WWW.DISUS.RU

БЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

 

О 658.5:330.341.1:338.242 олжазба ыында

НРАЛИЕВА РАЛАЙ ОРАЗАЛИЫЗЫ

нерксіп ксіпорындарындаы ндіріс тиімділігін

арттыруды экономикалы ынталандыру

азамыс корпорациясы» ЖШС материалдары негізінде)

08.00.05-Экономика жне халы шаруашылыын басару

(ызмет салалары мен сфералары бойынша)

Экономика ылымдарыны кандидаты

ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

Авторефераты

азастан Республикасы

Алматы, 2008

Жмыс Халыаралы Бизнес Университетінде орындалан

ылыми жетекшісі экономика ылымдарыны докторы, профессор

А.М.Сейтазиева

Ресми оппоненттер экономика ылымдарыны докторы, профессор

А.Н.Саханова

экономика ылымдарыны кандидаты,

Е..біл

Жетекші йым аза лтты аграрлы университеті

Диссертация « 17 » « суір » 2008 ж. саат 16.30 Халыаралы Бизнес Университетінде экономика ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орайтын Д 20.01.07 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады.

Мекен жайы: 050010, Алматы аласы, Абай даылы, 8 А, 208 б. Халыаралы Бизнес Университеті.

Диссертациямен Халыаралы Бизнес Университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2008 жылды «_14_» наурызында таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы,

э..д., профессор М.Х.Тссева

КІРІСПЕ

Зерттеу таырыбыны зектілігі. азастан Республикасыны бсекеге абілетті 50 елді атарынан ны орын алу жніндегі стратегиялы міндетті орындалуы шін лемдік экономиканы сімінен траты трде асып отыратын экономикалы даму ажет. Елімізді жоары дегейде зіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оны леуметтік-экономикалы стемелеп дамуы, халыты л-ауатын, трмыс жадайын жасартуды негізі болып табылады. Бл шін аржылы жне леуметтік тратылыты сатай отырып шаруашылы жргізуді олайлы жолдарын туызу ажет, халыаралы ебек блінісіне, ел экономикасыны суіне тиімді жадай орната отырып, белсене атысу керек.

Экономикалы суді жеделдетуді жне ндірісті тиімділігін арттыруды басты факторы - жоары німді ебекке уждеме жасау, белсенді ебекке экономикалы ынталандыру. азастанда экономикалы реформаларды жедел жргізу нтижесінде ндірісті барлы факторы ырытандырылды, тиімділікті ктеруге баытталан ынталандыру уждемелері де жргізіліп келеді. Алайда, бгінгі кезедегі экономикалы ынталандыру біліктілікке, ебек сапасына, ндіріс нтижелілігіне жне макроэкономикалы крсеткіштер динамикасына туелді болмай отыанын атап крсетуге тура келеді. Мны ылыми-техникалы прогреске ынталандырмалы дрежесі тмен, німні сапасын сіруге сері анааттандырмайды, жмысшыны интеллектуалды жне функционалды абілетіні толы ашылуына, оны ндірісті ішкі резервтерін пайдалануа жеткілікті трде мдделендірмейді.

ндіріс тиімділігін ынталандыруды отайлы жйесін алыптастыруа, біздіше, адамды экономикалы трлендіруден, ебекті меншіктен, жеке мдде мен жымды мддені алшатауы кері серін тигізді.

Жмыскерлерді жоары німді ебекке лшындыратын уждемелер мен ынталандырмаларды тиімді жйесін алыптастыру, ебекті жоары баалау, жалпы адам факторына байланысты проблемаларды шешілуі мемлекет алдындаы аса маызды экономикалы жне леуметтік мселелерді бірі болуы керек. ндірісті прменділігіне уждемелер мен ынталандырмаларды тиімді жйесіне ол жеткізуде мына талаптарды бірінші кезекте орындалуы ажет: бір жаынан, постиндустриалы оамны жмыскерге оятын міндеттеріне байланысты біліктілік пен ксібилікке талапты кшейту, ал екінші жаынан, «ебек» деген ымны нсыздануы жне ебек баасыны тмендеу барысын жеу.

Бл аталан проблемалара теориялы трыдан айрыша мн берілуі тиіс. азір, яни леуметтік-экономиканы серпінді даму кезеінде ндіріс тиімділігін экономикалы жаынан ынталандыру, ебекті санды жне сапалы сипаттамаларын, макроэкономикалы дайы ндіріс процесіндегі ынталандыруды рлін айындау, ебекті трансформациялануын жалпылау жне натыланан трде зерделеу те маызды леуметтік-экономикалы проблемаа айналып отыр.

Жоарыда айтылан мселелерді жиынтыы диссертациялы зерттеуді таырыбыны зектілігін жне зерделеу баыттарын анытайды.

Таырыпты зерттелу дрежесі. Отанды ылымда ндіріс тиімділігін ктеруге ынталандыру мселесіне ызыушылы соы жылдары айыныра байала бастады. Бл мынадай екі себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыан елдерді кптеген ксіпорындарында ебек атынастары атыыса толы болды, ебекті ынталандыру мен йымдастыруды «гуманистік» тсілдері жмысшыларды дстрлі ебек уждемесіні лсіреуіне келді, екіншіден, экономистер дамыан капиталистік елдерді тжірибесін кбінесе олданбалы кзарас трысынан зерттеді.

Кеестік экономикалы ылым за уаыт бойы «жмысшыларды ндіріс ралдарымен тікелей бірігуі» туралы тжырымдамасын дамытып келді, ндіріс тиімділігін арттыруа ынталандыру мен уждеме мселесі жоа шыарылды, йткені жмысшы мен ксіпорын мдделеріні сйкес келуі автоматты трде іске асты, бл оамды меншікке негізделіп орныан экономикалы атынастара байланысты болды.

Бгінгі тада отанды алымдар тиімділікті арттыруа ынталандыру жйесіні жаа трі пайда боланын жариялап отыр, олар жмыскерді машинаны осымша бір блшегі ретінде арастыратын теориялы кзарастан бас тартып, материалды жне бейматериалды ынталан­дыру жйесіне кшуді олдайды. Демек, жалдамалы ебек уждемесін жне «классикалы» жалдамалы жмысшыа тн емес жаа ажеттіліктерді анытауа талпыныс кшейіп келеді, бл ебек нтижелерін, шыармашылы ызметті рлін мойындауда, ндірістік ызметтерді кшейтуде, т.б. жадайларда жзеге аспа.

Отанды экономикалы дебиетте экономикалы мдделер, ебекке ынталандыру, ебек кшіні дайы ндірісі, жалдамалы ебек жне капиталды араатынасы ылыми мселелерін зерттеу біршама орланып алан. Зерттеу таырыбына сйкес экономикалы теория жне экономика ылымы дістемесіні жалпы мселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С., Горланов Г.В., Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В., Рязанов Т.В., Столяров И.И., Черкасов В.Н. жне т.б. ебектері те маызды, рі олар жиі пайдаланылады.

Нарыты атынастар жадайындаы ебек мселесіні ылыми базасын жасауда мынадай алымдар: Смит А., Друкер Г., Маркс К., Мэйо Э., Розенберг А., Саймон Г., Вильховченко Э.Д., Волгина Н., Кокина Ю.П., Ржаницина Л.С., Рофе А.И., Рудык Э., Слезингер Г.Э., Яковлев Р.А., т.б. лкен лес осты.

азастанды алымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру жне уждемені трлі аспектілерін, ндіріс тиімділігі мселесін, материалды мддені экономикалы ызыушылыын, ажеттіліктері мен ынталандырмаларын негіздеу шімбаев Т.Б., Баймратов О.Б., Оаев.О., Берішев С.Х., Мхамбетов Т.И., Саадиев К.., Кенжеожзин М.Б., ошанов А.К., Сбден О.С., адыржанов Е.К., Бердлиев К.Б. жне т.б. ебектерінде крініс тапан.

Біра та, ндіріс тиімділігін арттыруды азіргі экономикалы ынталандыру шаралары, оларды экономикалы німге ыпалы лі де болса толы зерделенбей отыр. Зерттелген жмыстарда ебекке ынталандыруды табиатын айындау кешенді трде жргізілмей, дара-дара арастырылан. Постиндустриалы парадигманы даму дерісінде экономикалы ынталандырмалар мен дістемелер жасау мселесін ылыми жолмен шешу ажет. Осылайша, мселені аз зерттелуі жне ндіріс тиімділігін арттырудаы экономикалы ынталандыру мселесіні практикалы мні осы диссертациялы зерттеуді таырыбын анытап берді.

Зерттеуді масаттары мен міндеттері. Диссертациялы зерттеуді басты масаты постиндустриалы оамдаы ндіріс тиімділігін ынталандыруды зерттеу, нерксіп ксіпорындарындаы тиімділікті экономикалы ынталандыруды негізгі баыттарын айындау.

