ОЖ 821.512.122-1’25 олжазба ыында
АБДРАХМАНОВ САУЫТБЕК
ле аудармасыны теориясы мен поэтикасы
10.01.02 – аза дебиеті
Филология ылымдарыны докторы ылыми
дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2007
Диссертация азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитеті М.О.уезов атындаы дебиет жне нер институтыны азіргі аза дебиеті блімінде орындалды.
ылыми кеесші: Р А академигі, филология
ылымдарыны докторы, профессор
асабасов С.А.
Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,
профессор Ысмалов Ж.
филология ылымдарыны докторы,
профессор Жсіп.П.
филология ылымдарыны докторы,
профессор бдезлы.
Жетекші йым: Л.Н.Гумилев атындаы Еуразия
лтты университеті
Диссертация 2007 жылы 16 арашада саат 15.00-де Р БМ М.О.уезов атындаы дебиет жне нер институтыны жанындаы филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі Д53.34.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады. (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).
Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні Орталы ылыми кітапханасында танысуа болады.
Автореферат 2007 жылы “____” ________ таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым-хатшысы
филология ылымдарыны
кандидаты, доцент орабай С.С.
КІРІСПЕ
Жмысты жалпы сипаттамасы. Адамзат аударма арылы араласып-раласады. Біз мір сріп жатан лемні іштей белгілі бір жйеге рыландыы, адам тіршілігіні кез келген имыл-арекеті зінше шаын жйе екендігі, онсыз лемні ттас жйесі жасалмайтындыы белгілі. Адамзат тілдеріні арасында да коммуникацияны з жйесі, яни трансляторы болуы керек. Тілдер арасындаы осындай байланыстырушы жйені е арапайым шешімі – аударма. Бл трыдан араанда аударма адамзатты біріктіріп тран факторларды бірі деуге де болады.
Аударма ымы – ке ым. Зерттеуде тек кркем аударма, соны ішінде поэзия аудармасы ана сз етілетін болады. Зерттеуді таырыбындаы “ле аудармасы” тіркесі наты лені ана аудармасы емес, “стихотворный перевод”, яни жалпы лемен жазылан кркем шыармаларды аудармасы деген трыда олданылып тр.
Кркем аударма – аударматанудаы е бір крделі де крмеулі сала. Кптеген зерттеушілерді аударма теориясы трысынан кркем аударманы “Жалпы аударма” курсыны дербес пні ретінде арастыруды сынатыны тегін емес. Олай дейтіні – кркем аудармада шыармашылы белгі-сипаттарыны лингвистикалы жне мдениеттанушылы ырлары аударманы зге трлеріне араанда айрыша бедерленіп крінеді. Ал поэзия аудармасында тржімешіге мтінді зінше пайымдау, бажайлау трысынан блекше жауапкершілік жктелетіндіктен, аудармашыдан лингвистика мен аударма теориясы саласында жеткілікті дайындыпен атар, дебиетшілік, мдениеттанушылы, стилистік дарын да талап етіледі. Жмыста аза поэзия аудармасыны ары-бергідегі ткен жолы ммкін боланынша толы сараланып, теориялы трыдан таразыланды.
Зерттеуді зектілігі. Зерттеуді зектілігі, біріншіден, азастан Республикасыны туелсіз мемлекет ретінде халыаралы арым-атынастар жйесіні жаа дегейіне ауысуымен, екіншіден, жаандану дерісіні бкіл лемді амтыан ауымына орай аударманы бізді мірімізде алар орны алдаы кезеде айрыша арта тсетіндігімен байланысты.
аза поэзия аудармасыны ары-бергідегі жріп ткен жолын, бел-белестерін бажайлау, ізденістері мен іркілістерін саралау – лтты кркемдік ойыны бгінгі биігін баамдауды, алда алар асуларын белгілеуді бір жолы. Бл жола талдау жасау арылы тржімені халымыз тарихында андайлы оматы орын аланын ана емес, сонымен бірге келешек замандарда атарар рліні де блекше болатынын крсете аламыз.
Бгінгі тада аударма аза тіліне лем дебиетіні е шотыты шыармаларын тгілте тсіру арылы мемлекеттік тілімізді мртебесін асыруа ыпал жасай алады. аза поэзия аудармасыны мндай кемелдікке келу кезедерін теориялы трыдан тжырымдай талдау оны келешектегі кркемдік ккжиегін кеейту жолдарын арастыруа септесетін болады.
Зерттеуді дереккздері. аза дебиеттануы мен тіл ылымында аударматануды алар орны онша оматы емес. Бл тл топыраымызда тржімеге атысты зерттеулерді кенжелеп алуынан орын алып отыран олылы деуге де болмайды. Жалпы, аударматану лемде ылыми пн ретінде жиырмасыншы асырды екінші жартысында ана орныты. Оны стіне кешегі кеестік кезеде кез келген мселені негізгі, тйінді теориялы проблемаларымен тбірлеп айналысу Орталыты еншісіне алдырылатын да, лт республикаларындаы дебиеттану ылымыны леуеті кбіне-кп лтты сз неріні тл туындыларын талдаумен тежелетін. Аударманы халытар достыыны днекері ретіндегі ызметі алдыы атара шыарылып арастырыландытан, тржіме туындылары брінен брын деби байланыстар трысынан сз етіліп, аударма категориялары, нормалары, типологиясы, эволюциясы, ле жйесіне, лшеміне келетін згерістері сияты кптеген мселелер екінші атара ысырылып ала беретін. Идеологиялы аидалармен абыспауына байланысты ол кезде діни сипаттаы нзиралы дастандар, кптеген ашыты, батырлы иссалар жарияланан жо, сондытан тржіметану трысынан талданан да жо. Соны зінде де негізін Мхтар уезов алап берген аза аударматануы алыптасып, С.Талжанов,.Айтбаев, Н.Саындыова,.Сатыбалдиев, З.Трарбеков, С.Нрышев, М.Жаналин, С.Сейітов сияты аударма мселелерімен тікелей айналысан алымдар, аламгерлер шыты, аударма мселелерін арастыран С.Талжанов пен Н.Саындыованы, деби байланыстар проблемаларына арналан И.абдировті,.Кереева-анафиеваны,.Кмісбаевты, А.ыраубаеваны докторлы диссертациялары дайындалды, бл таырыпа арнаулы зерттеулер жазбаанымен, аударма мселелері алымдарымыз, дебиетшілеріміз, аын-жазушыларымыз.Мсіреповті, З.Ахметовті, Ш.Стбаеваны, М.аратаевты, З.абдоловты,.Нрмахановты, С.ирабаевты, Ш.Елеукеновті, Р.Сыздыованы, Р.Нралиды, А.Егеубаевты, Ж.Ддебаевты, таы басаларды ебектерінде, сын кітаптарында, маалаларында дйім озалып отырды. 2007 жыла дейін филология ылымдарыны дебиеттану саласы бойынша аударма мселелерін сз еткен 2 докторлы, 28 кандидатты диссертация ораланыны зі аза аударматануыны біраз асуларды аланын крсетеді. Орыс жне алыс шетел алымдарыны деби байланыстар мен кркем аударма проблемалары бойынша теориялы ебектері кейінгі жиырма шаты жылды ішінде ты ізденістермен толыа тсті. Кезінде аударма теориясыны іргелі зерттеулері ретінде мойындалан біратар туындылармен атар, олар да осы жмысты арауы ретінде сталды.
Зерттеу жмысыны масаты. Аударма – лингвистика задылытарына ара сйеу арылы тіларалы коммуникация міндеттерін шешетін сз неріні згеше трі. Кркем аударманы жемісі ретінде зерттеу арастыратын поэзиялы тржіме – алдымен дебиеттану нысаны. Е бастысы – бан дейін аза кркем аудармасыны (рас, кбіне проза аудармасы сз етіледі) жекелеген кезедері, жекелеген авторлар аудармасы, аудармашылар шыармашылыы, сондай-а деби байланыстар жайында зерттеулер, кандидатты диссертациялар, хрестоматиялар, аударма жне аза дебиетіні мселелері аза поэзиясыны орыс тіліне аударылу проблемалары туралы докторлы диссертациялар дайындаланымен, аза поэзия аудармасыны теориялы мселелері, бкіл бел-белестері, поэтикасы арнаулы, клемді зерттеуді арауына айналан емес.
ойылан масата жету шін тмендегідей міндеттер белгіленді:
– тржімені теориялы ой-исындарын жинатай крсету;
– ле тржімесіні зіндік ерекшеліктерін таныту;
– аза поэзия аудармасыны даму кезедерін белгілеу;
– поэзия аудармасыны эволюциялы жолын зерттеу;
– аударманы тілді байыту тсілдерін талдау;
– аударманы тл дебиетке ыпалын анытау;
– аударманы діс-тсілдерін сипаттау;
– тржіме таылымдарын орытындылау.
Зерттеуді нысаны. Диссертациялы жмыста аза ле аудармасыны алыптасу, даму белестері ммкін боланынша тгел амтылады. Поэтикалы тржімені жалпы тарихына ысаша шолу жасау, аудармаа р замандаы кзарастарды саралап айту арылы ле аудармасыны барлы тілдерге орта задылытары ашылып, зіндік асиеттері, ммкіндіктері крсетіледі. Зерттеуді басты нысаны – ХІХ асырды соы ширегі мен ХХ асырдаы поэзия аудармасы. Сонымен бірге, аза тіліне ары-бергіде аударылан зге туындылар да арастырылды.
Зерттеуді пні. Брыны асырлардаы арауы зге тілдердегі, е алдымен тркі, араб, парсы тілдеріндегі шыармалардан алынып, негізінен нзира трінде азашаа тсірілген исса, дастандарды айтпаанда, жаа жазба дебиет берік орныалы бергі соы бір жарым асыр аясында азаты поэзия аудармасы мол азына жинады. лем дебиетіндегі ататы аындарды йгілі шыармалары туан тілімізге тржімеленіп, сз нерімізді оржынына осылды. Соы бір асыра жуы уаыт аясында бл жмыс мемлекеттік дегейде атарылып, жйелі, масатты сипат алды. ле аудармасына аза жырындаы таланттарды брі дерлік тартылып, аударма арылы лтты поэзиямызды кркемдік ралдары анарлым молыа тсті. Тарих табыстыран, тадыр тоыстыран орыс халыны тл поэзиясынан аударма жасау ке лаш жайды. Орыс тілі арылы сол тілге аударылан лем поэзиясыны, кні кешеге дейін бір елді рамында мір срген, азір де алуан-алуан ыпалдасты жіптерімен жаласып жатан мемлекеттерді ле-жырларыны тадаулылары тржімеленді. Тржімені тр-трі шыып, туыстас тркі тілдерінен ана емес, зге топтардаы тілдерден де тікелей аудару тжірибеге ене бастады. Бл азынаны мыжылдытар межесінде, асырлар айырыында талдап, таразылауды бден жні бар.
Зерттеуде олданылатын дістемелер негізі. Зерттеуде негізгі тсіл ретінде аудармаларды мтінін тпнсамен салыстыра талдау тсілі олданылан. Диссертация авторыны шамасы келгенінше, збек, ырыз, татар тілдеріндегі аударма туындылар мтіндері атар арастырылып, азаша аудармаларды жетістік-кемістіктері туыстас тілдердегі тржіме тжірибесімен саластырыла зерттелді.
Зерттеуді ылыми жаалыы. Бан дейін кркем аударма мселелері кбінесе дебиеттану, тіл білімі трысынан ана аралып келсе, бл ебекте аударманы психологиямен, социологиямен, социопсихологиямен, психолингвистикамен, компаративистикамен, герменевтикамен, тілдік коммуникациямен тікелей байланыстылыы сз етіледі. Аударманы эстетикалы ндылыы мтінні зінен толы таныла алмайтыны, тптеп келгенде оны баасы реципиентті алай абыл алуына байланысты екендігі, ал мны брінен брын оамды сраныса туелділігі длелденеді. Тржіме туындысыны алай жасаланымен атар ашан жасаланы да маыздылыы ашылады. аза тіліні абылдампаздыы аза діліні абылдампаздыынан шыатыны, мны зі тарихи трыдан ыса ана кезе аралыында аза дебиетіні азынасына лемдік классиканы інжу-маржандарын осуа ммкіндік берген басты факторларды бірі екендігі крсетіледі.
