Автореферат диссертации

Тркістан лтты элитасыны алыптасуы мен ызметіні тарихы (1900-1924 жж.)

ОЖ 958 4(584 5) : 947. Д83
олжазба ында

Трсн Хазретлі Маханлы

Тркістан лтты элитасыны алыптасуы мен ызметіні тарихы (1900-1924 жж.)




07.00.02 – Отан тарихы
(азастан Республикасыны тарихы)




Тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ









азастан Республикасы
Алматы, 2007

Жмыс Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты мен.А. Ясауи атындаы Халыаралы аза-трік университетіні азастан тарихы кафедрасында орындалды.


ылыми кеесші:
Р А академигі, тарих ылымдарыны докторы,
профессор К.Н. Нрпейіс

Ресми оппоненттер:
Р А академигі, тарих ылымдарыны докторы,
профессор Асылбеков М.А.

тарих ылымдарыны докторы,
профессор бжанов Х.

тарих ылымдарыны докторы,
профессор Озанбай.

Жетекші йым:
Р БМ ылым комитетіні
Р.Б. Слейменов атындаы Шыыстану институты


Диссертация 2007 жылы ”____ “ _______________ саат ______ Р БМ ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29) тарих ылымдарыны докторы (кандидаты) ылыми дрежесін беру жніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялы кеес мжілісінде оралады.


Диссертациялы жмыспен Р БМ ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады.

Автореферат 2007 жылы “___ ” ______________таратылды.


Диссертациялы кеесті алым хатшысы,
тарих ылымдарыны кандидаты.С. Алдажманов

КІРІСПЕ
Таырыпты зектілігі. азастанны туелсіз дамуы уаыт ткен сайын арын алып, лтты, жалпыадамзатты жне демократиялы ндылытар мен станымдар негізінде биік мраттара баыт тзеп келеді. Елімізде леуметтік-экономикалы, саяси-ыты реформаларды іске асырылуы мдени-рухани мірімізге жаа сипат, ты мазмн берді. Сондай тбірлі згерістер тарих ылымыны леуметтік ызметіне де ыпал жасады. Осыан байланысты Нрслтан Назарбаев “Тарих дегеніміз ткенні ана сабаы емес, ол едуір дрежеде болашаты да крінісі,” “аза тарихы фактілерді лі оймасы емес, бл зі орасан зор дйектеуші жне длелдеуші кш” [1] деп атап крсеткен болатын. Бл тжырым елімізді алдында тран оамды сананы жаару дерісіндегі тарих ылымыны кешенді міндеттерін айындайды.
Туелсіздік жылдары отанды тарих ылымыны мазмны тоталитарлы жйені идеологиялы ыпалынан арылуымен бірге туелсіздік идеологиясыны дістемелік негізінде тарихи дамуды аиат болмысын алпына келтіру баытында тбірлі жмыстар атарылды. Дегенмен, мемлекеттік маыз алан осы баытта лі де тере ылыми талдау жасап, концептуалды трыда айта арауа тиісті мселелер мен таырыптар жеткілікті.

Отанды тарихты мазмнын байытып, осы кезге дейін алыптасан тарихи таным жйесін айта арауда дстрлі тоталитарлы жйені дістемелік негіздерінен бас тарта отырып, оны алмастыратын ты негіздер батыл трыда іздестіріліп, зерттеу барысында олданыса енгізіліп келеді. оам дамуыны задылытарын айындап, тарихи дерістерге баа беруде элита теориясы тымды тсіл ретінде шетелдік оамды ылымдарда стті олданыс табуда. Тапты аидалара балама позиция станатын бл концепция зірге отанды тарих ылымында іргелі зерттеу жмыстарына негіз бола ойан жо.
Отан тарихыны е крделі де тйінді нысаны болан Тркістан тарихы, сіресе оны лтты-мемлекеттік мжелеуге дейінгі кезеі белгілі дегейде зерттелгенімен бл таырып концептуалды трыда тере арастыруды ажет етеді. йткені ылыми зерттеу баыттары алдыы атара шыарып отыран крделі тарихи дерістерді себеп, салдарлы байланыстарын, орта задылытары мен ерекшеліктерін айындау ылыми зерттеу жмыстарында ты дістемелік тсілдерді олданып, жаа баыттарды игеруді ажет етеді. Осындай ерекшеліктерге байланысты таырыпты мынадай зектілігі айындалады:
- біріншіден, патшалы Ресейді азастанны отстігі мен Орта Азияны отарлауы нтижесінде рылан кімшілік-мемлекеттік бірлік ретінде Тркістан генерал-губернаторлыы мен кеестік негіздегі Тркістан автономиялы республикасыны тарихы отанды тарихты ажырамас рамды блігі ретінде немі назар аударуды ажет етеді. Тарихи жадайлармен Тркістана осылан аза елі мен жеріні лтты мемлекеттілігімізді алыптастырудаы маызы те зор. Жарты асыр кімшілік-территориялы ошаулы жадайында бл лкеде патшалы, кеестік биліктер отарлы тртіпке тн озбырлыпен еркін ой-сананы баулап, лтты рухани болмысты деформациялау саясатын жргізді. Бл саясат, сіресе, лкеде мемлекеттік билік рылымдарыны алыптасуы мен лтты элита жйесіні орныуындаы кереарлытардан айын байалды.
Осыан байланысты лкеде лыдержавалы шовинизмге арсы ке ріс алан тркілік бірлік идеясы мен кеестік тртіпті лтты-территориялы межелеу арылы лт республикаларын ру саясаты да туелсіздік идеологиясы талаптарына сай дстрлі тжырымдарды ыпалынан арылып азіргі заманы дістемелік трыда айта баалауды ажет етеді.

- екіншіден, ХХ асыр басындаы дниежзілік лт-азатты озалысты Ресей отарындаы айматы кріністері трінде пайда болып, даму барысында дербес саяси былыстара айналан Тркістан лт-азатты озалысы мен Алаш озалыстары да азіргі кезде тарихи ойды ызыушылыын оятып отыр. азастан мен Орта Азия республикалары туелсіздігіні бастауында тран бл озалыстарды бірін-бірі толытыратын бірттас орта ндылытарымен жне бірін-бірі айталамайтын ерекшеліктерімен дара былыстар ретінде арастыру ажеттілігі айын сезіліп отыр. Бл мселеге элита теориясы трысынан назар аударылар болса онда тарихи танымны игілігіне айналатын соны нтижелерге ол жеткен болар еді. йткені, бл озалыстарды идеялы сабатастыы мен бадарламалы масаттарыны сйкестігі йлестіруші факторларыны ортатыымен бірге оларды басарушы элита кілдеріні де саяси кзарасы мен рухани-мдени станымдарыны ортатыынан туындап жатты. Бндай саяси, мдени-рухани орта станымдарды негізділігі азіргі бауырлас мемлекеттер арасындаы интеграциялы ыпалдастыты одан рі рбітуге жаа тыныс береді. - таырып зектілігіні шінші ыры – азіргі заманы тарихи таным тсілдеріні бірі ретінде элита теориясы концепциясын олдану ммкіндігінен туындайды. Елімізді тарихи Ресей мен Кеес Одаы рамындаы даму факторларыны жйесінде саяси басару факторы маызды орын алып келді. Бл жадай мемлекеттік басаруды субъектісі болан саяси элитаны рлін арттыра тседі. Тркістан лкесінде іске асырылан кез-келген модернизация осындай себептермен “жоарыдан тменге“ арай баытталаны белгілі. Тоталитарлы билік оамды дамуды эволюциялы ыраына арсы жргізген саясаты тере леуметтік, саяси кйзелістерге рындырандытан да осыны бріне тікелей жауапты билік басындаы басарушы элитаны оамды былыса айналан болмысын тану ажет-а. Осы міндетті шешуде жаа дістемелік тсілді маызы арта тседі деп есептейміз.

азіргі леуметтік-экономикалы айта рулар мен брыны кезедегі элитаайналымы лгісіні тбірінен згергеніне арамастан саяси элита брынысынша еліміздегі саяси дерісті маызды факторы болып отыр. Соы кездегі саяси, леуметтік талдаулар крсетіп отырандай елімізде алыптасан мемлекеттік билік рылымдарында саяси элита зіні ролін ныайтып келеді. Бл дерісті алдаы уаытта да жаласа тсетін тенденциясы байалуда. Дстрлі оамдаы леуметтік институттарды билік рылымдарын алыптастыруда станан ндылы бадарлары азіргі кезде де маызын жойан жо [2]. Демек оамды мірде саяси элита ыпалыны артуы азастанда элитаалыптастырушы дерістерді генезисін тарихи деректік материалдар негізінде концептуалды трыда зерттеуді маыздылыы таырыпты барынша зекті екендігі танытады.

Бл себептерге осымша айтармыз, ХХ асырды алашы ширегінде Тркістанны оамды-саяси тарихын ылыми ойды тезінен ткізіп, туелсіздік идеологиясы талаптарына сай айта арау отанды тарихнамадаы олылытарды орнын толтырады деп есептейміз.
Таырыпты зерттелу дегейі. аза оамындаы саяси-леуметтік былыстар элита теориясы трысында осы кезге дейін жеке таырып ретінде зерттелген жо. Ал азастан тарихында жан-жаты ылыми негізделген дістемелік тсіл ретінде бл аталан лгіні олданылмаандыы белгілі. ХХ. басындаы Тркістан лт-азатты озалысыны тарихнамасы аса оматы, соны ішінде лтты элитаны алыптасуы мен ызметіне атысты зерттеулер сипаты, мазмны жаынан те крделі болды. Таырып тарихнамасыны крделі сипат алуыны бірнеше себебі бар.

Біріншіден, Тркістан лт-азатты озалысы зіні бадарламалы масаттары, ызмет аясы, леуметтік-саяси негізі, тіпті йымды рылымы бойынша лемде тедесі жо айталанбас ерекшеліктері мол тарихи былыс болатын. Сондытан ол былыс айматы ошаулауа кнбейтін, лемдік лт-азатты озалыспен саяси-идеялы трыда сабатасып жатты. Міне, осы крделі сипат жргізілген зерттеу жмыстарыны барынша ралуандыына негіз болды.
Таырыпты зерттелуіне крделі сипат берген екінші себеп – оамды-саяси кзарастар жйесіні згермелігінен туындайды. Кеестік оам тарихнамасы бірттас жйе ретінде арастырыланымен оны зі оамды-саяси ндылы бадарламаларыны згеруіне байланысты ттас кезедерге жіктелсе, сол кезедер концептуалды трыда жекелеген аымдара таралып кетеді. Демек, р кезені, р аымны таырыпа атысты зерттеулеріні деректік, дістемелік негізі ртрлі боландытан оларды арасында бір-біріне арама-арсы баалар да кездеседі. Бндай жадайда мселені кешенді трде арастырып, тарихи трыда салыстыра баалау ажеттігі туады.

Таырыпты зерттелуіндегі е тйінді деп есептеген шінші себеп - зерттеу жмыстарында олданылан теориялы-дістемелік тсілдерді сипатымен айындалады. Таырып тарихнамасыны оматы блігін раан кеестік тарихнамада маркстік тапты-формациялы дістеме тарихи танымыны негізі болан еді. Бл кезедегі оамды ылымдарда ылыми зерттеуді элита теориясына орын болмады. Оны есесіне лемдік ылыми ойда бл таным тсілі оамды-саяси былыстар мен тарихи оиалара талдау жасап, ылыми баа беруде батыл олданып келеді. Ал идеологияланан кеестік тарихнама оан “буржуазиялы оамны” кезекті стсіз тжірибесі деген баа беріп ойды. Содан да кеестік тарихнамадаы элитаа атысты ой-пікірлерді ауымды зерттеулерді арасынан біртіндеп іздеуге жне сас мнді тжырымдар мен концепцияларды элитологиялы аидалара сай талдап, таырыпа арай “брып келуге” тура келеді. Демек, осы кезге дейін ола алан таырып концептуалды трыда дербес зерттеле оймаандытан да ала ойан міндеттерді шешу ылыми зерттеуді барынша мият жргізуді ажет етеді.
Таырыпты жаа тарихи таным тсілімен игерілуі жоарыда айындалан себептерді негізге алып, арнайы тарихнамалы талдау жасау міндетін ала тартады. Осы кезге дейін элита таырыбыны отанды тарихта жеткілікті дрежеде арастырылмауы таырыпты зерттелу дегейін айындауды кешенді трде жаа кзараспен жргізуге итермелейді. Содан да зерттеу жмысыны мазмнында бл мселе арнайы арастырылды.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Диссертациялы зерттеу жмысы ХХ асырды алашы ширегіндегі Тркістан лт-азатты озалысы тарихындаы лтты элитаны алыптасуы мен ызметін жаа теориялы-дістемелік концепция негізінде арастыруды масат етіп ояды. Осы масата ол жеткізу шін мынадай міндеттер белгіленеді:

-элита теориясына атысты лемдік аыл-ойды тарихнамалы трыда талдау жне жйелік тсілмен зерттеу;

-“элита” категориясын тарихи-дістемелік танымны нысаны ретінде негіздеу;

-Тркістан оамындаы элитаалыптастырушы факторларды айындау жне жіктеу;

-дстрлі, лтты элита мен партиялы-мемлекеттік номенклатураны алыптасу дерісіне талдау жасау;

-кеестік реформаларды іске асырудаы лтты элитаны ызметіне баа беру;

-лтты элитаны жеке рамы мен оларды арасындаы саяси аымдарды айындау;

-Тркістан лт-азатты озалысындаы лтты элитаны басшылы ызметін талдау;

-кеес кіметіні жергілікті лт кілдерін саяси, мемлекеттік рылымдар басшылыына тартудаы топты, леуметтік шектеу тетіктеріні сырын ашу;

-Тркістандаы Алаш озалысы Отстік анатыны ызметі туралы тжырымды одан рі тередету.

