ОЖ 37.013:908:[574+008] олжазба ыында

Шаушекова Баян Кырыкбаевна

ЛКЕТАНУ ЖМЫСТАРЫНДА АЗА ХАЛЫ ПЕДАГОГИКАСЫ

РАЛДАРЫ АРЫЛЫ ОУШЫЛАРДЫ ЭКОЛОГИЯЛЫ МДЕНИЕТІН АЛЫПТАСТЫРУ

13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика жне білім тарихы,

этнопедагогика

Педагогика ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

авторефераты

азастан Республикасы

араанды,2007

Жмыс Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университетінде орындалан

ылыми жетекшісі	педагогика ылымдарыны докторы, профессор Б.бдікрімлы
Ресми оппоненттері:	педагогика ылымдарыны докторы, профессор Р..Дйсембінова
	педагогика ылымдарыны кандидаты Ш.М.Абеуова
Жетекші йым	аза мемлекеттік ыздар педагогикалы институты

Диссертация 2007 жылы «30» арашада саат 10.00 Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университетінде педагогика ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі БД 14.50.05 Диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (100028, араанды аласы, Университет кшесі, 28 й)

Диссертациямен Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2007 жылы «29» азанда таратылды.

Біріккен диссертациялы кеесті

алым хатшысы.М.Арыназин

Кіріспе

Зерттеуді ккейкестілігі. Дниежзілік ауымдастыты азіргі кезедегі дамуында адам мен табиат арасындаы тепе-тедікті бзылуы экологиялы мселелерді шешу жолын іздестіруді талап етеді. Адамзатты жаанды дадарысы жершарыны экологиялы йлесімділігіні жеке бліктері болып табылатын айматы дегейдегі мселелерден туып отыр. Бл жадайда антропогенді ркениетті оршаан табии ортамен тиімді араатынасын йымдастыруа баытталан барлы леуметтік институттарын жмылдыру ажет.

Ел Президенті «азастан – 2030» бадарламасында табиат жадайыны иын кезеде транын наты атап тіп: «...экологиялы нашар ахуал бгінде адам ліміні жиырма пайызына себеп болып отыр. оршаан ортаны ластаушылара берік тосауыл ойылу ажет», - деген болатын. Бл мселені тиімді шешілуі мектепте оушылара экологиялы білім мен трбие беру арылы оларды экологиялы мдениетін алыптастыру барысында ммкін болатыны аны.

азастан Республикасыны Білім туралы Заында «...білім беру жйесі міндеттеріні бірі ретінде белсенді азаматты станымы бар жеке адамды трбиелеу, республиканы оамды-саяси, экономикалы жне мдени міріне атысу ажеттігін, жеке адамны з ытары мен міндеттеріне саналы кзарасын алыптастыру» атап крсетілген. Осы трыдан келгенде, здіксіз білім беру жйесіні базалы буыны болып саналатын жалпы орта білім беру мектептеріні оушыларына саналы тртіп пен сапалы білім беріп, туан жеріні табиатын орайтын мдениетті тла етіп алыптастырудаы атарар рлі зор екені даусыз.

азіргі тадаы оамны саяси, леуметтік жне экономикалы дамуындаы жаару процестері ткен тарихымыз бен мдени мраларымызды айта арауды, рухани ндылытарымызды саралап, оны мектепті оу-трбие процесіне ендіру арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруа олайлы жадайлар жасалып отыр. Экологиялы мдениетті халы педагогикасы арылы алыптастыруда лкетану жмыстарыны ммкіндіктері мол.

лкетану жмыстары оушыларды оршаан табии былыстары мен заттары туралы, оларды зара байланыс задылытары туралы тсініктерін алыптастыруа кмектесіп, мірге деген ызыушылытарын арттырады. лкетану материалдары оршаан ортаа тікелей баылау жасауа ммкіндік береді. Ол туан лке табиатын, оны байлытарын, даму задылытарын, жергілікті жерді халы мен шаруашылы трлерін жне оларды байланыстарын ынуа кмектеседі. Оу-трбие процесінде халы педагогикасыны ралдарын лкетану жмысында пайдалану арылы оушылар тек наты білім мен ымды мегеріп ана оймай, дниені бірттастыы мен ртрлілігі, дамуды здіксіздігі, зара байланыс пен рекеттестік, дниені наты заттар мен былыстардан тратындыын танып, оларды дниетанымды кзарастары кеейеді.

скеле рпаты экологиялы мдениетін алыптастыра отырып, жаа заманны ккірегі ояу, лтты сана-сезімі жоары саналы азаматын трбиелеу за рі крделі процес болып табылады. Сондытан бл мселе бгінгі тада ткір ойылып, з шешімін табуды ажет етіп отыр. Аталмыш мселені шешуде кптеген алымдар з лестерін осан.

аза халыны біртуар данышпандары А.нанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов, Ш.дайбердиев, А.Байтрсынов т.б ебектерінде табиат пен адам міріні тіршілігін ажырамайтын, бліп арастыруа келмейтін бірттас дние ретінде арастыран.

Оушыларды оршаан ортаа саналы кзарасын алыптастыру арылы жан-жаты тлім-трбие беру, оу-трбие процесін жетілдіру, мектепке ксіби білігі жоары мамандарды даярлау мселелері азастанды крнекті алымдарды.Ж.Аганина, Б.Р.Айтмамбетова,.М.Арыназин, Б.бдікрімлы, Ш..бдіраман,.З.ділазинов, А.А.Бейсенбаева,..Жампейсова, Ж.А.Караев, С.Т.Каргин,.М.Кертаева, Р.М.оянбаев, К..нантаева, Н..Мыжанов, Ж.Ы.Намазбаева, Г..Нралиева, И.Н.Ныманов, Т.С.Сабыров, Э.М.Саындыкова, Ш.Т.Таубаева, Е.К.Тлемісов, Г.А.Уманов, Э.И.Шыныбекова, Н.Д.Хмель, т.б ебектеріне арау болды.

Жас рпаа трбие беруде ндылыы шексіз халы педагогикасын пайдалануды діснамалы негіздері.Блеев, Р..Дйсембінова,.Жарыбаев, С.алиев, К.Ж.ожахметова, Ж.Ж.Наурызбай,.Табылдиев, С.А.забаева, олданбалы салалары Р.М.Айтжанова, С..білдина, Ш.М.Мхтарова,.А.Сарбасова, Л.С.Сырымбетова т.б. ылыми зерттеулерінде арастырылды.

Сол сияты экологиялы білім беру мен трбие беру мселесін шешуде.С.Бейсенова, Н.А.Бекенова, Ж.Бламбаев, Ж.Ж.Жатанбаев,..Ділімбетова, З.К.Конурова, А.Кушенов, М.А.Лигай, Г.Мышева,.мірлиев К.Ж.Сарманова, Н.С.Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков, Г.М.Смирнова, Н.М.Стукаленко, С.Т.Шалынбаев, Ж.Б.Шілдебаев, В.И.Фурсов, жне т.б. алымдар ебектеріні ндылыы зор.

70-жылдарда зерттеу діскерлеріні кілі, сіресе, табиат орау мен экологиялы тсініктерді алыптасуы жайындаы сратарды арастыруа, оушыларды биоэкологиялы білімін игеруге баытталды (Я.И.Габеев, С.Д.Дерябо, Т.В.Кучер, В.И.Иоганзен, Э.А.Трдылов т.б.).

Адамны оршаан ортамен байланысы А.Н.Захлебныйды, И.Д.Зверевті, И.Т.Суравегинаны жне т.б. зерттеулерінде крініс тапса, табиатты трбие факторы ретінде М.Верзилин, Н.А.Рыков т.б. длелдеген.

