деректер; МОММ-ы №322 – ордан алынан КСРО мнай нерксібі министрлігі «Мангышлакнефть» ндірістік бірлестігіні материалдары; АОММ-ы №13 – ордан Атбе облысты коммунистік партиясы жаттары, №1535 – ордан «Актюбнефтеразведка» трестіні геологиялы-іздеу блімшесіні материалдары, №1622 – ордан Ембі мнай нерксібіні Солтстік аудандары басармасыны жаттары жне т.б. облысты Мемлекеттік мрааттарындаы орларды деректері (оны ішіндегі хаттамалары, кімшілік жаттардаы шешім-аулылары, бйрытары мен нсаулары) зерделенді. Мраат деректеріні ішінде Атбе облысыны мнай саласын – барлау, іздеу, ндіру жне деу жмыстарына атысты кптеген жаттар арастырылды. Ол кен орындарын тездетіп іске осуа арналан сыныстар мен хаттар бізді зерттеуімізде те зор рл атарды.

Деректерді басым блігін р облысты партия, кеес йымдарыны шешімдері, отырыс жаттарыны хаттамасы, табии кен орындар мен шикізатты тасымалдауа арналып салынан арналарды даму барысы туралы деректер рады. Жмысты орындау барысынды КСРО Министрлер Кеесіні бйрытары, р мекемелермен хат-хабар алмасу, трлі ылыми институттардан келген сыныс, тапсырыс хаттарымен де танысып, ылыми айналыса енгізілді. Каспий-Орск, зен-Гурьев-Куйбышев, аламас – аражанбас – Шевченко, зен-Жетібай-Шевченко т. б. мнай бырларына атысты кіметті арнайы абылдаан бадарламалары мен тапсырыстарынан, бл магистралды бырларды оама аншалыты маызды екендігін байауа болады. Осы жинаталан деректер срыпталынып, ала ойан міндеттерді шешуде пайдаланылды.

3. Статистикалы сана деректері, шолулар мен жаттар жинаы сияты жарияланан материалдар есепке алынды. Оан: Мскеудегі В.И. Ленин атындаы кітапханасы, азастан Республикасыны Алматы аласында орналасан лтты кітапханасы мен Атбе, Атырау, Атау жне баса да облысты кітапханаларыны сирек кездесетін жне нды дебиеттер блімінде жинаталан мнай саласына байланысты ксіпорындарды есептері мен ртрлі статистикалы мліметтері кірді. Зерттеу жмысында статистикалы крсеткіштерді р жылды жинатары пайдаланылды. Мысалы, «КСРО-ны халы шаруашылыы», «азастанны халы шаруашылыы», «КСРО мнай-газ нерксібіні есептері», «Р ішкі экономикалы ызметі» жне баса да жинатарды осуа болады. Олара салыстырмалы талдаулар жасалды.

Жне де Р ПМ-ні №708 – орындаы (1937-1991 жж.) мнайлы батыс ірді кен орындары (Прорва, араарна, Боранкл, Мартыши т.б.), ірілі-саты мнай бырлары жнінде, мселен, Маат-Нармндана, Маат-Доссор, Байшонас-арса, аратон-осшаыл бырларыны техникалы жай жне жалпы мнайшылар жнінде маызды статистикалы мліметтер алынды.

4. Мерзімді баспасз материалдары бізді зерттеу жмысымызды мселелерін жйелі трде арастыруа зор ммкіндіктер берді. Бл топтаы дерек кздеріне брыны Ода пен туелсіз азастанны баспасз материалдары жатады. Ода клемінде: «Мнай ісі», «Мнай шаруашылыы», «Мнай», «КСРО мнай нерксібі», «Мнай-газ» журналдары жары крді. Ода кезіндегі жне кк байраымызды желбіреткен жылдарынан бастап нды деректер атарына енген «Социалистік азастан», «Коммунизм жолы», «Маыстау», «Егемен азастан», «Алтын Орда» жне т.б. басылымдар мнай туралы маызды апараттар береді. Олардан р айлы, тосанды, жарты жылды, жылды орытынды есептер, халы шаруашылыындаы жне осы саладаы нерксіпті жмыстары, озат ебекшілер жайлы мліметтер алуа болады.

5. Деректерді келесі тобына партия жне мемлекет айраткерлеріні баяндамалары, мнай шаруашылыы мамандарыны естеліктері жне мемуарлы ебектері енді. Аталан деректер белгілі кезені згерістерін, халыты арапайым мір-тіршілігін жан-жаты арастыруа негіз болды. Мысалы, Маыстау ОММ (№154, №173, №174, №175, №179, №186) орлары те кп деректерді береді. Бл деректерден Отстік магистралды мнай бырлары басармасыны ызметі, рылымы туралы жне осы мнай ксібі саласына бкіл мырларын арнаан, елімізді мнай-газ нерксібіні дамуына тікелей ат салысан, ебектері шан-теіз мнайшылар жайлы кптеген нды мліметтер алынды.

6. Жмыста энциклопедиялар лке мен алалар, ксіпорындар тарихына атысты анытамалы дебиеттер де енді. Мысалы кптеген жаттар мен зерттеулерді басын біріктірген ірді саяси, мдени жне экономикалы тарихына байланысты екі томды, 2005 жылы «Мнайшы» оамды орыны йымдастыруымен жары крген «азастанны мнай энциклопедиясы» бізге біршама малматтар берді.

Зерттеуді діснамалы жне теориялы негізі. Ебекті жазуда ылыми таным принциптері – тарихилы, объективтік, жйелілік олданылды. Тарихи процестер мен наты оиаларды зерттеуде ылыми станымдар пайдаланылды. Жмыста арнайы тарихи дістер жиынтыы олданылан: тарихи-салыстырмалы, тарихи-жйелілік жне статистикалы. Наты дістерді тадау трлі факторлара, яни пайдаланудаы деректерді мазмны мен сипатына, диссертацияны масатына байланысты жргізілді.

Мселені хронологиялы шегі. ХХ асырды 1920 жылынан, яни Кеес кіметіні алыптасуы арсаындаы кезенен бастап, еліміз егемендік аланнан – 2001 жылдар аралыына дейінгі бір асырдай кезе амтылады.

Зерттеуді территориялы аумаы. Зерттеу жмысыны территориялы шегі республикамызды батыс ірін – Атбе, Атырау, Маыстау жне Батыс азастан облыстары аралыын амтиды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы.

- жмыс Батыс азастан аймаындаы 1920-2001 жж. мнай тасымалы бырларыны алыптасуы мен даму барысын ттастай зерттеген алашы тжірибе болып табылады;

- Ресей Федерациясы мен азастан мрааттарыны жаттарынан алынан жаа деректер ылыми олданыса енгізілді;

- Кеес кіметі мен Туелсіз азастан тсындаы мнай бырлары басармаларыны рлі мен басару ерекшеліктері аныталынды;

- мнай быры клігі жйесіні даму динамикасы кезе-кезедерге блініп негізделді;

- мнай быры клігі саласыны ркендеуіне кш салан жергілікті лт кілдеріні жаа есімдері танылды;

- азастан энергоресурстарын экспорттауда Ресей, ытай баса да алыс, жаын шетелдермен арадаы саяси-экономикалы байланыстар мен «азТрансОйл» лтты мнай тасымалдау компаниясыны ызметі арастырылды.

Зерттеу жмысыны ылыми-практикалы маыздылыы.

Зерттеу жмысын жазу барысында олданылан мраатты жаттар, тарихи деректер жне жасалан тжырымдар мен орытындыларды азастанны экономикалы тарихы, тарихи география бойынша жоары, орта, арнаулы орта оу орындарында лекция, семинар сабатарында, сонымен атар энергетика тарихынан арнайы курс ретінде олдануа, жмысты негізгі блігін азастанны мнай-газ ндірісіні даму тарихына атысты ебектерге пайдалануа болады.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Жмысты негізгі мселелері бойынша тжырымдалан ой пікірлер р трлі ылыми, дістемелік, оамды-саяси басылымдарда жары крді. Барлыы – 10 маала, оны 5 – Р БМ Баылау комитетіні тізіміне кірген ылыми журналдарында, 5 – халыаралы конференциялар материалдарында жарияланды.