Диссертацияны ылыми жаалыы. Отанды тарихта теориялы-дістемелік трыда Тркістан лт-азатты озалысыны тарихы алаш рет элита теориясыны дістемелік негіздері бойынша арастырылды. Осы кезге дейін таырыпты бл аспектісі отанды жне шетелдік тарихшылар тарапынан ола алынбаан болатын. Осыан байланысты зерттеу жмысыны мынадай маызы мен жаалытарын атап крсетеміз:

-алаш рет шет елдік жне отанды элита теориясына атысты зерттеу жмыстарына жйелі трде тарихнамалы талдау жасалып, алыптасан ой-пікірлерді мектептері мен аымдары арастырылды;

-отанды тарихта тарихи таным тсілі ретінде ылыми-зерттеу жмыстарында элита теориясыны дістемелік ммкіндіктерін олдануды алышарттары айынды;

-наты тарихи жадайда элитаалыптастырушы саяси, леуметтік, рухани жне этникалы факторларды зара байланысы жйеленді;

-Тркістанны тарихи оамды-мемлекеттік жйелеріндегі элита айналымыны саяси, леуметтік тетіктері жіктеліп, оларды орта белгілері мен ерекшеліктері ажыратылды:

-Тркістан жадайында орныан кеестік оамны тоталитарлы жйесіні билеуші тобына айналан партиялы-мемлекеттік номенклатураны алыптасуы мен ызметіне талдау жасалды;

-лтты элитаны жоары жне орта буын кілдері жеке рамыны сипатты ерекшеліктері айындалып, олар лтты мддеге атысты рекеттеріне арай топтастырылды жне оларды саяси кзарастары мен оамды станымдары бір ізге тсірілді;

-оамды-мемлекеттік билік институттарыны оамды модернизациялау саясатына атысты лтты элитаны станан позициясы мен ыпал етуші ызметіне баа берілді;

-Тркістан лт-азатты озалысыны негізгі кезедеріндегі лтты элитаны басшылы ызметтеріне жне лтты кштерді арасындаы саяси аымдара талдау жасалды;

-партиялы-мемлекеттік номенклатураны элитаайналымыны тетігі ретінде олданан жоарылату тсіліні тапты сипаты мен саяси мазмны жан-жаты сараланды;

-Тркістан лтты элитасы ызметі арылы Алаш озалысыны Отстік анаты жасырын жадайда 1924 жыла дейін ызмет жасаандыы жнінде концепция негізделді.

Таырыпты хронологиялы шебері. Тркістан лтты элитасыны алыптасуы мен ызметіні тарихы таырыбыны хронологиялы кезеіні бастауы 1900 жыл болып белгіленді. лкеде отарлы билік толы орнап, оны мемлекеттік билік рылымдары оамды, саяси, экономикалы модернизациялау міндеттерін іске асыруа шыл кірісуі лтты саяси элитаны алыптасуы мен ызметін осы кезден бастауа негіз болады. Тркістан лт-азатты озалысында арулы крестен бас тартан лтты элита саясат сахнасына саяси крес идеяларын алып шыты. Ал Орта Азиядаы лтты-территориялы межелеу кімшілік, саяси бірлік ретінде Тркістан ымын тарих ойнауына жіберді. Ендігі жерде лтты элита ызметі жеке лтты мемлекеттер аясында арастырылатын боландытан таырыпты зерттеу кезеі 1924 жылмен шектелді.

Диссертацияны практикалы ндылыы ретінде элита теориясыны дістемелік аидаларын басшылыа алып, бай деректік материалдар негізінде жасалан негізі тжырымдар мен орытындыларды, алынан нтижелерді ылыми ебектер, оулытар мен оу-дістемелік ралдар дайындауа, сол сияты леуметтік-гуманитарлы баыттаы болаша доктор, магистр, бакалавр мамандары шін отан тарихыны теориялы жне дістемелік мселелеріне байланысты арнайы курстар дайындауда олданылатындыын айтуа болады. Сол сияты зерттеу жмысында алыптасан дістемелік тсілдер лтты элита кілдеріні оамды-саяси ызметін жан-жаты зерттеп, тарихи таным нысанына айналдыруа ммкіндік береді.

Диссертациялы жмысты деректік негізі. Отанды тарихнамада элитаа атысты арнайы зерттеу ебектерді болмауы жне туелсіздік жадайындаы тарихи таным аидалары мен станымдарды згеруі таырыпты деректік негіздерін срыптауды біршама крделі сипатын айындайды. Осыан байланысты зерттеу жмысыны деректемелік негіздері бірнеше баыта топтастырылды. Атап айтанда:

- патша кіметіні Тркістан лкесі мен Далалы облыстара атысты реттеуші занамалы жаттары;

- кеес кіметі мен кіметіні, Коммунистік партия мен баса да йымдарды Тркістан Республикасы мен ырыз (аза) автономиялы Республикасына атысты шешімдері мен аулы-арарлары;

- Тркістан лкесі мен аза облыстарында жары крген мерзімдік басылымдар;

- таырыпты хронологиялы ауымы шегіндегі оамды-саяси, тарихи оиаларды айатайтын трлі кезедерді міндетін аралаан жатты деректерді жинатары;

- лтты элита кілдеріні жары крген мемуарлы туындылары мен шыармаларыны жинатары.

Деректік негіз ретінде архив материалдары кеінен пайдаланылды. Атап айтанда Ресей мемлекеттік азіргі заманы саяси тарих архивіні (РГАСПИ) В.И. Ленин оры (.2), Халы Комиссарлар Кеесі жне Ебек пен ораныс Кеесіні траасы В.И. Ленинні хатшылыы (.5), РК(б)П ОК Саяси Бюросы (.17), РК(б)П ОК Туркбюросы (1920-1921) (.61), БК(б)П ОК Ортаазиялы бюросы (.62), БОАК пен РКФСР ХКК Трккомиссиясы (.79), БОАК пен РКФСР ХКК Тркістан істері жніндегі комиссия (.122), П.А. Кобозев (.133) орлары, азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік архивыны (РОМА) Жетісу облысты басармасы (.44), Уаытша кіметті Жетісу облысты комиссариаты (.Р-13), Верный, улиеата, азалы, Тркістан, Шымкент уездік басармалары (. 41, 140, 267, 119, 124) орларында жинаталан деректік материалдар амтылды. Ал азастан Республикасы Президентіні архивындаы (РПА) Халы Комиссарлар Кеесі (.14), ырыз лкелік партия комитеті (.139), аза лкелік партия комитеті (.141) жне Саяси айраткерлерді естеліктері (.811) орларында лтты элита кілдеріні 1924 жылдан кейінгі ызметтеріне атысты мол жатты деректер талдау нысанына айналды.
Сол сияты зерттеу масатына сай азастан Республикасы лтты ауіпсіздік Комитетіні жне ызылорда облысты лтты ауіпсіздік Басармасы архивтеріні орларындаы жекелеген тлалара атысты істерді деректері пайдаланылды.

Зерттеу таырыбыны негізгі нысаны боландытан басты дереккзі ретінде збекстан Республикасы Орталы Мемлекеттік архивыны Тркістан генерал-губернаторыны кесесі (.1), Сырдария облысты басармасы (.И-17), Сырдария облысты соты (.И-127), Тркістан Республикасы ОАК (.17), Тркістан Республикасы Халы Комиссарлар Кеесі (.25), Тркістан Республикасы Аарту Халы Комиссариаты (.34), Тркістан Республикасы лт істері жніндегі Халы Комиссариаты (.36), Тркістан Республикасы Ксіподатарды Орталы Кеесі (.735) орларыны, сонымен бірге збекстан Республикасы Президентіні архивындаы ТКП Ферана обкомы (.25), ТКП Сырдария обкомы (.56), ТКП Орталы Комитеті (.60), ТКП Самаранд обкомы (.68) орларыны материалдары дереккз ретінде олданылды.
Аталан архивтерден арастырылан жаттар мен деректік материалдар автора зерттеу барысында патша кіметі мен кеес кіметіні жне РК(б)П Орталы Комитетіні, оны Тркістандаы кілетті органдары Трккомиссия, Тркбюро, Ортаазиялы бюроны, жергілікті партия, кеес органдарыны лтты кадрларды билік рылымдарына тартудаы ызметін талдап, оан ылыми баа беруге ммкіндік жасады.

ХХ. алашы ширегінде жары крген аза тілді “аза” (Орынбор), “Сарыара” (Семей), “Бірлік туы”, “Сана”, “А жол”, “Шолпан” (Ташкент), збек тіліндегі “Ул Туркистон”, “Кенгаш”, “Хуршит”, “Наджот”, “Турон”, “Тарракий”, “Ойна” (“Айна” –Х.Т.) басылымдарында лтты элита кілдеріні оамды-саяси, леуметтік экономикалы мселелерді ктерген нды маалалар жары крді. лтты идеяны, туелсіздік идеологиясыны алыптасу эволюциясын анытап, элита ызметіне баа беруде бл деректемелік негізді маызы ерекше. Сол сияты осы кезде Тркістанда шыып тран “Туркестанские ведомости”, “Туркестанский курьер”, “Туркестанское сельское хозяйство”, “Туркестанский вестник”, “Известия” (Тркатком мен ТКП ОК органы) басылымдарында лкедегі оамды-саяси дерісті мазмнын айындайтын нды деректер жарияланды.

Кеес кіметі мен Коммунистік партияны Тркістандаы ызметін бейнелейтін орасан зор клемдегі саяси жаттарды бл кнде деректік ндылы ретінде арастыруды маызы лкен. Сол сияты партия, кеес айраткерлеріні ебектері де таырып мазмнын ашуда маызды дереккз болма.
Осы аталан материалдарды талдау барысында, сіресе, ресми жаттарда кеестік саяси жйе мен оны басару рылымдарыны, партиялы- мемлекеттік номенклатураны алыптасуы мен ызметін идеологиялы трыда біржаты баалау аымы стем боландыы бірден кзге рады. Ол жаттарда кеестік басарушы тапты алыптасуындаы олылытар мен кемшіліктер млдем аталмайды. Сондытан да бл жаттарды сыни кзараспен талдап, оны мазмнын баса жаттарды дйегімен салыстыра, саралай пайдалануа тура келді.

Таырыпты нды дереккзі атарында Тркістан лтты элитасы шоырындаы М. Тынышпаев, С. Лапин, М. Бехбуди, Мнауар ари, М. Шоай, Н. Трелов, Т. Рыслов, С. Асфендияров, Ф. Хожаев, С. ожанов, З. У. Тоан жне т.б. айраткерлерді маалалары мен ебектері, естелік жазбалары пайдаланылды. Сонымен бірге Тркістандаы саяси озалыспен тыыз байланыста болан Алаш айраткерлері. Бкейханов, А. Байтрсынов, М. Дулатов,. Кемегеров, Ж. Досмхамедов, Х. Досмхамедов, М. Жмабаев, Ж. Аймауытов, М. уезовтерді шыармашылы мраларында таырып мазмнын айшытайтын деректер кптеп кездеседі.