Осы масата сай, жмысты алдында мынадай міндеттер ойылды:

  • азіргі экономикалы ылым трысынан ндіріс тиімділігін арттыруды ынталандыруды мазмны мен табиатын зерделеу;
  • экономикалы ынталандыруды экономикалы мддемен, материалды мдделілікпен жне ебек ызметі уждемесімен зара байланысын анытау;
  • экономикалы ынта­ландыруды басару жйесіндегі ндіріс тиімділігін арттырудаы орны мен рлін негіздеу;
  • постиндустриалды оама тн экономикалы ынталандыруды тиімді жйесін руды негізгі дістемелік принциптерін анытау;
  • экономикалы ынталандыру жйесіні тиімділігін макро-, мезо- жне микродегейлерде талдау;
  • постиндустриалы оама туде ндіріс тиімділігін арттыруды келешегі бар ынталандырмаларын айындау;
  • постиндустриалды экономиканы даму талаптарына сай леуметтік-экономи­калы саланы трлендіруге баытталан сыныстар беру.

Зерттеу объектісі ретінде «азамыс» корпорациясы» ЖШС-ні ксіпорындары алынды.

Зерттеу пні азіргі постиндустриалы парадигма талабына жауап бере алатын экономикалы ынталандыру жйесіні теориялы жне дістемелік аспектілерін зірлеу болып табылады.

Зерттеуді теориялы жне дістемелік негізі. Зерттеуді теориялы жне дістемелік негізі мен эмпирикалы базасы ретінде е уелі интегративті (пнаралы) атынасты теориялы принциптері алынды, ол сондай-а философиялы, тарихи, леуметтік, мдени, ыты жне саяси алышарттарды амтиды. Мнан зге, жмыс барысында ылыми абстракция, талдау жне синтез, сондай-а кешенді арастыру сияты жалпы ылыми дістемелер олданылды. Бл, зерттеу дістемелерін жинатай келіп, экономикалы талдауды сенімділігін жне тжырымдамаларды негізділігін амтамасыз етті.

Зерттеуді апаратты негізі. Зерттеуді апаратты негізі ретінде экономиканы постиндустриалы дамуы процесінде экономикалы ынталандыру мселесіне арнаулы азіргі отанды жне шетелдік алымдарды ебектері, мерзімдік баспасз жне ылыми-тжірибелік конференциялар мен семинарларды материалдары алынды. Жмыста зерттеліп отыран мселені реттейтін азастан Республикасыны за актілері мен баса да ыты-нормативтік жаттар пай­даланылды. Зерттеуді эмпирикалы базасын азастан Республикасыны статистика жніндегі Агенттікті деректері, ылыми-зерттеу институттарыны салалы жне академиялы ебектері, мерзімді басылымдар, сондай-а «азамыс» корпорациясы» ЖШС-ні жылды статистикалы есептері рады.

Диссертациялы жмысты ылыми жаалыы. Диссертациялы зерттеу барысында ылыми жаалы ретінде постиндустриалы оама ту кезеіндегі ндіріс тиімділігін арттыруды шешуші факторы - экономикалы ынталандыру мселесін шешуге баытталан теориялы жне практикалы сыныстарды атауа болады. Диссертациялы зерттеу барысында ылыми жаалы ретінде келесі нтижелер орытындыланды:

  • нарыты атынастарды тередеп даму жадайында экономикалы ынталандыру дайы ндірісті басым факторы ретінде арастырылан, оны мазмны мен табиаты интеграциялы кзарас трысынан жааша зерделенген;
  • дамып келе жатан постиндустриалды парадигманы талаптарына сай экономикалы ынталандыруды жіктемесі натыланан;
  • постиндустриалды оам дамуыны жаа задылытары мен рдістері негізінде экономикалы ынталандыруды тиімді жйесін алыптастыруды негізгі дістемелік принциптері айындалан;
  • ебек белсенділігі мен экономикалы сімді амтамасыз ететін, ебек німділігі мен ебек аы тлеуді арасындаы зара тыыз байланысты негізгі тетіктері бадарланан;
  • экономикалы сімді ынталандыру механизміні моделі сынылан;
  • «шаруашылытарды бірге жргізу» сияты уждемелер, ебекке экономикалы ынталандыру арылы капитал мен ебекті тиімді байланысына баытталан кешенді шаралар сынылан, яни жмыскерді басару ісіне, шешім абылдауа жне тек ебек пен ндіріс процесінде емес, жалпы леуметтік жне жалпы мемелекеттік мні бар істерге де атысуына ммкіндік беру жайлары талданылан.

Диссертацияны орауа сынатын негізгі тжырымдары:

- экономикалы ынталандыруды зерттеу трлі теориялы-дістемелік принциптерге бадарланып, интеграциялы атынастара негізделген болуы керек;

- экономикалы ынталандыру дістемесінде жмыскерлер «экономикалы адам» алпында арастырылады. Бл жадайда оларды ебекті ынталандыруды материалды емес трлеріне де белсенді атысу ажеттілігі туындайды: ксіпорындарды басару, ебекті ізгілендіру, зін-зі жетілдіруіне ммкіндік алуы, т.б.;

- сапалы экономикалы суге ол жеткізу ебекке ынталандыру жйесін кшейтуді мына трде арастыруды ажет етеді: ебек белсенділігін арттыруда жалаыны рлін ктеру; «шарттарды бірге жргізу» уждемесін ынталандырма ретінде дамыту; ебекті сапалы жаынан трлендіру;

- ндірісті тиімділігін макродегейде амтамасыз етуді негізгі баыты - німні жаа сапасын экономикалы ынталандыру, бл з кезегінде ылыми-техникалы прогреске, адам капиталына, инвестициялы, апаратты жне прогресшіл технологияларды басымдылыына негізделеді.

Жмысты ылыми-тжірибелік маыздылыы. Зерттеу барысында алынан нтижелер, теориялы зерттемелер жне практикалы сыныстар экономика ылымында ндіріс тиімділігін арттыруы экономикалы ынталандыруды теориялы жне дістемелік жатарын кеейтумен атар, аталан мселелерге атысты салалы жне республикалы экономикалы бадарламаларды негізін жасауа олданылуы ммкін. Диссертациялы зерттеуді жекелеген аидалары «Экономикалы теория», «Фирма экономикасы», «Менеджмент», «ызметкерді басару», «азастанны экономикалы реформалары» курстары бойынша ажетке жарайды.

Зерттеу нтижелеріні малдануы (апробациясы). Жмысты негізгі аидалары, нтижелері мен тжырымдары «азамыс корпорациясы» ЖШС-і ксіпорындарыны семинарлары мен ндірістік мжілістерінде талыланып, тмендегідей халыаралы жне республикалы ылыми-тжірибелік конференцияларда баяндалды: «Образование и бизнес: реалии и перспективы вхождения в международное образовательное пространство» (Алматы, 03 наурыз, 2006 ж.); «азастан экономикасы жне оны интеграциялауды келешегі» (Астана, 10 араша, 2006 ж.); «Государство и общество: новые аспекты взаимоотношения (Алматы, 17-18 араша, 2006 ж.); «Туелсіз азастан: ыты, саяси жне леуметтік-экономикалы дамуды кпбаытты даму жолы» (Астана, 8-9 желтосан, 2006 ж.).

Зерттеу нтижелеріні жариялануы. Зерттеуді негізгі нтижелері жалпы клемі 3,0 баспа таба болатын 8 маалада, соны ішінде 4-і Р БМ Білім жне ылым саласындаы адаалау мен атестаттау комитеті сынан басылымдарда, 4-і халыаралы ылыми-ндірістік конференцияларда жарияланды.

Жмысты рылымы. Диссертациялы жмысты рылымы кіріспе, ш блімдер мен орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады. Жмыс 31 кесте жне 10 суретпен безендірілген.

НЕГІЗГІ БЛІМ

ндіріс тиімділігін арттыруды объективтік ажеттілігі кеейтілген дайы ндіріс процесіні экономикалы мддемен тікелей байланыстылыында. Дамуды озаушы басым кштеріні бірінен саналатын экономикалы мдделер, ндіріс тиімділігіні артуына ынталандыруды ылыми негізделген жйесін тымды олдану арылы сер етеді. Сонымен атар, экономикалы мдделер, ынталандыруды оамны задылытарымен байланыстырып тратын орталы буын болып табылады.

Елімізді азіргі жне орта мерзімді дамуындаы негізгі стратегиялы станым – экономикалы суді экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалды-инновациялы факторларды басымдылыы есебінен амтамасыз ету. Бл шін ебек ужі мен оан ынталандыруды жаа жйесін алыптастыруды наты жолдары аныталуы ажет.

Алайда, экономикалы дебиетте «ебекке ынталандыру» мнін анытауда орта пікір алыптаспаан. ылыми зерттеулерде «экономикалы мддерлер», «ажеттілік», «ынталандыру», «материалды ынталандыру», «уж», «ужділік» сияты ымдар кеінен олданылады. Оларды мні мен функционалды маынасы да біратар шетелдік жне отанды алымдарды ебектерінде ртрлі тсіндіріледі. Осыан байланысты, біз, «ынталандыру» категориясын натылауда бгінгі замана тн интеграциялы тсілге сйенуді, зерттеу шеберінде тек экономикалы емес, сонымен атар, тарихи, леуметтік-мдени, ыты жне саяси алышарттарды да амтылуы ажет деп санайтын экономистерді олдаймыз.