орауа сынылатын тжырымдар:

- ХХ асырды 20-шы жылдары елде отын тапшылыы орын алды. Бкіл елді шаруашылытаы кйзелушілік жне аштыпен атар аса иын отын дадарысы жайлады. Отын тапшылыын шешуді негізгі кзі – Ембі мнайы еді. Мнай бырын салуа баытталан жмыстарды барлыы мемлекеттік маызы бар жне скери-шыл тапсырмалармен пара-пар деп танылды. Елімізді батыс облыстарыны мнай нерксібіні дамуына орасан кедергі болан жадай солтстікке баытталан шойын жолдар мен быр жолдарыны тапшы боландыы бірден-бір себеп еді.

- азіргі кездегі мнай тасымалдайтын труба бырлар жйесі негізінен КСРО-ны мір сру кезеінде алыптасты. азастан Ресей шін шикізат базасы ана болды жне барлы ндірістік-нерксіптік орталытар сол елді аймаына шоырландырылды. Елдегі мнай бырлары басармалары толытай Мскеуді баылауында болды. Екінші бесжылды жоспарды е крделі тапсырмасына, басты рылыс нысанына айналан «Каспий-Орск» мнай бырыны (1932-1935 жж.) рылысы аяталынып, ембіні мнайы орталыа айдалды.

- Республикада бырлы тасымал жйесі Маыстау тбегіні бай кен орындарыны игерілуіне байланысты, сіресе 60-80 жылдары кшті арынмен дамыды. Осы жылдардан бастап мнай бырлары басармасыны дамуына жадай жасалына бастады. Мнай ндіруді тез арынмен артуы мнайды аралы мнай бырлары арылы елімізді мнай деу зауыттарына тасымалдау міндетін шешуді жктеді. Сондытан да елімізді батыс ірінде мнай тасымалдауды жзеге асыратын бірнеше басармалар рылды. лемдегі е ірі «ысты» «зен-Атырау-Самара» магистралды мнай быры, нерксіпке аса ажетті «зен-Жетібай-Атау», «аламас-аражанбас» «Кеия-Орск» жне таы баса да маызды бірнеше арналы мнай бырлары олданыса беріліп, халы игілігіне жарады.

- Кеес кіметі тсында геологтар, инженер-мнайшылар, техниктер, брылаушылар, мнай ндіру жніндегі операторлар сапалы трыдан жетілді. Олар заманауи техниканы жете мегерді, лтты интеллегенцияны, техник-мнайшыларды лкен легі сті, арапайым жмысшыдан басшылы ызметке ктеріліп, мырын сол салаа арнаан азатарды саны еселене тсті. Мнайшы мамандар алаш білімдерін ФЗО-дан бастап, кейін Мскеуді, Бакуды, Уфаны, Алматыны жоары политехникалы институттарынан біліктіліктерін шыдап, ісіні ас шеберлеріне айналды. Елімізді мнай нерксібіні ркендеуіне з лестерін осты.

- азастан Республикасы егеменді ел болып жариялананнан кейін осы сала бойынша бірнеше мселелерді шешу ажеттілігі трды, е алдымен мнайды блу мен тасымалдауды орта жйесіні лауына байланысты жаа реформалар жзеге асырылды. лемдік рынока аза мнайын шыару баыттарын айындайтын за жылды жоспарлар зірленді, блар мнай компанияларыны мнай экспортындаы ішкі, сырты атынастарын дамыту арылы Республиканы экономикалы л ауатын еселеуге негізделді. азастан Республикасы кіметіні 1997 жылды 2 суіріндегі № 461 бйрыы бойынша «азТрансОйл» лтты мнай тасымалдау компаниясы рылды, кімет басшылары 2001 жылы компанияа мнай экспортындаы барлы жобаларды жзеге асыратын бірден-бір зырлы мекеме деп таныды. за жылдар рылысы жрген Каспий быржелілік Консорциумы жйесіні алашы кезеі аяталынып, олданыса беру 2001 жылды желтосан айында жзеге асырылды. Бл Ресей мен азастаннан жылына 15 млн. тонна шикі мнайды экспорттауа ммкіндік жасады, кіріс клемі 1,5 млрд. долларды рады.

- ХХІ асырда азастан кмірсутек шикізаты орына аса бай мемлекеттерді атарынан крінуге бден мдделі. Мемлекетіміз Ресейді, АШ-ты, ытайды жне баса елдерді ірі мнайгаз корпорацияларымен за жылдара келісімге келіп, зіні леуметтік-экономикалы жадайын жасартып лемні дамыан елу еліні атарына осылу шін маызды стратегиялы тапсырмаларды жзеге асыруа талпыныс жасап отыр, рине бл ретте быр клігі маызды рл атарады. азастан мнайыны басым блігі Атырау – Самара мнай быры арылы тасымалданады, ал рылысы ызу жріп жатан Батыс азастан – Батыс ытай мнай бырларын салу азастанны саяси-экономикалы мірінде те маызды, себебі ол елімізді барлы аймаын байланыстырып, бірттас жйе руа септігін тигізетіндігі аны.

Диссертация рылымы. Диссертация белгілеулер мен ысартулардан, кіріспеден, екі тараудан, орытынды, пайдаланылан дебиеттер тізімі мен осымшалардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ БЛІМІ

Зерттеу жмысыны кіріспесінде таырыпты зектілігі, мселені зерттелу дегейі негізделеді, зерттеу жмысыны нысаны, пні, хронологиялы жне территориялы шегі, діснамалы негізі аныталады, диссертацияны масат-міндеттері, ылыми жаалыы крсетіліп, тжірибелік маызы, сыннан туі, деректік базасы баяндалады.

«Батыс азастан аймаындаы мнай бырлары жйесіні алыптасуы (1920-1985 жж.)» деп аталатын бірінші тарауда Батыс азастан аймаындаы мнай бырлары жйесіні алыптасуы мен дамуына жан-жаты зерттеу жргізілді. Бірінші блімінде азастандаы мнай бырлары жйесі басармасыны ерекшеліктері белгіленіп, аныталынды.

Батыс азастандаы мнай быры клігі жйесіні алыптасуыны тарихи алышарттары ХХ. 20-40 – шы жылдарына сай келеді. Орал-Ембі мнайлы айматарын интенсивті трде игеру (Доссор, осшаыл, Маат, Темір, Жасымай кенорындары) мен кліктік коммуникацияларды рылысына тапсырмалар берілді, ол темір жол мен мнай бырларына да атысты болды. Біра, бл кезеде жаадан мнай кен орындарын ашу мен ндіруге кп кіл блінді, ал мнай бырлары жйесіні алыптасуына тек алашы адамдар жасалынды.

Отын-энергетикалы кешенні бір блігі ретінде мнай бырлары клігіні масаты – кмірсутек шикізатын ішкі жне лемдік рынока жеткізумен маызды рлге ие. Бл кезекте мнай быры клігіні пайда болуы мнайды ндіруді дамуымен атар жрді. Республикада барланан мнай орыны 90 % Батыс азастан ірінде шоырланан.

Бл айматы географиялы орналасуы те олайлы – ол оны бірінші басымдылыы. Себебі, Одаты баса да мнайлы аудандары (Баку, Грозный жне Майкоп) КСРО-ны шеткі айматарында орналасты, ал Орал-Ембі ауданы одаты на ортасында шоырланды жне айматан ндірілген німмен Еуропа мен Азия елдерін амтамасыз етуде екі жаты тиімді болды. Бл рине, елде стемдік еткен коммунистік партияны айматарды индустрияландыру баытындаы саясатында лкен маызды рл атарды. Екінші басымдылы – Одаты баса мнайлы аудандарына араанда Орал-Ембі ауданында брылау жмыстарыны жеіл жруі. Ал шінші басымдылы – мнай орына байлылыында.

кінішке орай, барлы назар брыны Баку мен Грозный аймаына блінді. Алашында осы мнай бырымен тасымалданатын Ембі мнайын деуге ажетті зауытты Атбе облысыны территориясында салмашы болан, біра жоары басшылыты бйрыы бойынша мнай деу зауытын Ресейді Орскі аласында салды.

Ал ХХ. 50-80-шы жылдары мнай кен орындарын игеру арынды жргізілді, осы кезедерден бастап мнай бырлары клігі инфрарылымын руды бастамасы ола алынды. 60-шы жылдары Отстік Маышлаты мнайлы аудандарында жаа кен орындарыны кптеп ашылуымен ерекшеленді. Тбек енді Ода клемінде ана емес, бкіл лемге танымал бола бастады.