Аса елеулі деректік база ретінде отанды жне шетелдік архивтерді брын ол жетпейтін орлардаы жаттарды жарияланымы болды. Осыан байланысты азастан Республикасы Президентіні архивы дайындаан жинатар жне Алаш озалысына атысты жаттарды жинатарымен бірге Москваны «РОСПЭН» баспасынан жары крген жинатар дереккз ретінде кеінен олданылды.
Зерттеуді теориялы жне дістемелік негізі. Таырыпты теориялы- дістемелік негіздемесі диссертацияда арнайы арастырылды. Зерттеу барысында талдау жне жинатау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы, жйелік – рылымды, теориялы таным, модельдеу мен типтендіру сияты жалпы ылыми, философиялы, леуметтанушылы, тарихи зерттеу тсілдері олданылды. Оны стіне саяси тарихты зерттеу ылымнан ткен кнні тарихи-саяси жне леуметтік-мдени дйектерінен ой орытанда барынша шынайы болуды, саяси–идеологиялы феномендерді кптрлі жне арама-айшылыты жадайын ескеруді талап ететін боландытан тарихи тсілдерді олдана отырып, лтты элита ызметін баалауда зерттеу нысанасыны кпнсалыы, оларды зара байланысы мен ішкі туелділігі сияты ерекшеліктер ескерілді. «Тарихты айта жазып шыу» аидасы емес, дстрлі тарихи танымдаы білімдерді толытыратын, теріске шыаратын немесе уаттайтын ты деректер мен тжырымдар сыну аидасы басшылыа алынды.

лтты элитаны алыптасуы мен ызметі туралы теориялы танымымыз бен станымдарымызды алыптасуына идеялы жне дістемелік трыда елеулі ыпал жасаан жне іргелі теориялы ебектері басшылыа алынан авторлар атарында С. Зиманов, Р.Б. Слейменов, М. озыбаев, К. Нрпейіс, М. ойгелдиев, Х. бжанов, Т. Омарбековтерді атаймыз.
орауа сынылатын тжырымдар:

-аза мемлекеттігі рылымыны тарихи мселелеріне теориялы талдау жасауды элитологиялы концепциясы оамды дамудаы саяси-леуметтік факторлар мен этникалы рухани дерістерді зара ыпалынан туындайтын ерекшелікті ескеруді ажет етеді;

-лт-азатты кресі е басты элитаалыптастырушы фактор боландытан осы рухта алыптасан лтты элита рамы мемлекеттік басаруда арымдылы таныта алмады; оны бір айаы - Кеес Одаы рамындаы лтты мемлекеттік рылымды айындауда лтты элита кілдеріні оамды модернизациялауды орнына полиэтникалы негізде Трік Кеестік Автономиялы Республикасын ру туралы жасаан саяси рекеттері тарихи дамуды талаптарына жауап бере алмады; осы мселеге байланысты Трккомиссияны рекеті біржаты шовинистік сипатта тсіндіріліп келді;

-Тркістан лт-азатты озалысыны озаушы кші ретінде кеестік тарихнамада европалы саяси партияларды, европалы лгідегі элитаны ызметіне басымды берілсе соы жылдардаы тарихнама керісінше ждитшілік, мсылманды, тркілік негіздегі оамды йымдар мен партияларды, лтты элитаны ызметін жоары ояды, содан да зіні леуметтік, саяси жне лтты негіздері барынша ртекті, орта масата жмылдыратын траты йлестіруші факторлары да сан-алуан болып келетін крделі былыса сол дерістерді йымдастырушысы болан элита ызметі арылы баа беру барынша объективті нтижелерге ол жеткізеді;

-мемлекеттік билік рылымдарыны алыптасуы мен билеуші топты ызметін зерттегенде тапты-формациялы теория мен элита теориясы бір-біріне бара-барлыына арамастан, оларды бірден-бір отайлы тсіл деп абылдауа болмайды, йткені арастырылатын мселені мні оларды арасындаы бірін-бірі теріске шыаратын теориялы алышарта атысты емес, барлы тйін - леуметтік аиатты тануды тарихи лшеміні згеруінде;
-элита теориясы ылыми таным тсілдеріні жиыны атарында азіргі заманы саясаттану, леуметтану ылымдары мен арнайы ылымдарды арасындаы іргелі теориялы-дістемелік тсілге айналып отыр. Тарихи таным мселесі ретінде элита концепциясы дістемелік алышарттарыны бастауы оамны траты билік рылымдарыны аидалары мен басару институттары ызметіні ттастыын амтамасыз ететін жеке тланы феноменінен туындайды;
-азіргі кезде “элита“ категориясыны танымды ммкіндіктері тоталитарлы оамны тарихи дамуына салыстырмалы талдау жасауда сыннан ткен тсіл ретінде олданылуда;

-дстрлі аза оамы мен азіргі азастанды оамны билік рылымы мен басару институттары ызметіні арасында рухани сабатасты саталанымен, оларды мазмнды, трлік, рылымды ерекшеліктері те елеулі. оамды даму барысында бндай ерекшеліктерді алыптасуына зге факторлармен бірге лтты элита ызметіні ыпалы да айтарлытай болды, сол сияты лтты элитаны табиаты да осы оамды дамуа тікелей байланысты еді;

-элита категориясы билікке ол жеткізген билеуші топ трінде оамдаы траты леуметтік-саяси ауымдастыты танытатын болса Тркістан жадайында лтты элита ымына лкеде билік жргізген патшалы, тоталитарлы элитаа балама позиция станып тркілік, мсылманды, этникалы негізде топтасып, саяси мдделерді ораан жергілікті лтты билікке араласан, оан ыпал жасаан жоары тобы енгізілді. азастанны жаа тарихынан бастап аза оамында лтты ркениетке аралас элементтер ене бастады да азіргі ымдаы “азастанды ркениет” алыптасты. Тарихи дамуды осы слбасы азіргі заманы элита ымына да тн: азіргі кезде лтты элита ымын аза лты ран мемлекетке топтасан ауымдастыты жоары тобын білдіретін “азастанды элита” ымына балама ретінде олданамыз.
Зерттеуді сарапталып, сыннан туі. Диссертация Р БМ ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде жне.А. Ясауи атындаы ХТУ азастан тарихы кафедрасында талыланып, орауа сынылды. Диссертацияны негізгі тжырымдары халыаралы жне республикалы ылыми-практикалы конференцияларда баяндалды. Сонымен бірге диссертация мазмны бойынша.А. Ясауи атындаы ХТУ тарих факультетінде бакалаврлар мен магистрлерге арналан «Тркістан лтты элитасы жне лт-азатты озалыс» атты арнайы курстан дріс оылды. Зерттеу таырыбында «Тркістан лт-азатты озалысы жне Тркістан Мхтарияты» атты монография жары крді жне республикалы ылыми басылымдарда 30-дан астам маала жарияланды.

Диссертацияны рылымы. ылыми жмысты рылымы кіріспеден, бес тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен жне осымшадан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Зерттеу баытын тадау ХХ. алашы ширегінде Тркістан лт-азатты озалысына элита теориясы трысында тарихи талдау жасауа негізделді.
Кіріспеде тадалан таырыпты зектілігі негізделіп, мселені зерттелу дегейі сипатталды жне зерттеуді масаты мен міндеттері белгіленіп, диссертациялы зерттеуді хронологиялы шегі, дістемелік негізі мен деректік базасы айындалды, орауа сынылатын орытындылар тжырымдалып, зерттеу нтижелеріні сыннан туі мен олданбалы маызы жне диссертацияны рылымы мазмндалды.

“Элита концепциясыны алыптасуы, тарихнамасы жне теориялы дістемелік негіздері” деп аталан бірінші тарауда отанды жне шетелдік зерттеулерде негізделген элита теориясыны ылыми мектептері, баыттары талданып, таырып бойынша жйелі тарихнамалы шолу жасалды жне мселені теориялы-дістемелік негіздері арастырылды.
оам мен мемлекеттік билік рылымыны араатынасы ежелгі дуірден ойшылдар мен саясаткерлерді ызытыран мселеге айналды. Кунфуцзы, Платон Афинский, Аристотель ебектерінде ділеттілік аидасымен рылан жетілген оамны лгісі жасалды.

Саяси элита мселесінде Н. Макиавелли (1469-1527 жж.) ттастай ылыми кзарастар жйесін негіздеп, арыстанны табандылыы мен тлкіні айлакерлігін йлестіре алатын билеушіні бейнесін жасап, билік шыына з ажыр-айратыны арасында, тадырды сттілігімен, отандастарыны олдауымен немесе ылмыс жасау сияты ш тсілмен жетуге болады деп есептеді. Элита мен оамны ара-атынасы туралы идеялар Томмас Гоббсты, Ж. Боденні, Вольтерді кзарастарында одан рі дамытылды.
Г.В.Ф. Гегель лемдік тарихты лемдік рухты ызметімен, оны парасатты жне оам шін аса ажетті еркімен байланыстырып, тарихтаы лы адамны рлін баалауа атысты элита теориясын жаа дегейге ктерді.
Мемлекетті кштеу ралын зады негізде олданып, адамдарды адамдара билік жасауыны атынасы ретінде арастыран М. Веберді билікті зады деп тануды негізділігін айындаан кзарастары билік рылымдарына талдау жасауда дістемелік тсіл ретінде тиімді олданыла бастады.
К. Маркс пен Ф. Энгельс саяси билік бір тапты екінші тапты басып-жаншуда олданатын кштеу ралы деп баалап, революция барысында пролетариат билеуші тапа айналып, тапты арама-арсылыты шарттарын, тіпті тап ретіндегі зіні де билігін жояды деген тжырым жасады.
Орыс оамында элитаа атысты ойлар Феофан Прокопович, А.М. Курбский, Симеон Полоцкий, В.Н. Татищевті ебектерінде одан рі дамытылды. Халы пен элитаны зара арым-атынасы туралы П.И. Пестель, М.А. Бакунин, П.А. Кропоткин жне В.О. Ключевскийді ойларында нды идеялар крініс тапты.
Элиталы теориядаы социал-демократиялы идеялар Ресейде Г.В. Плеханов пен В.И. Ленинні ебектерінен орын алды. Плеханов «лы адам» ндіргіш кштерді дамуына ыпал ете алмаанымен оамды атынастарды, оамды сананы згерісін аара алса, соан сйкес тарихи оиалара да ыпал жасай алан болар еді деген орытындыа келеді.

Социализм таптар жойылан оамда орнайды деп сенген В.И. Ленин буржуазияны жеген пролетариат саяси билікті ола алып, аналушыдан анаушы тапа айналады деп есептеді. Социалистік басару жйесі наты мселелермен бетпе-бет келгенде жалпыадамзатты ндылытармен сыйыспайтын ателіктерге рындырды. Пролетариат олына билік тиген со тапты идеялара елігіп, кез-келген кшті таптап тастайтын кзсіз тобыра айналды. Ленин міріні соында элита алыптастыру жйесін жетілдіруді шараларын сынанымен кеестік билік рылымы біртіндеп партиялы номенклатураа ласты.

Саяси элита мселесі орыс ойшылдарыны шетелдік кілдері-философтар Н.А. Бердяев, И.А. Ильин, С.Л. Франк, леуметтанушы П.А. Сорокин сияты алымдарды да атты ызытырды. Дегенмен мселені р ырынан арастыран ылыми баыттар мен мектептер элитаны алыптасуы мен ызметіні задылытарын анытай алмады. Саяси элита мселесін жйелі зерттеу ХХ. соы – ХХІ. басында ана барынша арынды ола алынды.
Отанды тарихта дістемелік тсіл ретінде элита теориясы лгісіні брын олданылмауынан азаматты, интеллектуалды тарих міндеттеріне сай таырып тарихнамасын жйелі трде ш топа блеміз. Бірінші, Тркістан жне Алаш лт-азатты озалысы; екінші, лтты интеллигенцияны алыптасуы мен ызметі; шінші, тлатану баытында жргізілген зерттеулер.