Экологиялы білім беру мселесін мдениеттану ылымы саласы бойынша Э.В.Гирусов, Ж.Тлепов, В.Шинкарук жне т.б. алымдар арастыран.

Экологиялы мдениет пен оны алыптасу процесі Б.Т.Лихачев, Д.А.Урсул, Е.В.Никанорова, Ж.Тастанбекованы жне т.б. зерттеулерінде діснамалы трыдан негізделсе, болаша мамандарды экологиялы мдениетін алыптастыруды жолдары С.В.Алексеев, Г.А.Вахромова, Г.А.Иванов, И.П.Сафронов, А.В.Миронов жне т.б. алымдар ебектерінде ылыми-практикалы трыда шешімін тапан.

Экологиялы трбие беруді педагогикалы алышарттары А.К.Егенисова Ф.Н.Жмабекова, А.Е.Манкеш, Г.М.Сбденалиева Г..Трабаева ебектерінде арастырылан.

Экологиялы білім мен трбие беруді пн сабатарында жзеге асыру да кптеген алымдарды зерттеу пні болды. Мселен, аза тілі мен дебиеті (.Дайырова,.рманбаева,.Танабаев), химия (.О.Шайхеслямова) физика (Р.С.Басекеева), математика (.Н.Сарыбекова), табиаттану (Д.І.Жангелдина), аылшын тілі (Ж.Базарбекова, Ж.Тілешова) пндерін оытуда экологиялы білім беру мен трбие мселері жан-жаты арастырылан.

Оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда (И.К.Исламова), оушыларыны агроэкологиялы мдениетін алыптастыруда (Ш.М.Абеуова), мектепалды топ балаларыны экологиялы мдениетін алыптастыруда (Н.С.Сайлауова) бастауыш сынып оушыларыны экологиялы мдениетін алыптастыру (Ж.Р.Жексембаева) т.б алымдарды ылыми ебектерінде экологиялы білім мен трбие беру процесі барысында жан-жаты талданып, натылай тсті.

Дегенмен, педагогикалы, психологиялы жне ылыми-дістемелік дебиеттерді, арнайы зерттеулерді талдауды нтижесі бгінгі кнге дейін лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдарын пайдалану арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруа болатындыы назардан тыс алып келгендігін крсетеді.

Оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда лкетану жмыстары барысында аза халы педагогикасы ралдарын пайдалану ммкіндіктері мен оларды мектепті оу-трбие процесінде з дегейінде толыымен пайдаланылмауы арасындаы жне лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру ажеттілігі мен бл мселені педагогикалы теория мен практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындаы арама-айшылытар аны байалады. Сондытан табиатты орау негізінде оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды бір жолы аза халы педагогикасы ралдарын лкетану жмыстарында пайдалануды амтамасыздандыратын дістеме дайындау, педагогикадаы жалпы теориялы баыттаы зерттеулерді кеейту жне тередету ажеттілігін арастыру бізді зерттеу мселемімізді айындауа жне таырыпты «лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру» деп тадауымыза негіз болды.

Зерттеуді масаты: лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру жйесін теориялы трыдан негіздеп, растыру.

Зерттеуді нысаны: оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру процесі.

Зерттеу пні: лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру жйесі.

Зерттеуді ылыми болжамы: егер лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары экологиялы баытта пайдаланылса, онда оушыларды экологиялы мдениетіні алыптасуы нтижелі жне тиімді болады, себебі бл жадайда игерілген экологиялы білімдер, біліктер жне дадылар лтты ндылытармен бірлікте, ттастыта алыптасады.

Жетекші идея: жалпы білім беретін орта мектеп оушыларыны лкетану жмыстары барысында олданан аза халы педагогикасыны ралдары оларды экологиялы мдениетін алыптастыра отырып, туан жеріні табиатына аялы кзарас пен атамекенге деген сйіспеншілік рухында трбиеленуіне негіз болады.

Зерттеу міндеттері:

• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды теориялы негіздерін анытау;
• оушыларды экологиялы мдениетін лкетану жмыстары арылы алыптастыруды моделін растыру;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру жйесін растыру;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру жйесіні тиімділігін эксперимент арылы тексеру.

Зерттеу жмысыны діснамалы негізі. Адам мен оршаан ортаны зара атынасы туралы философиялы ілімдер, аза халы педагогикасы мен этнопедагогика сабатастыы туралы тжырымдамалар, таным теориясы, жеке тланы іс-рекет теориясы, табиат пен оушыны зара атынасы туралы тжырымдамалар, философиялы ілімдер, педагогикалы-психологиялы ой-пікірлер, экологиялы білім беру мен трбие туралы тжырымдамалар, тлалы-бадарлы, жйелілік тырлары.

Зерттеу жмысыны дістері: философиялы, педагогикалы, психологиялы, дістемелік жне арнаулы ылыми дебиеттерге теориялы талдау жасау, лкетану бойынша бадарламаларды, оулытарды, жеке дістемелік ралдарды талдау, мектептерді алдыы атарлы педагогикалы тжірибелік жмыстарын орыту, зерттеу бойынша арнайы сауал-сра, гіме, баылау жргізу, шыарма жаздыру, пікір алысу, педагогикалы моделдеу, педагогикалы эксперимент, математикалы жне статистикалы деу.

Зерттеу кздері: педагогика, психология, философия ылымдары классиктеріні ебектері, азастан Республикасы кіметіні ресми жаттары (задар, аулылар, бадарламалар, актілер, тжырымдамалар, т.б.), жалпыа міндетті білім беруді мемлекеттік стандарттары, оу бадарламалары, оулытар жне жалпы білім беретін мектептердегі малімдерді тжірибелері.

Зерттеуді негізгі кезедері.

Бірінші кезеде (1994-1999) зерттеу таырыбы тадап алынып, осы проблема бойынша философиялы, ылыми-педагогикалы, оу-дістемелік жмыстара талдау жасалынды, зерттеуді теориялы негізі аныталды.

Екінші кезеде (1999-2005) лкетану жмыстары барысында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру жйесі растырылып, арнайы тжірибелік жмыстар жргізілді.

шінші кезеде (2005-2006) тжірибелік жмысты нтижелері математикалы жне статистикалы трыдан деліп, алынан педагогикалы диагностикалы мліметтер талданды, дістемелік сыныстар жасалды.

Зерттеуді ылыми жаалыы мен теориялы маыздылыы:

• экологиялы мдениетті тсінігі педагогикалы трыдан талданып, арастырылып отыран мселені тірегінде натыланды жне оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда аза халы педагогикасыны ммкіндіктері аныталды;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру процесін йымдастыруды ерекшеліктері ашылды;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетіні алыптасу лшемдері, крсеткіштері мен дегейлері айындалды;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды моделі растырылды;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру жйесі растырылып, нтижелілігі длелденді.

Зерттеуді практикалы маыздылыы:

Жалпы білім беретін мектепті оу-трбие процесіне ендірілді: «Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны алатын орны» атты малімдерге арналан ылымидістемелік семинарды жне «Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны алатын орны» атты атааналар Университетіні бадарламасына осымшалар; «асиетті азыналы лке» атты оушылар йірмесіні бадарламасы мен іске асыру шараларыны жоспары; «лке орытары» атты факультатив курсыны бадарламасы мен оны дістемелік кешені; «Дрілік сімдіктер, оларды орау жне тиімді емге олдану» атты жазы лкетану экспедициясыны бадарламасы; «араралы Мемлекеттік лтты табиат саябаы» атты экологиялы сопатар бадарламасы; «Табиатты тарылтпайы тынысын, пк табиат жректі н-жырысы» атты оу-танымды экологиялы-мдени апталытар бадарламасы мен ткізу іс-шаралары; «Табиатым – тадырым» атты экологиялы олимпиада бадарламасы жне дістемелік нсауы.