оамны басты ндіргіш кші, е алдымен адам ресурстары. Демек, ынталандыру ымы оларды мддесіне тікелей атысты тсінік, яни ебекке талаптандыру ужі болып табылады. з кезегінде, «ебекке ынталандыру» дегеніміз ажеттілікті кешенді жйесі, адамдарды іс абілетін дамытуды кшті ралы.

Экономикалы ынталандыру материалды ынталандыруа араанда ке маыналы категория. Экономикалы ынталандыру – адамдарды німді рі табысты ебекке ызытыратын, оларды мдделік белсенділігін арттыруды ртрлі рдістері мен дістерін амтиды. Сонымен, экономикалы ынталандыру дегеніміз ндірістік атынастар субъектілеріні ммкіндіктерін толыымен пайдалану масатында олданылатын, оларды экономикалы жне леуметтік жауапкршіліктерін нытайтын материалды жне материалды емес тетіктерді жиынтыы.

Нарыты атынастар жадайындаы шаруашылыты тиімді жргізуді ынталандыру жйесі німді ебек ызметіне талаптандыруды таы бір тобын арастырады, олар кімшілік жне либералды болып жіктеледі.

Экономикалы ынталандыруды азіргі постиндустриялы жадайында нды бадарлар мен ажеттіліктер, ызметкерлерді ебек белсенділігіні даму барысындаы оды згерістер мият ескерілуі тиіс. Блар:

- материалды ынтаны тланы зі іске асыруы, зияткерлік леуетті дамыту, адамны шыармашылы абілеттері мен білімін дету;

- німді ебек пен мол табысты кепілі – жмыскерлерді іскерлік абілеті мен біліктілігін арттыру;

- барынша кп ттынудан грі, мір сру мен ебек ызметіні лдеайда жоары сапасын амтамасыз етуге бой ру, азіргі заманы жаа ынталар жйесіндегі зін-зі дамытуды басыылыына ден беру;

- сапалы экономикалы сімге ол жеткізуде ебек белсенділігін ынталандыру міндеті ызметкерді ебекке негізделген басым уждерімен, леуметтік ажеттіліктерді анааттандырумен сипатталады, демек материалды ынталандыруда леуметтік факторды ролі арта тседі.

азастан Республикасыны жедел дамуына, сондай-а ндірісті німділігіне экономиканы азіргі жадайы, яни трансформация (трлену) процесі сер етіп отыр. Кез келген тпелі кезені негізгі белгілері: брыны жне жаа жйе элементтеріні атар жруі, арама-айшылыты ерекше крінісі – бой ктере бастаан жне ескірген экономикалы механизмдер мен тетіктерді арасындаы сйкессіздіктер, трасызды. Трансформациялы жадайды кері сері, бір жаынан, оамдаы экономикалы жне ндірістік крделі згерістерге туелді болса, екінші жаынан, з ішінде айшылы пен проблемаа толы нарыты механизмні алыптасуымен тікелей байланысты.

Нарыты атынастара кшкен кезімізде кімшіл-міршіл жоспарлы жйені негізі бзылды, ол жаа згерген жадайда іске аса алмады. Осыан байланысты, ндіріс тиімділігін ынталандыруды жаа механизмін руды объективті ажеттілігі туындайды. Мнымен атар, ндіріс тиімділігіні тмендеуіне, экономикалы процестерді реттеуге кері серін тигізген былыстарды бірі меншіктік атынастарды згеруі. Реформаларда, ылыма негізделген концепцияны болмауы ндірісті лдырауын, экономикалы сім шеберіні тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар лі ешкім иелене оймаан ресурстарды ола алуа жне меншікті з пайдаларына арай блісуге мтылады. Бндай жадайда, ндіріс табыс табатын рал ретінде емес, иеленуге болатын байлы ретінде абылданады. Осыны барлыы, ндіріс тиімділігін ынталандыруа ыпал етпейді. Жекешелендіру нтижесінде, пайда болан меншіктік рылым жне меншікті іске осуды тиімді, за шыарушылы базасыны жетіспеуі, тиімділікті экономикалы ынталандыру механизміні ммкіндігін лсіретеді.

Экономикадаы трлендірулер тек меншік ытарыны айта блінісінде ана емес, жеке меншікке негізделген ндірістік атынастарды алыптастыру. Шаруашылыты жргізуді жеке меншіктік рдісі ндіріс клемін лайтуды негізі, оны тиімділігін арттыруды уатты ралы.

леуметтік-экономикалы дамуды азіргі кезеінде экономиканы рылымды трыдан айта ру ажеттілігі ксіпкерлікті жедел дамыту есебінен наты іске асырылады. Ксіпкерлік, дербес, ізденімпаз рекетке дайын, мол табыс кзіне мтылуа абілетті, іскер адамдар атарыны кбеюін амтамасыз етеді.

ндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі траты экономикалы сімге, халыты барлы топтарыны материалды жадайын жасартуа, бсекеге абілеттілікке, елді лтты ауіпсіздігін сатау сталымын орындауа баытталуы ажет.

Бізді ойымызша, ндіріс тиімділігін экономикалы ынталандыруды мынандай белгілермен сипаттауа болады:

  • экономикалы сімні траты арыны, оны сапалы сипаты;
  • ндірілген тауар сапасыны артуы жне оны отанды, лемдік нарыты бсекеге абілеттілігіні суі;
  • халыты материалды жадайы мен л-ауатыны жасаруы;
  • жаа технологияларды мегеру, ылыми жне инновациялы ызмет серіні кшеюі, адам капиталын нтижелі олдану;
  • басару тиімділігін арттыру нтижесінде ндірістік ресурстарды пайдалануды немдеу, ебек німділігін ынталандыру.

азастан, оамды мірді шешуші саласы – экономикада, леуметтік жне саяси жаару жолында сенімді адам жасап ілгерілеп келеді. Ел экономикасы 2001 ж. бастап жылына орта есеппен 10%-а сіп отыр. Соы жылдары леуметтік-экономикалы леуетті негізін райтын нерксіп ндірісі де траты даму стінде. Егер 1995-2005 жж. аралыында німні жылды суі 5%-ды раса, соы 5 жыл ішінде 11,8%-а жетті (1-сурет).

Ескертпе – Р статистика жніндегі Агенттікті деректері бойынша

Сурет 1 - азастан Республикасы нерксіп німіні динамикасы

(1995-2005 ж.ж.)

Салада маызды рылымды згерістер з жаласын тапты. Егер 1995 ж. республика нерксіп ндірісіні жарты блігін деу нерксібі иеленсе, 2005ж. мндай лес тау-кен нерксібіні еншісінде.

нерксіпті макродегейдегі тиімділігі ндірілген тауар сапасыны жасараныны, лемдік нарыты бсекеге абілеттілікті крінісі. Кен ндіру нерксібіні арынды дамуы экспорт жне импорт рылымына тиісті серін тигізуде. Алайда, экспортты рылымында шикізатты тауарларды лесі басым.

Соы жылдары импортты тауарлар рылымында минералды німдер лесіні скені байалады: 1999 ж. 11,5%-дан 2005 ж. 13%-а дейін. Сондай-а металлургиялы нерксіп німіні де лес салмаы біртіндеп артып келеді.

Зерттеу жмыстары атарылан мерзімде нерксіпті жекелеген секторларды табыстарыны алыптасуында рылымды згерістер орын алды. Мселен, ЖІ-ні жалпы клеміндегі ебекаыны лесі 2000 ж. 35,8%-дан 2004 ж. 33,3%-а дейін кемісе, ксіпкерлерді табысын райтын таза пайда мен аралас табыс 38,2%-дан 43,5%-а сті. Бл, бірінші жаынан, ндірісті тиімділігіні скенін сипаттаса, екінші жаынан, пайданы, кбінесе, ызмет крсету саласынан тскенін крсетеді.

арастырылып отыран кезеде ндіріс тиімділігіні жалпылама крсеткіші - нерксіп ксіпорындары тиімділігіні, экономикалы ызметті баса тріне араанда динамикалы алыпты суі мен жоары дегейіне ол жеткізілді (1-кесте).

Кесте 1 - азастан Республикасы экономикалы салаларыны тиімділігі

Крсеткіш 2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж. 2004 ж.
Барлы экономиканы тиімділігі, % 21,6 14,8 18,5 21,6 25,7
Кен ндіруші саланы тиімділігі, % 45,1 37,8 31,9 38,8 67,5
айта деу саласыны тиімділігі, % 21,4 13,8 19,2 21,4 22,8
Ауыл шаруашылыыны тиімділігі, % 5,4 5,3 -4,4 13,8 1,7
рылыс саласыны тиімділігі, % 4,3 4,5 5,2 5,0 3,4
Сауданы тиімділігі, % 4,7 3,4 5,8 9,3 4,9
Клік жне байланыс саласыны тиімділігі, % 9,4 11,8 18,7 18,1 18,9
аржылы ызмет саласыны тиімділігі, % 3,3 32,5 15,6 9,1 11,2
Жылжымайтын млік операциясыны тиімділігі, % 40,1 -3,2 13,8 4,3 8,3
Ескертпе – Р статистика жніндегі Агенттікті деректері бойынша

1-кестеде келтірілгендей, нерксіп ксіпорындары тиімділікті жоары дрежесіне ие. Кен ндіру саласы ксіпорындарыны тиімділігі мемлекет экономикасын ттастай аландаы пайдалылытан жоарыра. Дей транмен, 2004 ж. барлы залалды ксіпорындарды 50,7%-ы нерксіп лесіне тиеді, соны ішінде 11,5%-ы кен ндіру саласы, 21,4%-ы деу саласы.