Алашы баыттаы зерттеу жмыстары таырыпты, желілік трыда барынша ке ауымда жргізілді жне ол зерттеулерді теориялы-дістемелік тсілдері де алуан трлі болып келеді. Осы трыда Х. бжановты “лт-азатты озалысты ш мнді белгісі бар: біріншісі - озалыса жалпылтты идеяны тн болуы; екіншісі - озалыс ала ойан негізгі масатты аны та ашы трде мемлекеттік билік мселесіне келіп тірелуі; шіншісі – озалыс басында лт зиялыларыны саяси крегендік, олбасшылы, кемелдік, дипломатиялы бжілдік, харизмасы ткір асиеттері бойында бар крнекті кілдерді труы” [3] деген тжырымы Тркістан лт-азатты озалысыны тарихнамасын талдауа жаа тыныс береді.

Кеестік дуірдегі тарихнаманы бастапы кезеі тапты идеология орныа оймаан, тарихи танымны “ткеріске дейінгі” мектебі кілдеріні ыпалы саталуымен ерекшеленеді. Т. Рысловты ебектері лтты элитаа атысты нды деректік жат болды. Кеес кіметіні алашы жылдарындаы элитаны ызметіне ресми органдар барынша керітартпа топшылды крес деп баа берді.
20-жылдарды соы 50 жылдарды басында Тркістан лт-азатты озалысын жекелеген таырыптар бойынша зерттеу ола алынды. Ол зерттеулер ждитшілік, оан автономиясы, 1916 жылы лт-азатты жне коммунистік озалыс деген таырыптармен лке тарихын раан ебектерде лкедегі оамды-саяси дерістерді мні тапты кзараспен ашытан-ашы брмаланды. 50 жылдарды ортасындаы саяси жылымы тарихи таныма ты серпіліс берді жне архив орларынан жаа жатты деректерді ылыми айналыма сынан Т. Елеуов, И.К. Додонов, К.Е. Житов, Х. Иноятов, А.А. Гордиенколарды іргелі зерттеу ебектері жары крді [4].
Таырып тарихнамасыны жаа кезеі болып есептелетін 60-80 жылдар лт-азатты озалыс, соны ішінде сіресе автономиялы озалыс таырыбын жаа ырынан ктерген ебектерде [5] Тркістан оамындаы жастріктер, жаспарсылар, жасбхарлытар, ждитшілер сияты идеялы аымдар мен озалыстарды ыпал-сері ресейлік демократиялы кштерді тасасында алды.

Жариялылы пен демократия кезінде мселеге атысты ты концептуалды тжырымдар сынан ортаазиялы тарихшылар [6] большевиктерді Тркістанда жргізген лт саясатын жаа ырынан арастыруа алашы талпыныстар жасады. Жаа теориялы-дістемелік негізде Тркістан озалысы таырыбында іргелі ылыми зерттеулер жргізілді [7].

Тркістан лт-азатты озалысы жне ондаы лтты элитаны алыптасуы мен ызметіне атысты отанды зерттеулерге дістемелік негіз алаан К. Нрпейісті [8], М. ойгелдиев [9] пен Д. Аманжолованы [10] жне. Озанбайды [11] іргелі зерттеу ебектеріні маызын атап крсетуіміз керек. К. Нрпейіс алашы болып Тркістанда ызмет жасаан Алаш озалысыны Отстік анаты туралы идеяны тжырымдады. М. ойгелдиев Тркістан Мхтарияты мен Алашорда кіметін бір-бірімен сабатас мемлекеттік рылымдар ретінде арастырды жне Тркістан озалысыны ксемі М. Шоай туралы зерттеулері таырып аясын кеітті. Д. Аманжолованы ебегі мселеге жатты талдау жасап, лт-азатты озалысты шынайы мазмнын алпына келтіріп, лтты элитаны жеке рамыны ызметіне баа берудегі объективтілігімен ерекшеленеді. Ал. Озанбайды зерттеуінде Ресей Мемлекеттік Думасына Дала жне Тркістан лкелерінен депутат болып сайланан лтты элита кілдеріні ызметі алаш рет жне жаа кзарас трысында жан-жаты арастырылды.

Тркістан тарихын соы жылдары отанды зерттеушілер трлі аспектілерде арастыруда. Таырыпа атысты да біратар диссертациялы зерттеулер жргізіліп, монографиялы ебектер жары крді.
Таырып тарихнамасындаы лтшылды рухымен ерекшеленген М. Шоай, З.В. Тоан, Б. Хайт, Х. Оралтай ебектері Тркістан лтты элитасыны алыптасуы мен ызметі туралы ой-тжырымдары таным аясын кеейте тседі.
оамды ылымдарда барынша ке орын алан «интеллигенция» таырыбындаы ылыми дебиеттер шоыры тарихнаманы оматы блігін райды. ХХ. басындаы Ресей интеллигенциясыны тарихын саяси билікке атысына арай зерттеген ебектер Орта Азия мен азастанда концептуалды, мазмнды жне таырыпты лгіге алынып, лтты интеллигенцияны алыптасуы мен ызметі алаш рет жеке желі болып арастырылды [12].
70 жылдары А.К. анапин, А.Д. Яндаров, Р.Б. Слейменов, Х.И. Бисеновтерді ебектері жары крді [13]. Р.Б. Слейменов азан ткерісіне дейін азастанда 22 аза, ал Орта Азияда бірде-бір жоары білімді жергілікті лт кілі болмаан деген кеестік тарихнамадаы таптаурын тжырыма кмн келтіреді. Ал В.М. Устиновты ебегі [14] Тркістан интеллигенциясын арнайы таырып етіп арастыруымен ерекшеленеді. Туелсіздік лтты интеллигенция таырыбын жаа мазмнда игеруге ке ммкіндікке жол ашты [15].
Тркістанда жаартушы рл атаран экономикалы тетікті саяси-леуметтік сипатын айындауа баса мн берген М.Х. Асылбековты іргелі ебектерінде теміржол саласында лтты кадрларды пайда болуы мен алыптасуы жан-жаты зерттеліп, Т. Рыслов пен М. Тынышпаевты азастан экономикасын индустрияландырудаы ызметі жаа ырынан танылады [16].
В.З. Галиев зерттеулерінде аза интеллигенциясыны кілдері жайлы нды малматтар жинаталан [17]. Туелсіздік жадайында таырыпты жаа дістемелік негізде арастыру баыты М. озыбаевты [18], Ж. Абылхожинні, Т. Омарбековты [19] іргелі зерттеулерінде одан рі ріс алды. Мселе.М. Ауанасова, Д. Махат, З. Дкенбаева зерттеу ебектерінде жаа кзараспен арастырылып, ты мазмн алды [20].

Таырып тарихнамасындаы тлатануа атысты ебектер жекелеген желілерді тере де байыпты арастыруа ммкіндік береді. Бл баыт ХХ. басындаы лтты элита кілдеріні шыармашылы ызметінен бастау алды.
Тркістанды элитаны арасында алашы болып Т. Рыслова атысты зерттеулер ола алынды. В.М. Устинов ебектерінде лтшыл жне ауытушыл Рысловты аса бейнесіні орнына рлеу мен лдыраудан, жеіс пен жеілістен тратын, зіні революциялы дуірімен біте айнасан ттас та крделі бейнесі орныты. Отанды трартануда О. оыратбаевты, К. Нрпейісов пен В.Х. Григорьевті [21] ебегіні де маызы лкен болды.
Тркістан лтты элитасыны крнекті тласы С. ожановты мірі мен ызметі туралы зерттеу ебектер жары кріп, диссертациялы зерттеулер жргізілді [22]. Тркістан лт-азатты озалысыны крнекті кілдері М. Шоай, М. Тынышбаев, С. Лапин, К. Тгісов, Х. Досмхамедов, Ж. Досмхамедов, М. Дулатов, О. Жандосов, Ж. Аймауытов туралы ылыми зерттеу жмыстары жары кріп, диссертациялар оралды. кінішке орай кптеген тркістанды айраткерлер (С. тегенов,. ожыов, С. Ааев, А. Оразаев, Н. Айтаов, И. Тотыбаев, Б. Аралбаев, Н. Рстемов, Н. Сатылов,. Сармолдаев,. дабаев, М. Лаумуллин,. Палмхамедов жне т.б.) туралы осы кезге дейін дербес зерттеу жмыстары ола алынбады. «Крнекті мемлекет, оам айраткеріні мірі дегеніміз белгілі бір адамгершілік жне леуметтік бадарлар жйесіндегі оны наты ойлары мен рекеттері ана емес, ол сонымен бірге тланы зі саясат сахнасынан кеткеннен кейінгі де оамды дерістерге жасайтын ыпалы» [23] екендігін ескерсек аталан тлалар алдаы уаытта ылыми ойды нысаны болуы тиіс. йткені саяси айраткер атына шын мнінде лайы боландарды тні баилы болса да оларды негесі саясат шін лмейді.
Туелсіздік жылдары тарихи мселелерге элитологиялы концепция трысынан алаш назар аударан Б.М. Сужиков шетелдік тарихнаманы аза жеріндегі лт-азатты озалыс таырыбына талдау жасады. М. ойгелдиев тарихи Ресей жне Кеес Одаы рамындаы аза саяси элитасыны ызметін бес кезеге блуі жне р кезедегі элита кілдеріні саяси кзарастарын, крес тсілдеріні ерекшеліктерін жйелеуі отанды тарихты мазмнын айта арауда жаа концептуалды баыта негіз болды.

Х. бжанов лтты элитаа оамды саяси былыс ретінде баа беріп, Шкрім ажыны “Е жасы адам не ылан кісі?” деген сауалына “ел тадырын шешер билікті екі тізгін, бір шылбыры кемелді, здікті здігіні олында болуы ажет. Топты жарып шыан осындай кемелдерді, осындай здіктерді ана лтты элита деген айдармен айшытауа негіз бар” [24] деген алымны жауабы тарихи танымдаы элита ымыны лтты мазмнын айындайды.
Элита теориясыны аидалары аза оамы шін біршама бейтаныс крінуі ммкін. йтсе де басты аидалары мен станымдары дстрлі оамдаы леуметтік институттарды мемлекеттік билік рылымдарын алыптастыратын оамды атынастар жйесіне орта екендігі белгілі болып отыр. Тарихнамалы талдау кз жеткізіп отыран бл ылыми аиат элитологиялы концепция ммкіндіктерін отан тарихын зерделеуде батыл олдануа болады деп тжырым жасауа итермелейді.

Дамыан елдерді индустриялды даму дуіріне енуімен бараны рлі артып, оларды билікке оятын талабы кшейді. Бл жадай кштеуге негізделген азшылыты билігін танытатын дстрлі басару тріні тиімсіздігіне кз жеткізіп, элита теориясын жетілдіруге ынталандырды.
Гаэтано Моска басарушылар аз санды боланымен, барлы саяси ызметті атарып, билікті монополизациялайды жне баыныштыларды ерікті-еріксіз тсілдерімен басарады дей келіп, саяси тапты билік басында тратын индивид премьер-министр немесе сувереннен лдеайда наты билікке ие король жанындаы мажордом болуы да ммкін екендігін айтады. Баса жадайда сайланан президентті орнына президентті сайлаудаы жеісін амтамасыз еткен ыпалды саясаткер билік жргізеді. Оны пікірінше жабайы оамда соыста ерлік крсету, ендігі бір оамда байлы – билеуші тапты басым белгісіне айналды [25]. Кейбір елдерде билеуші тапа енуді бір ана жолы - асйектік орта дниеге келді.

В. Парето элитаа з ызметіні сапасымен барынша жоары крсеткішке ие адамдар деп анытама беріп, оларды басарушы элита жне басаруа атыспайтын элита деп бледі [26]. Ол элитаны халыты баындыруда кш пен ыты бліп атайды. Кшті кмегімен билік жргізушілерді «арыстандар», ал билікті улыты кмегімен стап тратындарды «тлкілер» деп атады. Элитаны бірінші тобы ата кштеу тсілдеріне сйенсе, екінші тобы гіт-насихат пен саяси айла-шарыа иек артады деп есептейді.

Роберт Михельс ираан ескі мемлекетті йіндісіне орнаан жаа тапсыз оам да элитаны ажет етеді, йткені оамды байлытарды тиімді басару шенеуніктер тобыны ауымды жйесін жасатау арылы ана ммкін болады дейді. Маркс капиталистік жне коммунистік оамны арасында пролетариатты революциялы диктатурасына сйкес келетін экономикалы кезе болуы тиіс десе, Михельс оны ліп бара жатан буржуазияны олынан билік скипетрін алуа кші мен дті жеткен социалист ксемдерді диктатурасы болады деп атайды. Ксемдер бараны жаратуымен дниеге келіп, оны міршісіне айналады, адам з олымен жасааныны зіне билік жргізуіне жол береді, бара кіметті рекетсіздігіне тзбегенімен ксемдерді ділетсіздігіне кешіріммен арайды, содан да кіметке араанда з ксемдеріне кп ла асады деген Михельсті пікірлері кеестік оамны билік задылытарын талдауа ммкіндік береді.