Жоары оу орындарыны оу процесіне енгізілген: «Педагогика», «Педагогика негіздері», «Сыныптан тыс трбие жмысыны дістемесі» атты оу-дістемелік ралдар жне «Педагогикаа кіріспе» атты электронды оулы.

Алынан ылыми нтижелерді малімдер мен болаша мамандар дайындаудаы білім беру мекемелері басшылыа алып, пайдалануа болады.

орауа сынылатын аидалар:

• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды теориялы негіздері;
• педагогикалы процесті йымдастыру формаларынан ралатын лкетану жмыстары барысындаы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды моделі;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды лшемдері мен крсеткіштері;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру бойынша жргізілген экспериментті нтижелері.

Зерттеу базасы: араанды аласыны № 68 мектеп-интернат балабаша кешені, С.Саттаров атындаы № 57 мектеп-лицей, араралы аласыны Мди Бапилы атындаы № 44 мектебі, араралы Мемлекеттік лтты Табиат саябаы т.б білім беретін мекемелер.

Зерттеу жмысыны длелділігі мен негізділігі: зерттеу нтижелері діснамалы жне ылымидістемелік негіздерге сйеніп айындалан теориялы дйектілігімен, теориялы жне тжірибелік материалдар нтижелеріні йлесімділігімен, кешенді дістсілдерді олданылуымен, зерттеу жмысыны ылыми апарата сйкестілігімен, лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру тиімділігіні тжірибе жзінде тексеріліп, нтижесі дістемелік нсаулар, бадарламалар арылы длелденуімен, сыныстарды жалпы білім беретін мектеп малімдеріні іс-тжірибесіне енгізілуімен, пайдаланылан діс-тсілдерді тиімділігін арттыруымен амтамасыз етілді.

Зерттеу нтижелерін сынатан ткізу мен іс-тжірибесіне енгізу.

ылыми зерттеу жмысыны мазмны халыаралы (Алматы, 2000; Ккшетау, 2001; араанды, 2005, 2006, 2007), республикалы (араанды, 2004, 2006, 2007), айматы (араанды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007) ылыми-практикалы конференцияларда, Е.А.Бкетов атындаы арМУ-ді педагогикалы факультетіні ылыми-дістемелік семинарларында баяндалды; «Ізденіс» (2005), «Білім берудегі менеджмент» (2005), «География жне табиат» (2006), «Еуразия гуманитарлы институтыны хабаршысы» (2007), «араанды мемлекеттік университетіні хабаршысы» (2007) журналдарында жары крді.

Диссертацияны рылымы. Зерттеу жмысы кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дерек кздері жне осымшалардан трады.

Кіріспе блімінде таырыпты ккейкестілігі аныталады, зерттеу жмысыны масаты, міндеті, зерттеуді нысаны, пні сипатталады.

Диссертацияны діснамалы негізі, болжамы, дістері, ылыми жаалыы, теориялы-практикалы маыздылыы, орауа сынылатын аидалар арастырылады.

«лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды ылыми-теориялы негіздері» деген бірінші тарауда оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру педагогикалы мселе ретінде философиялы, психологиялы, педагогикалы ылыми ебектерге талдау жасалып, лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастырудаы орны мен ерекшеліктеріні маызы айындалады, мектепті лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды теориялы моделі жасалынады.

«лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру бойынша тжірибелік жмыс» атты тарау аясында лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру жйесі айындалады, лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру бойынша тжірибелік жмыстарды нтижелері баяндалады.

орытындыда лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру бойынша наты тжырымдар мен сыныстар беріледі.

осымшада лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы экологиялы мдениетін алыптастыру бойынша зірленген дістемелік материалдар сынылады.

Негізгі блім

Философиялы, психологиялы, педагогикалы ебектерді жан-жаты талдау негізінде зерттеу проблемамызды тлалы-бадарлы, жйелілік, іс-рекеттік трыдан арастыруды йарды. Осыан орай оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды педагогикалы мні аныталды. Оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру мселесіні теориялы негізін айындау «мдениет», «мдениеттілік», «экология», «экологиялы трбие», «экологиялы мдениет» ымдарыны бірлігі мен ерекшеліктерін арастырумен тыыз байланысты.

Жеке тланы мдениетін алыптастыру жне дамыту шін оны ылыми дебиеттерде кездесетін айнар кздерін, тпкі нтижелерін анытауа назар аударды. Осыан байланысты психологиялы, педагогикалы трыдан экологиялы мдениетті мні жне рылымы ашып крсетіледі. Экологиялы мдениет дниежзілік мдениетті маызды кезеі жне рамды блігі деп арастырылады жне экологиялы ауіпсіздікті болжау, айнала оршаан табии ортаны орау мен жасартуды амтамасыз ету ажеттілігін тсінумен тыыз байланысты. Экологиялы мдениет адамны тіршілік рекетіні рухани-адамгершілік саласы ретінде оны табиатпен зара рекетіні ерекшелігін сипаттайды жне экологиялы сана, экологиялы арым-атынастар, экологиялы іс-рекеттер элементтеріні зара байланыс жйесін амтиды. Экологиялы мдениет ымы педагогика саласында экологиялы білім беру мен трбиелеу мселесіне айналады. Бл педагогикалы мселеге тлалы тырына сйкес адамды табиатты ажырамас блігі, жер бетіндегі материалды жне рухани мдениетті, тарихи процесті дамуыны субъектісі ретінде арастыруды талап етеді. Сонымен атар тланы экологиялы мдениетіні алыптасуы оны жергілікті, айматы, лтты, аламшарлы экологиялы байланыстар жйесіндегі рекетіне туелді боландытан, халы педагогикасыны ралдарын пайдалануды ажеттігін туызады. Халы педагогикасыны ралдары туан жерін, туан тілін, туан мдениетін, туан тарихын біліп жне рметтейтін, зара атынас жасай білетін, зін-зі жетілдіру арылы мірлік масаттарына жете алатын, лтты жне жалпы адамзатты ндылытарды астерлейтін, жеке ызыушылытары мен ажеттіліктерін оам талаптарымен йлестіре білетін тланы алыптастыруа баытталандытан, лкетану мселесін ктереді. Олай болса, аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастырудаы лкетану жмыстарын ылыми трыдан арастырып, йымдастыру жолдарын зерттеуге баса назар аударуды талап етеді.

Жоарыда айтыландар аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда лкетану жмыстарыны тмендегі ерекшеліктерін анытауа негіз болды:

біріншіден, халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда лкетану жмыстары жетекші фактор болып табылады;

екіншіден, лкетану жмыстары экологиялы мдениетті алыптастыруда жаратылыстану пндерімен, сіресе экология жне географиямен тыыз байланыстылыымен ерекшеленеді;

шіншіден, лкетану жмыстарыны ерекшелігі топонимика, ономастика сияты ылымдарды, білімдерді згешеліктерімен аныталады;

тртіншіден, аталмыш жмыстарды келесі ерекшелігі тарихи мліметтермен тыыз байланыста боландытан, тарих ылымдары жне тарих оу пніні негізгі станымдары, дістері, ралдарымен сипатталады;

бесіншіден, лкетануды таы бір ерекшелігі сыныптан тыс уаытта танымжоры, оу-танымды сопа, саяхат, экспедициялар сияты жмыс трлерін йымдастырылуымен байланысады;

алтыншыдан, лкетану жмыстары экологиялы апараттарды жинау барысында мектеп оушылары зіні трылыты жеріні жадайы, жергілікті трындарды трмыс-тіршілігі, оларды табиатпен брыны жне азіргі арым-атынастары бойынша р трлі дерек кздерін, мраат орларын, мражай материалдарын олданумен ерекшеленеді;

жетіншіден, лкетану жмыстары оушыларды алан теориялы білімдерін практикада олдануа наты ммкіндік беріп, туан жеріне, отанына деген сйіспеншілігін арттыруа, лтты ндылытара баулуа баытталан зіндік ерекшелігі бар оу-трбие процесіне айналады.