ндіріс тімділігін ынталандыру механизміні таы бір маызды шарты – инвестициялы белсенділік. Инвестициялы ызметті соы 5 жыл ішіндегі динамикалы сімі аржылы емес активтер бойынша те арынды болды, олар жыл сайын орта есеппен 20%-а кбейді. Экспорта баытталан салалара инвестицияларды суімен атар, оларды ішкі нарытаы тапшылыы байалады.

Тиімділікті жоары дегейін амтамасыз етуді, яни азіргі мемлекеттік саясатты басты масаты – халыты л-ауатын арттыруды басым факторы – ебек німділігі. Демек, ебек німділігін арттыру лтты экономиканы ртараптануыны, фирманы, саланы, экономикалы ызметті нтижелілігіні алы шарты.

Зерттеліп отыран кезеді ттас аланда корпорацияны бл баыттаы тпкі крсеткіштері аса нтижесіз емес. Алайда, табысты су динамикасы трасыз. Корпорацияны жалпы табыстылыына негізгі ндірісті тиімділігі, яни негізгі ызметтен тсетін пайданы млшері тікелей сер етуде. Мселен, 2001 ж. корпорацияны таза табысы 2000 ж. салыстыранда 4,6%-а ана кемісе, 2003 ж. бл крсеткіш алдыы жылмен салыстыранда 30,6%-а тмендеп кетті. 2006 ж. корпорацияны таза табысы алдыы 2005 ж. араанда 128,5%-а арттырылса, 2000 ж. салыстыранда шамамен 6,0 есеге скен.

Зерттеліп отыран кезеде, корпорация табыстарыны жалпылама су барысына арамастан, ндірісті трасыздыы орын алды, мны басты себептеріні бірі лемдік нарытаы мыс німі баасыны ауытуы. Осыан байланысты 2001-2003 жж. аралыында ндіріс клеміні су арыны біраз тмендеді, сіресе ксіпорынны негізгі німі – катодты мыс ндіру азайды.

2000-2004 жж. серіктестікті німділігі німні материалды сиымдылыы 0,15-тен 0,12 тегеге дейін азая трса да 1,4 есе арттырылды. Бл жылдары негізгі ндірістік орды айтарылымы 0,73 тегеден 0,62 тегеге дейін, ал ндірісті жиынты тиімділігіні дегейі 49,1%-дан 45,5%-а дейін кеміді. Корпорацияны негізгі экономикалы крсеткіштері соы жылдары айтарлытай оала бастады.

Мселен, 2004 ж. алдыы 2003 ж. салыстыранда ебек німділігі 32,8%-а сіп, 2 млн 546 мы тегені рады, німні материалды сиымдылыы 33,7%-а тмендеп, 0,12 тегеге теелді, негізгі ндірістік орларды айтарылымы 17,0%-а арттырылды, німні пайдалылы дрежесі 14,3 пайызды пунктке ктерілді.

«азамыс корпорациясы» ЖШС-гі кпсалалы, кен ндіруден ттынуа дайын нім шыаруа маманданан, біткен циклды ндірісті мегерген тау-кен металлургиялы ксіпорыны. Компанияны негізгі ызметі: пайдалы азбаларды ндіру жне оларды байыту, катодты мыс німін шыару, тсті металдар ндіру жне сату.

Корпорация, лемдік дегейде дамып келе жатан рылым. Оны аржы-шаруашылы ызметіні нтижелері мына тмендегідей (2-кесте).

2-кестеден крініп трандай, 2000-2006 жж. аралыында корпорацияны нім ткізуден тапан табысы 3,7 есе, таза табысты клемі 6,0 есе арттырылды. ЖШС-і ксіпорындарыны жиынты тиімділік дегейі 2005 ж. 79,3%-ды рады, бл 2000 ж. салыстыранда 30,2 пайызды пунктке жоары.

Нарыты атынастарды тередетілуі жне ксіпкерлік рісіні кееюі жадайында ебек тлемін реттеуді маызы ерекше. йткені ебекаы ана жмсалан ебек кшіне пара-пар келеді жне ндірісті дамуына ынталандыруды серін кшейте тседі.

Кесте 2 - «азамыс корпорациясы» ЖШС-ні аржы-шаруашылы ызметіні нтижелері

Крсеткіштер Жылдар
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Сатудан тскен табыс, мы теге 112699401 116625405 125221331 124219953 170492574 228817260 411176304
ткізілген німні зіндік ны, мы теге 47093088 54165092 57217269 55782536 58737406 83691000 118303824
Жалпы табыс, мы теге 65606313 62460313 68004062 68437417 111755168 145126260 292872480
Осы кезедегі шыын, мы теге 19135686 19675843 17818541 26396187 44666565 23660417 30079588
Негізгі ызмет табысы, мы теге 46470627 42784470 50185521 42041230 67088609 121465843 262792892
Негізгі емес ызмет нтижесі, мы теге 3685266 3286309 4350080 832402 6833626 1629564 11979561
Салы салуа дейінгі табыс, мы теге 50155893 46070779 54535601 42873632 73922235 123095407 274772453
Табыс салыы, мы теге 17627442 15465492 16502175 17243086 26926038 37927399 80125488
Таза табыс, мы теге 32528451 31016011 36880320 25600012 46996197 85168008 194646965
Негізгі ндірісті тиімділік дегейі, % 70,2 57,9 66,9 51,2 64,9 82,4 104,7
Корпорацияны тиімділік дегейі, % 49,1 42,0 49,2 41,2 45,5 50,3 55,3
Ескертпе – «азамыс корпорациясы» ЖШС- жылды есептері бойынша есептеген автор.

Тиімділік – леуметтік-экономикалы процестер мен былыстарды жиынтыын сипаттайтын, нтижеге ол жеткізу мен ресурстарды пайдаланумен байланысты категория. Экономикалы тиімділікті суі, нім бірлігіне шаандаы шыынны ысаруымен немесе брыны шыын клемін сатай отырып, тиімділікті артуымен тікелей байланысты. Ебекаыны тиімділігіне сйкес оны ынталандырыш рлін де айындауа болады.

Корпорация ксіпорындарында 2000-2006 жж. аралыында жалаыны 1 тегесіне келетін тауарлы нім клемінде айтарлытай згеріс бола ойан жо. Мны кем дегенде екі себебі бар: бірінші, ебек аы млшеріні ндірісті нім клеміне сйкес сіп отыруы, екінші жалаы тлеуге блінген аржыны орынды жмсалуы. Сонымен атар, 2006 ж. жалаы тлеуді млшері 2005 ж. салыстыранда 26,6%-а ктерілді. Бл тауарлы німдер ндіруді жалаы орына араанда жоары су арындылыыны сері (3-кесте).

Кесте 3 - «азамыс корпорациясы» шыындар мен тауар німдеріні жалпы сомасындаы жалаыны лес салмаы

Крсеткіштер Жылдар
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Тауар німі, мы теге 70932717 70140555 73052511 74573932 168879478 230084292 437830139
Жалаы оры, мы теге 8522051,5 9176852,4 9412695,1 9651465,2 19775114,5 23495989 29744199,1
ндірістік зіндік ны, мы теге 44708784,2 49259064 36532212 37031530 38257349 51557817 208890514
Шыындарды жалпы сомасын­даы жалаы лесі, % 19,06 18,63 25,77 26,06 51,7 45,6 14,25
Тауар німі млшеріндегі жалаы лесі, % 12,01 13,1 12,88 12,94 11,7 10,2 6,79
Ескертпе – «азамыс корпорациясы» ЖШС- жылды есептері бойынша есептеген автор

2000-2006 жж., яни 2006 ж. дейінгі кезеде «азамыс» корпорациясы ксіпорындарында жалаыны ндірістік шыындарды жалпы клеміндегі лесі немі сіп отырды (2000 ж. – 19,1%, 2005 ж. 25,4%).

Ал, оны тауарлы нім млшеріндегі лес салмаы керісінше, біршама тмендеді. Мндай жадай мына тмендегілермен тсіндіріледі:

- салыстырылып отыран кезеде ндірістік зіндік нны млшері 15,3%-а ссе, жалаы оры 2,7 есе, ал тауарлы нім клемі 3,2 есе арттырылды;

- жалаы тлемдеріні салыстырмалы ктерікі сімі осы масатта жмсалан аржыны тиімділік дегейіні тмен екенін крсетеді.

«азамыс корпорациясы» рамына енетін ксіпорындарындаы жалаыны немі сіп отыруы зін-зі аншалыты атап отыр, басаша айтанда, оны ынталандырыш рлі андай? Мны жмысшыларды орташа жалаы млшерін, оларды ебек німділігімен салыстыру дісімен, яни басып озу коэффициентін анытау жолымен анытауа болады (4-кесте).