аза топыраында дниеге келген орыт, л-Фараби, Жсіп Баласан, ожа Ахмет Ясауилерді ебектерінен мемлекеттік билікке атысты жоарыда айтылан теориялар мен концепциялара орта, сас ойлар мен идеяларды кптеп кездестіреміз. йтсе де Ясауиді «камил инсан»-«толы адам» концепциясы сияты элиталы ойлара жаын тлтума идеялар да жо емес. Ханды дуірдегі жыраулар поэзиясында кездесетін азіргі заманы элита теориясына тн оамды ой-сана жетістіктері орыс мдениетіні ыпалынсыз алыптасан дербес былыс болса, орыс мдениетімен ыпалдасан Шоан мен Абай кзарастары элита теориясындаы лтты мазмнды байытуа ызмет етті.
Элита феномені саяси, кімшілік, экономикалы, интеллектуалды, скери, ксіптік сияты жеке категориялардан трады. Соны ішінде саяси элита жне саяси басшылы ымы билік феноменімен тыыз байланысты. Соан сйкес саяси элита з атарына стратегиялы маызды шешімдер абылдайтын тлаларды топтастырады деген тжырым билікті сипатына талдау жасауа ммкіндік береді. Элита масаттарыны, лы нормалары мен стереотиптеріні жаындыы бойынша біріккен, кбіне салыстырмалы болса да уаттайтын орта ндылытары бар леуметтік ауымдасты [27] деген анытама саяси былысты тарихи трыда арастыруда басшылыа алынады.
Саяси элитаны билік ммкіндіктері кптрлі болып келеді, біра оны міндетті трде саяси сипатта болуы шарт емес. Элита ммкіндіктері экономикалы, леуметтік, рміздік (символды), мдени капитал трінде крініс тапанымен оларды айсысы болса да шешім абылдау дерісіне ыпал жасаан стте-а саяси сипат алып шыа келеді.

Элита ызметіні маызды белгісі – стратегиялы шешімдер абылдау жне абылданан шешімдерді баралы сана мен лы дегейіне дейін жеткізуді амтамасыз ету. Осыан байланысты азіргі заманы оамда орныан билік клбеуіні ш дегейлі пирамидасы ерекшеленеді: жоары дегейде – билеуші элита; екінші дегейде – «жоарыдаыларды» абылдаан шешімдерін таратушы саяси топ; шінші дегей – пирамиданы лтанын басару нысаны болатын бара кпшілік райды. Бл тжырым элиталы концепцияны тапты-формациялы теориядан е басты ерекшелігін айындайды.
Элитатануды маызды категорияларыны бірі – контрэлита статусы бойынша билік рылымдарына енбегенімен стратегиялы маызды шешімдерді абылдануына елеулі ыпал жасайтын тлаларды біріктіреді. детте, контрэлита рамына саяси оппозицияны жоары эшелонын осамыз.

Саяси элита рылымы алыптасуыны маызды негіздеріні бірі - элиталы блікті саяси ыпалыны оамды-саяси, ыты-нормалы трыда институттану дегейіне байланысты. Саяси ыпалыны институтты мазмн алуы дегейіне арай элитаны жетекшілер (ксемдер) жне бюрократтар деп шартты трде екіге блуге болады. Бюрократтар атарушы билік рылымдарында жоары позиция иемденген барлы дегейдегі жне лауазымдаы кімшілік басшыларын амтиды. Саяси жетекшілер категориясына саяси ызметпен ксіптік трыда айналысатын жне саяси шешімдер абылдауа жоары дегейде ыпалы бар, біра атарушы билік рылымдарынан тыс тлалар енеді.

Элитадан тыс топтардан з рамына мше тарту сипатына арай элита айналымы оамды-саяси мазмн алады. ртрлі леуметтік топтар кілдеріні з атарына еркін енуіне ммкіндік беретіні ашы элита деп, айналым дерісі зін-зі жаырту сипатында болса, онда ол жабы элита деп аталады.
Элитаны жеке рамы саяси дерісте ыпалды позиция иемденген наты тлаларды жалпы жиынтыын райды. Ал саяси элитаны сапалы рамы – элиталы топты басым блігіне тн типтік белгілерді, лы нормалары мен стереотиптеріні леуметтік-психологиялы сапаларыны жиынтыы. Тарихи трыда элитаны сапалы рамы ерекше назар аударуды ажет етеді. Наты тжірибені зерттеу нысанына айналдыран кптеген саясаттанушылар элитаны барынша ке ымда арастырып, оан билікті жоары эшелонына енетін жетекшілерді ана емес, сонымен бірге жергілікті ыпалы бар тлаларды да, партия белсенділерін де осады.

оамды элиталы жне элитадан тыс топтар деп блгенде оларды билікке леумет шін маызды стратегиялы шешімдер абылдауа атысу дегейіне арай бліп отыранымыз назарда болуы керек. Содан да зерттеу барысында «элита» терминіне «билеуші топ», «басарушы орта», «билікті жоары эшелоны» деген ымдар синоним ретінде олданылады.
Кез-келген философиялы-тарихи теория жаа концепция жасауа ммкіндік бергенімен «андай да бір теорияа сйеніп, андай да бір оамды атынастарды сипаттау тек бір тарихи шекара клемінде ана зін атай алады». Осы трыда элиталы теория концепциясыны тарихи шарттылыы оны танымды негізін раан тсілдері арылы танылады. оамны леуметтік жне саяси жіктелуіні жолайрыындаы бл лшемні андай оама болса да тн орта белгілері бар. Тарихи танымдаы элита теориясы отанды тарихты мазмнын ты тжырымдармен байытып, жаа желілерін таратуа ммкіндік береді. Интеллектуалды тарихты масаттарымен ндесетін бл концепция отанды тарих ылымына жаа тыныс беруі тиіс.

“лтты элита жне Тркістан лт-азатты озалысы (1900-1917 жж.)” деп аталатын екінші тарауда отарлы тртіптегі Тркістан лкесіні оамды-саяси, леуметтік-экономикалы тарихы, билік рылымдары мен оларды ызметіні алыптасу негізіні ерекшеліктері арастырылады. Тркістан оамында билік рылымдарын жасатауда губернияларды лгісі басшылыа алынуы Ресей мемлекеттік бюрократиясыны табиатын тануа итермелейді.

ХІХ. екінші жартысында леуметтік-экономикалы реформаларды іске асыру мддесі басарушы топты айта ру міндетін ойды. Империялы бюрократия ызметі тиімсіздігіні басты себептеріні бірі шенеуніктерді білім дегейіні тмендігі болса элита атарын толытыруда сословиелік шектеу де лкен кедергі болды. Ресей бюрократиясы элита айналымыны ерекшеліктерді бірі – оны полиэтникалы рамы еді. ХІХ. соында империядаы элитаны жеке рамыны ассимиляциялану дерісіне аза асйектері де тартылды.
ХІХ. соында идеологиялы топ болып алыптасан орыс интеллигенциясы билікті бсекелесі емес, бітіспес жауына айналды. Ал Тркістанда лтты интеллигенцияны алыптасу факторыны лсіздігі, саяси, интеллектуалды дайындыыны тмендігінен бл леуметтік топ Ресейді орталыындаы интеллигенция сияты билікке атысты позициясын айындап лгермеді.
лкені басарудаы «соыс жадайы» факторы Тркістанда басару рылымын алыптастыруа уаытша сипат, астамшыл мазмн берді. Генерал-губернатора Тркістан халын ешандай замен шектелмеген басару ы берілді. Отарлы жйені басару органдары Ресей шенеуніктеріні ттастай иерархиясы озалыса келтіріп отыран крделі бюрократиялы тетікті раандытан Тркістан генерал-губернаторыны кесесі засыз жне зіне тн емес жоары шешім шыарушы мекемеге айналды.

Облысты скери губернаторларды зырына кімшілік, полицейлік, сот жне скери биліктер шоырланды. Ке кілеттілік «трындар тыныштыын амтамасыз ету жне ондаы андай да болмасын тртіпсіздікті басып-жаншу шін» жасалынды. Тртіпті кшеюімен бірге губернатор жанындаы облысты басармаларды салалы рылымы кеейіп, билігі ныая тсті.
Уезд бастыы з аумаында патша кіметіні отарлы саясатын іске асыратын, уезді барлы оамды жне экономикалы міріне араласатын билік монополисіне айналды. Осы буындаы кадрлар іс жзінде пайдакнемдік, ызметтегі біліксіздігінен рылымды, кадрлы згерістерге жиі шырады. лт кілі уездік дегейдегі басшылыа жіберілмеді.Ал Ташкент алалы Думасыны сайлауына атысу ы мліктік шектеуге оса лтты шектеуге ласты.
Дстрлі элитаны ыпалын лсірету масатында рулы негізде алыптасан кімшілік жйе ауматы белгімен айта рылды. Болысты рылым бірегей рулы кімшілік бірлікті бірнеше блікке ыдыратып жіберді. Мысалы, Тркістан уезіндегі оырат тайпасы руларыны Алтыата, Божбан, Жаманбай жне Саыл-Маытай болыстары бір-бірімен асаана сапырылыстырылып, оларды аты руа атысы жо Сауран, Жааоран, Шілік, арна сияты географиялы атаулармен алмастырылды. Осындай тсілдермен рубасылар институты жойылып, жергілікті кімшілік басшыларын жасатайтын сайлау жйесі болыс, ауыл басшылыына отарлы билікті зіне берілген адамдарды ана сынуына жне ткізуіне ммкіндік берді. аза трындарына тек болыс басарушылары мен ауыл старшындарын сайлау ы берілгенімен сайлау отарлы кімшілік шенеуніктері адаалауымен тіп, руаралы дау-жанжал асаана ршітілді. Сайлауа орасан зор аржы жмсаан болыс басарушысына шыынны орнын жеморлыпен толтыруа ммкіндік берілді.

Патша кіметіні жергілікті билік рылымдарын жасатау мделеріні исынсыздыынан Тркістан мен аза облыстарындаы кімшілік басару жйесі тиімділігімен ерекшелене оймады. Ресейлік билік жйесі ыса мерзімде лке экономикасын метрополия мддесіне сай айта рды Тркістанды рухани отарлау арылы лтты мдениетті негізін шайалту шін отарлы кімшілік Тркістанда дстрлі мектептерге балама алалы жне приход школдарын, Ташкент аласында малімдер семинариясын ашты. Европалы лгідегі оу орындары лемдік мдениет жетістіктерімен танысуа жол ашты дегенмен лт кілдеріні ол мектептерге барынша аз тартылуы, оушыларды осалы кесе ызметкерлері етіп дайындау баыты оларды аартушылы миссиясын шектеді.
лкедегі элитаалыптастыру дерісіне тікелей ыпал жасаан ждитшілерді аартушылы ызметін отарлы кімшілік алашы сттен ата баылауа алды. Ішкі істер министрлігі ждиттік мектептерді дамуына тосауыл ою баытын станды. Ждитшілерді аартушылы жне йымдастырушылы ызметі мсылманды бірлік идеясын негіздеді. Ортаазиялы мсылмандар шін Ресейдегі жне дниежзіндегі мсылмандармен здеріні рухани жне мдени трыдан бірттастыын сезінуде ислам факторы - оларды саяси сана сезіміні индикаторы болды.