Осындай артышылытара ие болып отыран Батыс азастан мнайлы аймаын «орталы» басшылары тек шикізат оймасы ретінде пайдаланып, баса айматармен бір-бірімен байланыстарын шектеп отырды. Оны айын крінісі Батыс азастан аймаы республиканы баса айматарымен экономикалы, кліктік байланыста болмады. Жне ндірілген шикізатты деп, сапалы нім шыаратын фабрика, зауыттар, ксіпорындар бізді елден тыс, солтстіктегі алып державаны территориясында салынды. ндірілген ара алтынымыз быр арылы жне баса да атынас жолдары арылы Ресейді мнай деу зауыттарына (Орск, Ярославль, Самара, т.б.) тасымалданылды. Міне, осыдан келіп елімізді мнай бырлары жйесі орта бір басарманы зырында болмады, олар блек сала кйінде алды.

Тарауды екінші блімінде мнай бырлары жйесіні ХХ. 20-50 жж. алыптасуы, быр рылысын салудаы тапсырмалар мен орындалан іс-шаралар кеінен арастырылады. Орал-Ембі аймаы агвардияшылардан босатыланнан кейін осы айматы нерксіптік трыдан кеінен игеру мселесін 1920 ж. В.И. Ленин ктерді. Оны прменімен Александров-Гай-Ембі темір жолы салына бастады, бл жолды трызуды масаты осы ашы та шлді айматы ел орталыымен байланыстыру болатын. Темір жолды тарту шаралары уатты мнай нерксібін руа жне оны арыштата дамытуа ажетті бірден-бір негіз болатын. В.И. Ленин 1920 жылды 17 наурызында Жмысшылар Кеесімен аылдаса келе «Ембі мнайлы ауданынан Саратов аласына дейін мнай бырын салу жнінде» аулы абылдады. Сол бойынша шыл атарылатын шаралар белгіленілді: мнай бырын салуа баытталан жмыстарды барлыы мемлекеттік маызы бар жне скери-шыл тапсырмалармен пара-пар деп танылып, толы назара алуды бйырады. Осы тста жаттарда «Алгемба» сзі пайда болады, бл термин - крделі, алып рі аса уатты рылыстарды жруіне байланысты аталынды. Егер де 1920-шы жылдара дейін негізгі мнай тасымалдау клігі мал-жануар, сіресе жылы мен тйе болса, кейінгі жылдары оларды орнын бірте-бірте техника автомашиналар, тракторлар, тіркемелер толытырды.

1931 жылы рылан «Атбемнайбарлау» трестіні №10 ыманы брылауымен Атбе облысында Шбарды кен орны, екі жылдан кейін Жасымай кен орны ашылды. Екі кен орны да Гурьевтен алыс болды. Кп замай, ндірілген мнайды тасымалдау проблемасы туындады, ол Шбарды пен Жасымай кен орындарын Доссор жне Маат кен орындарымен біріктірген Гурьев-андааш темір жолын салу жоспарланды, жне де елімізді батыс облыстарын орталыпен байланыстыратын солтстікке баытталан шойын жолдар мен су жолдары жетпіспеді. Сондытан, 1932 жылы Ебекшілер мен ораныс Кеесі «Каспий-Орск» мнай быры желісіні рылысын бастады, онда жылына 1,5 миллион тонна мнайды тасымалдау кзделді.

быр клемі мен ауыртпалыы жаынан КСРО-даы екінші (Баку-Батуми труба быр желісінен кейінгі) крделі рылыса айналды. Сонымен атар, бл жоба осы асырдаы ірі рылыстар Днепр СЭС, Тркісіб жне таы баса индустриальды нерксіп нысандары атарына жатызылды.

1935 жылды 11-ші азанында саат 9 жарымда «Каспий-Орск» быры рылысы аяталынды, зіне осшаыл, Жасымай-Шбарды, Отстік Ескене магистралдарын осып, барлыы 972 километрді амтыды. Жыл сайын елімізді миллиондаан тонна «ара алтыны» Орскі мнай деу зауытына жеткізіле бастады. Кейін бл магистралды бойында мнай ысымын кшейтетін 11 арнаулы станция іске осылды. Жздеген километрге созылан сорта жне майтты ірлерді кесіп ткен мнай магистралын салуа Гурьев, Орал, Атбе облыстарыны ебекшілері ат салысты. Магистралды мнай быры «Нефтепроводтресті» арылы жобаланып, салынды. бырды салынуы Батыс азастанда кліктік инфрарылымны алыптасуына жадай жасады.

Бкілодаты Коммунистік Партиясыны ХІІ съезінде В.В. Куйбышев екінші бесжылды жоспар бойынша есеп бере келе, «КСРО ауыл шаруашылыыны дамуына аза АКСР-і ерекше лес осты, сіресе, отын нерксібінде мнай ндіру 7 есеге артты, ондаы негізгі жетістік уатты, алып Каспий-Орск мнай бырыны салынуында» деп атап крсетті.

лы Отан соысы арсаында жргізілген іздеу – барлау жмыстарыны нтижесінде Байшонас, Отстік Ескене, осшаыл, лсары, Шыыс Саыз таы баса мнай кен орындары ашылды. 1937 ж. жаадан Ракуша-Море, Ескене-Аралы (Промежутка) жаа мнай бырлары олданыса берілді, нтижесінде Байшонасты шыыс мнайы Ескене стімен Орскіге айдалынды.

Соыс жылдарында зындыы 49 шаырым болатын Нармондана (Комсомол) – Маат мнай арнасыны рылысы ызу жрді. Жалпы соыс жылдарында рылыс алаына ажетті жмысшылар саны 4600 адама жетіп жыылды, оларды орнын Астрахань лагерінен жне жауды ттына тскен кілдерімен толтыру белгіленді. 1943 ж. 10 атарында рылыста іс жзінде 1064 жмысшы болса, оны 313-і сотталандар, 751-і ттындаландар. Олар негізінен мнай бырын тсеу жмыстарына жмылдырылды.

Соыстан кейінгі бесжылдыта ошар-Саыз, Саыз-Маат, Тентек- Сор-Байшонас, аратон-осшаыл, Мнайлы-лсары секілді мнай бырларыны рылыстары жрді. Біра та, 1948-1950 жылдарда ндірілген німді жнелтуге арналып салынатын аратон-осшаыл, Мнайлы-осшаыл мнай бырларын салу мселесі тым кешеуілдетіп, тапсырыстар уаыты орындалмады. рылыс жмыстары бірнеше айлап тотап трды. Оан негізгі кедергі жыл сайын рылыс нысандарына блінетін аржыны мардымсыз болуынан.

Тарауды «ХХ. 50-85 жж. мнай бырлары жйесіні дамуы» атты шінші блімінде Батыс азастанны азіргі мнай бырлары жйесіні алыптасып дамуыны негізгі кезедері сипатталады. 50-60-шы жылдары магистралды мнай бырлары басармасы жйесі лкен згертулерді талап етті. Жалпы барлы магистралды мнай бырлары желісі Министрлер Кеесіні Одаты республикаларыны арамаына берілді.

Барлаушы-геологтарды ебегі арасында ірі кен орындар Кеия (1959 ж. Атбе облысы), Прорва (1961 ж. Атырау облысы), зен, Жетібай (1961 ж. Маыстау облысы) кен орындары ашылады. Еліміз бен лемді та алдыран мнай байлыын ксіпке игеру масатында 1964 ж. Маышлата тыш рет «зенмнай» мнай ндіру басармасы рылады. Оны алашы басшысы Рахмет тесінов болды. ора бай кен орындарды ашылуы Батыс азастанды елімізді негізгі мнайндіру орталыына айналдырды. Ендігі кезекте ндірілген кмірсутек шикізатын тасымалдау мселесіне назар аударыла бастады.

1965 жылды 16 маусымында Батыс азастанны мнайын тасымалдау шін ос бірдей басарма: Гурьев магистралды мнайнімі бырлары басармасы мен Шевченко магистралды мнайнімі бырлары басармасы дниеге келеді. Гурьев ММБ-ны міндеті Ембі мнайын Гурьев, Орскі жне Ярославты МЗ-на жеткізумен тікелей айналысты, тасылан мнай клемі 1968 жылы 1583,2 мы тоннаа жетті.