4-кесте деректерінен крініп трандай, корпорация жмысшыларыны ебек німділігі мен оларды орташа айлы жалаысыны арасындаы байланыс тым лсіз. Бл «азамыс корпорациясы» ЖШС-і ызмет клеміні суінде жалаыны ынталандырушы рліні тмен екендігін крсетеді.

Демек, елімізді табысы мол, іріленген нерксіптік рылымдарыны алдында, оларды леуметтік жауапкершіліктерін арттыру бгінгі тада дрыс ойылан мселе.

Кесте 4 - «азамыс корпорациясы» ЖШС-і жмысшыларыны орташа жалаылары мен ебек німділігіні динамикасы

Крсеткіштер 2001 ж 2000 ж. салыст. 2002 ж. 2001 ж. салыст. 2003 ж. 2002 ж. салыст. 2004 ж. 2003 ж. салыст. 2005 ж. 2004 ж. салыст. 2006 ж. 2005 ж. салыст.
Орташы жалаыны згеру динамикасы, % 103,4 101,9 107,6 108,4 111,2 125,8
Ебек німділігіні згеру динамикасы, % 95,5 105,75 104,52 132,86 143,37 189,16
Басып озу коэффициенті, % 108,3 96,4 102,9 81,6 77,6 66,5
Ескертпе – «азамыс корпорациясы» ЖШС- жылды есептері бойынша есептеген автор

Жалаыны жалпы клеміні суі, оны ндірістік шыындардаы лесіні згеріссіздігі, ебек німділігіні жмысшыларды орташа жалаыларыны млшеріне, тиімділікті табыс келуші ретіндегі маызына кері серін тигізіп отыр (5-кесте).

Кесте 5 - «азамыс корпорациясы» жалаы пайдалылыыны динамикасы

Крсеткіштер Жылдар
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Негізгі ызметтен тскен таза табыс, мы теге 32528451 31016011 36880320 25600012 46996197 85168008 194646965
Жалаы оры, мы теге 8522051,5 9176852,4 9412695,1 9651465,2 19775114,5 23495989 29744199,1
Жалаыны 1 тегесіне келетін табыс млшері, теге/теге 3,82 3,38 3,92 2,65 2,38 3,62 6,54
Ескертпе – «азамыс корпорациясы» ЖШС- жылды есептері бойынша есептеген автор

5-кесте материалдарынан кріп отыранымыздай, корпорация ксіпорындарында жалаы лесіні ндірісті жалпы шыындарындаы тратылыынан, ебек аыа блінген аржыны рбір лшеміне келетін табыс млшері 2000-2006 ж.ж. аралыында немі тмендеп отыран (2006 ж. басасы). Мндаы басты себептер, біріншіден, ебек німділігіні пропорционалды спей отырандыы, екіншіден, корпорация жмысшыларыны орташа жалаыларыны тмен дегейі. Бл з кезегінде, ебекке аы тлеу жйесін жетілдіруді, нерксіп ксіпорындарыны аржылы ызметін жасартуды кезек кттірмейтін, бірінші атардаы мселелер екендігін длелдейді.

Елімізді экономикасы мен леуметтік леуетіні азіргі даму барысында жмысшылар мен ызметкерлерді німді ебекке ынталандыру жйесін кшейтуге баытталан кешенді шешімдер абылдануы ажет. Мндай тжырымны объективтік себептеріні атарына мыналарды жатызуа болады:

  • е аз жне орташа жалаы млшері мен ттынудаы сранысты скендігіне байланысты ебекке аы рліні жоарылауы;
  • нерксіптік жымдарда «шаруашылы серіктестігін» дамытуды ажеттілігі, яни жмысшыны леуметтік маызды мселелер бойынша да тиісті шешім абылдай алатындыын амтамасыз ету.

Постиндустриалды, лемдік технологияны прогресшіл жаа талаптарына сай дамып отыран ндіріс жадайында ебеккерлерді шыармашылы ммкіндігі толыыра жзеге асырылуы ажет. Басару ісіне наты кірісу, орта ндылыа зіні атысы бар екенін сезіну, жмысшыны ебекке деген лшынысын жоарылатады, ндірісті резервтерін брыныдан грі толыыра пайдалануа ынталандырады. жым мшелеріні жеке меншіктік, яни иелену ы, басаруа тікелей араласу сті (ндіріс аражатын жмсау кілеттілігі, ндірістік процесті йымдастыру жне оны нтижесін діл блу) сайып келгенде е тменгі дегейдегі леуметтік келісімге ол жеткізуге ммкіндік береді.

Елбасы зіні азастан халына жыл сайыны дстрлі Жолдауында (6 апан 2008 ж.) «ыса мерзімді жне орта мерзімді міндеттерді шешуді бірінші баыты - ндіруші сектор» - деп крсетеді. «Самры» холдингі мен ірлік леуметтік ксіпкерлік корпорациялар тау-кен металлургия саласын тиімді дамыту мен оны бсекеге абілеттілігін арттыру жнінде наты шаралар абылдауы тиіс». Олай болса, нерксіп ксіпорындарыны тиімділігін арттыруда экономикалы сімні факторлары мен шарттары айындалып, ынталандыру механизміні е тымды жолдары негізделуі ажет.

Ынталандыру жйесіні дамуында азастанны нерксіптік ксіпорындары экономикалы ынталандыру жйесіні келешегінде ебекке аы тлеуді жетілдіруді ажеттілігін ерекше бліп атауа болады.

азіргі кезде отанды нерксіп ксіпорындарды кпшілігі шетелдік ндірушілерді тжірибесін ескере бермейді. Мысалы, тарифтік жйе мерзімдік жне кесімді ебекаыны йлесімділігіне негізделген. азастанны тау-кен нерксібінде бл жйені олданылу аясы ке, біра оан ол жеткізу ндірісті технологиялы жне уаттылы дегейіне байланысты.

Ебекаыны мерзімдік тлегенде ебекті млшерлеу жмысы жргізіледі, сондай-а тапсырмаларды млшерленуі де іске асады. азіргі кезде, кейбір экономистер ксіпорындардаы тарифтік жйені мемлекеттік емес меншіктен алып тастау, немесе, жалаыны бкіл орын р жмысшыны жмсаан ебегіні тпкі нтижесіне арай блу ажет деген пікір айтады. Біра, бізді ойымызша, тарифтік жйені басты артышылыы – ол жмысшыны біліктілігіне сер етеді. Нарыты ылыми-техникалы прогресс жадайында, сериялы ндіріс технологиясы жмысшыларды жоары біліктілігін ажет етеді жне бл ксіпорынны экономикалы тратылыыны, ебек ресурстарыны лемдік бсекелестікке лайыты ттеп беруіні негізгі шарты. Тарифтік жйені таы бір артышылыы, жмысшы оны леуметтік ділдік ретінде абылдайды, йткені ол жмысты иыншылыын, оны жауапкершілігін баалайды. Тарифті экономикалы тымдылыы – ксіпорындар здері з бетінше жмыс «баасыны» крсеткішін анытай алады, техникалы саясата сай шыл баылап отыруды ажетсінеді.

Біз жргізген зерттеуді нтижелері крсеткендей, кеніш жмысшылары негізінен разрядтара ие, ал І, ІІ білікті разрядты жмысшылар жоты асы. Кейбір жмысшылар жеткілікті білікті емес, разряда сай жмысты бар трін атара алмайды. Басалары, керісінше, тмен біліктілікті ажет ететін жмыстарды атарады. Осыны нтижесінде ебек тлемінде жоары жне тмен білікті мамандар теестіріліп кетіп жатады. алыптасан жадайда, жмысшылар жоары білікті разряда ие болып отыранда, з ксіби шеберлігін ктеруге деген ынтасы болмайды.

Міне, осыларды ескере отырып, біліктілік разрядыны тарифтік кестесін 6-дан 10-а дейін ктеруді тымды деп санаймыз. Бл жмысшылар біліктілігін объективті трде баалауа жне оларды ксіби білімдері мен тжірибе ынталандырмасыны се тсуіне о сер етер еді. Сондай-а, жмысшылар разрядын автоматты трде сірмей, жалпы білім алатын жне ксіби дайынды дегейіне жоары талаптарды арнайы ретін ойластыру ажет, бл шыарылатын нім жне жмыс сапасын арттыра тсуге, ауіпсіздік ережелерін жне ебекті орауа, технологияны жетік білуге жне пайдалы азбаларды немдеуге ыпалын тигізеді.

Жмысшыны біліктілік разрядын анытауда мына формуланы олдануа болады:

Рб = К1 х К2 х К3 х К4,

мндаы Рб – жмысшыны біліктілік разряды;

К1 – жмысшыны жалпы білімін, ксіби дегейін жне оны сірудегі ебекті ажетсінуін анытайтын коэффициент;

К2 – берілген маманды бойынша жмыс тжірибесін анытайтын коэффициент;

К3 – орындалатын жмысты жауапкершілігі мен ауырлыын анытайтын коэффициент;

К4 - ебектік жне ндірістік тртіпті ескеретін коэффиицент.