Зерттеу жмысыны ккейкестілігі аза ле аудармасыны эволюциялы жолы бкіл лем дебиетіндегі тржіме тарихымен ттастыта аралатындыынан да танылады. Ксіби аударма мірге келгелі бергі бір жарым асыра да жетпейтін уаыт аралыында лтты сз нері андай бояулармен байыаны, тілдік трыдан толысаны, кркемдік ралдарыны молайаны длелденеді. Диссертацияда лемдік дебиеттануда алыптасан, сіресе кейінгі жааша ойлау кезеінде ылыми айналыса тсірілген кптеген ебектердегі трлі тжырымдар мен ылыми-теориялы ебектерді орынды пайдалана отырып, бгінгі дебиеттану ылымы дегейіндегі талаптара сай келетін зіндік тжырымдар сынуа мтылыс жасалды.
орауа сынылып отыран тжырымдар:
1. Тржіме жаа тілді тл табиатынан жаратылан туындыа айналанда лтты сз неріні азынасына осылады, аударма туынды аударылан тілді туындысы саналуа тиіс.
2. Тржімеленетін мтін бір тілден бір тілге ауысу арылы бір мдениеттен бір мдениетке (кейде бір ркениеттен екінші бір ркениетке) кшіріледі. Ал аударманы зге лингвомдениетке сіісуі, абылдануы осы дерісті табии трде, жаты жруіне байланысты.
3. Аударма нері тл дебиетімізді жазба дстрлерін орнытыруа, кркемдік кестесін кемеліне келтіруге кп кмектеседі, йткені, толыанды лтты дебиет саласы аударма дебиетінсіз кемелденбейді. Бл, сіресе, лтты мдениеттер шін бетбрысты белестерде айын крінеді. Егер тл дебиеттегі кркемдік ізденістер кенжелеп алса, тржімедегі табыстар да оматы болмайды жне аударма нері дамымаан елдерді з дебиетін ойдаыдай ркендетуі де иын.
4. Тржімеленген туынды лтты дебиетті тл туындысындай оылуа тиіс деген белгілі тжырым негізінен олдауа лайы, біра мны зі тілді жатытыына байланысты айтылуы керек. Мндай жадайда аударылан шыарма лтты ле рнегін згеше бояулармен, бедерлермен байытуа тиісті.
5. Кеестік дебиеттануда орныан аударуа кнбейтін шыарма жо, брі тек шеберлікке байланысты дейтін былайша араанда ккейге онымды, біра аударма неріні, жалпы тіл табиатыны бкіл диалектикасын толы ескермеуден шыан тжырым біржаты, себебі сан трлі себептерге байланысты лтты реципиент абылдамайтын туындылар да болады, сондытан аударма ісін йымдастыруа мемлекеттік трыдан кзарас ажет.
6. Аударма нері – е алдымен оамды былыс, сол себепті ол тек лингвистикалы, деби-тарихи трыдан ана емес, сонымен атар мдениеттанушылы, философиялы-эстетикалы, текстологиялы немесе семиотикалы трыдан да зерттелуі ажет. Тржіметану пнаралы сипат аланда ана нтижелі болма.
7. Тарихи трыдан аз ана уаытты аясында аза поэзия аудармасында лемдік ле тржімесі неріндегі діс-тсілдерді брі дерлік орын алан. Оан оса лтты ерекшелігімізге сай ауызша кркем аударма дстрі де алыптасан. Туелсіздік жылдарында ылыми айналыма тскен аударма сипаттаы хикаялы жне діни дастандар алаш рет талданып отыр.
Зерттеу нтижелеріні талылануы. Диссертациялы жмыс М.О.уезов атындаы дебиет жне нер институтыны азіргі аза дебиеті блімінде, ылыми кеесінде жне диссертациялы кеесінде талылаудан тті. Зерттеуді басты-басты орытындылары мен тезистері бірнеше халыаралы жне республикалы ылыми конференцияларда баяндалып, пікір алмастырылды.
Зерттеуді теориялы маызы. Ебекте наты аударматану мен аударма теориясы бірттастыта – аударма туралы ылым ретінде арастырылан. Диссертация кейінгі жылдарда ТМД елдерінде тржіметануа ты трыдан араан теориялы ебектерді, сондай-а орыс тіліне аылшын, француз, неміс тілдерінен аударылан осы таырыптаы зерттеулерді алаш рет аза дебиеттануыны ылыми айналымына тсіріп отыр. Зерттеуде жалпы лингвистикалы аударма теориясы мен аударманы арнаулы теориясыны бірін бірі алай жаластырып, алай толытыратыны крсетілген. Ебек аударма нерін негізінен дебиеттану еншісі ретінде тани отырып, оны тілтануды фонетика, грамматика, лексикология, стилистика сияты арналарымен тікелей байланысты екенін длелдейді.
Зерттеуді практикалы ндылыы. Жмысты нтижелері мен тжырымдары жоары оу орындарына, мектептерге арнап оу ралын, оулытар жазуда, аза дебиетіні тарихы бойынша арнаулы курстар жргізуде зіні наты пайдасын тигізеді. Сондай-а зерттеу нтижелеріні аударма тарихын зерттеушілерге, жоары оу орны оытушыларына, ізденушілерге, аспиранттар мен магистранттара теориялы-практикалы кмекші рал ретінде сынуа болады.
Зерттеу жмысыны негізгі баыттарыны жарияланымы. Зерттеуді негізгі аидалары мен нтижелері авторды “Бізді Пушкин”, “Вер бана ат. Пушкинтану паратары”, “Коран и Пушкин”, “Тлтума мен телтума” атты кітаптарында, біратар жымды жинатарда, ылыми басылымдарда, журналдарда аза жне орыс тілдерінде Астанада, Алматыда, Мскеуде шыан 40-тан астам маалаларында жарияланан. Диссертантты Пушкин шыармаларыны азашаа аударылу мселелерін озаан маалалар сериясы 2000 жылы азастан Республикасы Президентіні сыйлыына ие болан, пушкинистика саласындаы ебектері 2006 жылы Ресей сз нері академиясыны “Ревнителю просвещения” медалімен атап тілген.
Зерттеу жмысыны рылымы. Зерттеу жмысы кіріспеден, ш тараудан, орытынды, пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.
НЕГІЗГІ БЛІМ
Диссертациялы жмысты кіріспесінде зерттеу таырыбыны жалпы сипаттамасы, зектілігі, зерттеуді дереккздері, масаты мен міндеттері, зерттеуді негізгі нысаны, жмыста олданылан дістемелер негізі, зерттеуді ылыми жаалыы, орауа сынылатын негізгі тжырымдар, зерттеуді теориялы жне практикалы ндылыы, жмыс нтижелеріні талылануы мен жарияланымы туралы малмат беріледі.
“Аударматануды теориялы проблемалары” деп аталатын бірінші тарау 3 тараушадан трады. Оны “Аударманы жалпыадамзатты сипаты жне рухани мні” деп аталатын бірінші тараушасында аударманы адамзат міріндегі алар орны сипатталады, тржімеге берілетін анытамалар айындалады.
ркениет пен ркениетті, халы пен халыты танысуы, табысуы адамны адаммен танысуы, табысуы сияты. Олар бір-бірімен танысуы шін бір-бірінен орта белгілер табуы керек, ал сол танысты заынан болуы шін олар бір-бірінен зінен таппайтын нрселерді де табуы керек. Танысуды осындай жолы – кркем аударма. Баса тілде сйлейтін баса халыты жан лемін, оны мдениетін, атап айтанда, кркем дебиетін аударманы кмегі арылы танып-білуге болатындыын ртрлі елдер халытары арым-атынасыны бкіл тарихы растап береді. рине, аударманы брі бірдей таным нысанын, яни тпнсаны толы бейнелей бермейді. Кркем аударма – бір тілде жазылан шыарманы баса тілді ралдарымен дниеге айта келу нтижесі, ал кркем аударма теориясы, іс жзіндегі жанды тжірибені зерттей рі жинатай келіп, осы дерісті, яни шыарманы дниеге айта келуді сипатын, сондай-а аударманы алдына ойылан міндетті орындайтын ралдарды сипатын анытаумен айналысады. Тарихи тжірибе кркем аударманы бір-біріне кереар екі станымны аралыынан табылатынын крсетеді: аударма сзбе-сз дл шыуы, біра кркемдік трыдан толыанды болмауы да ммкін, сонымен бірге кркемдік трыдан толыанды шыуы, алайда, тпнсадан ашытап кеткен еркін баян болуы да ммкін. Осы екі станымны басын осып, аударманы асар ттарлы лгісі сзбе-сз дл рі кркемдік трыдан толыанды аударма болып табылады деп пікір тюді ешандай иындыы жо. Біра аудармашы асар ттатындай мндай толы тоысуды болуы іс жзінде ммкін емес: наты бір ойды жеткізу шін екі тілді райсысы атымен згеше ралдар олданады. Мтінді аудару барысында сзбе-сз длдік пен кркемдік кемелдік дайы бір-бірімен шарпысып тсіп жатады. Мселені шешуді диалектикалы жолын іздеуге тура келеді.
Тржімені оамды сраныса туелділігі – басы ашы жай. Баса жаын былай ойанда, кез келген аудармашы (бгінгі заман аудармашыларын айтамыз) з жмысыны жарияланатындай болуын ойлайды. Ал нені жариялануы, нені жарияланбауы, кбіне-кп, нені ажет етілетіндігіне байланысты. оам ажет еткен дние детте, прагматикалы трыдан десек те, дрыс абыл алынады. р заманда, р оамда аудармаа р трлі аындарды тадалатыны сондытан. Жаалытар да кбіне оамды сраныс соны ажет еткен кезде жасалады. Бл мселені таы бір ыры мынада. Аударылатын туынды лт дебиетіне ажет болуа тиіс. зіде бар нрсені згеден іздемейсі. Демек, аудармашы таланты оны оамды сранысты сергек сезінуінен, оырманны нені ажет ететінін дл болжай білуінен де крінеді.
Бгінде бкіллемдік бсеке алыпты жайа айналды. Елдер бсекесі тілдер бсекесіне озау салмай оймайды. аза тіліні сол бсекеде шыдас беруі шін оны мол ммкіндігін дйім длелдеп отыру ажет. Мны бір жолы – кркем аударма. Бкіл лем кітаптан бетін рі брып бара жатан мына заманда бізде блекше былыс бой крсете алады екен деп міт етуді жні жо. Ендігі жерде Мхтар уезов айтатын дебиет дебиет шін деген талапты да еске алан арты емес. Бл е алдымен тіл неріні аударма саласында байалса тіпті жасы. азіргі аудармалар е алдымен аза тіліні амы, болашаы шін жасалуы керек. Аударма кітаптар арылы аза оырманы мемлекеттік тілді ммкіндігін наты кретіндей болуа тиіс.
“Аударма – ылымны объектісі” атты екінші тараушада диссертант аударманы ай ылымны арауына жататындыы жніндегі белгілі пікірталаса з ойын осады. Кркем аударма – лингвистика задылытарына ара сйеу арылы кркем дебиетті міндеттерін шешетін сз неріні згеше трі. “Кез келген аударма бес аруы бойында лингвистикалы дайындыпен жасалан мтінге филологиялы талдаудан басталып, деби шыармашылыпен бітуге тиіс” [1, 3 б.].
Ебекте кркем шыарманы аударуа болады немесе болмайды деген ескі дауа байланысты да біршама ойлар ортаа салынан. Ойлау категорияларыны мбебаптыы сол ойды жеткізу тсілдерінде де ортаты орнатпай оймайды. Капитализм лемімен кез келген мселеде тіреске тсу, буржуазия кілдеріні кез келген сзін алайда теріске шыару деті, кешегі кеестік кезеде Батыс елдерінде беле алан “шыарманы брі бірдей аударуа кне бермейтіндігі” жніндегі теорияны “тиянасыздыын” длелдеуге мтылыс тпті тбінде аударманы баын ашуа септігін тигізді. Кеестік аударма мектебі лем дебиетіні е иын, е крделі туындыларына да ол артты. Аударуа болмайды деген шыармалар мен аударуды ажеті жо шыармалар дегенні ара-жігін де ажырату жн. дебиетте у бастан тек сзді ойнатуа немесе сзбен ойнауа рылан туындылар да жетіп жатыр. Аударуа болады, аударуа болмайды деген ескі дауды бір дауасы – аламгерді туан тілді ммкіндігіне кміл сенуі. Н.Любимов аудармашы зіні ойлаанындай нтижеге жету шін барша кркемдік ралдарды жмылдыруа тиіс дей келіп, бан не кмектеседі деп зіне зі сра ояды да, былай жауап береді: “Брінен брын – орыс тілі кез келген иындыты есереді, брін де бейнелей алады, брін де жеткізе алады, бл тіл шін алынбайтын амал жо деген айын сана, аны мен жанына сііп кеткен сенім кмектеседі. Бл сенім болмайынша, ана тіліне сйіспеншілік болмайынша аудармашыны алдан шыар иындытардан аймыып алуы да ммкін. Оны айтасыз, зге тілді рсауында амалып алуы да ажап емес” [2, 141-142 б.]. Бл сзді орыс тіліні орнына аза тілі деп ойып алып, зімізге айтуды да бден реті бар. “Аударма мдениеті здіксіз сіп келеді. Сонымен бірге, азіргі бар аудармаларды зіні де маызын елемей, оны “мртебелі ылымны” назар аударуына арзымайтын нрсе деп кемсітуге болмайды. Ондай пікірден ауіпті орытынды шыып кетуі ммкін. Аудару арылы, ттас аланда, тпнсаны бар асиетін беруге болмайды деу, сйтіп, дебиет жайындаы ылым шін кркем аударманы маызын жоа шыару – тпнсаны тілін екінші тілде бейнелеуге келмейтін лдеандай бір пия жазу деп баалаанды болар еді” [3].
