ОЖ 811.512.1 олжазба ыында

Ескеева Марипа айнарбайызы

ОРХОН, ЕНИСЕЙ, ТАЛАС ЕСКЕРТКIШТЕРI ЖНЕ АЗIРГI ЫПША ТIЛДЕРIНДЕГI МОНОСИЛЛАБТАРДЫ РЫЛЫМДЫ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI

10.02.06 – тркi тiлдерi

Филология ылымдарыны докторы

ылыми дрежесiн алу шiн дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2007

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтында орындалды.

ылыми кеесші: Р А академигі, филология ылымдарыны докторы,

профессор.Т.айдар

Ресми опоненттер: филология ылымдарыны докторы,

профессор Б.САЫНДЫЛЫ

филология ылымдарыны докторы,

профессор З.М.БАЗАРБАЕВА

филология ылымдарыны докторы,

профессор М.Б.САБЫР

Жетекші йым: Е. Бкетов атындаы араанды мемлекеттік

университеті

Диссертация 2007 жылы «28» ыркйекте саат 14.00 де Р БжМ А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы 10.02.06. – тркі тілдері жне 10.02.02.– аза тілі мамандытары бойынша филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орайтын Д. 53.38.01. диссертациялы кеесті мжілісінде оралады. (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29.)

Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігіні Орталы ылыми кітапханасында танысуа болады (480100, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28.)

Афтореферат 2007 жылы «28» тамызда таратылды.

Диссертациялы кеесті

ылым хатшысы, филология

ылымдарыны докторы, профессор Ж.А.Манкеева

Жмысты жалпы сипаттамасы

Зерттеуді зектiлiгi. Жалпытркілік тектілден (протоязык) рбіп, зара тоысу, айта ыдырау трізді тілдік дерістерді бірнеше мрте басынан ткізген, зіндік ерекшеліктерімен, бітім-болмысымен сараланатын, сан асырлы дербес даму жолынан тсе де жалпытркілік табиатын сатап келе жатан азіргі тркі тілдеріні алыптасу ерекшеліктерін, зара туысты дегейін анытауа арау болып отыран нды тілдік дерек – ІI-ІХ асырлардан жеткен кне тркі жазба ескерткіштеріні тілі. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштері тiлi тркi жазба тiлiнi бiзге жеткен е кне нсасы боландытан азіргі барлы тркі тілдеріне тн басты фонетикалы, грамматикалы задылытарды баыт-бадарын, ткен кезедердегі алып-кйін, орта лексикалы жйені дамуын айындауа ммкіндік береді. Кне жазба мралар тіліні лексикалы рамы, фонетикалы жйесі мен морфологиялы, синтаксистік рылымы, стильдік ерекшелігі азіргі тркі тілдерінен де крініс тауып отыруы тек табии-генеалогиялы сабатастыты ана крсетіп оймайды, жалпытркілік рухты, тілдік сананы беріктігіне де длел бола алады. Тркi халытарыны лтты-мдени болмысын, тарихи-леуметтiк сипатын танытуа ызмет ететiн жалпытркiлiк танымды жаыртып, тркi жртшылыы арасындаы рухани йлесiмдiлiк пен тарихи ттастыты сатауа жол ашады. Бл кне тркi жазба мраларын зерттеудi тек тркiлiк тiлтану ылымында ана емес жалпы тркi лемi аясындаы зектi мселе екенiн крсетедi.

Кне тркі дуірінде мір сріп, артына мол жазба мра алдыран мемлекеттік дегейдегі тркілік бірлестіктер тек этникалы негізде ана емес, географиялы-ауматы негізде де рыланы тарихтан белгілі. Ке байта ауматы алып жатан тркі елі зіндік тілдік ерекшеліктері бар бірнеше тркі этникалы топтарын амтыанын, сол кне тайпаларды азіргі тркі халытарыны этносты рамына шашырай тараланын ескерсек, кне тркі жазбаларыны барлы тркі халытарына орта ждігер, орта ндылы екені аны. Кне тілді ерекше белгілері азіргі тілдерді тек біреуінен ана емес, р топтаы бірнеше тілдерден крініс беруі де кезінде зiндiк диалектiлiк ерекшелiктерi бар жалпытркілік орта жазба деби тіліні олданыста боланыны кусі. Сондай-а рбір мемлекеттік дегейдегі тайпалы бірлестіктер рамындаы саны жаынан басым топтарды немесе билеуші тайпаларды тілі де басымдыа ие болатынын естен шыармау керек. Соан орай, кне тркілерді азіргі мрагерлеріні кне тркі жазба ескерткіштеріне атысы аншалыты дрежеде, лес-салмаы андай деген мселелерді туындауы да зады. азіргі тркі тілдеріні ішінде кне тркі тіліні фонетикалы, лексика-грамматикалы рылымын длме-дл айталайтын бірде-бір тіл жо. Тіл немі даму стіндегі былыс боландытан, бл – табии лингвистикалы задылы. Сондытан II-ІХ асырлардаы кне тркі еліні орта деби тіліне арау болан тайпа тiлiн немесе диалектісін анытау кне жазба мралар тілін азіргі тркі тілдерімен бірден жеке-дара салыстыру негізінде емес, сол дуірлерде мір сріп, тркі аанаттарыны рамында болан кне тайпалара тікелей атысы бар азіргі тркі тілдеріні макротоптарын райтын бірнеше тілдер деректері негізінде арастырса нтижелі болма. Сондай тркілік макротоптарды бірі – кне тркі бірлестіктеріні рамында болан кне ыпша тайпаларымен тікелей генетикалы-тарихи жаластыта алыптасан, азіргі тркі тілдеріні ыпша тобын райтын – аза, араалпа, ноай, татар, ырым татарлары, башрт, мы, арайым, арашай-балар халытарыны тілдері. Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлi мен азiргi ыпша тiлдерi салыстырмалы-тарихи негiзде арнайы зерттеу нысаны ретiнде алынбауы кне мралар тiлiн оызды, йыр-оызды, ырыз-ыпшаты сипатта тануды алыптастырып, батыс ыпша тiлдерiне атысы кгiрт алып отыр, бл жмысты зектiлiгiнi таы бiр ырын анытайды.