Жмысшыны біліктілік разрядын айындауда негізінен 3 фактор ескеріледі, ал рбір фактор тиісті балмен бааланады. Коэффициенттер алдын-ала аныталан жіктеме бойынша аныталады.

Экономикалы ынталандыруды келешегі зор баыты – ерекше сыйаы беру. Жмысшыларды сыйаыландыру жоары німді жне жоары сапалы ебекке ынталандыру, іс-рекетті тпкі нтижесін жасарту, ксіпорын жмыскерлеріні мір сапасын ктеру масатында жргізіледі. Сыйаы, ебек млшері шін алан аыдан ерекше. Ол олпаштау сипатында болып, тмендегідей принциптерге негізделеді:

- сыйаы беру даралы сипатта болуы тиіс: жмысшыны айма, цех, ксіпорын жмысы крсеткішін жасартуы шін зіні осан лесі шін беріледі;

- сыйаы беру наты, белгіленген млшерлеме мен нормативті орындааны шін емес, ебектегі ерекше жетістіктері шін берілуі тиіс;

- сыйаы беру – аымдаы (ай сайын) жне жыл орытындысы бойынша таайындалады;

- сыйаы беру жйесі арапайым, рбір жмысшыа тсінікті болуы керек.

Мнымен атар сыйаы беру шарттарын шектейтін жйттерге ауіпсіздік ережелерін сатау, ебекті орау, жарааттану болдырмау, баытсыз жадай жне ебек тртібіні бзылуын болдырмаулар жатады.

азастанны лтты кен-металлургиялы нерксібіні ЖІ-дегі лесі 9,4-10,5%. Секторды басты міндеті – бсекеге абілетті нім ндірісіні жоары арынды суін амтамасыз ету. Бл шін дуірдегі рылылар мен тиімді технологияларды пайдалану ажет. Шикізат кздеріні дстрлі емес трлерін пайдалы деу, олданыстаы ксіпорындары техникалы жне технологиялы жаырту, жаа ксіпорындар салумен тыыз байланысты. Мндай жадайда, олданыстаы кен-металлургиялы кешен тиімділігіні суі тек ылым мен ндірісті бірігуі арылы, ылыми жетістіктерді ке олданумен, жаа технологиялар мен техниканы жедел олданыса енгізу арылы ана жзеге аспа. Инновациялы жне инвестициялы ызметті жандануы ксіпорынны дамуын шектеп отыран факторларды зиянды серін лсіретіп, ндірістік леуетті тбегейлі жааруын амтамасыз етеді, барлы ресурстар шыынын азайтып, оршаан ортаны орау шарттарын млтіксіз орындауа німні дстрлі жне жаа трлерін шыаруа ыпалын тигізеді. Инновациялы рдісті блайша алыптасуы шін дайындыы жетік, жоары білікті мамандар ажет.

йткені жаа технологиялы жетістіктер, ресурс немдейтін технологиялар, ебек німіні жоары сапасы, баран сайын, адамны творчестволы абілетіне туелді болып барады. Оларды дегейі аншалы жоары болса, ндіріс нтижелері соншалы маызды. лемні жетекші мемлекеттерінде интеллектуалды леует экономикалы сімні іргелі кзіне айналан. Демек, экономиканы тиімді дамуын ынталандыруды экономикалы механизмі ылыма, жаа технологияа, жаа білімге, адам капиталын нтижелі олдануа негізделуі ажет.

Сапалы згерістерді крінісі мынадай: аралы німмен салыстыранда тпкілікті німні лдеайда алда болуы; ндірілетін нім сапасыны тез згеруі мен трлеріні жааруы; ылыми-техникалы прогресс жылдамдыын анытайтын ндіріс салаларыны суі. Сондытан, экономикалы сімні жекелеген факторы затты фактора араанда экономикалы суді жаа сапасына ажетті басты шарты болып табылады. лемдік тжірибе крсетіп отырандай, адам капиталына жмсалан инвестиция мен экономикалы сім сабатас былыстар. Сондытан, экономикалы суді басты ралы адам капиталына жмсалатын инвестиция.

Міне осы баяндалан тиімділік критерилерін негізге ала отырып, экономика тиімділігін ынталандыруды механизміні мына моделін сынамыз (2-сурет).

Ескертпе – автормен растырылан

Сурет 2 - Экономикалы сімді ынталандыру механизміні моделі

Модельден экономикалы сімді ынталандыру механизміні экономикалы тиімділікті суіне баытталып транын ааруа болады. Механизм тиімділігіні критерилері экономикалы сімні сапалы анытамсын крсетеді, яни экономикалы сім немі экономикалы дамуды амтамасыз ету абілетіне байланысты. Экономикалы сімді ынталандыру механизмі ызметіні нтижелері тек санды емес, сіресе сапалы сімде де крінеді, бл з кезегінде, адамдарды мір сру дегейіні ктерілуіне, мір сапасыны жасаруына, халыты трмыс дегейі бойынша жіктелуіні анарлым азаюына серпінді ыпалын тигізеді.

Экономикалы сімді ынталандыру механизмін алыптастыруда бірінші кезекте ылымды мемлекетті есебінен аржыландыру мселесі тр. Мнымен атар, ылыми-техникалы прогресті дамуында шаруашылы субъектілеріні шыындарын арттыру ажет. ылыми-зерттеу жмыстарына бюджеттен аржыландыру 2001-2003 жж. 40% дегейінде болса, 2004 ж. ол 50,3%-а ктерілді. аржыландыру кздеріндегі зіндік аражатты лесі 18,3% шамасында.

Пайда болан иындылытара арамастан, ттастай аланда, отанды ылым жоары леуетке ие, бл орта мерзімді міндеттерді басым баыттарда шешуді, ндіруші сектормен атар, экономиканы шикізатты емес салаларын іс жзінде діретуді кепілі.

ылымны жоары технологиялы рістеріне негізделген ндіріс, нім нарыыны дамуына, интеллектуалды меншікті оралуына тікелей сер етеді, инвестицияны ылыми зерттеу жне тжірибе-конструкторлы жобалармен байланыстылыын кшейте тседі.

Экономикалы сімді ынталандыруды тиімді механизмін алыптастыруды маызды баыттары – жоары дегейдегі инвестициялы белсенділікті амтамасыз ету, аржылы ызметті реттеу, баалы ааздар нарыын алыптастыру, ыса жне орта мерзімді болжамдар жасау.

Мндай баыттарды іске асырылуы тмендегі шараларды наты орындалуын ажет етеді:

- экономиканы, жоары технологиялы рдістері басым рылымына кшу;

- іргелі жне олданбалы зерттеулері мемлекет жне жеке меншік тарапынан олдау;

- ылыми зерттеулерді бюджеттік аржыландыруды траты, зады нормативтермен амтамасыз ету;

- аржы ресурстарын тиімді пайдалана отырып, адам леуетін инвестициялауды жетілдіру.

ОРЫТЫНДЫ

Жргізілген зерттеу мына тмендегі тжырымдар мен сыныстар жасауа ммкіндік берді:

1. Жмыста «экономикалы мдде», «ынталандырма», «уж», «уждеме», «ынталандыру» категориялары натыланды. «Ынталандырма» категориясыны екі жаты екені аныталды: біріншіден, объективті (материалды затты) жаы, оны негізінде экономикалы мдде алыптасады; екіншіден, субъективті жаы, аз уж жне ынталандырманы зара байланыстарын сипаттайды. Экономикалы ынталандыру дегеніміз адамдарды німді ебекке лшындыратын, оларды экономикалы белсенділігін арттыруа баытталан дістер мен тетіктерді жиынтыы.

2. Ттынушыны жоары стандарты мен техноло­гиялы дамуы, адамдардан шаруашылы процесінде, тек ылыми (біліктілік) дайындыы ана емес шыармашылы басару ызметтеріне араласуын да талап етеді.

Жмыскерді ебек белсенділігін ынталандыру шін уждемелер мен ынталандыруды жаа жйесін жасау ажет, оны теориялы дістемелік принциптеріне мыналар жатады:

  • ндірісте материалды ынталандырудан, тланы зін-зі жетілдіру уждемесіне бадарлануы, интеллектуалды леуеттілікті сіру;
  • ебек жне трмыс сапасыны жоары дегейге ктерілуі;
  • материалды ынталандыруды рісі мен рдістерін кеейту;
  • материалды, моральді, шыармашылы т.б. ынталандыруды жалпы­ландыру.

3. Постиндустриалды парадигма жадайында ебекке ынталандыру жйесі кешенді трде арастыруды ажет етеді. Ол шін мыналар жзеге асуы тиіс:

- жалаыны рлін е аз жне орта жалаыны сіре отырып арттыру;

- келешегі бар ынталандырмалар ретінде «шаруашылыты бірге жргізу», ынталандыруды дамыту, яни жмыскерді басару ызметіне шешім абылдауа атынасуы, ебек жне ндіріс клемінде ана емес, жалпы леуметтік маызы бар істерге араласуы;

- жаа технологиялы талаптара сай ебек саласын трлендіру.