Ресей Мемлекеттік Думасына депутат сайлау Тркістандаы уаты элитаалыптастырушы фактора айналды. Тркістан халы «Мемлекеттік Дума сайлауы туралы Ережені Жетісу, Закаспий, Самаранд, Сырдария жне Ферана облыстарында олдану тртібі туралы» Ереже бойынша сайлауа атысты. Орыс азшылыы мен жергілікті лт кпшілігі арасындаы тесіздікті бекіте тскен сайлау жергілікті трындарды тере леуметтік мдделерін оятып, халы барасын саяси креске тартты. ата кімшілік-саяси тртіп орныан лкеде сайлау науаны оамды сана мен саяси рекетті белсенділігін арттырды. оамды сананы жаыртан осындай жаалаушы екпін жадайында «Ресейдегі орыс халыны озы ойлы зиялылары да, отар болып бодандыты амытын киіп отыран шет айматаы халытарды кілдері – аза зиялылары да жеке дара ел билеуді келмеске кетіп бара жатанын тсінді» [11,11 б.].
Мемлекеттік Дума депутаттарын сайлауда орын алан бассыздытар Ресейді орталыында да, шет айматарында да контрэлитаны алыптасуын жеделдетті. Сайлау науаны лт-азатты озалыста саяси крес тсілдерін алдыы орына шыарды. Науана белсене араласан лт айраткерлері идеялы трыда шыдалып, йымды жаынан топтаса тсті. Мемлекеттік Думаны Мсылмандар фракциясы лтты элитаны алыптасуы мен ызметінде маызды рл атарды.

Кеестік Тркістанда лтты интеллигенцияны алыптасуы бірнеше кезеді амтыды. 1918-1920 жж. аралыын амтыан бірінші кезеде малімдер мен мдени аарту ызметкерлері ш, алты айлы курстарда дайындалды. Халыа білім беру, жаа оамды рылыса, мдениетке тарту ажеттігі асыыс шаралар арылы іске асты. 1920-1930 жж. амтыан екінші кезеде лтты интеллигенцияны негізі жаадан ашылан малімдік, дрігерлік, ндірістік, ауылшаруашылы техникумдарында дайындалды. Орта Азия мемлекеттік университетін осы кезеде жергілікті лт кілдерінен барлыы 20 маман бітіріп шыты. Ал 1930 жылдан кейінгі шінші кезеде педагогикалы, ндірістік-техникалы, ауылшаруашылы, дрігерлік жне баса да жоары оу орындарыны ашылуы жоары білікті мамандарды кптеп дайындауа ммкіндік берді.

лтты интеллигенцияны алыптасуы лтты элитаны алыптасуы деген сз емес. Кеес кіметіне жаарту міндеттерін іске асыру шін жергілікті лт кілдерінен басарушы кадрлар керек боландытан кадр тапшылыы мселесін шешуде жмысшылар мен шаруаларды басшы ызметтерге сыну, жоарылату тсілі кеінен олданылды. Коммунистік партия бл деріске шексіз монополия орнату арылы элита алыптастыру дерісін з зырына алды. Жоарылатыландарды білімі мен тжірибесіндегі олылыты, оамды ортадаы моральды олайсыздытарды оларды бойындаы революциялы рух пен тапты ыраылы алмастыруы тиіс деп саналды.

Республиканы билік органдарында партиялы басаруды орнааны 1919 ж. мамыр айында ткен Тркістан коммунистік партиясыны ІІІ съезі барысында аны білінді. Осы кезде республика коммунистеріні атары 24077-ге жетсе, оларды 12043-і жергілікті лт кілдері еді. ТКП рамында лт коммунистеріні те жарыа жетуін лкен саяси кш ретінде лтты элита кілдері орынды пайдалана алды. ТКП ІІІ съезі мен лкелік мсылман коммунистеріні І конференциясында Т. Рыслов «Бізге бл жерде, кптеген зге лттар мекендеген Тркістан лкесінде тапты кресті бірлесе жргізгендіктен де ол лттарды біріктіру керек, йткені пролетариат лта блу дегенді білмейді» [28] деді. Стратегиялы міндет ретінде Т. Рысловты сзінде алаш рет тркістанды бірлік идеясы тжырымдалды. Осындай млімдемелер Мсылман коммунистері бюросына (1919-1920) съезд мінбесінен о баа беруге ол жеткізді.
Тркістанда лт коммунистері атарын арттырумен кеестік билікті саяси негізі ныая тсті. Билік рылымдарыны барлы салаларында партиялы ыпал орныты. РК(б)П ОК Трккомиссиясы жне Ортаазиялы Бюро шын мнінде большевиктік мддені іске асырды. Ке кілеттік берілген Ортаазиялы Бюро рамындаы лтты элитаны е танымал кілдеріні зі лт мселесінде еркін рекет жасай алмады. Оларды ызметі большевиктік билікке тікелей туелді болды.

лтты басшы кадрлар дайындауда лкен маыза ие болан Орта Азия коммунистік университетінде 1922 ж. тыдаушыларды саны 445 болса, оларды 175 аза, 115 збек, 48 тркімен, 29 татар, 7 араалпа, 53 орыс лтыны кілдері еді. Саяси дайындытан ткен бл кадрлар партия, кеес, шарушылы органдарыны тменгі жне орта буындарында ызметке араласты.
Республикадаы уаытша революциялы комитеттер лтты басшы кадрлар трбиелеуде лкен маыза ие болды. 1920 ж. Тркістанда 6 облысты, 26 уездік-алалы, 477 болысты жне кптеген ауданды, ауылды, станицалы ревкомдар жмыс жасаан. Жетісу облысты ревкомныны 11 мшесіні 4-і ана орыс, ал басалары аза, ырыз, йыр лтыны кілдерінен трды. Жетісуды 7 уездік-алалы ревком мшелеріні 67 пайызы, Сырдария облысында 52 пайызы жергілікті халы кілдерінен ралды. Тменгі буындаы ревкомдарда лт кілдері лесі 90 пайыздан асты.

«осшы» одаыны лтты элита алыптастыруда бір-біріне арама-арсы сипаттаы екі ыпалын бліп атауымыз керек. Біріншіден, ода белсенділері отарлы билікті сарыншатарын жоюды масат етіп, лтты ндылытар шін кресті. Екіншіден, С. ожановты сзімен айтанда «Бай-манап элементтерін жоюа баыттылан кеес кіметіні шараларын іске асыру», «орыс жне братана халытарды бейбіт туысанды ынтыматастыын орнытыруа жадай жасау» барысында ода белсенділері тапты белсенділік пен лтты нигилизмге брыла берді. Бл екішты жадай оамны дамуы барысында лтты элитаны мдени дегейі, рухани станымы жне саяси баытына арай жіктелуіне келіп соты. Осы одаты ызметі арылы кптеген тркістанды элита кілдері республиканы оамды-саяси міріне белсене араласты.
Билік басына келген большевиктер - тапты кресті элитасы, пролетариат диктатурасы идеясын іске асырушы элита еді. лтты элита осы большевиктік элитаны тірегіне топтасан кбіне оппозициялы позиция станан саяси-леуметтік топтарды бірі ана еді. лтты элитаны рамы аз санды, рі большевиктік билікті ыпалына туелді боланымен, тіпті саяси еркі барынша шектеулі болса да ол кеестік билік рылымындаы шешуші буына айналды. йткені, лтты элитасыз кеестік билікті жергілікті халыа ыпал жасауы нтижесіз боландытан большевиктік билік зіне оппозиция болатынын біле тра лтты элитаны алыптастыруа, оны трбиелеуге мдделі болды. Демек лтты элитаны алыптасуы кеестік билікті лт саясатымен - жетістігімен де, кемшілігімен де тыыз бірлікте арастырылуы тиіс.

Тркістанда бірінші орыс революциясыны, жастріктер мен жаспарсылар озалыстарыны негесі туелсіздік идеясыны орныуына негіз болды. Бірінші дниежзілік соыса дейін ждитшілерді бадарламалы жаттарында феодализм мен отаршылыа арсы кресті длелдері айындалып, билік институттарын конституциялы жолмен реформалау идеясы алыптасты. Мсылман халытары шін бл кезеде белгілі бір тапты мддесін ораудан да отарлы туелділіктен тылу ажеттілігі басым еді.

«Шурои Исламия» - Мсылмандар кеесі йымны атауы оны европалы лгідегі кеестерден ерекшелендірумен бірге оны діни сипаттаы саяси-леуметтік баытын да байататын еді. лкелік Мскеес траасы М. Шоайды Уаытша кіметті Тркістан Комитетіні мшесі ретіндегі ызметі лтты-демократиялы кштерді автономия идеясын саяси крес тсілдері арылы іске асыру рекетіне ке жол ашты. Мскеес алдында ендігі кезекте лтты-демократиялы кштерді жікке блінуіне жол бермеу міндеті трды. йткені Тркістанда лтты мемлекеттілік шін кресте діни негізде орын алан алауызды оамды йымдар мен саяси партияларды бадарламалы жаттарында наты крініс тауып, одан рі тередей тсті.
Тркістанды федералистер демократиялы бадар стап, оамды жне мемлекеттік рылыста батысевропалы либералды – демократиялы лгіні жатаса, «Шурои Улема» мелекеттік билікте отарлауа дейінгі исламды басару трін тадады.

Бндай баламалы бадарламалар лтты саяси кштерді дамуымен бірге лт-азатты озалысты кп жыл кейінгі тадырын айындаан алауыздыты да крінісі еді. Сондай алауыздыа арамастан Ташкенттегі большевиктік кімет жеісінен со «Шурои Исламия» бастаан Тркістан лтты-демократиялы кштері халыты зін - зі басаруына ол жеткізу шін 1917 ж. 26 азанда Тркістан Мхтарияты жарияланды.

Тркістан озалысыны тырнамалы негіздері бойынша екі саяси аыма жіктелуіне лтты элитаны саяси крестегі тжірибесіні аздыы, интеллектуалды дайындыыны тмендігі, халыты полиэтникалы рамы да айтарлытай сер етті. йымды, теориялы трыда пісіп жетілмеген кштер большевиктік экстремизмге арсы тра алмады. Бл жадай Тркістан лт-азатты озалысыны арулы арсылы кезеіне жол ашты.
лемдік лт-азатты озалыс дмпуі Орталы Азия халытары арасында отаршылдыа арсы этникалы, айматы бірлікті масат ттан Ттас Тркістан идеясын дниеге келді. Тркістан Мхтарияты ызметінде алаш рет крініс берген этникалы негіздегі бірлік М. Шоай бастаан лтты элитаны батыл саяси шешімдерге ынталандырды. Тркістан Мхтариятыны ару кшімен жойылуы, М. Шоайды эмиграцияа кетуі, кеестік лгідегі Тркістан автономиясы мемлекеттік рылымыны орнауы да айматы ттастыты алыптастыру идеясын тншытыра алмады. Біра балама позиция станан лтты элита кілдеріні кейінгі рекеттері большевиктік билікті ыпалына ыайлана берді. Ттас Тркістанды уаттаан айраткерлерді идеялы бірлігі лтты-территориялы жне мемлекеттік межелеуге байланысты лтты мдделерге ыдырай бастады. Тркі халытарыны бірлігі идеясы Ресейді ктем геосаяси мддесіні рбандыына шалынды. М. Шоай, З.У. Тоан, М. Слтаналиев, Т. Рысловтарды ту етіп ктерген идеясы кеестік тоталитарлы жйе ныайан сайын кмескілене берді.

Тркістан лт-азатты озалысыны ерекшеліктері мынадай факторлардан туындады: біріншіден, лке халыны полиэтникалы рамынан туындаан саяси, рухани ралуанды тріндегі ішкі фактор; екінші, тарихи Ресейді оамды модернизациялауыны арынды жргізілуі тріндегі сырты фактор. Алашы факторды ыпалымен лт-азатты озалысыны идеологиясын алыптастыруда ждитшілер басты рл атарды жне туелсіздік идеясы халыты мсылманды, тркілік, тркістанды тріндегі орта атаулармен бірігуіне негізделді. Ал екінші фактора байланысты отарлы билікті оамды мірге, экономикаа жасаан згерістері лке трындарыны трмысы мен санасына елеулі ыпал жасай отырып, шовинистік сипаты арылы лтты наразылыты ршіте тсті. лтты элита ызметіні лкен жетістігі болан Тркістан Мхтариятыны уып таратылуынан со лкедегі лт-азатты озалыс сипатты згеріске шырады.
“лтты элита 1917-1920 жылдардаы саяси-леуметтік згерістер кезеінде” деп аталан шінші тарауда Тркістандаы крделі оамды згерістердегі элитаны лтты мемлекеттілік шін кресті йымдастыру жне кеес кіметіні алашы жылдарындаы ызметіне жатты деректер негізінде наты тарихи талдау жасалады.