Басарманы алдына ойылан е маызды мселе нерксіпке аса ажетті «зен-Жетібай-Шевченко» бырын іске осып, оны олданыса тапсыру. Магистралды мнай быры олданыса 1966 жылы берілді, зындыы 141,6 шаырымды бырды жобасын «Южгипротрубопровод» институты жасады. Сонымен атар, Атау аласында мнай абылдайтын айлаты салу да атар жрді, Атау, Астрахань, Махачкала, Баку, Волгоград алалары аралыында теіздік коммуникацияны алыптасуы Маышла мнайын тасымалдауа жадай жасады. 1966 ж. 10 азанында Каспийлік «Джебраил» атты алаш танкерге мнай йылып, Волгоградты МЗ жнелтілді. 1966 жылды зінде Волгоградты МЗ – 211883 тонна, ал Гурьев МЗ - 1077014,182 тонна мнай жетіп лгерді.

Жне де зындыы 1500 шаырым болатын лемдегі е клемді рі «ыссы» зен-лсары-Куйбышев магистралды мнай быры іске осылды, жобасы мен рылысын йымдастыруда атаран маызды жмыстары шін «Южгипротрубопровод» институтыны авторлы жым мшелеріні жмыстары 1969 жылы здік деп танылып, Ода клеміндегі аса жоары Мемлекеттік сыйлы табыс етілді. Трасса Маыстау тбегін, стіртті, Каспий маы ойпатын, Гурьев (Атырау), Орал (Батыс азастан), Орынбор жне Куйбышев облыстарыны территориясын кесіп тіп, солтстікке елімізді мол байлыын тасымалдауа арналды. быр жолы 133 табии жне жасанды ткелдерден теді, соны ішінде: 39 зен, 6 шойын, 14 автомобиль жолды, 23 сорды кеседі. быр жолындаы е ірі зен - Орал.

1965-1967 жж. «Кеия-№6 МАС» магистралды мнай бырын салу туралы сра туындады. Кеия мнайыны аншалыты баалы байлы екенін мына деректерден круге болады. Тауарлы мнай ткізуді орташа жылды клемін ашаа шаанда бкіл аудан совхоздары тапсыратын барлы ауыл шаруашылыы німдеріне те екен.

ткен асырды 70-ші жылдарды орта тсында Бозащы тбегінде – аражанбас, аламас, Солтстік Бозащы мнай кенорындары ашылды. 1979 жылы алаш болып зындыы 202,5 шаырымды аражанбас-Атау быр желісіні блікшесі іске осылынды. Екінші блікше зындыы 62 шаырым, диаметрі 520 мм болатын аламас-аражанбас арнасы 1980 жылы Жетібай-Атау мнай бырына жаланды. Бл жоба авторларына 1980 ж. азастанны ылым мен техника саласындаы жетістіктері шін Мемлекеттік Сыйлы табыс етілді.

ХХ асырды 80-ші жылдарыны ортасына таман азастандаы е ірі – Теіз кен орны ашылды. Оны белгілі геолог-барлаушы Б.С. Саыналиев тапты. Ал 1994 жылы Б.С. Саыналиев керемет Теіз мнайлы кен орнын ашаны шін Р Мемлекеттік сыйлыыны лауреаты атанды. Теіз алаынан алаш ндірістік мнай браы 1979 жылы 5396 метр тередіктен атылаан болатын. Жргізілген зерттеулер бл алады тмендік кен орындарымен пара-пар екендігін крсетті.

Мнайды ндіру мен ттыну клеміні артуы трубабыр клігіні дамуымен тыыз байланыстылыын крсетеді. Тек мнай быры арылы мнайды мол клемде жне за ашытыа тиімді тасымалдауа ана болады. Одата мнай быры клігіні дамуы аржы клеміні блінуіне тікелей байланысты болды, 80-ші жылдары ндіріс саласында ілгері адам басу аны байалды, ол алдымен жаа автоматтандырылан техникалар мен ндірісті механикаландырылуымен ерекшеленді.

Нтижесінде, ХХ. 60-80-ші жылдарынан ембіні, маыстауды мнайын трубабыр транспорты арылы тасымалдауды лесі артты, оан длел салынып, олданыса берілген жаа бырлар желісі негіз болады.

Ал тарауды тртінші блімінде мнайшы-кадрларды дайындаудаы алашы оды адамдар 1920 жылдардан бастап ола алынандыы, 1920 жылы 1-ші апандаы есеп бойынша Доссор кен орынында 590 жмысшы ебек еткендігі келтіріледі. Оны 351-і аза лтыны кілдері. 1921 жылы осы кен орнында арнайы ксіби мамандар 36,6 пайыз, ара жмысшылар – 39 пайызды рады. «Орал-Ембі» мекемесіндегі есеп бойынша, 268 ызметкер болса, 1922 жылы есепке сйкес 333 ызметкер болды. Жмысшыларды лтты рамы: орыстар - 1,181 (51,8 пайыз), ырыздар (азатар..А.) - 1,012 адам (44,5 пайыз), татарлар- 82 адам (3,7 пайыз). Жалпы мнайшыларды 1448-ні отбасы болса, 827 адам басы бос, 261-і йел азаматтар еді.

ХХ асырды 20-40-шы жылдарында мнайшыларды дайындау ісімен мнай ксіпшіліктері жанынан рылан арнайы курстар мен мектептерде жргізілді, мысала Доссор мен Гурьевтегі ФЗО-да, Темірдегі арнайы мектептерде т.б. Батыс аймата орналасан кен орындары уелден-а мнайшы кадрларды трбиелеуді лаатты стаханасы боланы белгілі. 1950-1960 жж. мнай саласына маманданан аза жастары аз болды. Дегенмен де, 1960 жылдары республиканы р тпкірінде арнайы маманданан айлы курстар ашылып, 9-10 сыныптаы оушыларды мнай-газ саласына бейімдеп оыта бастады. Алашы дайынды курстарынан ткен мамандар жоары білім алу масатында Мскеу, Баку, Уфа, Грозный мнай институттарында, кейін елімізде ашылан Атырау, Алматы алаларындаы политехникалы техникумдарда оып, жоары маманданан кадрлар есебінде ызметтерін жаластырады. 1970 жылы От. ММБ жымында 2771 адам жмыс жасаса, оларды арасында инженер-техникалы жмысшылар – 139, ызметкерлер – 245, жмысшылар – 2063, ызмет крсетушілер – 78 адамды рады.

КСРО билік орындары мен саяси басшылыы тарапынан ХХ асырды 60-80-шы жылдары жас жмысшы кадрларды даярлау ісіне ерекше маыз беріліп, бл салаа жан-жаты аморлы крсетілген. Яни, осы кезде елдегі ксіптік-техникалы білім беру жйесі реформаланып, ондаы оу-тжірибе, трбие ісі ке анат жайып жаа дегейге ктерілген. Тіпті оу орындарыны ХХ асырды 30-40-шы жылдары пайда болан фабрикалы-зауыт оуы деген атауы енді ксіптік-техникалы білім беру жйесі /училищесі/ деген атауа кшірілген.

Сонымен, ХХ. 20-40-шы жылдары Батыс азастан аймаыны мнай тасымалы бырларыны алыптасып, даму процесі баяу жрді, оан бірнеше объективті себептер сер етті. Осы жылдары аза мнайшыларыны сіресе, техникалы интеллегенцияны лкен легі алыптаса бастады, алаш рет мнай бырларын басаратын басарма рылды. Ал 60-80-ші жылдары азастанда мнай орына бай Каспий маы ойпатынан, Маыстау мен Бозащы тбегінен бірнеше кен орындар ашылып, игерілді. Осыан байланысты елімізде ірілі-саты мнай бырлары салынып халы игілігіне жарады жне мнай бырлары жйесі басармасы да жаа арнаа тсе бастады.

«Мнай бырлары жйесіні азіргі жадайы мен даму леуеті (1985-2001 жж.)» деп аталатын екінші тарауда айта ру кезеіндегі кімшілдік-міршілдік басару жйесінен бастап нарыты экономиканы тадаан туелсіз азастанны мнай бырлары жйесіні дамуы зерделенеді. Тарауды бірінші блімінде 1980 жылдарды ортасына таман Одаты экономикасында даусыз орын алан лдырау азастанны мнай бырлары басармаларына да тікелей сер етті жне орталытан блінетін аржы клеміні шектелуі ксіпорындарды ндірістік уатын кеейту ммкіндігін азайтты.