“Кркем аударма – деби шыармашылы” атты шінші тараушада ле тржімесіні зіндік ерекшеліктері ашылады. р аударма, шынтуайтында, зінше эксперимент. Кез келген туынды автор олымен дниеге келген айталанбас дние. Ол жасы болар, жаман болар, авторы талантты болар, талантсыз болар – брібір, брын мндай шыарма жазылмаан, енді айтадан дл осындай шыарма жазылмайтыны таы рас, демек, айталанбас дние. Аударма сол айталанбас дниені баса тілде айталанан нсасын жасауы, яни баса тілде дниеге айта келуі керек. Кркем аударма ымыны зі нерді барлы тріні ішінен тек сз неріне атысты. Кескіндеме, мсін неріне, биге, музыкаа аударма керек емес, белгілі бір дрежеде киноны да тсінбейтін тілде кріп, зын-ырасын ып шыуа болады. Ал тсінбейтін тілдегі деби шыарма тек ріптер мен тыныс белгілер жиынтыы ана. Оан жаа мір сыйлайтын адам – аудармашы. Бір тілде туан нер глін баса топыраа алып келіп ондыра салуа болмайды. Жалпы, оны сол топыратан суыруа болмайды. Аудармашы сол глді днін аландай абайлыпен жаа топырата жаа гл сіріп шыаруы керек. Жаа топыра дегеніміз – жаа тіл. Кбіне – атымен жаа тіл.
Аударманы лтты сз неріне андайлы табии кірігіп кетуі ммкін екендігін зерттеуші кп уаыт Асан айы толауы делініп келген лені (“Таза, мінсіз асыл тас”) ХІХ асырдаы орыс аыны Юлия Жадовскаядан Ахмет Байтрсынов жасаан аударма болып табылатынын [4] мысала келтіре отырып длелдейді. Мны зі аударманы керемет ммкіндігіне де наты айа.
Аударма – уаыта туелді нер. Ешкім де барлы замандара бірдей жарай беретін аударма жасай алмауы ммкін. Сондытан да р дуір з аудармасын талап етеді делінеді. Аудармашы з тіліндегі оырман шін жазады. Ол лтты ле мектебінде трбие алан оырманны тсінік-пайымын, таным дегейін, таламын, алыптасан дстрлерді ескермей отыра алмайды. Аудармашы з оырманыны таламын жаа рістерге тартып жатса, кнес биіктерге ктеріп жатса анибетті анибеті. зге тілдегі здік лгіні ола алан аын з оырманыны эстетикалы трыдан абылдампаздыын трбиелеуді де дйім есте стааны, зге лтты мдениеттерді ле неріндегі нды асиеттерді ыр-сырын ашу арылы сол тілдердегі ле рімдерінен зімізге де неге болатындай рнектер тауып жатаны абзал. Зерттеуді н бойында жалпы бір тілден екінші тілге аудару ммкін бе зі дегеннен бастап, кркем шыарма аударыла ма, соны ішінде леді аударуа бола ма, аударылса тпнсаа тедес етіп шыаруа бола ма деген трыда нешетрлі пікірлер келтірілген. Соларды кбі ле аудармасы рі кетсе тпнсаа жаындай алады, те-мте жаындай алады, тіпті дегейлес шыатындары да болады дегенге саяды. Ал дрысында ле аудармасында тпнсадан асып тсу кездеседі рі проза аудармасынан грі кбірек кездеседі. Зерттеуші бан наты мысалдарды орыс дебиетінен де, аза дебиетінен де келтірген. Бл арада негізгі мселе – тржімеші тласы.
Тржімені ажап асиетін мынадан білуге болады. Адам ойы деген атан отай тзу, тселген татайдай тегіс нрсе емес. Бір ойды зі бір тілде ааза тскенде бар ырын бірден аша салмайды, блкім, тіпті аша алмайды. лем дебиетіні айналымына тскен туындылар сан трлі тілдерге аударыла-аударыла жріп, мтінні атпар-алтарыстарындаы астар, емеуріндер табыла беруі де ммкін. Тіпті бір ойды тл тілдегі кмкерілген трінен грі баса тілдегі кмкерілген трі сттірек болып шыуы да ажап емес. Олай болмаан кнде де р аударма сайын айта баамдалуды зі шыарманы бойына жасырылан жмбаты шешуге, кркемдік кестелерін жааша жайып крсетуге кмектесетіндігі аны. Аудармаларды оу, салыстыру, зерттеу арылы біз тпнсаны з бойындаы асиеттерге ерекше, ты кзбен араймыз, жааша баалаймыз, оны соны ырларын, брын байамаан бояуларын ашамыз. Мтінге айта-айта іле жріп, тпнсаны оыан тстаыдан да грі зеректік танытамыз. Сол дебиет нсасы жасалан елдерді кілдері де бізді аынымыз немесе жазушымыз алай аударылып жатыр екен зі, дегей-дрежесі тмендемей жеткен бе деп салыстыру арылы да туан дебиетіні азыналарына брыныдан сынытылау арай бастайды.
Диссертацияда аза аындарыны тржімені тр-трін игергені крсетіледі. аза аудармасын апы алдыратын жайды бірі – сан трлі себептерге байланысты туыстас тілдерден тржімені де кп уаыт бойы орысшасы арылы жасап келгендігіміз. рине, негізгі аударма орыс тілінен боланы тсінікті. Соны ішінде орыс поэзиясынан басалары – тржімеден тржімелеу. Егер біз тржімеден тржімелеуден атымен бас тартар болса, онда кп азынадан р алар едік. Бл тсілден бас тартса орыс поэзиясы да жта тартып трар еді. Ол тілдегі е ажап аудармаларды кбі классикалы дниелерді жолма-жол тржімесі арылы жасалан. Солайы – солай. Біра солай екен деп алдаы кезде де Батыс, Шыыс поэзиясыны асыл лгілерін тпнса тілін білмегенімізге бола орыс тіліндегі нсасынан ана аудара беру де жарамсыз жол, тпті тбінде тйыа тірейтін тсіл. Ол аудармаларды жасау барысында біраз дние згеріске тскені, біраз нрсені жоаланы сзсіз, сол орысшадан таы аудару барысында жоалту жаласа беретіні таы сзсіз. Бл – тым кп шыын.
дебиетте кп нрсе шартты. лшемдер згермелі. Талам туралы таласпайды. нерге нмір жрмейді. йтсе де, сз стаан лыларды айсысы лем дебиетіне кбірек ыпал жасады, оны адамзат ркениетіндегі алар орны андай дегенде алдымен айтылатын бір лшем бар: ол – шыармаларыны анша тілге аударыландыы. Тржімені саны таланта е діл таразы бола бермейтіні рас. сіресе, азіргі заманда з шыармасын аудартуа алдымен пысыайларды олы жететіні де рас. Сонда да бл крсеткішпен санаспау ммкін емес. дебиетті йгілі шыармаларыны шет тілдердегі таралымы тпнса тіліндегісін кейде он орап кететіні кп жайды аарта алады.
Тржіме теориясына байланысты з шешімін кткен мселелер лі де баршылы. Бкіл лемде осы таырыпты жан-жаынан аузаан мыдаан маалалар, жздеген монографиялар жары кре тра, лі кнге орта терминологияа тотам жасалмай отыр. Ю.Оболенская “аударма” жне “аударма дерісі” секілді тйінді ымдарды зіні басы ашылмаанын жазады [5, 5 б.]. Тржіме – дебиет аясынан да, жалпы мдениет аясынан да шыып кететін крделі былыс. Зерттеуде аударма р ырынан – лингвистикалы (психолингвистикалы), деби-тарихи, мдениеттанушылы, философиялы-эстетикалы, апаратты, текстологиялы немесе семиотикалы трыдан – арастырылады.
Мдениеттерді натысуы аудармасыз жзеге аспайтыны р аударма тпнсаны жаа байыптамасы болатындытан ана емес, мселе р аударма тпмтінге жаа лшем алып келетіндігінде. М.Бахтин былай деген: “зге мдениет баса мдениетті кзімен араан кезде ана зін толыыра, тереірек таныта алады... Бір маына екінші, баса маынамен бетпе-бет келгенде зіні тере сырын ашады: оларды арасында сол мдениеттерді томаа-тйытыы мен біржатылыын есеретін натысу басталандай болады” [6, 334-335 б.]. Толыанды лтты дебиетті толыанды аударма дебиетінсіз кемеліне келмейтіні сондытан.
Диссертацияны “Тржімені тарихы мен тжірибесі” аталан екінші тарауы 6 тараушадан трады. Мнда зерттеуші аударма тарихын жалпыадамзатты ауымда арастырады. Аудармаа идеологиялы сер-ыпала байланысты кптеген мысалдар келтіріледі. Аударма саясатыны толыымен мемлекет олында, идеологиялы мекемелерді билігінде болуы белгілі бір дрежеде аударылатын шыармаларды аясын да тарылтандыын атап айтан жн.
“Кркем аударманы алашы лгілері” атты бірінші тараушада зерттеуші тржіме тарихын тзетін тста аза аудармасыны шежіресіне орай біратар ты тжырымдарды ортаа салан. Аударма аза даласында атам заманнан болан. Тркіні “тілмаш” деген сзінен (тегінде, блай деп тілге мш, яни сзге ста адамдарды айтан) орысты “толмачы” шыан [7, 72 б.]. лы Жібек жолыны алтын арауы – аударма десек те артытыы жо. Ал наты кркем аудармаа кшкенде тркі халытарына орта Алтын Орда дуіріндегі аудармалар атарында Сарай аласынан шыан аын Сейф Сарайды Садиді “Глстанын” ХІV асырды аяында аудараны айтылады. Трсынбек Ккішевті: “Алтын Орда дуіріне біз тгелдей ортапыз. Ал оны негізгі деби тілі – ыпша тілі болса, онда аза даласы мен тілі жетекшілік сипата ие боланынан ашса та тыла алмаймыз” [8, 31 б.] деген пікірін есте стау жн. аза аудармасыны бастапы кезедерінде аударма, нзира, айта баяндау, еліктеу бір бірімен араласып, ойындасып жатады. Бларды аударманы балама трлері, танымал шыарманы жаа тілде жеткізуді жолдары ретінде арастыран орынды.
аза кркем аудармасыны тарихын жазу шін біз міндетті трде лемдік аударма тарихындаы рдістер мен дерістерді ой елегінен ткізуге тиіспіз. Аударма тарихы, оны бел-белестері, даму эволюциясы жнінде сз еткенде біз бл баытта тере зерттеулері бар орыс дебиеттануын айналып те алмаймыз. Сондытан да ебекте жалпы аударма тарихына атысты мліметтер кбірек ортаа салынып, орыс тілінде жарияланан тржіметанушылы зерттеулерге жиі-жиі сілтеме жасалды. Блай еткенде оларды аза дебиеттануыны ылыми айналымына тсіруді артыты етпейтіні де есте сталды.