Жаа оамды рылыс басару элитасыны рамын елеулі трде жаартуды талап етті. оамды-саяси даму барысы елдегі кпкіметтік билікті алыптасуына негіз алады. лт-азатты озалысыны идеялы дем берушісі жне тікелей іске асырушылары ос ткеріс аралыында митингілер мен шерулер ткізу, партиялар мен йымдар ру, жалпыа бірдей, те сайлау жне жасырын дауыс беру ына, йелдерді саяси мірге тартуа, дін стану еркіндігіне ол жеткізу арылы мемлекеттік билік рылымдарыны ызметін демократияландыруа бастамашы болды. М. Шоай лтты мемлекеттікті тек туелсіздік жадайында ана руа болады деп есептеп, барлы мірін осы идеяны насихаттауа арнады.

Туелсіздікті Бкілресейлік рылтай жиналысымен байланыстыран лтты саяси кштер оны сайлауына белсене араласты. Жетісу облысынан рылтай жиналысына М. Тынышпаев, И. Жайнаов, С. Аманжолов, О. лімжанов сайланса, крделі саяси жадайа байланысты Сырдария округінде сайлау тпей алды. Біра Сырдария облысы азатары арасында да сайлауа атысты гіт-насихат ызу жргізілген. Депутат сайлау халы арасында лкен саяси белсенділік туызды. Брыны сайлауда елуді бірі сайлауа атысып, згелері тікелей дауыс беруден сырт алатын халы бл жолы леуметтік, мліктік, діни сипаттаы шектеулерсіз тура сайлауа атысып крді.
лкеде кеестік билік шиеленісті тартыстар арылы орнады, жаа оамны алдында наты лгі болмаандытан да ескі оамны билік дстрлері брыны негізін сатап, жаа оама бейімделе тсті. Кеес кіметіні оамды даму баыттары айындала бастаан кезде саяси арандатушылы рекеттер патшалы билікті жат сері ретінде айыптала бастады. Большевиктерді з ателіктері шін жекелеген айраткерлерді рбандыа шалу рекеті кейінгі жылдардаы жаппай саяси уын-сргінге негіз алады. зіні шектен шыан шовинистік пиылын большевиктік озбырлыпен шебер жымдастыран И. Гержод Амешіт уезінде шексіз билік жргізді. Большевиктік элитаны алашы буыны кілдеріні типтік лгісі болан Гержодты саяси ызметі шовинизм мен асынан отарлы пиылды ашы крінісі еді.

Билік рылымдарына жергілікті лт кілдерін тарту Кеестерді лкелік V съезінен (1918 ж. 20-30 суір) басталды. Мемлекеттік рылысты айындауда алдын-ала дайындалан шешімді задастыру шін Орталы билік жергілікті лт кілдерінен съезд делегаттарын кбейтуге мдделі еді. С. Лапинні «мсылмандар барлы билікті здеріне беруді талап ете алады, біра келімсек элементтерді здерін билікке араластыруына келісім береді» деп кеестік билікті парасатты схбата шаыран сынысы ктемдікпен ая асты етілуі Тркістан Мхтариятын жариялап, ке лтты кілеттік негізде билік рылымдарын жасатауына ласан еді. Биліктегі лтты кілеттікті кеейту тжірбиесін большевиктер V съезде іс жзінде олдануа тырысып, партияны атарындаы

12 жергілікті лт кілін Тркатком рамына енгізді.
Кеес кіметіні лт саясаты Кеестерді лкелік V съезінен со жергілікті халыты олдауына, е болмаанда сеніміне, тіпті те крделі жадайларда бейтараптыына ол жеткізу масатында ызу жргізіле бастады. Кппартиялы жадайда бл мселе барынша шиеленісті сипат алды. Оппозициядаы немесе жартылай оппозициядаы «Шурои Исламия», «Шурои Улема», «Иттифо», «Алаш» сияты йымдарды бейтараптандырылуы большевиктерді з масаттарын елеулі кедергісіз іске асыруына олайлы жадай жасады.
Трккомиссияа ТКП Мсылмандар бюросы атарында сіп шыан лтты саяси элитаны большевиктік блігімен кресу кп кш жмсауды ажет етті. Олар жергілікті халыты зін-зі басаруына ол жеткізуге мтылып, Тркістанны мемлекеттік рылымы мен партиялы рылысын алыптастыруда «Трік Кеес Республикасы» мен «Трік Коммунистік партиясын» ру идеясын республиканы ын крші мемлекеттермен дербес атынас жасауа дейін кеейтіп, ресейлік скерді шыарып, лтты скер руды талап етті.
Ташкентке ке кілеттікпен келген С. Орджоникидзе Тркістанны жоары билік рылымын алыптастыруда шешуші рл атарып, Тркістан лтты элитасыны алыптасу тарихында з олтабасын алдырды. Орталыты сыныстарымен 1918 ж. соынан бастап республикалы басшы ызметтерге большевиктік билікті олдаан айраткерлерді тартылуы лтты зін-зі басаруына ол жеткізгендей алдамшы тсінік алыптастырды.

Кеестік мемлекеттік рылыс жйесінде Тркістан Халы комиссарлар Кеесі (1917–1918 жж.) орталыты станымдарынан ауытымайтын уырша орган болды. Тркістан Кеестеріні VІ ттенше съезінде (1918 ж. азан) абылданан Конституция Ресей лгісін басшылыа аландытан кеестік рылысты саяси жйесі лта жат ндылытара басымды беріп, отаршыл басару рылымыны империялы-тоталитарлы лгісін жаыртты. Басару рылымдарын жасатауда тапты аида басшылыа алынып, лтты мдде назардан тыс алды. Ресейлік лгімен рылан сот, прокуратура, ВЧК, скери трибуналдар жергілікті европалы жмысшылар мен солдаттардан жасаталды, оларды басшылары орталытан келген «десанттардан» таайындалды. Жергілікті лт кілдеріне сенімсіздік танытып, оларды кштік рылымдара жолатпауынан бл салалардаы лт кадрлары аз болды. 1920 жыла дейін жергілікті лт кілдері ызыл скер атарына алынбады.

Эмиссарлы органдар Тркістан республикасында жоары дегейде партиялы жне мемлекеттік адаалау орнатып, партия-кеес, шаруашылы ызметкерлерінен «десант» тсіру тсілін траты трде олданды. 1920–1923 жж. аралыында Тркістана келген мскеулік «десантшыларды» атарында М. Буденный, Г. Бокий, В. Куйбышев, Ф. Голощекин, Я. Рудзутак, Л. Каганович, А. Иоффе, В. Ногин, С. Орджоникидзе, М.В. Фрунзе, Ш.З. Элиава сияты «ксіпой революционер» деп аталан ескі гвардияны «генералдары» болатын. Олар Тркістанны абырасы атпаан жас лтты элитасына орасан зор саяси, моральды ысым жасады. Тіпті Фрунзе лтты саяси элита мен Трккомиссия мшелері арасындаы саяси теке-тіресті тізеге салып, Орталыты пайдасына кшпен шешіп берді. ызыл скер Орталытан келген саяси элитаны ара сйеген е басты кші еді, 20-жылдарды бас кезінде Тркістанда 200 мынан астам ресейлік солдат болды.

Тркістандаы барлы шиеленіс мемлекеттік билікті айындаудан туындады. Туелсіздік идеясы Ресей тірегіне топтасан бірттас, блінбейтін мемлекет ру саясатына арсы ойылды. лтты демократиялы оам орнатуа деген мтылыс тапты оам руды кксеген озбырлы рекетке арсы трды. лтты элита рылымыны баладыы, саяси кштерді йымды трыда пісіп жетілмеуінен саяси теке-тірес большевиктерді пайдасына шешілді. лтты кштер сапалы згерістерге сай туелсіздік шін кресті жаа жадайдаы тактикалы масаттарына топтаса бастады.

Тркістанда большевиктер саясатыны басты баытына айналан кеестендіру жмысын билік рылымдарына жергілікті лт кілдерін тартусыз іске асыру иын еді. Соан сай лтты кадрлара байланысты екі айырым кзарас алыптасты: біріншіден, мемлекеттік ызметтерді сеніп тапсыратын білікті лт кадрлары жеткілікті дрежеде алыптаса алмады; екіншіден, лт кадрларына билік ттасын тапсыруа деген сенімсіздік басым болды, йткені оларды кеестік рылыса, большевиктік идеялара туелділігін амтамасыз ететін саяси тетік алыптаса ойан жо. 1918 ж. ортасы мен 1919 ж. ортасы аралыында Тркістанда жергілікті кеестерде лтты рам бойынша екі дегей айындалды, біріншісі ауылды, селолы жне болысты аткомдар; екіншісі уездік, облысты аткомдар. Тменгі сайланбалы органдар мшелеріні лтты рамы сол кімшілік бірлік аумаындаы лтты лесіне сай келді. Ал керісінше уездік, облысты атару комитетіні рамындаы лт кілдеріні лесі трындарды абсолюттік санына сай келмеді.

лт кілдеріні билік рылымдарына сайлануы андай иын болса, сайланандарды ызметтік ытарын іске асыруы да кп иындытара тап болды. Жетісу, Сырдария облыстарында атком мжілістері мен съездерде жергілікті халытан сайланан делегаттара ысым жасау жадайлары кездескен.
Осы кезеде кеес кіметі кадр саясатына ерекше кіл бліп, 1918 ж. Тркістан лт істері жніндегі комиссариатты жанынан нсаушы-йымдастырушылар дайындайтын екі айлы курс йымдастырды. Алашы лек тыдаушылары 18 саат лекция тыдап, бірден практикалы жмыса жіберілсе, екінші лекке абылданан 36 тыдаушыны тек 12-сі ана курсты толы аятап шыты, ал аландары трлі себептермен оудан ол зген. 1919 ж. ортасына дейін партия, кеес кадрларын дайындау жмыстары теориялы жне йымды трыда жола ойылмады. лт кадрларын билік рылымдарына тартуа ресми билікті ыылассыздыы мен орталыты зінде наты оу бадарламасы мен дістемелік тжірбиені болмауы да лкен кедергі болды.

лт кілдерін кеестік билік рылымдарына тарту 1919 ж. соы - 1920 ж. басында кеестерді атару комитеттеріні революциялы комитеттерге ауысуында біратар згерістерге тсті. лт кілдеріні атарушы билік органдарындаы лесі едуір артанымен, таайындау аидасы жне ревкомны санды рамыны шектелуі оларды жергілікті билік рылымдарындаы абсолюттік санын кемітіп жіберді.

Трккомиссия бастамасымен лыдержавалы-шовинистік жне лтшылды кзарастарынан арылмаан тркістанды ызметкерлерді бір тобы Тркістаннан босатылып, Орталыты арамаына жіберілді. Оны есесіне 1920 ж. сегіз айда Тркістана РК(б)П ОК трлі мамандытардаы 596 ызметкерлерді жолдады. Бл рекет лтты элитаны саяси эволюциясыны ыраын бзып, лтты саяси баыт-бадарсыз партиялы-мемлекеттік номенклатураны алыптастыруа негіз алады.

1920 ж. атарында Тркатком траалыына сайланан Т. Рыслов жне оны олдаушы партия, кеес ызметкерлеріні тобы кеес органдарына жергілікті лт кілдерін кеінен тартуа байланысты шараларды батыл іске асыра бастады. Мемлекеттік билік рылымдарын алыптастыруда тапты мддемен бірге лтты мддені де ала тартан бл топты рекеті кеес органдарыны кадрлы рамын жасатауда тапты аидадан лтшылдыа ауыту деп бааланды.
Тркістанны жергілікті халын мемлекеттік басаруа араластыру мселесіне Я.Э. Рудзутак “Халыты зін-зі билеуі дегеніміз братаналардан тратын топты кімет басына ою емес… Орысты братанамен ауыстыру арылы біз саясат жасай алмаймыз, йткені бдан мемлекеттік мірде згеріс бола оймайды» [29] деп, арсылы білдірді. Кеес кіметіні кадр саясатыны жалпы аидаларын брмалауды кейбір мшелер саяси бспелікпен бркемелесе, Рудзутак оны ашы трде танытты.