Адамзатты мселе болып табылатын экологиялы мселелер жаанданушылы, айматы, лтты, мемлекеттік, локалды жне жеке дегейлерде арастырылады. лкетану жмыстарыны трі, дістері мен ралдары пайдалану эмпирикалы жйеде жасалады. Тланы жерді орта мекен, азастанды орта Отан есебінде жасы кру сезімі секілді асиеттерін айындайды.

Бл ерекшеліктер экологиялы мдениет кірістірілген тлалы білім ретінде мынадай міндетті компоненттерді амтиды деген тжырыма келуге негіз болды:

танымды компоненті жаратылыс пндері бойынша теориялы білімдері берік, рі тере абылдаудаы, осымша білімдер арылы лкетану біліміні жйелі трде алыптасуындаы, халыты рационалды жне иррационалды білімдері бойынша тсініктерін мегерудегі тланы ммкіндіктерін жзеге асырады;

эмоционалды компоненті экологиялы білімдерге ызыушылыы жне ажетсінуімен, лкетану жмыстарыны маыздылыын мойындауымен, туан жеріні табиатына, слулыына тамсанып сезінуі жне оны аялай алуымен аныталады;

мінезлыты компоненті оршаан ортаны орау мен табиатты пайдалану саласындаы нды леуметтік, халыты тжірибені пайдалану бойынша наты рекеттермен сипатталады, сонымен атар лкетану ізденіс жмыстарына дадылануымен, оларды белсенділігін ынталандырылуымен, ауіпсіз оршаан ортаны орау жне айта жасауымен, табиатты байлытарын тиімді пайдалануымен амтамасыз етеді.

Крсетілген ш компонентті аланымызды себебі тла бойында белгілі бір мдениетке баулуыны нтижесі ретінде арастырылатын сйкестілікті алыптасаны білдіреді. Олай болса, кез келген сйкестілік (мдени, леуметтік, гендерлік, ксіби, этносты, этносты-мдени т.б.) з рамына аталан ш компонентті енгізеді.

лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру процесін ммкіндігінше толы арастыру шін оны негізгі нтижесін анытау ажет. Сондытан лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды моделін жасамастан брын, оны нтижесі болып табылатын экологиялы мдениеті алыптасан тланы бейнесін болжамдады (1- сурет).

Осыан орай, оушыларды жас жне дербес ерекшеліктеріне сйеніп, интеллектуалды, сезімдік, эстетикалы, адамгершілік жне ебек дамуын озайтын сапалы згерістер, сонымен бірге сырты ортамен зара рекетіні кріну дегейі басшылыа алынып оушыларды экологиялы мдениетіні алыптасуыны лшемдері мен крсеткіштері айындалды (1- кесте).

Кесте 1 – Оушыларды экологиялы мдениетіні лшемдері мен крсеткіштері

Компонентер	лшемдер	Крсеткіштер
танымды	экологиялы білімдер	жаратылыстану пндері бойынша білімдерді игеру; лкетану бойынша білімдерді мегеру; халыты рационалды жне иррационалды білімдері туралы тсініктерді алыптасуы
эмоционалды	экологиялы сана, сезім	экологиялы білімдерге ызыушылы; экологиялы білімні маыздылыын сезіну; туан жеріні табиатына атынас
мінез лыты	экологиялы тжірибе	лкетану жмыстарындаы белсенділік; оршаан ортаны орау жмыстарындаы белсенділік

Аталмыш лшемдер негізінде оушыларды экологиялы мдениетіні алыптасуыны ш дегейі белгіленді.

Жоары дегей: жаратылыс пндері бойынша теориялы білімдерді жетік, білімдері оу бадарламаларына сай, лкетану бойынша білімі жйелі, халыты рационалды жне иррационалды білімдерді мнін, маынасын тсінеді; теориялы дегейдегі экологиялы білімдерге жне оларды игерудегі шыармашылы іс-рекетке деген ызыушылы крінеді жне ажетсінеді, туан жеріні слулыына тамсануы, табиаттан эстетикалы лззат алу, сезіну, аялай білу асиеті бар; оршаан ортаны орау саласында ізденіс жмыстарына дадыланан, халыты тжірибені лкетану жмыстарында іске асыра алады.

Орташа дегей: жаратылыс пндері бойынша білімдері оу бадарламаларына толы сйкеспеген, лкетану білімдері стірт, халыты рационалды, иррационалды білімдерді жартылай тсінеді; лкетану жмыстарындаы кейбір экологиялы салаларды ана арастырады, жергілікті туан жер табиатыны слулыына деген ызыушылыы орташа; оршаан ортаны орау саласындаы ізденіс жмыстарын орындау бойынша дадыларды толы игермеген.

Тменгі дегей: жаратылыстану пндері бойынша білімдері анааттанарлысыз, лкетану туралы тсінік алыптаспаан, халыты рационалды, иррационалды білімдеріні мнін аша алмайды, маынасын тсінбейді; туан жеріні табиатына тамсанбайды, сезінбейді, аяламайды; оршаан ортаны орау саласында белсенділік танытпайды немесе ішінара атысады, практикалы экологиялы ісрекетке зіні атысуын міндетті деп санамайды.

Аныталан лшемдер, крсеткіштер мен дегейлерге сйкес ылыми-теориялы ебектерді, малімдерді озат тжірибесін талдау нтижелерін, сонымен атар ттас педагогикалы процесті жйесін жне экологиялы мдениеті алыптасан тланы біз растыран моделін негізге ала отырып, лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды моделін жасады (2-сурет).

Моделдеуде оушыларды экологиялы мдениетіні рылымын сипаттайтын жалпы педагогикалы-психологиялы білімдер оры басшылыа алынды.

Моделдер растырылан со зерттеу логикасына сйкес аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды дістемесін жасауды ажеттігі туындады. Анытауыш эксперимент тиімділігі тжірибелік-эксперимент жмысы барысында длелденді.

Эксперимент араанды аласындаы № 68 мектеп-интернат бала-баша кешенінде, С.Саттаров атындаы № 57 мектеп-лицейінде, араралы аласындаы Мди Бапилы атындаы № 44 мектебінде, араралы Мемлекетік лтты Табиат саябаында жргізілді. Экспериментке 319 оушы

атысты, оны ішінде 151 оушы баылау тобын, 168 оушы эксперименттік топты рады.

Бл кезеде мектептерді оу-трбие процесінде лкетану материалдарын пайдалануды дегейі айындалды. Оушыларды з лкесі туралы білімдері, тсініктері, оларды ажетті жерде пайдалана білу дадылары сауалнама, тест жне оушыларды зіндік жмыстары арылы тексерілді.

Диагностика нтижесінде мынадай орытындыа келдік:

1. оушыларды басым кпшілігі лкетану материалдарын саралай алмайды; оларды оршаан ортаа, табиат былыстарына деген ызыушылыы тмен; табиата сйіспеншілікті, ыптылы арым-атынасты, табиатты орауа белсенді атысу ажеттілігін тсінетіндігі байалды, біра экологиялы білімдері мен мінез-лытары арасындаы арама-айшылы бар екендігі крінді;
2. малімдер лкетану жмыстары негізінде оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруа аса кіл блмейді, жаратылыстану сабатарында аза халы педагогикасы ралдарын аз пайдаланады. Анытау экспериментіні нтижесі тменгі 2- кестеде крсетілген.