4. ндіріс тиімділігін экономикалы ынталандыру механизміні негізгі рамдас бліктері: экономикалы сімні траты арыны; оны сапалы сипаттары; шыаран німні отанды жне лемдік нарыта бсекеге абілеттілігін ктеру жне сапасын жасарту; халыты материалды жадайын ктеру; жаа технологияларды мегеру, ылыми жне инновациялы жмы­сыны серін кшейту, адам капиталын нтижелі пайдалану.

5. «азамыс корпорациясы» ЖШС ндіріс тиімділігін талдау мына жадайларды анытап берді:

  • ндіріс сімі жне корпорация табысыны артанына арамастан зерттелген кезеде ндіріс трасыздыы байалан, бл лемдік нарытаы баа трасыздыына байланысты болды;
  • ксіпорында ндіріс тиімділігін арттыру саясаты жргізілді, нтижесінде німні зіндік ны біршама тмендеді;
  • зерттелген кезеде ебек німділігіні біршама траты скені байалды;

Сонымен атар, 2004 ж. бастап, корпорация ызметінде мына тенден­циялар орын алды:

  • німні материалды ажетсінуі 1,12 тегеге тмендеуі;
  • ебек німділігі алдыы кезге араанда 33%-а сіп, 2005 ж. 2546,5 мы тегені рады.
  • негізгі ндірістік ор айтарылымы 0,62 тегеге те;
  • ндіріс тиімділігіні негізгі крсеткіштеріні суі німділік пайда­лылыыны 45%-а суіні сері.

6. Ебекаы тлеуге блінген аражатты олдану тиімділігін талдау «азамыс корпорациясы» ЖШС-де жалаыны ндіріс клеміне пропорционалды сіп отыранын крсетеді. Сонымен оса, жалаы лесі жалпы корпорация ндірісі шыыныны клемінде де сіп отырды, нтижесінде жалаы су арыны ебек німділігіні су арынынан басым болды, сйтіп, жалаыны тиімділік крсеткіші тмендеді. Жалаы жйесіні басты кемшілігі – ызметкер жалаысыны ебекті тпкі нтижесіне байланысты еместігі.

7. азіргі нарыты экономикада, жалдамалы ебекке негізделу, ебек баасын жне жалаыны анытауда «азамыс корпорациясы» ЖШС-ні ебек саласыны зінде трлендірулерге жол беріліп отыр. Бл жмысты негізгі баыттары: а) корпорация ксіпорындарыны техникалы жаырту барысында жмыс орындарын трлендіру; б) дайы ндірісті постиндустриалды типіне сай жмысшыны алыптастыру, жмысшыны білімі жне ксіби біліктілігін сіру негізінде ебек белсенділігіні артуына олайлы жадайлар жасау; в) ндірісті жеке жне материалды-затты факторларыны зара серіні тиімді жргізілуі.

8. Ебекке сыйаы тлеуде мына принциптер сипатталуы ажет:

  • сыйаыландыру даралы сипатта болуы, яни жмысшыларды жмыс орны, цех, ксіпорын жмыс жасартуа осан лесі шін;
  • сыйаыландыру наты болуы, яни белгілерін нормативтер мен млшерді орындааны шін емес, ебектегі жетістігі шін;
  • сыйаыны максималды клеміні шектелмеуі;
  • сыйаыландыру ркімге тсінікті жне арапайым болуы керек.

9. Ынталандыру механизміні сынылып отыран моделі экономикалы тиімділікті арттыруа баытталан. Тиімділік механизміні критерийлері экономикалы сімні сапалы анытамасын крсе­теді, ол леуметтік-экономикалы дамуды траты арын беру абілетіне тікелей байланысты. Экономикалы дамуды тиімділігін ынталандыру механизміні басты баыттары мыналар:

  • экспорта бадарланан шикізат секторыны деу нерксібі жне импорт алмастыру процестеріне ауысуы;
  • ылыми-техникалы прогреске жне жоары технологиялы ндіріске ынталандыру, нім сапасына білімні серін кшейту.
  • инновациялы процестерді жне жаа техника мен технологияларды енгізу, адам капиталына инвестицияларды белсендіру;
  • экономикалы тиімділікті ебек німділігін сіру есебінен амтамасыз ету;
  • макроэкономикалы болжауды, елді экономикалы дамуын ынталан­дыру процесіндегі рлін арттыру;
  • халыты л-ауатыны жасаруы, трындарды трмыс дегейі бойынша жіктелуін мейлінше тмендету.

Диссертация таырыбы бойынша жарияланан мааларды тізімі

  1. Ебекке ынталандыру мен йымдастыруды шетелдік тжірибесі //Халыаралы ылыми-тжірибелік видео-конференция материалдары. ХБУ. -Алматы, 2006. – 0,44 б.т.
  2. азастандаы ндіріс тиімділігін арттыруда материалды ынталандыру жйесін дамытуды баыттары //аржы-аражат журналы. –Астана: 2006, №3-4. – 0,46 б.т.
  3. ндіріс тиімділігін басаруды маызды элементі фирма ызметіні нтижесін баалау //Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. – Алматы: «Тран» университеті, 2006. – 0,34 б.т.
  4. Экономикалы ынталандыру жйесіні аидаларын зірлеуді сапалы экономикалы су трысынан амтамасыз ету //Халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары. - Астана: Д.А.онаев атындаы Университет, 2006. – 0,39 б.т.
  5. ылыми-техникалы прогресті экономикалы ынталандыру принципі ндіріс тиімділігін арттыру факторы //Республикалы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. – Астана: Л.Н.Гумилев атындаы Еуразия лтты университет, 2006. – 0,14 б.т.
  6. «азамыс» корпорациясы ЖШС-і ызметіні тиімділігін баалау //Экономикалы «Аль-Пари» журналы. - Алматы, 2007. - №1. – 0,38 б.т.
  7. азастан ксіпорындарында материалды ынталандыруды йымдастыру //Информациялы-аналитикалы «Саясат» журналы. - Алматы, 2007. - №4. – 0,44 б.т.
  8. Экономическое стимулирование повышения эффективности производства //Международный ежеквартальный научно-экономический журнал «Реформа». - Бишкек, 2007. – 0,41 б.т.

РЕЗЮМЕ

на автореферат на соискание учёной степени кандидата экономических наук

по специальности 08.00.05 – Экономика и управление народным хозяйством

Нургалиева Куралай Оразгалиевна

Экономическое стимулирование повышения эффективности

производства на промышленных предприятиях

(на материалах ТОО «Корпорация Казахмыс»)

Актуальность темы исследования. Для решения стратегической задачи вхождения Казахстана в число наиболее конкурентоспособных стран необходим его экономический рост, устойчиво опережающий рост мировой экономики. При выработке стратегии ускоренного роста для отечественной экономики ориентиром остается ряд общих черт индустриально развитых стран. Устойчивая положительная динамика социально-экономического развития должна быть обеспечено за счет упрочнения позиций Казахстана с широким использованием частной инициативы; активной роли государства в обеспечении благоприятных условий хозяйствования, включая финансовую и социальную стабильность; его участия в международном разделении труда на выгодных для страны условиях.

Однако конкретизация такого рода условий экономического развития вызывает дискуссии. Мы поддерживаем мнение тех ученых и практиков, которые выделяют в качестве ключевых факторов обеспечение ускоренного экономического роста мотивацию к высокопроизводительному труду и укрепление системы экономического стимулирования трудовой активности. Современное постиндустриальное общество давно осознало необходимость поддержания оценки труда, относительно высокой по отношению к капиталу.

В результате реформ в Казахстане были либерализованы все факторы производства, однако реформирование мотивационных стимулов к повышению эффективности происходит недостаточно активно. Сегодня экономическое стимулирование практически не зависит от квалификации, качества труда, результативности производства и динамики макроэкономических показателей. Оно не является стимулом к научно-техническому прогрессу, не способствует повышению качества продукции, экономии ресурсов, максимальной реализации потенциальных физических и интеллектуальных способностей работника, не заинтересовывает трудовые коллективы в использовании внутренних резервов производства. Указанные негативные явления усиливают социальные противоречия между обществом и властью.

Существенным препятствием для становления эффективной системы стимулирования эффективности производства явилось, на наш взгляд, отторжение человека от экономических преобразований. Рыночные преобразования не способствовали превращению труда в определяющий фактор развития казахстанской экономики за счет отчуждения труда от собственности и расхождения личных и коллективных интересов. Вот почему решение проблем, связанных с повышением роли человеческого фактора и формированием с этой целью эффективной системы мотивов и стимулов, побуждающих работников к высокопроизводительному труду, должно быть признано одной из важнейших экономических и социальных задач государства.

Необходимость создания эффективной системы мотивов и стимулов повышения эффективности производства обусловлена реально существующим противоречием: с одной стороны, высокими требованиями к квалификации, профессионализму, отношению к своим обязанностям, которые предъявляет к работнику постиндустриальное общество, а с другой - снижением социальной ценности труда и обесценением самого понятия «труд» в условиях казахстанской действительности.