Тл дебиетімізді зіндік ерекшелігін ескере келіп, ауызша тарап жеткен кркем сз мраларымызды дебиетімізді тарихына жатызамыз. Сондытан ауызша жеткен аудармаларды аударма тарихына жатызуды жайын ойластыру керек болады. “ртрлі тілдерде сйлейтін халытарды арасындаы алашы байланыс ауызша боланына кмн жо. Тегінде, аударма за уаыт бойы ааза тспей келсе керек. Бізде ауызша аударма кезеінен алан ешандай белгі жо. Алайда, тарихи мліметтер, сондай-а халытар арасындаы рилы байланыстарды есте жо ерте замандардан келе жатанын пайымдау ауызша аударма жазу шыана дейін болан деп болжауа ммкіндік береді” [30, 52 б.]. Бізді, ауызша дебиетпен ауызданып скен халыты, бкіл тарихы ауызша жеткен халыты кні кешегі ауызша аудармаларын неге назардан шыаруа тиіспіз? Соны бірі – Абайды ауызша аудармашылыы. Темірали Нртазинні “Жер жзі мдениетін елге шашуды бір саласы ретінде Абай брыны ертегі, иссаны орнына сюжетті романдарды гіме етіп айтып береді, тірегіндегі аын-ншілер арылы халыа жаяды. “Шахнама”, “Рстем-Дастан”, “ш мушкетер”, “Жиырма жыл ткен со”, т.б. Абай аузынан таралып, ыры елді иырына жайылып кеткен” [31] деген пікірі ылыми айналыма айта осатындай нды пікір.
р халыты жазба дебиетіні алыптасуы оны аударма дебиетін де атар алыптастыра бастайды. Бл дебиет уелде тлтума шыармашылыпен ойындасып, араласып кетеді, жазба мдениеті брыныра орныан алыптарды таырыпты сарындарына, оиалы желілеріне ара сйеп, дамиды. уелгі бетте тлтума мен телтуманы ара-жігі ажыратылмай жрсе, тл дебиет кемеліне келген сайын аударылан шыармалар отау йдей бліне береді де, енді оны зіні дстрлері алыптаса бастайды.
“Аударманы шарттары мен трлері” атты екінші тараушада аударманы бел-белестері, даму эволюциясы сз етіледі. аза тржіме нерінде ткен асырды жиырмасыншы жылдарынан бастап бой крсеткен бейімдеп аудару тсіліне назар аударылады. Еркін аударманы алашы ретінде белден басып кете беруді мысалдары бізде де кездескені крсетіледі. лтты сз неріндегі тырнаалды тржімелер боландытан, оларда тпнсаны ле лшемі де, сз саптауы да, тіпті клемі де згеріп кетіп отырады, біра, аудармашы шыарманы айтар ойын дл стайды, сз тйінін де дл табады. Жалпы, еркін аударманы ерекшелігі де алдымен авторды з алпынша айта сйлетуге емес, оны айтар ойын жеткізуге кш салатындыында. Дегенмен, р нрсені з жні бар. Шыармашылыта еркіндіксіз болмайды. Аудармашыны еркінсіп кетуі – ерсілік. Брі лшеміне байланысты. Еркін аударманы хрестоматиялы мысалы, классикалы лгісі – Лермонтовты Гетеден аударан “Тау шыдары”. Гетедей алыптан алшатаан, з бетінше кеткен деп осынысы шін Лермонтовты айыптау ешкімні ойына келмейді. Еркін аударманы ерен трін Абайдан да табамыз. Абайды “Евгений Онегиніндегі” талай тс сондай. Абай еркіндігі оан Пушкин романын арау ете отырып тлтума дейтіндей туынды шыаруа ммкіндік берді.
аза деби аудармасында лемдік тржіме неріндегі діс-тсілдерді барлыы дерлік кездесетіні назар аударарлы. Соларды арасында брыннан бары – бейімдей аудару (адаптация). Оны мнісін Мхаметжан Сералинні “Айапта” басылан “Рстем-Зорапа” тсініктемесінен тп-туір тануа болады: “адірменді оушыларымызды алдына салып отыран мына “Рстем-Зорап” иссасы фарсы тілінде жазылан ататы “Шахнама” деген кітапты бір саласы. Рюккерт деген немісті бір шайыры “Рстем-Зорап” иссасын “Шахнама” деп алып, бір жаы тжірибе, бір жаы йастыру секілді ылып немісше жазан... Соны орыс шайыры Жуковский 1846-1847 жылдары ле ылып, арттырып, кемітіп, алыбына лайыты етіп (астын сызан біз – С.А.) істеп шыаран. Мен оны шамамны келгенінше аза тіліне Жуковскийді шыаран алыбынан дым алыстатпай аударуа тырыстым” [9, 212 б.].
Еліктеуді толыанды, дербес деби жанр ретінде тану керек, жекелеген шуматарда кездесетін сііру мен тікелей реминисценцияны аударма ретінде аралуы жнсіз. Мажан Жмабаевты Феттен жасаан аудармасы ретінде аралып жрген (“Жрек мас”) леі шындыында орыс аыныны серімен, еліктеу трінде жазылан тл туынды.
Диссертацияда сзбе-сз аударманы аза ле тржімесіне жасаан теріс ыпалы наты мысалдармен длелденеді. Сонымен бірге сзбе-сзшілдікті, ріпшілдікті жерден алып, жерге сала беруді де жні жо. ріпшілдік – ылыми ым. Оны да зіні жн-жобасы, жолы-жосыы бар. Егер аударма тарихында ріпшілдік дісі болмаанда аудармадаы длдік те дл азіргі дегейінде болмас еді. Аударма дебиетіні рылымындаы зады элемент ретінде ріпшілдік з ызметін атарды. Негізінде, ріпшіл аударманы тржімені баса трлеріне дес бермей кететін тстары кп-а. Мысалы, саяси жаттар, сіресе дипломатия саласыны аударма ісінде ріпшілдіктен арты, ріпшілдіктен сенімді ештее жо. Ал поэзияа келгенде де ріпшілдік діспен жасалан аудармаларды зіндік орны ерекше болатын жайлары кездеседі. Саймасай (эквивалентті) аудармаа тиісінше кіл блінген. Саймасай аудармада мтінні негізгі кш тсетін тстарын (доминанттарын) сатау масатында саналы трде жоалтуа кнуге тура келеді. “Эквивалентті” сзіні у бастаы латынды этимонын еске тсіріп ойан да арты емес: “эквивалентті” – “кші те” деген сз. Яни, аудармашы шыарманы оырмана сер кшін те сатауа мтылуы керек. Саймасай аударманы барабар (адекватты) аудармадан негізгі айырмашылыы да тпкі нтижеге бадар стайтындыында. “Барабарлыпен салыстыранда саймасайлы тпкі нтижеге кбірек бейім трады” – Л.Нелюбинні “Тржіметану тсіндірме сздігінде” [10] осылай делінген. Саймасай аударманы денодатты, коннотациялы, мтіндік-нормативтік, прагматикалы, формалы трлері болады, соларды бріні де тірелер жері – бір-біріне тедестірілген бірліктерді маыналы ортатастыы.
Ебекте кп назар аударылан таырыпты бірі – аза поэзия аудармасындаы діс-тсілдерді эволюциясы. аза аудармасы да негізінен еркін аудармадан басталан. лтты сз неріндегі тырнаалды тржімелер боландытан, оларда тпнсаны ле лшемі де, сз саптауы да, тіпті клемі де згеріп кетіп отырады, біра, аудармашы шыарманы айтар ойын дл стайды, сз тйінін де дл табады. Жалпы, еркін аударманы ерекшелігі де алдымен авторды з алпынша айта сйлетуге емес, оны айтар ойын ана жеткізуге кш салатындыында. Еркін аудармадан ріпшіл, яни сзбе-сз аудармаа кшкен кезеді толытай кері кету деп санау жнсіз. ріпшіл аударма болмаса еркін аудармадан барабар аудармаа бірден секіріп ту ммкін де емес еді. Осы арылы зге тілдегі туындылара абайлап, ытияттап арауа кшу рецепцияны жаа белесіні крінісіне айналды. Саймасай аударманы жиырмасыншы асырда біржола орныуына адамзат санасына натылыты біржола кірігуі де лкен себепкер болды. ай салада да ылыми длдік, ай таырыпта да ауа жайылмай сйлеу талап етілетін жаа заман аударма неріне де зіндік ыпалын тигізбей оймады.
Эволюциялы трыдан барабар (адекватты) аударма е жоары сатыда траны длелденеді. Барабар аудармада тпнсаны ерекшеліктері мен мазмнын, оны тілдік пішінін аударма жасалатын тілді рылымын, стилін, лексикасы мен грамматикасын тілді мінсіз дрыстыымен йлестіре отырып ескеру арылы дрыс, дл жне толы беру талап етіледі.
Зерттеуші аударма терминологиясына байланысты наты сыныстар айтан. Жолма-жол аударманы атымен манстай сйлеуді жнсіздігі длелденеді. Жолма-жол аударманы кптеген кемшіліктерімен атар даусыз бір артышылыы бар, ол артышылыы – тпнсадан тікелей жасалатындыы. Жолма жол (подстрочный) аударма мен жолына жол (строка в строку) аударманы арасын ашып алу керек. Жолма жол аударма деп тпнсаны мтінін егжей-тегжейіне дейін, длме-дл тсіріп беретін сзбесзге жаын аударманы айтамыз, ал жолына жол аударма – тпнсаны жолына тржімені жолы тап тсетіндей етіп аудару. леде жолына жол келтіре трып шебер шыару, жаты жеткізу болмайды емес, болады.
Тржімені тр-тріне тоталанда, кне тілдерден бгінгі тілдерге, бір тілді ескі нсаларынан азіргі тілге аударуды айтанда, бл былыс бізге атыссыз сияты сйлейтініміз бар. адым замандарда дниеге келген фольклорлы шыармаларымызда азіргі азатар тсінбейтіндей сз кездеспейді, мны зі тілді тазалыыны, халыты бірлігіні белгісі деп жатамыз. Негізінде, бл ылыми сипаттаы тжырыма жата оймайды. Базыдан жеткен дастандарды тілі бгінгі деби тілімізден аумай трса, ол сол шыармаларды ауызша жеткеніні арасы алдымен. Бізді фольклорды ажайып кркемдігіні бір сыры да асырлар бойы айтыла-айтыла бден штала-штала тскенінде, дамылсыз редакциялананында. Ол лы редакторды аты – халы. Бл мрамыз ой, оны сол кйінде ана айтуымыз керек ой деген ым болан жо ол кезде. Ал заманында таса ашалан, бертінде ааза тскен халы мрасын осы заманы тілде айта сйлету дстрі бізде де бар.
Ебекте тржімені лтты поэзияда ты тр табуа жасаан ыпалы наты мысалдармен длелденген. Шалыс йас бізді леімізге Абайды Пушкиннен жасаан аудармалары арылы енсе, он буынды ле асым Аманжоловты Шевченко жырларын тржімелеуі арылы орныан.
Поэзия аудармасына ойылар талаптарды айтанда алдымен ауыза алынатыны сзбе-сзділіктен ашу, жолма-жолдылытан ашу, шыармашылы еркіндікке лаш ру сияты болып келеді. Біра, осы айтыланнан ле аудармасында сзбе-сздік длдік, жолма-жолды кркемдік болуы ммкін емес деген ой шыа ма? Шыпайды. Брі де талантты олында. Шын талант зге біреу сірестіріп оятын сзбе-сзділікті зін сырлы слулыа суара алады, шын талант зге біреу жабыстырып оятын жолма-жолдылыты зін жарасымды жымдастырып жібереді. Бл орайда али Орманов аударан Пушкинні “ысы жол” леі наты мысал бола алады.
Сквозь волнистые туманы
Толына сас тманнан
Пробирается луна,
Ай аырын шыады;
На печальные поляны
Тірекке майан
Льет печально свет она.
Мды суле яды.
По дороге зимней, скучной
ысы жолда жабырау
Тройка борзая бежит,
Келеді аттар блдырап;
Колокольчик однозвучный
Жалыз нмен оырау
Утомительно гремит
ажытады сылдырап.
Тржіме тжірибесіне талдау жасаан тста аудармашы жмысыны бкіл дерісі шартты трде трт кезеге блінген. уелгі бетте тпнсаны мазмнын, оны семантикалы жне стилистикалы ралдарын жан-жаты зерделеу, лені ыраты, фонетикалы, синтаксистік рылымдарын, пішініні негізгі элементтерін айындайтын белгілерді бліп алу жмысы жрмек, онан кейін аударма тілінде тпнсаны маызды ырларын айта алпына келтіруге тедес ралдарды іздестіру басталады. Мнан со тпнсада о баста бле крсетілген белгілерді жаа кркемдік ттастыа жинатау жреді. Соы кезеде біткен аударма тпнсамен салыстырылып, тпкілікті тзетулер енгізіледі. Негізінде, осы соы кезе ле аудармасына онша тн емес сияты. Тпнсамен салыстырып, біткен леге тзету енгізу жырды ттас табиатына нсан келтіруі бден ммкін. Ол жмыс поэзияда алдымен атарылуы керек.