Кесте 2 – Анытау экспериментіні крсеткіші (% есебімен)

Крсеткіш	Эксперименттік топ			Баылау тобы
	Жоары	Орташа	Тмен	Жоары	Орташа	Тмен
Экологиялы білімдер	9,7	44,2	46,1	9,4	44,9	45,7
Экологиялы сана, cезім	19,3	42,3	38,4	18,4	38,3	43,3
Экологиялы тжірибе	8,4	30,3	61,3	8,2	34,7	57,1
Орта крсеткіштер	12,5	38,9	48,6	12,0	39,3	48,7

Алынан нтижелер лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруа баытталан жйені жасауды талап етеді, сонымен бірге педагогикалы теория мен практиканы талдау нтижесі бізге оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру білім беретін мекемелерде арнайы йымдастырылатын жадайлара тікелей байланысты деген тжырым жасауа ммкіндік береді. Бл жйені рылымы 3- кестеде крсетілген.

«Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны алатын орны» атты малімдерге арналан ылыми-дістемелік семинарды мазмны халы педагогикасы мен ылыми педагогиканы сабатастыы, лке, айма, аламшар экологиясыны зара байланыстары, лкетану жмыстарыны ерекшеліктері туралы тсініктерді, сонымен атар оушыларды экологиялы трбиесінде аза халы педагогкасыны ралдарын пайдалану туралы теориялы аидаларды камтиды.

«Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны алатын орны» атты атааналар Университетіні бадарламасына біз енгізген осымшалар

Кесте 3 – лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды жйесі

Шара атаулары	Масаты	Формасы	Негізгі дісі
«Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны алатын орны»	аза халы педагогикасыны мрасы арылы оытушыларды табии-рухани лемін байыту	Малімдерге арналан ылымидістемелік семинар	Оыту мен жазу арылы сын трысынан ойлауды дамыту технологиясы
«Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны алатын орны»	лтты ндылытарды отбасы трбиесі мен экологиялы трбие барысында сабатастыра олдануа йрету	Атааналар Университетіні бадарламасына осымшалар
«асиетті азыналы лке»	лке азынасын сатап, асиетті айнала оршаан ортаны ораудаы азаматты жауапкершілік сезімін дамыту	йірме
«лке орытары»	лкетану жмыстарында оушыларды экологиялы білім, біліктілік, дадыларын алыптастыру	Факультативтік курс
«Дрілік сімдіктер, оларды орау жне тиімді емге олдану»	Оушыларды лкетану жмыстарын йымдастыру кезінде ізденушілік рекетке дадыландыру	Жазы лкетану экспедициясы
«арааралы Мемлекеттік лтты Табиат саябаы»	МТС флора, фаунасымен таныстыру жне табиаттаы жеке мінез - лы мдениетін алыптастыру	Экологиялы сопатар
«Табиатты тарылтпайы тынысын, пк табиат жректі н-жырысы»	Педагогикалы процесте оушыларды экологиялы оу-танымды іс-рекеттерін йымдастырып, іске асыру	Оу-танымды экологиялы-мдени апталытар
«Табиатым - тадырым»	Оушыларды теориялы білімдерін алыптастырып, ой-рістерін кеейту	Экологиялы олимпиада

халыты педагогика білімдері, рационалды білімдер мен иррационалды сенімдерді мн-маынасы, балаларды отбасындаы экологиялы трбиесінде салт-дстр мен деп-рыптарды олдану жолдарын крсетеді. Бл осымшалар ата-аналар жиналыстарында жеке сра ретінде баяндалады. Сонымен атар малімдерді семинарынан айырмашылыы экологиялы трбиені практикалы салалары басым болуында.

«асиетті азыналы лке» атты йірме жмысыны мазмны оушыларды елге, жерге сйіспеншіліктерін арттыруа баытталан трбиелік мні зор экологиялы малматтарды амтамасыз етеді: аза халы этнографиясы, экологиялы ымдар, діни сенім-нанымдар туралы баяндалады.

«лке орытары» атты факультативтік курс бадарламасында «Жеріні аты - тарихты хаты» араралы тарихыны жылнамасы, араралы лкесіні табиаты, оларды ртрлілігі, араралы туралы аыз-гімелер кірістірілген.

«Дрілік сімдіктер, оларды орау жне тиімді емге олдану» атты жазды лкетану экспедициясы барысында оушылар дрілік сімдіктерді оып йренеді, зерттеу жмыстарын жргізеді, оларды орауды жолдарын іздестіреді, халыты медицина туралы апараттарды жинатайды, мірде олданады.

«арааралы Мемлекеттік лтты Табиат саябаы» атты экологиялы сопатар араралы Мемлекеттік лтты Табиат саябаында сирек кездесетін сімдіктер мен жануарларды таныстыруа баытталан. Біз бл экологиялы сопатарды бадарламасын жасауда экология жне білім беру саласындаы негізгі мемлекеттік ресми жаттара сйендік.

«Табиатты тарылтпайы тынысын, пк табиат жректі н-жырысы» атты оу-танымды экологиялы-мдени апталытар сабатан тыс жне з бетімен орындайтын тапсырмаларды жзеге асырады.

«Табиатым – тадырым» атты экологиялы олимпиада жылына бір рет жоспарланып, оушыларды оу-танымды іс-рекеттері ртрлі сайыс трінде ткізіледі жне тланы жан-жаты дамуына ммкіндік береді.

«Оыту мен жазу арылы сын трысынан ойлауды дамыту» технологиясы лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда малімдер, ата-аналар жне оушыларды бірлескен іс-рекетінде пайдаланылады. Бл технологияны ерекшелігі оушыларды з ойларын еркін жеткізе алуа ыпал етуінде.

Аталмыш ісшараларды мектепті оу-трбие процесінде йымдастырып ткізгеннен кейін бадарламаны игеру сапасын анытау шін алыптастырушы эксперимент шеберінде аралы тексеру тест жргізілді. Педагогикалы баылау жне жргізілген сауалнаманы, алынан тестіні негізінде біз лкетану жмыстарында халы педагогикасы ралдарын пайдалану арылы мектеп оушыларыны бойында алыптасан экологиялы мдениет дегейін аытады. лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру компоненттеріні даму крсеткіштері 4- кестеде берілді.

Кесте 4 – Аралы кесіндіні нтижелері (% есебімен)

лшемдер	Эксперименттік топ			Баылау тобы
	Жоары	Орташа	Тмен	Жоары	Орташа	Тмен
Экологиялы білімдер	14,3	49,2	36,5	9,9	46,8	43,3
Экологиялы сана, сезім	26,2	43,1	30,7	19,2	39,6	41,2
Экологиялы тжірибе	11,4	34,6	54	8,1	35,7	56,2
Орта крсеткіштер	17,3	42,3	40,4	12,4	40,7	46,9

Диагностика орытындысы оушыларды оршаан орта туралы білімдеріні біршама артып, ой-рістеріні кеейгенін байатты. Келесі кезеде оушылара тікелей арналан трбиелік іс-шаралар йымдастырылып ткізілді. Нтижесінде эксперимент тобы оушыларыны экологиялы ой-рістеріні лде-айда дамыандыын байатып, лкетану жмыстарына ызыушылытары мен белсенділігіні артуын, оларды экологиялы сана-сезіміні кеейуіне ыпал еткендігін крсетті (5- кесте, 3- сурет).