1986-1987 жылдары Прорва-лсары, Мартыши-Атырау, Теіз-лсары арналы мнай бырлары іске осылды. Ал кніне 200 мы баррель мнай ткізетін Атырау-Самара мнай быры Кеес Одаы лааннан кейінгі Батыс азастан кен орындарыныны німдерін Ресейді трубабыр жйесімен байланыстыратын жалыз быр болды жне сол арылы азастанды мнайды лемдік саудаа шыаруды амтамасыз етті.

КСРО ыдырааннан кейінгі алаш жылдарында Мскеу осы быр арылы елімізді мнайын тасымалдау клемін де ысартты, тек аз млшерде ткізуге ммкіндік болды. Дегенмен де ескере кетсек, Каспий аймаындаы трубабырларды экспортты баыттары кеейіп, іс жзіне аса бастаан кезеде, Ресей зіні бырларымен каспийді мнайын тасымалдауды шектеу рекетінен бас тартты. Соы кездері азастанды мнайды Ресей территориясы арылы тасымалдау мселесі жалпы траталды деуге болады.

Тарауды екінші блімінде 1991-2001 жж. мнай бырлары жйесіні дамуы, шетел ивесторларын тарту, за жылды келісімдер жасау мселелері кеінен баяндалады. азастан Республикасы егеменді ел болып жариялананнан кейін осы сала бойынша бірнеше мселелерді шешу ажеттілігі трды, е алдымен мнайды блу мен тасымалдауды орта жйесіні лауына байланысты жаа реформаларды жзеге асыруды талап етті. азастанны мнайын жйелі трде тасымалдау алдымен мнай ндіру саласына клемді аражат блуді талап етті. азастанда мнайгаз нерксібін з алдына аржыландыратын еш ммкіндік болмады, сондытан да шетел инвестициясын елге жмылдыру маызды болды, ол шін тмендегі іс-шараларды жзеге асыру маызды:

- мнайгаз кешеніні барлы саласы базасын айта ру, мнай ндіру мен тасымалдауда азіргі жаа технологиялы ондырылармен жабдытау;

- республика мен айматы мнайгаз кешеніні ндірістік жне леуметтік дамуына жадай жасау;

- азастан Республикасыны мнайгаз кешеніні траты дамуы шін шетелдерден тжірибе ала отырып з станымдарымызды батыл крсете білу.

Каспийді азастанды блігіндегі мнайды тасымалдауа арналып салынатын магистралды мнай быры туралы мселені алаш рет 1990-шы жылдарды басында Оман слтандыы ктерген болатын. Бл тста Ресейлік баыт е олайлысы болды, йткені олданыса берілгелі тран 1200 шаырымды Теіз-Грозный бырына Новоресейге дейінгі желіні жалау тиімді болды. «Шеврон» компаниясыны кілдері де осы ресейлік баытты тадаан, Каспий быржелілік консорциумыны (КК) е ыса маршрут екендігі жне бл е лкен басымдылы деген пікір айтан.

за жылдар бойы шешімін таппай келген азастан (Теіз кен орны) – Ресей (Тихорецк-Кропаткин Новоресейді солтстігіндегі жаа терминал) экспортты мнай бырына баса назар аударылды. Оны жзеге асыру шін 1992 жылы «Каспиан Пайплайн» - Каспий быржйелік консорциумы (КК) рамында азастан, Ресей, Оман, алашында оны аржыландыруды мемлекеттер зара бліске салды: азастан мен Ресей – 25%, Оман – 50% акциядан келді.

КК – халыаралы байланыста жасы шешімін тапан шынайы крініс, оны негізін ран ш мемлекет пен мнайндіру компаниялары осы жобаны жзеге асыру шін кп ебектенді. Бл жобада мемлекеттік жне коммерциялы, лтты жне халыаралы ызыушылы бар. бырды рылысына жалпы 2,3 млрд. АШ долларынан аса аржы жмсалма, оны толытай мнай ндіру компаниялары аржыландырады. Ал жобаны толы ны 4 млрд. АШ долларына бааланды. КК мнай быры жйесіні алашы кезегіні рылысын аятап, олданыса беру 2001 жылды желтосан айында жзеге асырылды.

Отстік-Шыыстаы алып кршіміз ытай Халы Республикасы да бізді елдегі мнай-газ кешенін игеруге ат салысуда. Еліміз туелсіздік аланнан кейін ытаймен арада досты, экономикалы байланыстар едуір ныайды. 1997 жылды 21 апанында Н. Назарбаев Пекинге ресми кездесуге келді. Сонда еліміз зен кен орны (барланан оры – 140 млн. тонна мнай) мен «Атбемнайгаз» А (барланан оры шамамен 100 млн. тонна мнай) «ашы» трде тендер жариялап, оны келісілгендей ытайлытар жеіп алды.

азастан ытай арылы дние жзілік нарыа шыуды жне жаа ірі сауда ріптесін табуды кздеді. Атбе облысындаы Жаажол мен Кеия мнай кеніштерін игеру масатында Атбе мнай-газ акционерлік оамы ытай лтты мнайгаз компаниясы арасында келісім шарта ол ойылды. Мемлекетті 66,7 пайызын ытай лтты мнайгаз компаниясы иеленді. Шарт бойынша ытайлытар бізді елде жиырма жыл бойы жмыс істейтін болды. 1997 жылдан бастап «СНПС-Атбемнайгаз» А ретінде кен орындарында мнай ндіру мен мнайды жнелту ісімен айналысуды ола алды.

1997 жылды 1 атарынан бастап Отстік мнай бырлары басармасы айта рыланнан кейін, азастан Республикасы кіметіні 1997 жылды 2 суіріндегі №461 бйрыы бойынша жзпайызды мемлекеттік акцияны негізінде «азТрансОйл» лтты мнай тасымалдау компаниясы рылады.

«азТрансОйл» А рыланнан азірге дейін компания алдына ойылан стратегиялы маызды тапсырмалар мен жмыстар атарылды. Жасалан жмыстарды нтижесі жыл сайыны мнай тасымалы клеміні еселенуі болып отыр. Егер 1998 жылы магистральды трубабырлар жйесімен тасымалдау клемі 24 104 мы тонна мнайды раса, 2001 жылы – 32 023 мы тоннаа жетті. Мнай тасымалдау млшеріні суі ауыр жк айналымыны да артуына жадай жасады: 1998 ж. – 15 337 млн. тонна-километр; 2001 ж. – 21 811 млн. тонна-километрге жетті. Бюджетке: 1998 ж. – 2 998 млн. теге, 2001 ж. – 21 811 млн. теге аржы йды.

Бл ерекше крсеткіштерден со 2001 жылы азастан Республикасы кіметіні шешімімен барлы билік «азТрансОйл» лтты мнай тасымалдау компаниясыны еншісіне беріледі. Енді компания мнай тасымалдау, экспорты мен импорты мселелерінде азастан Республикасыны экономикалы мдделерін сатау, ксіпорындарды басару рылымын отайландыру, инвестициялар тарту, барлы магистралды мнай быры шін бірыай тариф саясатын жргізу жолында мемлекеттік саясатты жзеге асырушы болып отыр.

Осы аралытарда жаадан Кеия – Атырау, лібекмола – Кеия, Солтстік Бозащы – аражанбас, Атасу – Алашаай мнай бырлары іске осылды, Атырау – Самара мнай бырыны, Атау кемежайыны, біратар темір жол отару жне ю терминалыны уаты кеейтілді.

Болашата азастан мнайын тасымалдауды біратар баыттары тадалып отыр. Олар: Атау-Баку-Тбилиси-Джейхан мнай быры, Батыс азастан-ытай мнай быры жобасы. Бл быр арылы азастан мнайын ытай жне Азия-Тыны мхит аймаы елдеріні рыногына шыару кзделген. Мндаы бір ерекшелік – быр зге мемлекеттерді аумаын кесіп тпейді, яни транзиттік туелділігі жо. Ал азастан-Тркіменстан-Иран мнай быры жобасы азастан мнайын Парсы шыанаындаы елдерге экспорттау шін экономикалы трыдан тиімді нсаларды бірі болма.