Адамды тсіну андай иын болса, оны жазанын тсіну одан да иын. Иржи Левыйды: “Дрыстап оу – жмысты жартысын жасап тастау” [11, 119 б.] деген сзі бар. Аударылатын мтіндегі мір болмысын дрыс рі тере тсіну – аудармашыа ойылар басты талап.
Аудармадаы ааттытарды, ателіктерді, кемшіліктерді р кезедегі сипаты р трлі. Тржімешіні когнитивті тжірибесіні жетіспеуінен жіберілетін кемшілікті бірі – тастап кету. Семантикалы дегейдегі ателіктер згеру, ауысуларды, яни трансформацияны дл ынылмауынан орын алады. Олаты, салатытан кететін ателіктерге де тиісінше кіл блінді.
ле аудармасыны нері дегеніміз бір тста тып, бір тста тылып жріп барып шыармашылы жеіске жету. р жол сайын дп табамын, р жол сайын дл тсемін деген адам дл сол жолдарда тауып кеткендей болып крінгенімен, шыарманы ттастай алып араанда ледік зегінен айырылып алып жатады. Белгілі бір дрежеде “рбандытара” саналы трде бармайынша, шын мніндегі кркем аудармаа ол жеткізу иын. Ол шін аудармашы зі ола алан шыармадаы тастап кетуге, алмастыруа болатын тстарды бар жан-жрегімен, бар аыл-ойымен, бкіл болмыс-бітімімен сезінуге тиіс. Е бастысы – напа-на білуге тиіс. Тйсікке сене беру, шабыта ара сйей беру тпті тбінде бір опындырмай оймайтыны сзсіз. Абзалы, аудармашыны аын ана емес, тарихшы, этнограф, тілші, сыншы, мдениеттанушы болып жатаны керек. Аудармашылы нер мен ылымны арасында труа тиіс дейтініміз де сондытан.
Реалиялар аудармаларына да назар салынан. Е алдымен тпнсаны рухын дл табу, негізгі айтар ойын дл адау, басты бейнелерін дл жеткізу шарт. аланы – екінші атардаы нрселер. Тіпті бір араанда реалия сияты крінетін сздерді, атауларды зі шындап келгенде ле рнегін айшыты ете тсуге, дыбыс ндестігін кшейту арылы серді арттыруа ызмет етіп ана транын креміз.
Диссертацияда рецепция проблемасына да тиісінше кіл блінген. Бір оамны баса елде немесе баса дуірде пайда болан леуметтік жне мдени формаларды абыл алуы деби ауыс-тйістен алдымен крінеді. Кркем мтінді абыл алушы, пайымдаушы ретінде аудармашыны зі субъективті тла екені талассыз. рі тржімеші мен авторды дниетанымында да згешелік болатындыы сзсіз. Оны стіне абыл алушы (реципиент) – коммуникативтік актіні атысушысы ретінде оырманны зі де субъективті тла.
Зерттеуде аударылан мтінні абыл алынуында оырман менталитетін, тіл задылытарын ескеруді андайлы лкен орын алатыны айтылады. аза тілінде орыс тіліндегідей род жотыына байланысты туындайтын проблемаларды зі бірыдыру. Мысалы, Абайды Лермонтовтан аударан “Жартас” леіндегі суреттелген жай аза оырманын орыс оырманындай толыта оймайды. Себебі, біз жартасты, яни мужской родтаы “утес-ті” ер кісіні метафорасы, ал женский родтаы “тучка-ны” жас ызды метафорасы ретінде соншалыты табии абыл алмаймыз. Мндай ойлау жйесі бізге тн емес. Тегінде, лтты ойлау жйесінен шалай тран шыармалар аудармаа кнбейтін болуы да ммкін.
Аудармадаы ааттытарды типологиясы екшеледі. Тіларалы омонимдер, идиомаларды берудегі иындытарды айтпаанда, отызыншы-ырыншы жылдара дейін мтінні мнін дл пауды зі жиі кездесіп трды.
“Ксіби аударманы аидалары” аталан келесі тараушада алдымен Абайды аудармашылы лгісі талданады. Абайды Пушкин романынан жасаан нсасыны жанрлы табиаты жнінде аза дебиеттануында едуір материал ордаланып лгерді. Абай жасаан асыл нсаны белгілі бір анытаманы аясына сыя алмайтыны, атан алыпа дл тсе оймайтыны – аын лылыыны таы бір айаы. Шериаздан Елеукеновті: “Хаттарда” аударма атаулыны бар трі кездеседі. Длме-дл яки бара-бар, еркін тржіма жне сарындасты тржімаа атысты шамалы еліктеу, дербес шыармаа тн асиеттер тгел шырасады” [12, 247 б.] деуі сондытан. алай боланда да Абай Пушкиннен атымен аударма жасамаан деуді реті келе оймайды. Абайды Пушкиннен сзді бгінгі маынасындаы аударма жасамаандыы – басы ашы жай. Абай зіні “Евгений Онегинін” туындатан. алай туындатан? Бізді пікірімізше, Абай зіні “Евгений Онегинін” негізінен аланда аудармалы лирика [13] тсілімен туындатан. Тпнсаа шыармашылы еркіндікпен араан, кейіпкерлер болмысына з байыптамасын жасаан, туындыны табиатын аза реципиентіні абыл алуына лайытап келтірген.
Абайды “Евгений Онегиннен” аудармаларында аынны сз сйкестігіні де, бейне баламалылыыны да, узін, екпін, йас, интонация барабарлыыны да здік лгісін жасаандыына мына жолдарды орысша-азашасымен текшелеп ойып шыанда да кз жетеді.
Но так и быть. Судьбу мою
Не болса да зімді
Отныне я тебе вручаю
Тапсырдым сізге налынып
Перед тобою слезы лью
Толтырып жаса кзімді
Твоей защиты умоляю
Есірке деймін жалынып
Абайдаы натылы, сйкестік назар аударарлы. “Кто ты, мой ангел ли хранитель” – “Шыныды айт, кімсі тербеткен, Иембісі сатаушы?”. “Ангел-хранитель” ымын дл осылайша жаты жеткізу церковнославянизмдер табиатын тамыршыдай тап басып тануды жемісі. “Или коварный искуситель” – “лде азырып уре еткен, Жаумысы теуіп таптаушы”. “Искушение” ымын “ азырып уре ету” деп алан Абай “коварный” сзінен сол “искусительді” тланы “теуіп таптайтын” смдыын сезіндіреді. “Мои сомнения разреши” – “Шеш кілімні жмбаын”, “Быть может это все пустое” – “лде брі алданыс”. Эквивалентті дейсіз бе, эквиритмді дейсіз бе, адекватты дейсіз бе, длме-дл дейсіз бе, жолма-жол дейсіз бе, тіпті сзбе-сз дейсіз бе – жалпы, аударма теориясындаы талаптарды бріне бірдей жауап бере алатын шуматар. Ал енді “Обман неопытной души…” деген жолдан “Жас жрек жайып саусаын, Талпынан шыар айа алыс” деп шыаруа тіпті айтар сз жо.
Абайды алыптыы Лермонтовтан аудармаларынан тіпті блекше крінеді. Аын атамыз аза поэзия тржімесіні шыа шыан шедеврлерін тап осы Лермонтовты ледерін аудару арылы жасаан болатын. “араы тнде тау алып” – аудармадаы кркемдікті, бейнелілікті, уезділікті, длдікті эталоны. Лермонтовтаы “тау шыдарын” “тауа” тсіріп, асатаан шыы жо Шыыс тауына келтіріп, “аарды” жазы “далаа” ауыстырып, арауылды айналасына айналдырып жіберген данышпандыыны арасында Гете картинасы аза жеріне кшкен де ойан. Тегінде, Абайа Пушкиннен грі Лермонтов жаыныра болан деп айтуды реті бар. Абай з жаныны ажетін Лермонтовтан кбірек тапандай. Мны зі оны Лермонтов ледеріні денін таза аударма кйінде шыаруынан, ал Пушкинге келгенде еркіндікке дес беріп, з бетінше пайымдама жасауа, кейіпкерлерді мінез бітімін, кісілік болмысын з алауынша згертуге бейімдігінен де крінеді. Пушкинге Абай жарыса сйлесе, Лермонтова осыла сйлейді. аза поэзиясы кркемдік натылы, бейне длдігі сипаттарына ие боланы шін Абай аудармаларына да арыздар.
лтты мдениеттерді бетбрысты белестерінде аударманы алар орны арта тседі. аза ауымы шін осындай белес – Абай дуірі. Академик Сейіт асабасов дуірге, оама сйкес белгілі бір жанрлар актуальды сипат алып, басым тсіп жататынын айта келіп, “Мысалы, Х-ХVІІІ асырларда аза оамы мен тарихы шін елді орау, жауа тойтарыс беру аса маызды саналды”, “Сол сияты ХІХ-ХХ асырларда аындар айтысы, лирикалы жанрлар шыа бастады. Оларды басты функциясы – эстетикалы болды, біра баса сипаттарын да жоалтан жо” [14, 20 б.] деп крсетеді. Яни, сол тста сырты жаудан тыншу тапан аза елі з ішіне ілуге, адамны жанына бойлауа, сезім жайын ойлауа ммкіндік алан еді. Абай аудармалары аза тіліні ажап ммкіндігін крсетіп берді. Абай з негесімен аза дебиетіні іргесін жоарыра тріп, тндігін толыыра аша алды: мнан былай лтты сз нерімізге сырттан самал да кбірек есетін, тбеден кн нры да кбірек тсетін болды.
“Нзира – аударманы згеше тсілі” деп аталан тртінші тараушада тарихшылды станымына негізделген саластырмалы-типологиялы кзарас ай елді де дебиетіндегі тржіме ждігерліктеріні идеялы-кркемдік жне эстетикалы ндылыын анытауа ммкіндік беретіндігі, біз деби байланыстар жйесінде нені аударма, нені нзира екенін ммкіндігінше басын ашып алуа мтылуа тиіс екендігіміз айтылады. Алдаы кезде аза дебиетіндегі нзира дстрі азіргіден тереірек зерттеледі деп сеніммен айтуа болады. Туелсіздік жылдарындаы бостан сана, дінге деген кзарасты згеруі, сол арылы брын жабы кйінде келген, рі баранда Академияны олжазба орында саталан діни дастандарды, иссаларды жариялануы ендігі жерде оларды ылыми трыдан арастыруа мол ммкіндік жасайды. “Бл шыармалар Алтын Орда дуірінде згеше ріс алан аударма-нзиралы шыармалара жатады. Белгілі алым Алма ыраубайызы Алтын Орда дуіріндегі кркем дебиетті екі трін атап крсетіп, бірінші аударма-нзиралы шыармалара “Хсрау-Шырын”, “Глстан”, “исса’с-л нбия”, “исса Жсіп”, “Нахж-л Фарадис”, “Жмжма” кітабын жатызса, екіншісі – ты тума дебиет лгісі деп “Мхаббат-наманы” атайды” [15, 17 б.].
Нзираны бойына тн белгіні бірі – оайлату. Бгінгі теорияны талабына саланда, оайлату (упрощение) жаымсыз жайа жатады. Авторды еркіне ол сылады, тпнса айта пайымдалады, сюжет, композиция згертіледі, стилистикалы рылым жаарады, т.б. аза даласына тараан нзиралы шыармалара да осы белгілер тн. Ол кездегі басты масат бгінгі тілмен айтанда интеллектуалды элитаны аз тобына лайыталан таза тржіме жасаудан грі лем дебиетіні ты бояуларын, тере ойларын алы бараа жеткізу еді. Бл трыдан нзира дстрі зіні тарихи узипасын орындады деп айта аламыз.
Тл дебиетімізде нзира дстрінде дниеге келген шыармаларды лкен бір саласы – прозалы туындыларды жыр тілімен сйлету. Шынтуайтына келгенде, аза поэзия аудармасыны зіндік ерекшелігіні келісті крінетін бір тсы да осы. Бл орайда зерттеуде Абайды Лермонтов “Вадимін” лемен аудару негесіне тиісінше кіл блінеді. Прозаа ледік нзираны біздегі демі лгісін Шкрім жасаан. Оны “Дубровский”, “Боран” шыармалары осындай.