Кесте 5 – орытынды кесіндіні нтижелері (% есебімен)

лшемдер	Эксперименттік топ			Баылау тобы
	Жоары	Орташа	Тмен	Жоары	Орташа	Тмен
Экологиялы білімдер	24,7	68,7	6,6	11,3	49,3	39,4
Экологиялы сана, сезім	38,6	51,5	9,9	18,9	39,7	41,4
Экологиялы тжірибе	25,8	43,6	30,6	9,4	39,3	51,3
Орта крсеткіштер	29,7	54,6	15,7	13,2	42,7	44,1

Сурет 3 – Оушыларды экологиялы мдениеті компоненттеріні алыптасан дегейлері

Баылау экспериментіні нтижелерін толы талдау масатында лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдарын пайдалану арылы мектеп оушыларыны бойында экологиялы мдениетті алыптасан дегейлерін салыстырмалы трде крсеткенді жн крдік (6- кесте, 4- сурет).

Кесте 6 – лкетану жмыстарында халы педагогикасы ралдары арылы оушыларыны экологиялы мдениетіні алыптасан дегейлеріні згеріс арыны (%)

Дегейлер	Эксперименттік топ			Баылау тобы
	1-ші кесінді	2-ші кесінді	3-ші кесінді	1-ші кесінді	2-ші кесінді	3-ші кесінді
Жоары	12,5	17,3	29,7	12,0	12,4	13,2
Орташа	38,9	42,3	54,6	39,3	40,7	42,7
Тмен	48,6	40,4	15,7	48,7	46,9	44,1

Сурет 4 – Оушыларды экологиялы мдениетіні алыптасан нтижелеріні динамикасы

ткізілген тжірибелік жмыстарды нтижелері бізді сынып отыран лкетану жмыстарында аза халы педагогикасын ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру дістемесіні тиімділігін длелдеді. Бл корытынды Пирсонны сызыты корреляция формуласы бойынша есептелген корреляция коэффициентіні крсеткіші 0,95-ке те боландыына негізделеді.

орытынды

Зерттеу жмысыны барысында жасалан теориялы талдау, тжірибе жмысыны нтижесінде алынан мліметтерді деу, бізге тмендегідей орытындыларды жасауа ммкіндік берді:

1. оушыларды экологиялы мдениет тсінігі педагогикалы трыда натыланып, арастырылып отыран мселені тірегіндегі лкетану жмыстарында аза халы педагогикасы ралдары арылы негізделеді, йткені осы педагогикалы ралдар лкетану жмыстарында оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды кешенді сипаты мен олданбалы баыты экологиялы мдениет кріністеріні (ндылытар, мотивтер, білімдер, біліктер, абілеттер) ттастыына ол жеткізуге жол ашады;
2. аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда лкетану жмыстарыны зіндік ерекшеліктері аыталды;
3. лкетану жмыстарындаы экологиялы мдениетін дамытуда аза халы педагогикасы ралдарын пайдалану оушыларды экологиялы білімдерін, экологиялы санасын, сезімін, экологиялы тжірибесін бірізділікпен алыптастыру ммкіндіктерін арттырады;
4. аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда лкетану жмыстарыны йымдастырылуы оларды педагогикалы ндылыын анытауа, мазмндары мен діс-тсілдерін бадарлап, болжамдар жасауа ыпал етеді;
5. оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру масатында сыныптан тыс лкетану жмыстарын йымдастыру трлері оларды экологиялы білімдерге ызыушылытарын, экологиялы біліміні маыздылыын тсіну сезімдерін, лкетану жне оршаан ортаны орау жмыстарындаы белсенділіктерін арттыруда аса маызды орын алады;
6. аза халы педагогикасы ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру процесінде лкетану материалдарын пайдалануда пнаралы байланыстарды (сіресе, дебиет пен тарих, жаратылыстану пндері) рлі мен маызы те зор екенін длелдейді.
7. Бізді зерттеу жмысымызды негізінде «Экологиялы мдениеті алыптасан тла» теориялы моделі жасалынып, оны компоненттері, лшемдері мен крсеткіштері аныталды.
8. эксперименттік жмыс нтижесі лкетану негізінде оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру мселесі бойынша бізді ала ойан болжамымызды дрыстыын длелдеді. Оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда лкетану жмыстарыны ммкіндіктері жоары екендігі жне біз сынып отыран дістемені тиімділігін крсетті.

азіргі тада жалпы білім беретін мектеп жадайында оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру шін тмендегідей сыныстар жасауа болады:

• мектепті бірттас педагогикалы процесінде трбиені рамдас блігіні бірі ретінде экологиялы баыттарда ртрлі іс-шаралар (факультатив, йірме, апталы, олимпиада, дгелек стел, конференциялар т.б) немі йымдастырылып отырылуы керек;
• жергілікті экологиялы лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдарын кеінен пайдалану ажет;
• оушыларды экологиялы трбиесінде лкетану жмыстарын йымдастыру мселелері бойынша ата-аналар мен малімдер шін арнайы растыран семинарлар бадарламасын пайдалануды ажет етеді;
• лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруда оыту мен жазу арылы сын трысынан ойлауды дамыту технологиясын олдану керек;
• жалпы білім беру жйесінде оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру шін экологиялы сыныптар ашу мселесін ктеруді талап етеді.

Сонымен, оу процесінде жне сыныптан тыс жмыстарда лкетану жмыстарына ойылатын талаптар: мектеп оушыларыны жас ерекшеліктеріне сйкес лайыты материалды іріктеуі; лкетану материалдарыны таырыпты мазмнымен ндесуі; туан лкені табии ерекшеліктерін сипаттайтын мліметтерді жаратылыстану пніні бадарламасына сйкестігі; лкетану материалдарыны мазмныны оушыларды жалпы даму дегейлеріне сйкестігі; оларды танымды ызыушыларын дамытуа ыпалын тигізуі; лкетану материалдарыны оушыларды табиатты орауа, байлытарын тиімді пайдалануа ыпал етуі тиіс.

Дегенмен сынылып отыран мселе те крделі мселе боландытан, бізді зерттеу іс - рекетіміздегі лкетану жмыстарында аза халы педагогикасыны ралдары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыруды кп ырлы тстарын шештік деп айта алмаймыз. Келешекте бл мселе з жаласын экологиялы трбиеде лкетану жмыстарын йымдастыруды сабатасты принципін жзеге асыру жолдарын іздестіруде, лкетану жмыстарында пнаралы жне пнішілік байланыстарды маызын анытауда болаша алымны еншісінде табылуы ммкін деп ойлаймыз.