Мемлекеттік аппаратты жергіліктендіруде П.А. Кобозовты, Т. Рыслов пен оны жатастарыны жергілікті трындара кеестерде басым кпшілік орын беруі туралы сынысы Трккомиссия наыз шектен шыанды деп бааланды. Мселеге В.И. Ленинні зі араласып, те лесті кілеттік туралы талаптарды дамыта келе РК(б)П ОК Саяси Бюросыны 29 маусым 1920 ж. «Партияны Тркістандаы міндеттері туралы» аулысы жергілікті кеестер билігін сенімді коммунистерді баылауымен ебекшілерге беруді дайындау жне оны біртіндеп іске асыру ажеттігін крсетті.
РК(б)П ОК «Тркістанны барлы Коммунистік йымдарына кеестік рылыс саласындаы ТКП кезекті міндеттері туралы» 12 тамыз 1920 ж. хатында кеес кіметіні жергілікті лт ебекшілеріне сйенуі ажеттігі атап крсетілді жне орыс пролетариатыны ебекші халыты байлар, манаптар, бектер мен хандарды зорлыынан тару баытындаы ызметінде лтты-трмысты ерекшеліктер мен мешеулікті тарихи себептерін ескеру ажеттілігі айтылды. Большевиктік билік орыс пролетариатыны жетекшілік миссиясын осындай жолдармен де ресми трде бекітіп отырды.

лт кілдерін билік рылымдарына, оамды-саяси йымдара кеінен атыстыруды ТКП V съезі (1920 ж. ыркйек) лкедегі отарлы алдытарын толыымен жою аясында арастырды. Тркістан кеестеріні ІХ съезінде ТАКСР Халкомкеесіні траасы И.Е. Любимов кеес кіметіні Тркістандаы бірден–бір дрыс жолы ретінде РК(б)П ОК талдап жасаан «отаршылы та, лтшылды та бізге керек емес, біз шінші – интернационалды баытты жргіземіз»... деген шешімді жайып салды. Ол з сзінде республиканы партия, кеес органдары жергілікті оамны билеп-тстеушілерімен емес ебекші барамен жмыс жасауы керек, «лтты баытта емес тапты баытта» крес жргізу керек [30] деп Орталыты талабын шегелей тсті.

1918-1920 жж. Тркістандаы кеес аппаратына жергілікті лт кілдерін тартуда маызды кезе болды. РК(б)П ОК мен Трккомиссияны нсаулары жне тікелей адаалауы арылы республиканы орталы жне жергілікті билік рылымдары лт кадрларын дайындау, орналастыруа атысты шараларды іске асыру нтижесінде республиканы билік рылымдарына лт кілдері кеінен тартыла бастады. йтсе де демократиялы аидаларды желеу еткен большевиктік билік лт кадрларын сіруге тапты, идеологиялы шектеулер арылы оамды даму дерісін аса тапты арнаа баыттаумен болды. Осы кезеде лт мселесін пролетарлы интернационализм аидаларымен алмастыруды алашы негізі аланды. Шектеулер мен иыншылытара арамастан аталан кезеде кеестік оамдаы лтты элитаны алашы буыны сіп шыты.

Кеес кіметіні ныаюы лтты элитаны саяси толысуына біршама олайлы жадай жасады. Біра лт-азатты озалыста алыптасан идеялы ттасты кеестік оамдаы лт мддесіні шешіміне жне оны іске асыру тсілдеріне деген кзарас р алуандыына байланысты лтты элитаны саяси жіктелуіне ласты.

“лтты элитадан – кеестік номенклатураа” деп аталан тртінші тарауда элиталы рылымны кеестік лгісі - партиялы-мемлекеттік номенклатураны алыптасу аидалары мен дістері, соан сай кеестік реформаларды іске асырудаы лтты мселелерді шешімі жан-жаты талданады. Кандидатурасы тиісті партия комитетінде талыланып, сынылып жне бекітілетін барынша маызды лауазымдар тізімін раан номенклатураа маызды ызметтігі ызметкерлер енгізілді. Н. Бердяев «Мемлекеттік билікті кшейткен пролетариат диктатурасы бкіл елді жне зіне баыныштыларды шырмауытай шырмап алып, орасан зор бюрократияны дамытады. Патшалы билікті бюрократиясынан лдеайда кшті бл жаа кеестік бюрократия дегеніміз халы барасын аяусыз анайтын жоары дрежелі топты зі» деп жаа алыптасан билеуші топа баасын береді.

Бндай тжырымдарды салыстыра отырып антагонистік топтар болмайтын социалистік оамда «халы барасын аяусыз анайтын» «жаа топ» алай пайда болды, оны леуметтік негізін кімдер райды? деген сауалдара «Мемлекет дегеніміз – кштеу мекемесі», «Мемлекет дегеніміз кшті ерекше йымы, андай да болмасын тапты басып-жаншу йымы» деген лениндік тжырымны мні «ебекшілерді жалпыхалыты социалистік мемлекеттерінде» «мемлекет анаушы тапты арсылыын басып-жаншу шін ажет» [31] екендігін аартады.

Ленинні зі 1917 ж. суірдегі партия конференциясында «Кеес мемлекеті полициясыз, траты скерсіз, артышылы жадайдаы шенеуніктерсіз жаа лгідегі мемлекет болады» деген сенімде болатын. йтсе де оны оамды дамуда жаымсыз фактор ретінде жоюа мдделі болан саяси институттары керісінше жаа билікті штаан тірегі болып шыты. Жаа мемлекетті кші мен уаты осы тіректерді алай алыптастырып, алай орнытыруа тікелей байланысты болатын. Артышылы дрежедегі бюрократияны алыптасуы атты толандыран большевиктер ксеміні «пролетариат диктатурасын» «коммунистерді большевиктік партиясы іске асырады» деген исынына сйенер болса, пролетариат жаа оама билік жргізуші, оамды дамуды авангарды болып шыады.

Осы «жаа лгідегі партияны» зге партиялардан ерекшелігі оны мемлекет пен мемлекеттік аппаратты алмастыран тарихи миссиясы мен ішкі рылымынан туындайды. «Бір жаынан ол кадрлы аппараты бар томаа-тйы иерархиялы йым, екінші жаынан ол кпмиллионды мшелік рамы бар ашы баралы партия. Содан да партияны элитасы, белсенділері здерін «партияны ішіндегі партия» сияты сезінді» [32].

Большевиктік партияны кеестік билікті ныайтудаы басты міндеттеріні бірі - партиялы-мемлекеттік аппаратты алыптастыру болып белгіленуі алысты болжаан саясат еді. Соан байланысты Ресейді лт айматары шін кеестік лгідегі партия жне мемлекет шенеуніктерін дайындауа баса мн берілді.
Р. Михельс «оамды байлыты шенеуніктерді ауымды тобын ру арылы ана анааттанарлытай басаруа болады» деп атап крсетеді. оамны леуметтік жікке блінуі сзсіз ажеттілік екендігі басы ашы мселе. ХХ. соындаы зерттеушілер (С. Хантингтон, З. Бжезинский, М. Джилас, М. Восленский жне т.б.) кеес оамыны леуметтік рылымын тоталитарлы мазмнына арап, оны бір-біріне жауыан номенклатура мен ысыз, меншіктен жрдай бара трінде сипаттайды. Біра номенклатураа тапты теорияны олданып талдау жасау жеткіліксіз болар еді, себебі бл оамда тапты негізгі белгісі – меншік иемдену млдем болмады. Кеестік номенклатура мемлекеттік меншікке билік жргізу ын барынша ке олдананымен ол меншікті иемдену ына ласа ойан жо.

Кеестік элитажасатау жйесінде дамуды мобилизациялы лгісі саталып алды. Партияны Орталы Комитеті 1919 жылды зінде барлы кштер мен ресурстарды ата трде орталытандыру ажеттігін атап крсетті. кімет бірттас скер мен бірттас олбасшылы, орталытанан аржы, транспорт жйесі жне т.б. енгізуді кздеді. Мобилизациялы лгі алыптасуыны алашы кезеі – скери коммунизм саясаты болды. Л. Троцкийді «скери коммунизм зіні маызы бойынша оршаудаы амалды ттынуын реттеу жйесі болды» [33] деген тжырымы халыты мобилизациялауды тетігі ретінде скери коммунизм саясаты концепциясыны негізгі идеясы - ебекті скерилендіруге алып келді. Ол билікті монополиялаан саяси шаралара ласып, зге партиялармен бірге партияішілік атынастарды да орталытандырып жне скерилендіре тсті. Бл жадай 1919 ж. абылданан партияны жаа Жарысында ішкі партиялы нормаларды кшейту трінде крінді. 1922 ж. ХІ партия конференциясында большевиктік емес партияларды уындауа дейін ата шаралар олдану арастырылды.
Номенклатуралы таайындау практикасы партияны 1923 ж. ХІІ съезінде абылданан «йымдастыру мселелері туралы» арнайы арармен задастырылды, онда басаруды барлы салаларындаы бос лауазымдара осы аидаа басымды бере отырып таайындау негізделді. Съезден со 1923 ж. 12 маусымында «Таайындаулар туралы» жне 16 арашада «ызметкерлерді тадау жне таайындау туралы» аулылар абылданып, съезд шешімдерін натылай тсті.

Мемлекеттік жне партиялы аппаратты жаппай бюрократияландыру басарушылар штатын едуір арттыруды талап еткен экономиканы национализациялаудан туындады. Бюрократияны аулап суіне сер еткен келесі фактор – арапайым игіліктерді зрулігі жадайында шенеунікті статусы ол игілікке паек трінде ресми, пара трінде биресми ол жеткізуді кепілі еді. Кеестік жйені басарушылар табыны атарын толытырушылар шін басты озаушы кш – материалды игіліктерге ол жеткізу боландыын аарамыз. Кеес кіметіні меншіктік атынастарды манстауы жне меншік иелерін анаушы тап ретінде уындауы материалды игілікке ол жеткізуді бір ана жолы – меншікті басаруа ммкіндік беретін билік лауазымдарын иемдену болды.

1920 жылдан 1930 жылдарды бас кезіне дейінгі басарушы тап ызметіні тиімсіздігі - билеуші тап ішіндегі алауызды жне басару элитасы мен халы барасы арасындаы алшаты еді. Орталыта элитаішілік алауыздыты себебі индустриялы модернизация технологиясына атысты концептуалды жне билік шін креске арналан жеке бсекелестік трінде сипат алды. Бл деріс Тркістан жадайында кпырлы крініс тапты. Бнда элитаішілік алауыздыты себептеріні алдыы атарына лтты зін-зі басарудан туындаан себептер шыты, одан кейінгі басты себеп – Орталытаыдай жаа билік шін емес, жекелеген лттарды жоары билік рылымдарындаы басымдыы шін крестен туындады.

Элита айналымына елеулі ыпал еткен партиялы тазарту акцияларына зорлы-зомбылы, бассызды деп берілген баа басым болып келеді. Бізді пікірімізше, бл акциялар бассыздытан да брын партиялы басшылыты белгілі масат кздеген байыпты рекеті болан. «дебиет, партия, скер – блар кейбір клеткаларды луін ктпей-а ауыстыруды ажет ететін организмдер. Сіздерді сендіре аламын, егер біз ескілері ліп біткенше ктіп, сосын барып жаалаймыз десек, онда бізді рыанымыз» [34] деген Сталинні тжырымы партия атарын, сол сияты элита рамын здіксіз тазартып отыруды мобилизациялы даму жадайына ажетті шарттарды біріне айналандыын танытады.

Елді экономикасын жеделдете модернизациялау міндеттері ажет еткен сталиндік элитажасатауды мні бірпартиялы жйе трінде билік йымдарыны монополиялыы; комсомол, ксіпода, білім беру жйесі, БА жне т.б. тріндегі азаматты оам рылымдарын мобилизациялау ралдарына айналдыру; сайланбалы органдара билік аппаратыны стемдігін амтамасыз ету; мемлекеттік басару мен оны тйінді элементі саяси элитаны (партияны) скерилендіру; саяси элитаны ішкі ттастыына негізделген ата иерархиялы йым ру; басару элитасы сапасыны ерекше рлі мен басаруды жоары эшелоныны тиімді жмыс істей алатын айматы жне салалы жетекшілеріні тобын (200–300 адам) жасатау жне оларды стратегиялы маызды лауазымдара таайындауды алыптастыру; ттастай аланда, саяси элита мен саяси жйені жоары дегейде идеологияландыру еді.
1929–1939 жылдары саяси ткеріс арылы тпкілікті іске асырылан бл айта рулар элиталы топты атарын толытыруда сталинизмні практикасы «лы» революцияларды «басты мні басарушы тапты ауыстыруда жатыр; жаа аристократия жасатау революцияны шын мнінде аяталанын білдіреді» [35] деген тжырымды уаттай тседі.