Бізге дастанны жанр ретінде уелде сырттан сігендігі млім. Ал осы сіісуде аудармаа тн белгілер болан ба? Болан. “Дастанды шыармаларды ел ішінен жинап, айтушылардан жазып алып, зінше жндеп баспаа жіберіп отыран бастырушыларды басым кпшілігі з аттарын міндетті трде мтінге осып отыран. з ебегін олар былай баалаан: жырладым, жаздым, шыардым, азашаа аудардым, азаша жырладым, нсірден назым еттім, кшірдім, т.б.” [16, 26 б.].
“Пушкин шыармаларын аудару тжірибесі” аталан бесінші тарауша лы аын мрасын игеруді бел-белестеріне талдау жасайды. “Евгений Онегин” романыны ізімен жырланан аза дастандары – дебиет, мдениет ауымынан асып кететін, аса ызылыты былыс. азаты фольклорлы дстрінен ауызданан аындарымызды лемдік дебиеттегі тедесі жо туынды – “Евгений Онегин” романын білгеніні, адірлегеніні, соан ызыаныны, еліктегеніні, сол сарынмен дастандар шыараныны зі халымызды жасы десе жайылып тсетін, жаалы десе жанып тсетін ажап асиетіні айын айаы. азаты дниетанымы евразиялы санаа бейімдігіні бір белгісі.
Пушкин шыармаларыны ішінде алаш азаша баспа бетін кргені ертегілер екені назар аудартады. 1899 жылы, Пушкинні 100 жылдыына орай азандаы император баспаханасында “Балышы мен балы туралы ертегі” басыланы белгілі. Негізінен, аза ле аудармасында Пушкин ертегілерін игеру мселесі ойдаыдай шешілген жо. Оларды кпшілігі кдімгі ле лгісіне, батырлар жырыны сарынына тсіп кеткен. Пушкин ледеріні азаша рімі де азірше ттастай аланда кіл кншітпейді. Аын поэмаларындаы сиырлы сз сазы да аза аындарына алдыртпай келе жатан асу. Пушкин поэмаларында жекелеген тстар, ттас шуматар азаша жаты, табии шыанымен, ттастай аланда, аын жырына тн сырлы саздылы, тгілген тіл рнегі, метафора байлыы лі де айшыты ашылмай келе жатыр. Бір мтінні бірнеше рет тржімеленуі ртрлі маынаны сан трлі етіп жеткізу арылы тілді ішкі мол ммкіндігін аша тсетіндігімен де пайдалы. Оны стіне кейбір, аса крделі шыармаларды аудармалары салан беттен стті бола алуы ммкін емес те екендігі таы бар. Осы трыдан араанда аза дебиетінде “Евгений Онегин” романыны аударылу эволюциясы – те ызылыты таырып. Ебекте Абайды “Евгений Онегин” нсасынан бастап, лы романны Ілияс Жансгіров (1937), уанды Шаытбаев (1949, 1985), Ккімбек Салыов (2006) жасаан толы аудармалары жан-жаты зерттеледі. І.Жансгіров аудармасыны ерен ебек, ауымды жмыс екендігі талас тудырмайды. Сонымен бірге аза жыры лагеріні дл осы аударма барысында сол тстаы ріпшілдік теориясыны рбаны боланы да кмнсіз. Аударманы кемістігі – “р жолды маына тспалын з алпында беретін” лгіні станамын деп жріп кп жерде поэзиялы слулытан ажырап алатындыы.
уанды Шаытбаевты алашы аудармасындаы стсіздіктерді негізгі себебі жасты, тжірибесіздік десек, баса себептерді де зіндік орны бар. Соны біреуі – алдыы аударманы Ілияс Жансгіров жасаандыы… уанды алайда Ілияс нсасынан ашытауды, дрысын айтса – ашуды масат ттан сияты. уанды Жансгіровке жоламаймын деп жріп, Пушкиннен де жыратап кеткенін байамай алан. Жалпы аланда, 25 жасында Пушкин романын аударып шыан уанды Шаытбаевты бл ебегін аынны жасты жеілісі деп баалауа болады..Шаытбаевты елуінші жылдардаы аудармасы мен сексенінші жылдардаы аудармасыны арасында айырма жер мен кктей деп ана ою азды ететінін, бл екеуі атымен екі блек дние екенін айталай айту шарт..Шаытбаевты Пушкин романын аударуы – бізді сз нерімізді здік лгілеріні бірі. Диссертацияда бл наты мысалдармен крсетілген. Ккімбек Салыовты 2006 – азастандаы Пушкин жылында жары крген аудармасы тлтума мтініне адалдыты, рметті крінісі.
“Классиканы тржімелеу таылымдары” деп аталан алтыншы тараушада Омар айям, Маяковский, Твардовский, Ахматова, Блок, Цветаева, Пастернак, Есенин, Матымлы, Шекспир, Байрон, Бернс, Шевченко шыармаларыны азаша аудармалары талданады..Аманжолов,.Шаытбаев,.Орманов, І.Ммбетов, Х.Ералиев,.айырбеков, М.Маатаев,.Мырзалиев, Ф.Оарсынова,.Есдулет, Г.Салыбаева, Д.анатбаев, баса да аындарды аудармаларындаы жетістіктер мен кемістіктер ашылады. Оларды бір туындыны айталай аударуы рі шыармашылы жарыс, рі тпнсаны пайымдау, бажайлау, тйсіну трысындаы ізденістер. сіресе,.Шаытбаевты Омар айям мен Роберт Бернс туындыларын тржімелеудегі алам стаан адамны брін тнті етерліктей татаусыз тгілген тілі, тлтуманы узіндік, ыраты, бунаты, йасты рнектерін соншалыты жаты жеткізуі наты крсетіледі. Сонымен атар біратар классиктерді азашасында арабайырлы кездесетіндігіні себептері тсіндіріледі.
Тарауда тржіме тарихына ысаша шолу жасау арылы лемдік аударма неріне тн эволюциялы бел-белестерді брін лтты аударма нері де басып ткені длелденді. азаты ле аудармасында оайлатып гімелеу де, ысартып аудару да, леді арасзбен аудару да, арасзді лемен аудару да, сарын осу да, сарындастыра жырлау да, айта баяндау да, лтты бейімдеу де, еліктеу де, нзира да, еркін аударма да, дл аударма да, сзбесз аударма да, саймасай аударма да, барабар аударма да – брі-брі де бой крсеткен. Аартушылы узипаны кздеген таныстыру трысындаы аударма да, идеологиялы мддеден туындаан “тапсырысты” аударма да бар бізде. Сонымен бірге, аза аудармасыны зіндік ерекшеліктері де жеткілікті.
Поэзия аудармасына идеологиялы станымдарды салыны аз тимеген. азашаа аударылуы тіпті де міндет емес шыармаларды аударылып, аударылуа тиісті, ажетті дниелерді ола алынбай ала берген кездері де баршылы.
“Аудармадаы поэтика мселелері” атты шінші тарау 3 тараушадан трады. “Пішін мен мазмнны саталуы” атты бірінші тараушада тржімедегі кркемдік-бейнелеу ралдарыны олданылуы талданады. лені басты лшемі – оырмана сері. Аударма леге де ойылар басты талап – тпнсаны серін жасау. Ол серге аудармашыны алай ол жеткізетіні – блек мселе. Поэтика мселелерін талдаан бл тарауда аудармашы тпнсаны зге тілде орындауы шін аспапты, яни тілді, сол тілдегі кркемдік ралдарды ауыстыратыны наты мысалдармен крсетіледі. Бл істе тсіну, зерттеу (идентификация) мен зектен ткізуді (эмпатия) орны лкен. аза аударма нерінде герменевтика мселесіні лі кнге шешілмегені аладатарлы. Тржімені талайында ателіктерді біразы мтінні мнін тсінбеуден кететіні кінішті. Мтінді ылыми, яни филологиялы трыдан талдау лі де лсіз. Аудармашыларды кбінде тржімені тпмасаты жнінде ым-тсінік дрыс алыптаса оймаан. азаты з леінен тк те аумайтын, ле лшеміне, узініне келер соны бояуы, жаа ні жо аудармаларды тгелдей дерлік орысша білетін лта тигізер пайдасы шамалы. Тарауда азаты ле рылысына аударма арылы келген жаалытар да талданды.
Бл тараушада пішін мен мазмн бірлігіне ол жеткізу, эвфонияны алпына келтіру, буна, буын, йас, ыра, метафора, перифраз, идиома, интонация былыстары ртрлі аындар аудармалары арылы крсетілді.
Тржіме тіліне арап сол кезедегі лтты деби тіл дегейіне баа беруге болады, рі тілді тарихын алыптастыруа да ммкіндік ашылады. Аударма шыармалары аза леіні кркемдік ралдарын алай байытаны брын бізде болмаан шалыс йастан, он буынды тарматардан, тасымалды ты трлері арылы ле маамыны згеруінен де танылады.
Тілді зіндік сипатына байланысты тржімені тпнсадан да асып тсуі ммкін деген ой ортаа салынып отыр. Мселе мынада. ле – лшемге байлаулы нер. А лені де зіні ішкі ыраы бар. Аын ай шуматы раанда да ыраа, йаса, буына, бунаа арамай трмайды. Соан орай оны з ойын, з образын, з бояуын дйім дл зіні кздегеніндей етіп жеткізе алмауы бден ммкін. Мны зі е мінсіз деген шыармалардан да табылуы ммкін. Сол ойды, сол образды, сол бояуды зге тілдегі зге ыраа, зге йаса, зге буына, зге бунаа тпнсадаыдан грі уездірек, рлірек болып тсуі де ммкін.
Тржіме поэтикасы мселесінде пішін мен мазмн бірлігіні маызы лкен. Белинский аудармашы талантын пішінді дл табу таланты деп атаан болатын. “лтты пішін дегеніміз халыты ойлау машыыны кркем бейнелерде крініс тапан ттас жйесі. Ол рбір халыты тарихыны, трмысыны, сенім-нанымыны, дет-рыптарыны, йренген рдістеріні, таламыны ерекшелігінен ралады. Аудармашыны есеруіне тура келетін иындытарыны е лкеніні бірі лтты пішінні ерекшеліктерін дл стай білу, соны зге тілде жеткізе білу” [17, 285-286 б.].
Пішін мен тілді блек-блек арастыру исына келмейді. Пішін – ке ым. Тіл кбіне-кп пішінге ызмет етіп ана оймайды, пішінді райды да. Кешегі кеес дебиетінде шыарманы кркемдік пішініне кілдегідей мн берілген жо. ит етсе оамны ынынан формализм деген айыпты алдаспаны суырылып шыа салатын. Социалистік реализм дісін станатын аын-жазушылар здеріні тл туындыларында олдана бермейтін, олдана алса идеологиялы билік, деби сын тарапынан олдала бермейтін тсілдерді аударма жасау арылы пайдаланып жататын. Кейін уелде аудармалар арылы кз йренген кркемдік шешімдер, аударма арылы лаа сіісті бола бастаан дыбысты йлесімдер бірте-бірте тлтума шыармалара да ауысатын.
Пішіндік ізденістер аза поэзиясында негізінен екі кезеде блекше бой крсетті, сол екі кезені екеуі де бір есіммен – Маяковский есімімен байланысты. Алашында – Маяковскийге еліктеп жазылан ледерде, кейінірек – Маяковскийден жасалан аудармаларда. Маяковскийді зі ледеріні аудармасы тржімешілерге иынды келтіретінін жасы білген. Білгендіктен де: “Мені ледерімді аударуды айрыша иындыы мынада – мен леге арапайым, ауызекі сйлеу мнеріні сз саптауын енгіземін, мысалы, “светить – и никаких гвоздей” дегенді аударып кріізші, ара-тра бкіл ле кдімгі гімелесу сияты болып кетеді. Мндай ледер тілді жйесін ттастай тйсіне аланда ана тсінікті рі тапыр болып крінеді” [18, 274 б.], деп айтып кеткен. Алайда, аудармашыларымыз Маяковский ле жолдарын сатылап, баспалдатап рады екен деп, азаты ара ле жолын беталды блшектеп, маынасын шашыратумен Маяковский поэзиясыны сырты формасын сатауа болмайтындыы, ле жолын сатылауды сз маынасы крінеу керек етіп труы керектігі, ішкі, сырты форма сонда ана табысатындыы жніндегі тілек-ескертпелерді тере пайымдай алан жо.