Диссертацияны мазмны мынадай басылымдарда жарияланды

1. азаты наным-сенімі жне оларды табиат ораудаы маызы. //Педагогика жне білім мселелері: арПИ аспиранттарыны ылыми ебектер жинатары. - араанды,1996. - Б. 85-92.
2. Бастауыш сынып оушыларын табиатты орауа трбиелеу //«Гуманизация учебно-воспитательного процесса на современном этапе» Сборник научных трудов. - Караганда, 1998. - Б. 112 -120.
3. лы бабаларды педагогикалы ебектерін оыту негізінде жасспірімдерге экологиялы трбие беру //«Проблемы профессиональной подготовки современного учителя» Сборник статей. - Караганда, 1998. - С. 293-322.
4. аза халыны ырымдары мен тыйым сздеріндегі экологиялы трбие крінісі //«Педагогическая теория и практика: история, современность перспективы» Сборник научных трудов. - Караганда, 1999. - Б. 136-142.
5. Ж.Аймауытлы шыармаларындаы экологиялы трбие беру мселелері //«Этнопедагогика жне білім жйесіндегі дарынды балалар проблемалары» Халыаралы ылыми – педагогикалы конференция материалдары. - Алматы, 2000. - Б. 268-273.
6. аза халыны маал-мтелдері арылы оушыларды табиатты орауа трбиелеу //«Шоан таылымы – 6» Халыаралы ылыми - практикалы конференция материалдары. - Ккшетау, 2001. - Б. 243-246.
7. Ы.Алтынсарин шыармалары арылы оушылара экологиялы трбие беру //«Ы.Алтынсаринні мрасы жне педагогика ылымыны ккейкесті мселелері» Айматы ылыми - практикалы конференция. - араанды, 2001. - Б. 65-70.
8. Сыныптан тыс жмыстар арылы оушылара экологиялы трбие беру //«Р білім беру жйесіні азіргі заманы даму кезеіндегі педагогика ылымы мен практикасыны сабатасуы» Айматы ылыми - практикалы конференция материалдары. - араанды, 2002. - Б. 62-67.
9. Халы педагогикасы арылы оушыларды экологиялы ызыушылыын арттыруды кейбір жолдары //«азіргі тадаы педагог мамандарды ксіби даярлау мселелері» Айматы ылыми - практикалы конференция материалдары. - араанды, 2003. - Б. 183-189.
10. азастан Республикасыны экологиялы білім беру тжырымдамасын іске асыру жолдары //Білім беру мазмнын алыптастыру жне жетілдіру мселелері педагогика теориясы мен практикасында» Айматы ылыми - практикалы конференция материалдары. - араанды, 2004. - Б. 169-174.
11. Жоары оу орнында экологиялы білім беру мен трбиелеуді кейбір жолдары //азастан Республикасында жоары білім беру сапасын жетілдіру жне дамыту перспективаларыны зекті мселелері» Жоары оу орын аралы ылыми - дістемелік конференция материалдары - араанды, 2004. - Б. 429-432.
12. Педагогика негіздері. Оу дістемелік рал. - араанды, 2004. - 119 б. (.А. Сарбасовамен авторлы бірлестікте).
13. Педагогикаа кіріспе. (электронды оулы) Зияткерлік меншік объектісін тіркеу кулігі № 208. - 11 тамыз - 2004ж. (Б.бдікрімлы.,.А.Сарбасовамен авторлы бірлестікте).
14. Педагогика тарихы. Типтік бадарлама. - араанды, 2004. - 19б. (С.К.Омаров.,.Ф.Аубакировамен авторлы бірлестікте).
15. История педагогики. Типовая программа. - Караганда, 2004. - 10 б. (Соавторстве С..Омарова.,.Ф.Аубакировой).
16. Жалпы педагогика. Типтік бадарлама. - араанды, 2004. - 10 б. (К.Т.Омарова., С..Омаров, П.З.Ишановпен авторлы бірлестікте).
17. Педагогика. Оу-дістемелік рал. - араанды, 2004. - 98.б. (C.Т.Каргин, К.Т.Омаровамен авторлы бірлестікте)
18. Білім мекемелерінде экологиялы трбиені ккейкесті мселелері

//«Академик Е.А.Бкетов - алым, оытушы, ойшыл» Халыаралы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. - араанды, 2005. - Б.401-404.

19. Жасспірімдерге экологиялы трбие беруде халыты педагогиканы озы дстрлерін пайдалану. //«Академик Е.А.Бкетов - алым, оытушы, ойшыл» Халыаралы ылыми-тжірибелік конференция материалдары – араанды, 2005. - Б.401-404.
20. Этнопедагогический компонент в практике студентов как необходимое звено формирования социальных педагогов //«азіргі кезе дамуы жадайындаы білім беру сапасын ктеруді зекті мселелері» Айматы ылыми-практикалы конференция материалдары. - араанды, 2005. - Б.83-85.
21. Экологиялы білім беру мен трбие беруді ізгілендіру технологиясын жетілдіру //«Жалпы жне ксіби педагогиканы зекті мселелері» Академик Е.А.Бкетовті 80 жылдыына арналан Халыаралы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. - араанды, 2005. - Б.120-123.
22. «RWCT-СТО» бадарламасын экологиялы трбие беру негіздері таырыбында олдану //Ізденіс-Поиск - 2005. - № 4. - Б. -284-288.
23. Оушыларды экологиялы мдениетін трбиелеу баытындаы оу-танымды іс-шараны йымдастыру //Білім берудегі менеджмент - 2005. - № 4. - Б. 72-81.
24. Жоары оу орындары студенттеріні оу-трбие практикасын йымдастыру мен ткізуге арналан бадарлама жне дістемелік нсаулар. - араанды, 2005. - 17 б. (К.Т.Омарова., С..Омаров., П.З.Ишановпен авторлы бірлестікте).
25. Программа м методические указания по организации проведению учебно-воспитательной практики студентов. - Караганда, 2005. - 18 с. (Соавторстве К.Т.Омаровой., С..Омарова., П.З.Ишанова).
26. Барлы мамандытарды 1 курстары шін здіксіз педагогикалы (оу-танысу) практика бадарламасы. - араанды, 2005. - 16 б. (К.Т. Омарова.,.Ф. Аубакирова., А.А. Матаевпен авторлы бірлестікте).
27. Программа непрерывной педагогической (учебно-ознакомительной) практики для 1 курсов всех специальностей. - Караганда, 2005. - 16 с. (К.Т.Омарова.,.Ф.Аубакировамен авторлы бірлестікте).
28. Сыныптан тыс трбие жмысыны дістемесі. - араанды, 2005. - 59 б. (К.Т.Омарова., С.Омаровпен авторлы бірлестікте).
29. Мектептік экологиялы лкетануда оушыларды табиатты орауа трбиелеу //«азастан Республикасындаы Білім беру жйесіні даму жадайы жне перспективалары» Республикалы ылыми-практикалы конференция материалдары. - араанды, 2006. - Б. 128-133.
30. Экологиялы лкетануда сыныптан тыс жмыстардаы этнопедагогика ралдарыны маызы //«азастан Республикасындаы Білім беру жйесіні даму жадайы жне перспективалары» Республикалы ылыми-практикалы конференция материалдары. - араанды, 2006. - Б. 349-351.
31. оамны экологиялы мселелері //«География жне табиат». - 2006. - № 5. - Б. 34-38.
32. Экологиялы лкетануды оыту негізінде аза халы педагогикасы ралдарын пайдалану //«Жастар жне азіргі заманны зекті мселелері» Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. - араанды, 2006. - Б.201-206.
33. Сыныптан тыс экологиялы лкетану жмыстары. Оу- дістемелік рал. - араанды, 2007. 88 б.
34. лкетану жмыстары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру //«азастан Республикасында Білі беруді дамытуды 2005-2010 жылдара арналан мемлекеттік бадарламасыны мазмнынын іске асыруды теориялы жне практикалы мселелері» Республикалы ылыми – практикалы конференция материалдары. - араанды, 2007. - Б. 75-78.
35. Экологиялы лкетануда аза этнопедагогикасы ралдары арылы оушыларды трбиелеу // «Еуразия гуманитарлы институтыны хабаршысы». - 2007. -№ 2. -Б.180-187.

36 лкетану шыармашылы жмыстары арылы оушыларды экологиялы мдениетін алыптастыру //араанды мемлекеттік университетіні хабаршысы. -2007. -№ 3. -Б.212-128.

Резюме

Шаушекова Баян Кырыкбаевна

Формирование экологической культуры школьников в краеведческой работе средствами казахской народной педагогики

13.00.01 – Общая педагогика, история педагогики и образования, этнопедагогика

Для современного этапа развития мирового сообщества характерен поиск решения экологических проблем, обусловленных нарушением равновесия между природой и человеком. Глобальный кризис человечества вызван проблемами локального уровня, которые являются отдельными звеньями экологической дисгармонии на планете. В этих условиях необходима мобилизация всех социальных институтов по организации рациональных взаимоотношений антропогенной цивилизации с окружающей природой.