лемдік экономикада е тез зерттеліп, шыр игерілген саланы бірі саналатын мнай нерксібі ХХІ асырда лкен арынмен ндіріліп, дамуда. азастан ТМД елдеріні арасында мнай ндіруден Ресейден кейінгі орында, ал дние жзінде алдыы атарлы мнай ндіруші державалармен терезесі те мемлекетке айналды.

ОРЫТЫНДЫ

Сонымен, азастанны батыс аймаындаы мнай бырлары жйесіні ткені мен бгінін саралай келіп, мынандай орытынды жасауды жн крдік:

1 Кешегі Кеес дуіріндегі халы шаруашылыына стемдік еткен жоспарлы экономиканы мнай бырлары жйесі басармаларына тигізген ыпалы зор болды, батыс лкедегі алып ксіпорындарды негізгі жмысы шикізат шыаруа ана бейімделген еді. Барлы нсау бас орталы Мскеуден жіберілді. Енді егемендікке ол жеткізгеннен кейін осы мнай тасымалдаудаы жаа маршруттарды отайлы пайдаланып, елімізде сапасы жаынан халыаралы стандарта сай дайын нім ндіретін зауыттар салатын уаыт келді, ал олданыстаы зауыттар жмысы тіптен анааттанарлысыз жадайда. Сонда ана біз азастанды тек шикізат кзі деп абылдайтын кері кзарастан тыламыз.

2 Бастапыда быр клігі темір жол, автомобиль кліктері секілді жасы дамыан жо, оны объективті себептері болды. азіргі тада трубабырлар жйесіні ифрарылымы жасы дамып, экономикалы айматармен байланысан орта жйе алыптасты.

3 ХХ асырды бас кезінен бастап батыс лкедегі мнай кенорындарын игеру шін жергілікті лт азатарды саны артып, бірте-бірте инженер-техникалы интеллегенцияны лкен легі алыптасты. Ол рине елімізді болашаы шін аса ажет екендігі сзсіз. Сол шін алдаы уаытта мемлекет тарапынан білікті мамандар даярлауды кешенді бадарламасын жасау ажет сияты. Осы салада жмыс жасайтын Р азаматтарыны мдделері оралып, басшылыты немі назарында стауын талап етеді.

4 Батыс айматаы кеніштерді шетелдік фирмаларды басаруына бергеннен кейін, оларды іс-рекеттеріне зады трде кімет тарапынан баылау жргізіліп, йылан аржыны толытай айматы инфрарылымы мен леуметтік-экономикалы, экологиялы жадайларын жасартуа жмсалуына ата мн берілсе екен.

5 Е негізгісі азастанны мнайын тасымалдау мселесі толытай бір басшылыа «азТрансОйл» лтты компаниясы еншісіне тиді.

6 азіргі кезде азастан басшылыы з мнайын лемдік рынока тасымалдауда «кпнсалы» баыта басымды танытып, жиі сз етіп жргені белгілі. Тек осы басымдылытарды жзеге асырса аза елі болашата жоары дамыан лемні здік елу еліні атарынан крінуге мдделі болма. Бл тста Батыс азастан-ытай мнай быры жобасы ерекше болып отыр, ол арылы азастан мнайын ытай жне Азия-Тыны мхит аймаы елдеріні рыногына шыару кзделген. Мндаы бір ерекшелік – быр зге мемлекеттерді аумаын кесіп тпейді, яни транзиттік туелділігі жо деген сз.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Карелин Г.С. Путешествие по Каспийскому морю // Записки РГО по общей географии. Т.Х. 1883.; Есаков В.А. География России в ХІХ – начале ХХ вв. – М., 1878. – 177с.

2 Фридман Ц.Л. Эмбинская нефтяная промышленность // - Горное дело. – 1921. – №1-2. – С.25.; Толстоногов Н.А., Богдановский С. Нефтяная промышленность СССР в 1926-1927 гг. – Баку, 1928. – 115с.

3 Толстоногов Н.А. Эмба. Итоги и перспективы работы в Эмбинском нефтеносном районе. – М.-Л., 1931. – 110 с.

4 Большая Эмба. – М., 1937. Т.1. – 56с.

5 тебаев С.. Наша нефтяная // Наша Эмба нефтяная. - Гурьев, 1961. – С.17-24.; Теміралиев К.Е. В.И. Ленин о нашей Эмбе // Наша Эмба нефтяная. - Гурьев, 1961. – С.25-36.; Чуланов Г. Промышленность Казахстана за годы Советской власти. – А-А., 1951. – 101с.; Кейікбаев Н. Промышленность Казахстана в первой пятилетке. – А-А., Казгосиздат, 1951. – 95с.; Лисичкин С.М. Очерки по истории развития отечественной нефтяной промышленности. – М.-Л., Гостоптехиздат, 1954. – 343с., Очерки развития нефтедобывающей промышленности СССР. – М., 1958. – 240с.

6 озыбаев М.. Казахстан – арсенал фронта. – А-А., 1970. – 476с.; Буркаткин П.Р. Западный Казахстан в годы Великой Отечественной войны (1941-1945гг.) Автореф.... к.и.н. – А-А., 1967. – 27с.; Будков А.Д., Будков Л.А. Нефтяная промышленность СССР в годы Великой Отечественной войны. – М., Недра, 1985. – 248с.; Иманлов Е.Н. Перестройка работы нефтяной промышленности Казахстана на военный лад в первые годы ВОВ // Общест. Науки. Темат. Сб. Вып.6. ч.2.– А-А., 1965.-С.77-78.; Теміралиев К.Е. Перестройка партийно-политической и хозяйственной работы в нефтяной промышленности на военный лад // Общест. Науки. Сб. ст. проф.-преп. состава ВУЗов. Вып.1. А-А., 1969. – С.39-50.; Файн Л.Е. Некоторые вопросы развития нефтяной промышленности Казахстана в период ВОВ // Общест. Науки. Сб. ст.аспир. и соис. Вып.7. А-А., 1965.- С.152-165.

7 Шукенбаев Т. Урало-Эмбенский нефтеносный район. – А-А., Казгосиздат, 1960. – 226с.; Сауткин Е.И. Профсоюзы в борьбе за развитие нефтяной промышленности Казахской ССР (1928-1930 гг.). – Уфа, 1960. – 143с.; Нейштадт С. Экономическое развитие Казахской ССР. – А-А., Казгосиздат, 1960. – 364 с.; Кольцов В. Развитие промышленности Казахстана. – А-А., Казгосиздат, 1961. – 284с.; Кетебаев К. Экономика Казахстана за 50 лет. – А-А., 1970. – 48с.; Симаков К. Очерк развития промышленности Казахстана.-А-А., Казахстан, 1970. – 212с.; Шашин Е.Д. Нефтяная промышленность СССР. – М., 1971. – 155с.

8 Темиргалиев К.Е. Борьба за нефть Казахстана (Партийное руководство развитием нефтяной промышленности. 1920-1970 гг.). – А-А., Казахстан, 1982. – 180с.

9 Елеуов Т. Становление и упрочнение Советской власти в Казахстане. – Алма-Ата, 1961. – 116с.; Елагин А.С. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны (1918-1920 гг.). – Алма-Ата, Наука, 1966. – 308с.; Нрпейісов К.Н. Становление Советов в Казахстане. – Алма-Ата, Наука, 1987. – 240с.; Алдамжаров З.А. Победа Великой Октябрьской Социалистической революции в Казахстане (Историография проблемы). – Алма-Ата, Казахстан, 1983. – 176с.

10 Нусупбеков А.Н. Формирование и развитие советского рабочего класса в Казахстане (1917-1940). – Алма-Ата. – 1966. – 171c.; Ныметов.Н. азастан комсомолдарыны республика темір жолдары рылысына атысуы (1926-1941 жж.).-Алматы, 1971.-225 б.; Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917-1970 гг.).-А-А., 1973.-328с.; ожамлов Т. Подготовка нефтяных рабочих кадров в Казахстане.-А-А., Казахстан, 1972.-231с.; Шріпов С. Екі томды шыармалар жинаы.-Алматы, 1982.