ай жанрдаы шыарманы да ажарын ашатын, кркем мтінні мйегіндей болып тратын сз саздылыы – аударманы да басты шарттарыны бірі. Сол жолдаы стилистикалы айшытарды арасында аллитерацияны алар орны лкен. Дауыссыз дыбыстарды айталануынан туатын бл серді жнімен пайдалана білсе, авторды зіндік рнегін де демі танытуа болады. рине, аллитерацияны алайда аллитерациямен немесе ассонансты алайда ассонанспен беруге мтылуды тіпті де ажеті жо.
“Сз сазыны, ледегі дыбыстар ндестілігіні бізді эмоциямыза сер кші ай кезде де ерекше” [19, 131 б.]. Поэзиядаы уезділікті (звукопись) ле маынасынан тіпті де бліп алуа болмайды. Былайша араанда уезділікті зінде, рине, наты маына жо, сйте тра ол маынаны эмоциялы-эстетикалы трыдан айшытап, маыналы категорияларын айындай тседі.
Ебекте тржіме теориясында лі шешімін таппаан мселелерді бірі – а ле аудармасына да тиісінше кіл блінген. “Батысты жаа поэзиясында беле алып бара жатан верлибрді, баса да йассыз ле трлерін аудару здеріні нері орыс поэзиясы дамуыны негізгі желісінен алыстау осы пішінге аздап болса да келікірейтін аындарды ажет етеді. Бізді поэзиямызды аа буынында мндай сз шеберлері те аз”, дейді Борис Слуцкий [20]. Бізде а ле аудармасы орныпааны аны. адыр Мырза ли дрыс айтады: “аза поэзиясы, брімізге белгілі, дстршіл поэзия. Ол жаалыты мысалдап, болмаса батпандап абылдаанды уел бастан жек креді. А ле бізде брыннан бар. Біра ойа, орбаза, екпін-ыраа ана ара сйеген йассыз ле кні бгінге шейін сібей-а келеді. Оны айтасыз, аза поэзиясы он бір буынды шалыс йасты зін бауырына баспай-а ойды. Содан да болса керек, Абай орысты он, он бір буынды шалыс йастарын зімізді кне ара ле формасымен аударан. И, аза поэзиясы тшіркенгіш поэзия. йассыз ле жаза бастаса болды, сби жырымызды н бойын ызыл брткен басып кете жаздайды. Тл туындыларды былай ойанда, аудармаларды зінде осылай. Сондытан да бізді кпті крген тжірибелі тржімашыларымыз Уитменді де, Таку Бокуды да, Пабло Неруданы да амалсыз йаса тсіріп жр...” [21, 329-330 б.]. Диссертацияда Пабло Неруданы йассыз жазылан “арыс” атты леіні азаша 9 трлі аудармасын салыстыра талдау арылы жалпы йассыз ле азаты жыраулы поэзиясында бар екендігі, тржіме тжірибелері арылы бірте-бірте а леді сіістіре беру ммкін екендігі айтылады.
“ле лшемдеріні рілуі” атты екінші тараушада шума, ыра, йас мселелеріні аза поэзия аудармасындаы шешілу жадайы арастырылады. Планетада тіл андай кп болса, ле жйесі де сондай кп. ле жйелері мен просодияларды сан трлі болып келетіні ашанда белгілі. Оларды негізінде жатан фонетикалы принциптер де алуан-алуан. анша жерден ле нері дамиды, ле жйесі згереді дегенде де, оны тілді тл табиатынан туындаан ішкі задылытары бар. Ол задылытарды бзу арылы лтты леге жаалы енгізу ммкін емес. Жаалы енгізе аландарды брі де тілді з бойында бып жатан, бан дейінгі аындар байамаан, адай алмаан асиеттерін байаандар, адаандар. Мысалы, орыс леіне силлабикалы жйені алайда енгізуге мтылан аындар аз болан жо. Сонда да айналып келгенде силлабо-тоникалы жне тоникалы жйе орныып ала берді.
Сзді кбейтіп, ле лшемін згертіп алу, сйтіп жргенде жырды зіне тн маамынан айырылып алу – аза аудармасыны лі кнге арылып болмаан ауруы. Ыраты Ахмет Байтрсынов олмен ойандай етіп демі тсіндіреді: “леді айтанда сезілетін дауыс толыныны сопа-сопасыны арасы” [22, 192 б.]. Ыра ерекшелігі – дебиетті лтты ерекшелігі. ле музыкасы дл сол ыраты стаудан басталады. Поэзияны жаны – ыра. Жай сзді зін прозаа айналдыратын діретті аты – ыра. Ішкі ырасыз арасзді де кні ара. “леді оу, тыдау, тсіну, леге тшыну, толу, тебірену – брі ыраа байланысты, Сз неріні зге трінен лені басты згешілігі де ырата жатыр”, дейді академик Зейнолла абдолов [23, 264 б.]. Ыраыны згешелігіне, атап айтанда – екпініні озаусыз ала беретіні мен инверсиясыны иындыына байланысты зге тілдегі ыратарды айталап жеткізуге шамасы келе бермейтін ле рылыстары да бар. Ыра табиаты крделі-а. Сл арты кетсе ле баса интонацияа тседі. Баса интонация – баса сер.
аза оырманы шін йасты орны блекше. Бл арада йасты ле сзді уезділігін арттыруа серін, аза поэзиясыны йаса аса бай екенін, тіпті кні бгінге дейін йаспайтын леді ле деп а оймайтынымызды айтып жату арты шыар. Жалпы, флективті тілдерде ашы буындар кбірек болады да, йас жатытау шыады.йас тріні ыраты айындайтын сипатын атты ескермей болмайды. Алайда, йасты зі туындыны табиатына сай тадалуы керек.
“Аудармадаы кркемдік ралдар” атты шінші тараушада метафора, айталау, перифраз, идиома сияты мселелер теориялы рі практикалы трыдан арастырылады. Авторды дара стилін танытатын басты белгілерді бірі – метафора. Метафорасы дл жеткізілген тпнсаны ай-айсысыны да баы бар. Кркем шыарма рылымындаы эмоциялы, эстетикалы жкті кбін ктеретін метафора жоалан жадайда аударма ажары ашылма емес.
леде де, тиісінше аудармада да сантрлі айталауларды орны згеше. Лексикалы, фонетикалы айталаулар тржімені тынысын ашып, уезділігін арттырып трады. алауын тапса ар жанар дегендей, мндайда жрт былайы кезде жерден алып, жерге салып жататын, слу стилистер айналып тетін тавтологияны зі былып сала береді.
Аударылан туындылардаы фразеологизмдер арылы да тіл байып отыратынын дйім ескерген жн. рине, ана тілімізді табиатына жат ымдарды, азаы фразеологизмні болмысына йлеспейтін орамдарды жні блек. Біз детте орыс тілінен аударма серін Абай тржімелерінен ана іздеп жатамыз. “Абай ледерінде кездесетін кептерше сйінісу (“ворковать как голубки”), салын тарту (“постывать”), тактісіне билеу (“отбивать такт”), бір сааттан бір саат (“от часу на час”) деген тіркестер де аза тілі шін жаа: олар орыс тілінен калькалау (сзбе-сз аудару) жолымен жасаландар. Бір ажабы – бларды брі тек аударма стінде емес (олар да бар), Абайды тл ледерінде де олданылан! Айталы, салын тарту деген тіркес Абайда: Дниедегі ызыты бгін брі Саан салын тартандай, сен бір крі – деген ле жолдарында кездессе, бл жолдар Лермонтовты: Пускай теперь прекрасный свет Тебе постыл – ты слеп, ты сед – деген жолдарыны аудармасы. Кептерше сйінісу (Абай жинатарыны барлы басылымдарында сйеніскен деп жазылып жр, біздіше, сйініскен болуы керек, оны Абай орысша ворковать дегенні аудармасы етіп алан) деген тіркес те аударма леінде кездеседі, ал аландары (мйіз шыу, тактісіне билеу, бір сааттан бір саат) Абайды тл ледерінде. Бл – Абайды орыс тіліні кркемдік дниесін творчестволыпен игергендігіні белгісі” [24, 503 б.]. Аынны аударма ледеріндегі жас блт, крі жартас, тентек мір, салын мір, араы мір, ткен кнні улары, кілді ауыр жгі деген тіркестер — жаа фразалар.
Абай – перифразды да шебері. Оан да сер еткен – аударма. сіресе, Лермонтовтан аударылан ледерде аын перифразды неше трін крсетеді. араы кіл, кілді жгі, улы сусын, жана тскен жара, жалтадаан жас жрек, жйрік уаыт, мітті нры, еркелі ол, асау мір, тентек мір, жабыраы сз, ттті н, нпсіні сынан айысы, асау той, тентек жиын... осылай кете береді. “Бларды барлыы дерлік орыс тіліні зінде перифраз ретінде олданылан образдар болса, Абай оларды аза тіліне те демі аударып, перифрасты тіркестерді азаша баламасын сынады. рине, Абай орысты поэтикалы тіліні канонды (заа айналан) сздігін, орыс тіліндегі образдар жйесін теория жзінде зерттеп таныан жо, біра оны аынды таланты мен азаты кркем сз мдениетін жасы білуі Лермонтовты кркем азынасын дл, дрыс аударуа ммкіндік берген” [24, 496 б.].
Интонация, интерпретация мселелері наты мысалдармен айтылады. Интонацияны табу шін тпнсаны ле лшемін сатау тіпті де шарт емес. Е бастысы – оны ыраты-интонациялы бейне ралдарына сйкес келетіндей лшемдер стай алу.
“Аудармашылар – з уаытыны жне з халыны кілдері, тпнсаны зінше пайымдауа оларды толы ы бар. Тпнсаны ой елегінен ткізу, зінше пайымдау жо жерде кркем аударма да жо…”, деген болатын Иван Кашкин [25, 439-440 б.]. Осыан орай Наум Гребневті шешен-ингуш нін аударып отырып, негізгі образды алай ауыстыраны дебиеттану ебектерінде жиі мысала алынады” [26, 337 б.]. Аудармашылар да туындыа з интерпретациясын жасай алады дейтініміз сондытан. кінішке орай, тл дебиетіміздегі тржімеде тпмтінді з трымыздан интерпретациялау жетісе бермейді.
Анна Ахматованы 1942 жылы Ленинград рсауы кезінде жазылан “айсарлы” атты леін адыр Мырзалиев аударан.
Парасат-ой не боларын сезген-ді,
Пайдамыза басамыз біз безбенді.
абаынан ар жауатын кн туды,
ара тастай атып алар кез келді.
аусап ала, аусап пана, аусап ба,
ара ормансыз, шаырасыз алса та.
Орыс сзі, сені сатап алармыз,
лмеспіз біз бас сауалап, жан сатап.
Млдір тілді оя алмаспыз ан ылып,
Аылды улет айтып жрер н ылып.
Мгілік!
Айшыты аударма. сіресе:
Свободным и чистым тебя пронесем,
И внукам дадим, и от плена спасем.
Навеки!
– деп тйінделетін тсын тамаша шыарма. Кілге келетіні бір-а нрсе – тпнсаа тым адалды. Аудармашы интерпретациясыны жетіспеуі. Осындаы “орыс сзі” деген тіркесті орнына “ана тілі” деп алынса ой. азашаа аударан со аза оырманыны амын да ойламай болмайды: солай еткенде мемлекеттік тіл мддесі деп жара лаымыз жастыа тимей жрген осы жылдарда ел басына кн туан шата аладан да, панадан да, батан да, ара орманнан да, шаыратан да брын орыс сзін алдымен ойлаан лы аынны астерлі жыры азаты жрегіне мына кйінен де жаындай тсер еді. Тптеп келгенде, Ахматова да “русское слово” ымын “ана тілі” деген трыда олданып тр.
ОРЫТЫНДЫ
Аударма – рбір лтты мдениетті ажыраысыз блігі.