Отмеченные проблемы требуют глубокого теоретического осмысления и проведение исследований влияния стимулирования на эффективность производства, на качественные и количественные характеристики труда, оценку роли в макроэкономическом воспроизводственном процессе состояния социально-­трудовой сферы, и глобальных характеристик национальной экономики.

Целью диссертационного исследования является разработка теоретических подходов и практических рекомендаций по формированию эффективной системы экономического стимулирования как ключевого фактора повышения эффективности производства в постиндустриальной экономике.

Задачи исследования:

- раскрыть содержание понятия стимулирования повышения эффективности производства с позиций современной экономической науки;

- показать взаимосвязь экономических стимулов с экономическими инте-ресами, материальной заинтересованностью и мотивацией трудовой деятельности;

- показать роль и место экономического стимулирования в системе управления повышением эффективности производства;

- определить основные методические принципы построения эффективной системы экономического стимулирования, адекватной постиндустриальному обществу;

- провести анализ эффективности системы экономического стимулиро-вания на макро-, мезо- и микроуровнях;

- определить перспективные стимулы повышения эффективности произ-водства при переходе к постиндустриальному обществу;

- разработать предложения по преобразованию социально-трудовой сферы, соответствующие требованиям постиндустриальной экономики.

Научная новизна диссертационного исследования заключается в самой постановке проблемы экономического стимулирования как ключевого фактора повышения эффективности производства при переходе к постиндустриальному обществу, что расширяет теоретические представления о предпосылках и факторах экономического роста в условиях развивающейся постиндустриальной научной парадигмы и дает возможность исследовать влияние стимулов на характер и темпы экономического развития. В процессе проведения научного иследования получены следующие результаты, имеющие элементы научной новизны:

- по-новому, с позиции интегративного подхода, раскрыто содержание экономических стимулов как движущего фактора воспроизводственного процесса в качественно усложняющихся условиях;

- уточнена классификация экономических стимулов к труду с точки зрения их соответствия требованиям развивающейся постиндустриальной парадигмы, в которую наряду с ранее известными видами стимулов включены административное и либеральное стимулирование;

- сформулированы основные методические принципы формирования эффективной системы экономического стимулирования с учетом тенденций и закономерностей постиндустриального общества;

- определены основные механизмы достижения органичной взаимосвязи между ростом производительности труда и его оплатой, что активизирует трудовую активность и обеспечивает экономический рост;

- предложен механизм стимулирования экономического роста;

- предложен и обоснован комплекс мер, направленных на достижение эффективного взаимодействия труда и капитала посредством развития такой перспективной формы экономических стимулов к труду, как «сохозяйские» мотивации.

Основные положения, выносимые на защиту:

1) исследование экономического стимулирования должно базироваться на интегративном подходе, ориентированном на логически стройном изложении разнообразных теоретико-методологических принципов, отражающих сущность экономической реальности и реализующих возможность их плодотворного синтеза;

2) разработка системы экономического стимулирования по принципу совместного активного развития материальных стимулов к труду и их нематериальных видов (участие в управлении предприятием, гуманизация труда, возможность самореализации работника, изменение статуса трудящихся на предприятии и др.);

3) укрепление системы стимулов к труду в контексте перехода к качественному экономическому росту в современном Казахстане требует комплексного подхода, предполагающего: активизацию роли оплаты труда в повышении трудовой активности; развитие в качестве перспективных стимулов «сохозяйских» мотиваций; качественные преобразования самой сферы труда;

4) основой механизма стимулирования эффективности производства на макроуровне должен стать вариант стимулирования нового качества экономического роста, предполагающий преобладание в структуре факторов роста научно-технического прогресса, инвестиций в человеческий капитал, информационных и наукоемких технологий.

Основные результаты исследования были внедрены в производственно-хозяйственную практику в руднике «Жомарт» ПО «Жезказганцветмет» ТОО «Корпорации «Казахмыс».

SUMMARY

on the author's abstract on a scientific degree competition of Cand.Econ.Sci.

on a specialty 08.00.05 - Economics and national economy management

Kuralay O. Nurgalieva

Economic incentives of production efficiency increase at the industrial enterprises (on materials of "Corporation Kazakhmys" Ltd.)

Urgency of research theme. Its economic growth steadily advancing growth of economic is necessary for the strategic task solution of Kazakhstan entering in the number of the most competitive countries. A reference point is a number of the general features of industrially developed countries at development strategy of the accelerated growth for domestic economy. Steady positive dynamic of social and economic development should be provided due to hardening positions of Kazakhstan with wide use of the private initiative; an active role of the state in maintenance of favorable management conditions including financial and social stability; its participation in the international labour division on favorable terms to the country.

However the concrete definition of such conditions of economic development causes discussions. We support opinion of those scientists and experts which allocate as key factors maintenance of the accelerated economic growth motivation to high-efficiency work and strengthening of economic incentives system of labour activity. The modern postindustrial society for a long time has realized necessity of maintenance of work estimation concerning high in relation to the capital.

All manufacture factors were liberalized as a result of reforms in Kazakhstan. However motivational stimulus reforming to efficiency increase is not so active. Today economic incentives provision practically does not depend on qualification, work quality, manufacture productivity and dynamics of macroeconomic parameters. It is not stimulus to scientific and technical progress and does not promote production quality improvement, resources economy, the maximal realization of potential physical and mental abilities of the worker, does not awake labour collectives’ interest in use of internal manufacture reserves. The specified negative phenomena strengthen social contradictions between a society and authority.

In our opinion essential obstacle for becoming of effective system of production efficiency stimulation was tearing away the person from economic transformations. Market transformations did not promote work transformation into the determining development factor of Kazakhstan economy due to alienation of work from the property and divergence of personal and collective interests. That is why the tasks solution connected with increase human factor role and formation of effective motives and stimulus system with this purpose inducing workers to high-efficiency work and should be recognized by one of the major economic and social tasks of the state.

Necessity of effective system creation of motives and stimulus of production efficiency increase is caused by really existing contradiction: on the one hand, high requirements to qualification, professionalism, the attitude to the duties which are demanded to the worker by postindustrial society, and with another – decrease of social value of work and depreciation of the concept "work" in conditions of Kazakhstan reality.

These problems demand deep theoretical understanding and carrying out of researches of stimulation influence on production efficiency, on qualitative and quantitative characteristics of work, an estimation of a role in macroeconomic reproduction process of social and labor sphere condition and global characteristics of national economy.

The purpose of dissertational research is development of theoretical approaches and practical recommendations on effective system formation of economic incentives as key factor of production efficiency increase in postindustrial economy.

Research task:

- to open the content of stimulation concept of production efficiency increase from positions of modern economic science;

- to show interrelation of economic stimulus with economic interests, material interest and labour activity motivation;

- to show a role and a place of economic incentives in a control system of production efficiency increase;

- to determine the basic methodical construction principles of effective system of economic incentives adequate to a postindustrial society;

- to analyse a system effectiveness of economic incentives on macro -, meso -, and microlevels;

- to determine perspective stimulus of production efficiency increase at transition to a postindustrial society;

- to develop offers on transformation of social and labor sphere corresponding to requirements of postindustrial economy.

Scientific novelty of dissertational research consists in the statement of economic incentives problem as key factor of production efficiency increase at transition to a postindustrial society that expands theoretical conceptions about preconditions and factors of economic growth in conditions of developing postindustrial scientific paradigm and enables to investigate stimulus influence on character and economic development rates. The next elements of the scientific newness were received during the process of the research:

- in a new fashion from a integrative approach position the contents of economic stimulus is opened as driving factor of reproduction process in qualitatively becoming complicated conditions;

->

- basic methodical formation principles of economic incentives effective system are formulated in view of tendencies and laws of a postindustrial society;

- basic mechanisms of achievement of organic interrelation between growth of labour productivity and its payment are certain and it makes active labour activity and provides economic growth;

- stimulation mechanism of economic growth is offered;

- the complex of the measures directed on achievement of effective interaction of work and the capital by means of development of such perspective form of economic stimulus to work, as «national economy» motivations is offered and proved.

Substantive provisions submitting to defensing:

1) economic incentives research should be based on integrative approach focused on logically harmonious statement of various theoretical and methodological principles reflecting essence of economic reality and realizing an opportunity of their fruitful synthesis;

2) system engineering of economic incentives by a principle of joint active development of material stimulus to work and their non-material kinds (participation in operation of business, work humanization, an opportunity of self-realization of the worker, change of workers status at the enterprise, etc.);

3) strengthening of work stimulus system in a context of transition to qualitative economic growth in modern Kazakhstan demands the complex approach assuming: activation of a labour remuneration role in labour activity increase; development of "national economy" motivations as perspective stimulus; qualitative transformations of the work sphere;

4) a mechanism basis of production efficiency stimulation at a macro level should become a stimulation variant of new quality of the economic growth assuming prevalence in factors structure of scientific growth and technical progress, investments into the human capital, information and high technologies.

Substantive results of research are introduced in an industrial and economic practice in mine “Zhomart” of the manufacturing firm “Zhezkazgantsvetmet” “Kazahmys” Ltd.



 




<
 
2013 www.disus.ru - «Бесплатная научная электронная библиотека»

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.
Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.