11 Щербин Б.Е. Магистральный трубопроводный транспорт на рубеже 80-х годов. – М.:Недра, 1982. – 64с.; Беккулов А.Б. Проблемы развития транспорта Казахстана. Алма-Ата: Казахстан, 1984. – 230с.; Шевченко П.А. Магистраль: очерк о нефтепроводе «Дружба». – Львов: Каменяр, 1987. – 54 с.

12 Асылбеков Ж.М. Промышленные рабочие Казахстана в 1959-1970 гг. (численность и состав). Дис.канд.ист.наук. – Алма-Ата, 1993. – 191 с.; Шайфутдинов М.Е. Формирование национальных кадров рабочего класса Казахстана. 1917-1941 гг. Актуальные вопросы историографии. Автореф. дис. к.и.н. – Алматы, 1995. – 24с.; Есалиева М.У. Рабочие кадры нефтяной промышленности Казахстана (1970-1990гг.). Дис.... к.и.н. – Алматы, 1995. – 158с.; Абдуллаев Н.А. Формирование рабочих кадров промышленности Казахстана в 1950-1975 гг. Дис.д.и.н. – М., 1998. – 450с.; Абдуллаев Н.А., Сагиндиков Е.Н. История промышленности и рабочих кадров Казахстана (1950-1975 гг.) – Москва-Актобе, 2005. – 370с.

13 Карибжанов Е.С. Международный нефтяной бизнес в Казахстане. – Алматы, 1994. – 112с.; Рахметова К.Г. Нефтяная политика Республики Казахстан. – Алматы, КИСИ, 1994. – 22с.; Чердабаев М.Т. Пути формирования и функционирования нефтегазового комплекса в условиях рыночных отношениий (На материалах Республики Казахстан). Дис.к.экон.н. – Алматы, 1995. – 158 с.; Тлеуов Т.Х. Основные тенденции развития энергетики Казахстана в 1971-1985 гг. Дис.к.и.н. – А.; 1990.- 48 с. Белоусов В.В. Проблемы привлечения иностранных инвестиций в нефтяную промышленность Республики Казахстан в 1991-1995 гг. Дис. канд. экон. наук.-М., 1995. – 173с.; Омарова Г.А. Повышение эффективности использования нефтяных ресурсов республики Казахстан и их транспортировки в рыночной системе. Автореф.... к.экон.н. – Алматы. 2001. – 24с.; Омарова Г.А. Нефтяные ресурсы и их транспортировка в рыночный экономике РК. А., 2001. – 61с.

14 Мхтаров.. Развитие Урало-Эмбинского нефтеносного бассейна (1920-1940гг.) Автореф. Дис. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1993. – 22с.; Мхтар.. аза мнайыны тарихы (1940 жылдара дейін). – Алматы: «лке» баспасы. 2006. – 224 б.

15 Мхитов.С. лы Отан соысы арсаы мен соыс жылдарындаы мнай нерксібіні даму тарихы (1938-1945 жж.). Т..к. дисс. – Алматы, 2000. – 128 б.

16 Нурсултанова Л.Н. Нефтегазовая промышленность Казахстана в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.). Алматы, 2010. – 256 с.; Подготовка национальных кадров современного Казахстана // Отан тарихы, 2009. №1 (45). – С. 96-106.

17 Надиров Н.К. Нефть и газ Казахстана. В 2 тт.-Алматы, Гылым, 1995.-Т. 1.-319с.; Атшыбаев А. «Черное золото» казахской земли.-Алматы, Казахстан, 1994.-159с.

18 Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология. – Алматы, 2000. – 480с.; Нрша А.К. Дипломатическая борьба вокруг Каспийской нефти в конце ХХ – начале ХХІ вв. Автореф. дис. к.и.н. – Алматы, 2002. – 30 с.

19 Кобенова Г.И. Зарождение и развитие «Актобемунайгаз»: история, опыт, уроки (1929-2000 гг.) Дисс. к.и.н. – Уральск, 2004. – 170с.; Проблемы и перспективы развития казахстанской нефти в ХХ – начале ХХІ в.в. – Актобе, 2008, 192с.

20 Серікова Л. С. азастан мнайгаз кешендеріні даму тарихы (1985-2000 жж.) (Батыс азастан іріні материалдары негізінде). т..к. дисс. – Орал, 2006. – 149б.

21 Абишев А. Каспий: нефть и политика / Центр внешней политики и анализа. – А., 2002. – 359с.; Гусейнов В.А. Каспийская нефть: экономика и геополитика. М.: ОЛМА-Пресс, 2002. – 380с.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРЫ КРГЕН МААЛАЛАР ТІЗІМІ

1 Орал-Ембі мнайлы ауданында мнай тасымалы бырларыны дамуы (1940-1975 жж.). // «адырбаев оулары-2007»: халыаралы ылыми конференция материалдары. Атбе, 2007. – 338-340 бб.

2 Батыс азастандаы мнай тасымалы бырларыны дамуы (1920-1990 жж.). // М. темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні хабаршысы. Тарих сериясы. – 2007. - №2. – 8-12 бб.

3 Мнайлы ірімізді мнайшылары (1950-1985 жж.). // л-Фараби атындаы АЗУ Хабаршысы. Тарих сериясы.-2007 ж. - №3 (46). – 153-154 бб.

4 «Каспий-Орск» мнай бырыны рылу тарихы. // Атбе МПИ-ны Хабаршысы. - 2007. - №4. – 117-122 бб.

5 азастанны мнайшы – кадрлары (1950-1990 жж.) // «Амолла оулары – 2008» халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. - Атбе, 2008. – 384-387 бб.

6 «Каспий-Орск» мнай быры – екінші бесжылдытаы алып рылыс. // л-Фараби атындаы аза лтты Университеті. АЗУ Хабаршысы. Тарих сериясы. - 2008. - №1 (48). –124-127 бб.

7 «зен – лсары – Куйбышев» мнай быры – мемлекеттік сыйлы иегері. // «Жас алым-2009» ІІІ халыаралы ылыми-практикалы конференцияны материалдары. - Тараз, 2009. - 190-196 бб.

8 Батыс азастандаы мнай бырлары басармаларыны алыптасуы мен даму ерекшеліктері (1930-1990 жж.). // «Академик.И.Стпаевті туанына 110 жыл» толуына арналан халыаралы ылыми-практикалы конференцияны материалдары. - Павлодар, 2009. - 160-166 бб.

9 Политика Советского правительства по подготовке квалифицированных кадров для нефтедобывающей промышленности Казахстана (30-80-е годы ХХ в.). // «Государство и развитие образования в России в ХVІІІ-ХХ в.: Политика, Институты, Личности» атты ХІІІ Бкілресейлік ылыми-теориялы конференцияны материалдары. - Мскеу, РУДН, 2009. - 338-342 бб.

10 ХХ. 60-90 жж. Орал-Ембі аймаыны мнай бырлары жйесіні дамуы. // араанды университетіні хабаршысы. Тарих, философия, ы сериясы. - 2009. №3 (55). - 30-34 бб.

РЕЗЮМЕ

Абденов Айдын Жаксанулы

Становление нефтепроводного транспорта в Западном Казахстане: история и современность (1920-2001 гг.)

Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 - Отечественная история (История Республики Казахстан)

Объектом исследования является нефтедобывающая промышленность в Западном Казахстане в 1920-2001 гг.

Предметом исследования является становление и развитие нефтепроводного транспорта в Западном Казахстане в 1920-2001 гг., особенности его системы управления и влияние на социально-экономическое и политическое развитие страны.

Актуальность темы исследования. Топливно-энергетический комплекс – основа развития всех отраслей экономики. Уровень его развития определяет положение государства в мировом сообществе. Нефтегазовая отрасль промышленности является одной из составляющих частей топливно-энергетического комплекса. ХХІ век, по мнению Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева, – век казахстанской нефти.

На данный момент представляется актуальным изучение истории развития нефтепроводной системы Западного Казахстана, необходимость обращения к данной теме вызвана рядом причин. Во-первых, процесс формирования нефтепроводной системы фоксирует многие проблемы истории Казахстана: политику советского и современного государства на развитие трубопроводной системы, ее конфигурацию и связь с производственными центрами потребления нефтепродуктов страны, а также подготовка первых кадров нефтяников. Во-вторых, раскрывает особенности процесса управления нефтепроводной системы и взаимодействия с властью сегодня, профессионализм служащих на современном этапе. Кроме того, проблема становления и развития нефтепроводной системы в Казахстане не имела системного освещения в казахстанской и зарубежной историографии. Более конкретное и детальное изучение особенности проблем, имеющих место в этой важной отрасли экономики, даст возможность достижению главной стратегической цели – процветанию народа и экономики Казахстана, вступления ее в ряды развитых и передовых стран мира.