“Тарихи ыса мерзімде аза дебиеті зіні озы лгілері арылы Европа классикалы дебиетіні ресіне жетті” [27, 250 б.]. Бл істе деби аударманы зіндік орны бар. Фольклор, ауызша дебиет дстрі аншама бай дегенмен, роман сияты крделі жанрларды жалыз ана арауына айнала алмас еді. “Аударманы сапасы сол елдегі тл дебиетті сапасына сай келеді. Кш бастайтын тл дебиетті соына еріп, аударма дебиеті жедел жреді. Кейде аударма дебиет те тл дебиетті сіп-ркендеуіне кмек беріп отырады” [28, 147 б.]. Наты мысал атаса, орыс дебиетіне де кптеген жанрлар аударма арылы ауысанын айта аламыз. Жуковскийді Шиллерден жасаан аудармалары болмаанда орыс тарихи балладасы ашан дниеге келері белгісіз еді. Орыста кпке дейін роман болмааны млім. Кейін романдарды аудару, басасын былай ойанда, тілді байытатынына жртты бріні де кзі жеткен. Мысалы, В.Тредиаковский азір о баста орыста болмаан-ау деп шамалау ойымыза да келмейтін біраз сзді (бесполезность, беспристрастность, благодарность, независимость, снисходительность, сущность, целность, т.б.) алдымен аударма кітаптарында олданан [29, 19 б.], соларды кбі кдімгі калька дісімен жасалан. Сйтіп, бізді “туелсіздік” деген сзімізді ары тегі де тржімеден тараан болып шыады.
Кейінгі отыз шаты жылды ішінде аударма арыныны біршама бседеуіне аударманы миссиясы жнінде ате тсініктерді де сері болды. Аударма тіл білмейтіндерге арнап жасалатын кез артта алды.
Бір тілден екінші тілге кркем аударма жасауа бола ма? Болмайды деген тіректе ттас теория трызан авторлар да аз емес. Базыдаы талай трактатта халы рухы зге тілде жеткізілмейді, ал шабыт айталанбайды деген ойлар айтылады. Аударма нер туындысындаы пішін мен мазмнны бірлігін бзады, бл бірлік – ттас ым, ол жарылан жерде нер жойылады дескен брынылар. Бізді бріміз бір планетада – Жер атты планетада мір среміз, мндаы болмыс адамзата тгел орта, демек оны танып-білу дістерінде де орта жайлар кп болуа тиіс. рбір ттас деби туынды, яни идеяларды, сезімдерді, образдар мен стильдік ерекшеліктерді бкіл жиынтыы баса тілдегі ойлау жйесімен талдап-тсінуге жне жеткізуге кнеді.
Аударманы діреті лі тілдерді тірілтуінен-а танылып тр. Кне еврей, кне грек, латын, ескі славян, ескі орыс тілдерінен жасалан аудармалар арылы аншама мдени мра адамзат игілігіне айналаны жасы млім. Тржімешілер болмаса оларды бріне де санаулы полиглоттарды, тіл мамандарыны ана олы жетер еді.
нерді ай тріне де сынны сер-ыпалы лкен. Аударма да солай. Соы сексен-тосан жылды ішінде бой крсеткен аза аударма сыны осы уаыт аралыында тржіме неріні алыптасуына хал-адерінше кмек крсете білді. Ебекте ретті жерінде аударма сынына байланысты ойлар да ортаа салынып отырылды. Бл трыда азірше жетістіктен грі кемістік кбірек. Сз бен сзді, жол мен жолды, тіпті шума пен шуматы емес, ле мен леді салыстыру керек. Сонда ана аудармашы жырды маамды рылымын сатай алды ма, идеясын аша алды ма, пішіндік ерекшеліктерін алпына келтіре алды ма деген сауалдара жауап табуа болады. кінішке орай, осы арада аза деби сыны талай тста азаты поэзия аудармасына кедергі жасаанын ашы айтуа тура келеді. Аударма туралы сз озайтын адамдарды талайы тпнсадаы сзді санамалап, тіркесті тгендеп кететіні, ал жиырмасыншы, отызыншы жылдарда кейде таза шыармашылы трыдаы стсіздіктерге саяси сипат беріп, сзбе-сз, сірескен аударма жасауа итермелеуге себепкер боланы да рас.
аза поэзия аудармасына тн елеулі кемшілікті бірі – барлы аудармашыларды дерлік осы іспен шыармашылыыны негізгі арнасы, мірлік ксібі ретінде айналыспаандыы, аударманы жабыр-жабырды арасында жасау беле аландыы. Кркем аударма саласында крнекті із алдыран суреткерлерді ай-айсысын алса та, осы іске жылдар бойы бар кш-жігерін жмсаанын, жйелі айналысанын, клемді дниелерге лаш ранын креміз. Аудармашылы – жалыз шабытпен шалып тсетін, тек алымдылыпен алып тсетін шаруа емес. Тржімені машыын алмайынша, аударма техникасын емін-еркін мегермейінше, кркем сзді алаанында ойнататын зергерлікке ол жеткізбейінше аударма асуы алдырмайды.
Талантты шыарманы зге тілде з дегейінде айта туындатуды басты шарты – ои білу... Талантты тржімеші тек талантты оырманнан шыпа. Бл ойды талантты аламгер тек талантты оырманнан шыады деп кесіп айтса, мнымызбен таласуа да болар, ары-бергідегі лем дебиетінен, зімізді тл сз нерімізден оуа онша зауы сопаан, сонда да табиат берген дарынымен талай шаруа тындыран дара дарындарды атауа да болар, шыармашылы дегенні зі кей-кейде сырын адам біліп болмайтын тылсым дние екені млім, біра, кп оымай, кп тоымай аудармада асар асулар алан адамды атау иын. сіресе, ле аудармасында аынды анатты иял мен салын аыла салан парасатты пайым астасып жатуы шарт. Мны зі бір жаынан, аударманы шынайылыын шытынатып жіберетін шектен шыан шабытшылдытан сатаса, екінші жаынан, кркемдікпен осы онбайтын арадрсін длме-длдіктен сатап трады. Аударматану анша жерден жетістікке жетсе де, поэзия тржімесі субъективизмнен ада-кде арылмайтындыы, тіпті арылмауа тиістігі талассыз. Сол субъективизм, тпнсадан кез келген алшатаушылы объективті трыдан зін-зі атап труы керек, оларды брі де аудармашы-аынны алауынан емес, екі тілді арасындаы, екі мдениетті арасындаы, кейде тіпті екі ркениетті арасындаы айырмашылытардан табии туындауы ажет.
аза тіліні абылдампаздыы – арнайы зерттейтіндей былыс. азаты тіліні абылдампаз болатыны – азаты ділі абылдампаз. Блай дегенде біз ол былысты бірыай артышылытан трмайтынын да ашы айтуа тиіспіз. Халымызды жаман детке де, жаман депке де абылдампаздыы жасырын сыр емес. Ал абылдампазды асиетті дрысы мен брысыны ара салмаын безбендегенде аза негізінен озыты, ілгеріні, асылды алдымен алуа бейім дейміз. Асылды алуды адамзат ойлап тапан е тамаша тсілі – аударма.
Аударма туралы ебектерде шыарманы алай аударыланына кп кіл блінетіні зады. Сонымен атар, н е н і аудару деген а л а й аударудан мні еш кем тспейтін мселе. Осы трыдан араанда аза ле аудармасында мны бкіл лем біледі, адір ттады, мны аудармаанымыз ят болады деген сыайдаы, яни, классикоманиялы тадауды брі бірдей стті шыа бермегенін айтуа тура келеді.
Алдаы кезде аза дебиетіндегі нзира дстрі азіргіден тереірек зерттеледі деп сеніммен айтуа болады. Туелсіздік жылдарындаы бостан сана, дінге деген кзарасты згеруі, сол арылы брын жабы кйінде келген, рі баранда Академияны олжазба орында саталан діни дастандарды, иссаларды жариялануы ендігі жерде оларды ылыми трыдан арастыруа мол ммкіндік жасайды. Эпос нзирасы дісімен туындаан діни дастандарда, ашыты иссаларында аударманы зіндік элементтері бар екені талас тудырмайды. Жалпы, нзираны зі жанр ретінде ауыз дебиеті мен жазба дебиетін жаластырып жатан, з уаытыны талап-тілегін теген жанра жатады. Оны зіндік табиатын лі де тередете зерттей тсу – алдаы кндерді міндеті. Аударма ымыны зі р дуірде рилы боланын мытпауа тиіспіз. Демек, бізді дебиетімізде зіндік орны бар нзира – з кезіндегі аударманы функциясын белгілі бір дрежеде атаран, алайда кбіне кп бір шыарманы негізінде соан сарындас жаа туынды жарату тсілі.
“Евгений Онегинні” халыты нсалары — ай жаынан алып араанда да ажап былыс. Халымызды жасы десе жайылып тсетін жомарт жанын да, жаалы атаулыны жатсынбайтын жрегін де, нер иесіне згеше рметі мен ле-жыра ысты ілтипатын да, е бастысы – ажет деп тапан тсында лтты менталитетін ішінара згертуге абілеттілігін де осы “Евгений Онегинні” халыты нсалары аны айатай алады. азаты жан дниесі наыз евразиялы санаа бейімдігін кемел крсететін наты мысалды бірі де міне осы.
Аударма неріні тілді байытуын тек тржімеленген туындыларды мтінен ана іздей беруге болмайды. Аударманы сер-ыпалы брінен брын семантикадан таралады. Мысалы, азата кгірт деген сз баяыдан бар, кіл деген сз де баяыдан бар, біра кгірт кіл тіркесін алдымен Абай олданан, алдымен аудармада олданан. Осындай жолмен келген фразеологизмдер, перифраздар, метафоралар, т.б. кркемдік ралдар аз емес.
Тржіме арылы ле рылысыны згеріске тсуі де ызылыты таырыптарды бірі. Шыарманы узінін сатау – поэзия аудармашысыны шын шеберлігін крсететін басты белгілерді атарында арастырылуа тиіс. Тржімені аза леіні йас жйесіне ыпалы жан-жаты сз етілді. Абай аудармалары арылы алаш рет крінген шалыс йасты азаты тл йасына айналып кеткені жасы млім.
Зерттеуде айта аударылан жырлара, клемді поэзия туындыларына тиісінше кіл блінді. Кркем аудармаа, сіресе поэзия аудармасына айталамалы феномені тн. Мндай аудармалар р аынны з ерекшелігін р аудармашыны з ерекшелігі арылы ашуымен баалы. Тпнсаны рбір жаа байыптамасы тржімелік тжірибені байыта тседі де, дстрді алыптастырады, келесі буынны аудармашылары енді сол дстрге ара сйейтін болады.
Орыс дебиеттанушыларыны ебектерінде жиі айтылатын мселені бірі – жолма-жол аударма. Бл лтты поэзиямызды здік лгілерін орыс тіліне, сол тіл арылы баса тілдерге аударатын тстарда алдан жиі шыатын жай. аза аындарыны алдынан мндай иынды шыып крген емес. Аудармаа араласан аза аламгерлеріні ай-айсысы да орыс тіліндегі туындыларды емін-еркін тсіне бастаанына кем ойанда бір асырдай болып алды. Енді бл мселе айта ктеріледі. Аылшын тілін емін-еркін тсінетін адамдар анша кбейгенімен, оларды арасынан аынды дарын иелері таяу арада соншама кп шыа оймайтыны аны. Тржіме таырыбындаы маалаларды бірі “Глобализация как бесконечный процесс перевода с английского” [32, 284 б.] деп аталады. аласа та, аламаса та, англо-американ мдениетіні баса лтты тілдерге аударылуда басымдыа ие болатыны, ал зге тілдер мен мдени дстрлерді адамзат жасаан азынаа лес осуы негізінен аылшын тіліне аударылу арылы жзеге асатыны шыар кндей шындыа айналып барады.
азастан Республикасында ш тілділік тырнамасы мемлекеттік саясат дегейіне ктерілген, ел халыны ш тілді – аза, орыс, аылшын тілдерін атар игеруі адамзат жасаан білім мен мдениет азынасына еркін ол жеткізуді, лт ретінде шыныып-ширауды, Отанымызды лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына осылуыны бір шарты деп арастырылып отыран бгінгі тада аударма – шын мнінде жас мемлекетімізді жаа асыр сынатарына лайыты ттеп беруіні бір тетігі.
Елді бсекеге абілеттілігіні бір шарты – тілді бсекеге абілеттілігі. ркениетті дниені додасына з тілімен мір сре алатын лт ана аймыпай тсе алады. Тілді бсекеге абілеттілігіні наты крінісі – мына дниедегі барша былысты айын айта алатындыы. сіресе, жаан жырыны жауарларын жарырата жеткізе білетіндігі. Демек, аза поэзия аудармасыны уаытты лы сынына тсер шаы лі алда.
ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ларин Б. Теория и критика перевода. Л., 1962, 3-бет.
2. Любимов Н. Перевод – искусство. Мына кітаптан: Перевод – средство взаимного сближения народов. М., 1987, 141-142-беттер.
3. уезов М. Уаыт жне дебиет. А., 1962.
4. Университетское переводоведение. Выпуск 3. СП. 2002.