Экологические проблемы и поиски путей выхода из кризиса стали приоритетным направлением в долгосрочной Программе Президента Республики Казахстан Назарбаева Н.А. «Стратегия – 2030» и ряда официальных документов по проблемам воспитания и обучения. Несмотря на многоаспектность исследования проблемы экологического воспитания и образования, еще недостаточно изучена проблема использования воспитательных возможностей казахской народной педагогики в краеведческой работе в процессе формирования экологической культуры школьников. Выявленные нами противоречия между необходимостью использования средств казахской народной педагогики в краеведческой работе со школьниками в процессе формирования их экологической культуры и недостаточностью теоретических и практических разработок по данной проблеме определили выбор темы нашего исследования.

Объект исследования: процесс формирования экологической культуры школьников.

Цель исследования: теоретическое обоснование и разработка системы формирования экологической культуры школьников в краеведческой работе средствами казахской народной педагогики.

Методологическую основу исследования составили: учение, отражающее философско-экологические проблемы взаимодействия общества и природы, теория познания, теория личности, теория деятельности, концепции экологического образования, личностно-ориентированный и системный подходы.

Результаты исследования:

• на основе анализа педагогических теорий сущность понятия «формирование экологической культуры школьников» уточнена в контексте рассматриваемой проблемы;
• раскрыты возможности средств казахской народной педагогики в формировании экологической культуры школьников;
• определены особенности краеведческой работы в процессе формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики;
• определена система критериев, показателей и уровней сформированности экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики;
• разработана модель формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики в краеведческой работе;
• апробирована разработанная система формирования экологической культуры школьников средствами казахской народной педагогики в краеведческой работе и подтверждена ее эффективность;
• изданы учебно-методические пособия «Педагогика», «Педагогика негіздері», «Сыныптан тыс трбие жмысыны дістемесі» и электронный учебник «Педагогикаа кіріспе».
• разработан и внедрен в педагогический процесс ряда школ комплекс программ: кружковой работы для учащихся «асиетті азыналы лке»; факультативного курса «лке орытары» и его методическое обеспечение; летней краеведческой экспедиции «Дрілік сімдіктер, оларды орау жне емге тиімді олдану»; экологической тропы «араралы Мемлекеттік лтты табиат саябаы»; научно-познавательной экологической недели, экологической Олимпиады «Табиатым – тадырым»; научно-методического семинара для учителей, а также дополнения к программе «Родительский Университет» на тему: «Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны орны».

Степень внедрения результатов исследования определяется тем, что основные положения диссертации опубликованы в научных журналах «Поиск» (2005), «Менеджмент в образовании» (2005), «География жне табиат» (2006), «Вестник ЕАГИ» (2007), «Вестник КарГУ» (2007) и в сборниках материалов международных (Алматы, 2000; Кокшетау, 2001; Караганды, 2005, 2006, 2007), республиканских (Караганды, 2004, 2006, 2007), региональных (Караганды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007) научно-практических конференций, а также апробированы в учебно-воспитательном процессе комплекса «школа-интернат – детский сад» №68, школы-лицея им. С.Саттарова №57 г. Караганды, средней школы имени М.Бапиулы №44 г. Каркаралы, в работе Каркаралинского Государственного Национального Парка.

Область использования результатов исследования: система профессиональной подготовки будущих учителей, система повышения квалификации педагогов, система среднего образования, система дополнительного школьного образования.

Resume

Shaushekova Bayan Kirikbaevna

The schoolchildren’s formation of ecologic culture by the means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work.

13.00.01 – General pedagogics, history of pedagogics and education, ethnopedagogics

For the modern stage of developing world association the pursuit of solving the problems is significant caused by ecologic cataclysm, infringement of balance between the nature and man. Global crisis of the humanity caused by the problems of local level, which are the certain links of ecologic disharmony on the planet. In this situation it is necessary to mobilize all the social institutions in organizing rational interrelation of anthropological civilization and environment.

Ecological problems and pursuits of some ways to the alternative from the crisis became prior direction in the long-term Programme of the President of the RK, Nazarbaev N.A., called «Strategy 2030» and official documents devoted to the problems of upbringing and education. In spite of many aspects in the investigation of ecological upbringing and education issues, the problem of using upbringing opportunities of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work in the process of schoolchildren’s formation of ecologic culture has not been studied completely. The contradictions found out by us between the necessity of using means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work with the schoolchildren in the process of formation of their ecological culture and the absence of theoretical and practical work outs on the given issue defined the choice of our investigation.

The object of the investigation: the process of ecological culture formation of the schoolchildren.

The aim of the investigation: theoretical basis and the work out of the schoolchildren’s formation of ecological culture by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work.

The methodological basis of the investigation: teaching, which reflects the philosophical and ecological problems of interaction between society and nature, the theory of cognition, personality, activity, the conception of ecological education, personality-oriented and system approaches.

The results of the investigation:

• On the basis of analysis of the pedagogics theory the essence of the conception «The schoolchildren’s formation of ecological culture» was specified in the context of the given problem;
• The opportunities of the means of Kazakh national pedagogics were revealed at the schoolchildren’s formation of ecologic culture;
• the peculiarities of the regional ethnography work in the process of the schoolchildren’s formation of ecological culture were defined by means of Kazakh national pedagogics;
• the system of criteria, indicators and the schoolchildren’s formation of ecological culture levels was defined by means of Kazakh national pedagogics;
• the model of the schoolchildren’s formation of ecological culture was developed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work;
• the model of the schoolchildren’s formation of ecological culture was developed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work;
• the worked out system of the schoolchildren’s formation of ecological culture was processed by means of Kazakh national pedagogics in regional ethnography work and its effectiveness was confirmed;
• the teaching aids «Педагогика», Педагогика негіздері and the electronic manual " Педагогикаа кіріспе" ) were published;
• the programs complex was developed and included in the pedagogical process: the optional course for the pupils "асиетті азыналы лке" ; the facultative course «лке орытары» and its methodical supply; the summer regional expedition «Дрілік сімдіктер, оларды орау жне емге тиімді олдану»;, the ecological path «араралы Мемлекттік лтты Табиат саябаы»; scientific-cognitive ecological week, ecological competition "Табиатым тадырым" the scientific-methodical seminar for the teachers, and also the supplements to the program «Родительский Университет» on the theme: «Экологиялы лкетануда халы педагогикасыны орны».

The investigation results inclusion degree was defined by the fact that the main statements of the dissertation were published in the scientific magazines "Поиск", (2005), "Менеджмент в образовании" (2005), "Вестник КарГУ" (2007), "Вестник ЕАГИ" (2007) and the manual book of the materials of the international (Алматы, 2000; Кокшетау, 2001; Караганды, 2005, 2006, 2007), republican (Караганды, 2004, 2006, 2007) regional (Караганды, 1996, 1998, 1999, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2007) scientific-practical conferences, and also were developed in the teaching and educational process of the complex " школа-интернат-детский сад" №68, школы-лицея им.С.Саттарова №57 г.Караганды, средней школы имени М.Бапиулы № 44 г.Каркаралинск.

The investigation results using sphere: the system of the professional preparation of future teachers, the system of rising the teachers’ qualifications, the system of the middle education, the system of the supplementary school education.

Басуа 15.10.07. ол ойылды. Пішімі 60 -84 /16 Офсеттік аазы.

Клемі 1,5 б.т. Таралымы 130 дана. Тапсырыс 218.

Е.А.Бкетов атындаы арМУ баспаханасында басылып шыты

100012. араанды., Гоголь к-сі, 38.