Целью исследования является изучение истории становления и развития трубопроводного транспорта в Западном Казахстане 1920-2001 гг. а так же изучении объективных и субъективных факторов, влиявших на развитие, формирования национальных кадров нефтяников и социально-экономического развития региона. Исходя из целей исследования, автором поставлены следующие задачи:

- анализ становления нефтепроводного транспортного управления в Западном Казахстане и его значение;

- изучение форм и методов управления нефтепроводного транспорта в ХХ века в контексте политики Советского правительства и Республики Казахстан;

- выделение этапов научно-технического развития трубопроводного транспорта;

- исследование процесса формирования национальных инженерно-технических кадров нефтяников и форм повышения их квалификации;

- рассмотрение процесса привлечения иностранных инвестиций на экспортные пути Республики Казахстан и определение новых перспективных маршрутов;

- анализ деятельности АО «КазТрансОйл» и его роль развитии страны.

Методологическая основа исследования базируется на принципах историзма, объективности и системности. В диссертации использован комплекс специальных исторических методов, прежде всего – историко-сравнительный, историко-системный и статистический. Методологической основой работы является системный подход, предполагающий рассмотрение фактов в их целостности и развитии.

Научная новизна исследования состоит в следующем:

- работа является первым опытом комплексного изучения процесса становления и развития трубопроводного транспорта в Западном Казахстане в 1920-2001 гг.;

- введены в научный оборот новые документы, извлеченные из архивохранилищ Российской Федерации и Казахстана;

- проведен сравнительный анализ методов управления нефтепроводным транспортом Советского правительства в контексте изменения стратегии политики государства на протяжении ХХ века;

- выделены этапы развития трубопроводного транспорта и его научно-техническое развитие.

- выявлена роль инженеров-нефтяников в развитии нефтепроводного транспорта Казахстана.

Хронологические рамки диссертации обусловлены этапами развития нефтепроводного транспорта в Западном Казахстане. Нижняя граница исследования (1920 г.) связана с началом освоения Урало-Эмбинского нефтяного района и строительства первого нефтепровода Эмба-Саратов. На протяжении 70 лет появились новые направления транспортировки нефти в направлении Южного Урала, Среднего Поволжья. Верхняя граница (2001 г.) позволяет определить новый качественный этап в развитии трубопроводного транспорта в Западном Казахстане, а именно выход в страны дальнего зарубежья (Китай).

Территориальные рамки диссертационного исследования охватывают западный регион республики, включающий Актюбинскую, Атыраускую, Мангыстаускую и Западно-Казахстанскую области, где расположены 90 % нефтеносных районов Казахстана.

Положения, выносимые на защиту:

1 Формирование современной конфигурации нефтепроводной системы Казахстана состоялось в советское время. Его отличие заключалось в том, что управление нефтепроводной системой осуществлялось из центра, и Казахстан являлся одним главных источников углеводородного сырья в развитии нефтетранспортной инфраструктуры Советского Союза.

2 Первый этап становления нефтепроводной системы связан с 1920-ми гг., когда в стране начался топливный кризис, выход из которого можно было осуществить путем освоения Эмбинского нефтеносного района. К середине 1920-х гг. одновременно началось строительство железной дороги и нефтепровода от Саратова к Эмбе, который связал Западный Казахстан с Волго-Уральским регионом.

3 Важным объектом второй пятилетки стало строительство нефтепровода Каспий-Орск (1932-1935 гг.), которое решило проблему транспортировки добываемой нефти и положило начало созданию системы магистральных нефтепроводов Казахстана.

4 Особенность третьего этапа развития нефтепроводной транспортной системы связана с освоением новых месторождений Мангыстауского полуострова в 1960-1980-е гг. и созданием нового нефтепроводного управления (Южное нефтепроводное управление). Для транспортировки нефти в западном регионе были сооружены магистральные нефтепроводы «Озен-Атырау-Самара», «Озен-Жетибай-Актау», «Кенкияк-Орск» и т.д.

5 Подготовка нефтяников осуществлялась посредством курсов и школ, созданных при нефтеразведках (Темирская, Доссорская и Гурьевская школы). Благодаря этому, в предельно сжатые сроки удалось подготовить кадры массовой квалификации для нефтедобывающей промышленности. Первые инженеры-нефтяники прошли обучение в Гурьевском нефтяном техникуме, Бакинском индустриальном институте, Закавказской промышленной академии, Московском нефтяном институте и т.д. В 1960-1970-ые гг. возросло количество местных кадров нефтяников, получивших профессиональное образование в вузах Алматы, Москвы, Свердловска, Саратова, Уфы, Поволжья, Северного Кавказа, Западной Сибири.

6 После обретения независимости Казахстана важным являлся вопрос о создании единого нефтепроводного управления. В 1997 г. было создано АО «КазТрансОйл», занимающееся непосредственно организацией транспортировки казахстанской нефти. Особое место в деятельности этой организации отводится строительству экспортных и внутренных трубопроводов, в частности, нефтепровода Западный Казахстан – Китай, от Западного Казахстана до Кумколя через Кенкияк, и реконструкции нефтепровода Атырау - Самара.

Научно-практическая значимость работы состоит в том, что опыт прошлого определяет стратегию развития современной нефтяной и энергетической стратегии Казахстана. Материалы диссертации могут быть использованы в практике развития нефтегазовой промышленности и совершенствовании управления, при чтении лекционных курсов по экономической истории Казахстана, исторической географии, а также в спецкурсах по истории энергетики, истории экономической политики РК.

Структура диссертационной работы состоит из обозначений и сокращений, введения, двух разделов, заключения, списка использованных источников и приложений.

SUMMARY

Abdenov Aidyn Zhaksanuly

Formation of oil pipe-line transport in Western Kazakhstan:

History and the Present (1920-2001)

The dissertation on competition of Scientific Degree of Candidate

of Historical Sciences on a specialty 07.00.02 – Native History

(History of the Republic of Kazakhstan)

The object of the research is petroleum industry in Western Kazakhstan in 1920-2001.

The subject of the research is formation and development of oil pipe-line transport in Western Kazakhstan in 1920-2001, peculiarities of its control system and influence on social-economical and political development of the country.

Actuality of the research. Fuel and energy complex is the basis of development for all economics branches. Its level of development defines state position in the world community. Oil and gas industry is one of the component parts of fuel and energy complex. The 21st century, on Kazakhstan Republic President’s opinion N.A. Nazarbaev, is a century of Kazakhstan oil.

At the moment study of development history of the oil pipe-line system of Western Kazakhstan occurs to be actual, necessity of addressing to this theme is caused with a set of the reasons. Firstly, formation of the oil pipe-line system influences on many problems of Kazakhstan: policy of a Soviet and modern state on development of a pipe-line system, its configuration and connection with the production centers on country oil consumption, and also training of the first staff of oil industry workers. Secondly, it reveals the peculiarities in the process of the oil pipe-line system control and interaction with the authorities today, employees’ proficiency at the modern stage. Moreover, the problem of formation and development of the oil pipe-line system in Kazakhstan did not have a system light in Kazakhstan and foreign historiography. More concrete and detailed study on peculiarities of the problems, having their place in this important economics branch, will give an opportunity to achieve the main strategical aim – prosperity of the nation and economics of Kazakhstan, joining the rows of the developed and advanced world countries.

The aim of the research is to study formation and development history of pipe-line transport in Western Kazakhstan in 1920-2001, and also to study objective and subjective factors influencing on development, formation of national staff for oil industry workers and on social-economical development of the region. Based on the research aims the author has placed the following tasks:

- to analyze formation of oil pipe-line transport control in Western Kazakhstan and its meaning;

- to study forms and methods of the oil pipe-line transport control in the 20th century in the context of the policy of the Soviet government and the Republic of Kazakhstan;

- to single out the stages of scientific-technical development of the pipe-line transport;

- to research the formation process of the national engineer-technical staff of oil industry workers and the forms of their qualification raising;