«Ескерткіш тілін зерттеуді кп жолыны тиімді де нтижелі бір жолы – ол тбі бір тркі тіліні тбіріне тереірек ілу» (. айдар) ескерткіштер тілі мен азіргі тркі тілдеріндегі моносиллабтарды фоно-морфо-семантикалы ерекшеліктерін айындау. Орхон, Енисей, Талас кне тркі жазбаларыны тілі мен азіргі ыпша тілдеріндегі бір буынды тбір-негіздерді тлалы ерекшеліктерін анытау аталан тілдерді дыбысты жйесін, морфологиялы рылысы мен семантикалы рылымын тереірек тани тсуге жол ашады. Тркi тіл біліміндегі тбiртану зiндiк тарихы бар, жан-жаты талданан сала боланымен, тбiр сздердi рылымды типтерiн анытауда лi даулы мселелердi болуы да ескерткiштер тiлiн моносиллабты дегейде саралауды ккейкестiлiгiн крсетiп, зерттеу жмысыны зектiлiгiн танытады.

Соы жылдары тіл біліміндегі когнитивті баытты, тіл бірліктерін танымды трыдан зерделеу мселесіні жандана бастауына орай мазмн мен маынаа ерекше мн беріліп, сырты тла, оны тарихи згерістері назардан тыс алып жатаны да белгілі. Шын мнінде туыс тілдердегі сабатасты гомогенді тбірлер мен тбір-негіздерді тлалы сйкестіктерін оларды мазмнымен, архитла мен архисеманы лингвогенездік негізімен, алашы дыбысты тіл бірліктеріні акустикалы алып-бейнесі мен идеялы бейнесін ттастыта араанда ана айын ажыратылады. Сондытан тркi тiлдерiндегi моносиллабтарды рылымды-жйелiлiк, тарихи-салыстырмалы жне антропоцентристiк парадигмаларды штастыра отырып зерттеу де азіргі тіл біліміні даму баытына сйкес ккейкестi мселелердi бiрi.

Зерттеу нысаны – Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi мен азiргi ыпша тiлдерiндегi бiр буынды тбiрлер мен тбiр-негiздердi рылымы; моносиллабтар рамындаы фоно-корреляттар.

Зерттеу жмысыны масаты мен мiндеттерi. Зерттеу жмысыны масаты Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiндегi бiр буынды тбiр-негiздердi азiргi ыпша тiлдерiндегi сйкес нсаларымен салыстыра отырып, тркi тiлдерiнi кне тркiлiк абатындаы тбiрлер жйесіні рылымды модельдерiн натылау, кне ждiгерлер тiлi мен ыпша тiлдерiнi атыс-дрежесiн моносиллабтар рамындаы фоно–корреляттар негізінде анытау. Осы масата орай мынадай мiндеттердi шешiмiн табу кзделедi:

– Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерiнi тілдік трыдан зерттелу дегейiн саралау;

– II-ІХ асыр тркi жазба ескерткiштерi тiлi мен азiргi ыпша тiлдерiн моносиллабты дегейде салыстыра зерттеудi тарихи-лингвистикалы негiзiн крсету;

– ескерткiштер тiлi мен ыпша тiлдерiндегi орта моносиллабты жйенi анытау;

– V жне СV модельдерiні тркілік моносиллаб концепциясындаы тарихи орнын зерттеу нысанына сйкес YII-IX асыр ескерткіштері жне азіргі ыпша тілдері деректері негізінде баамдау;

– VС, СVС, VСС, СVСС модельдi моносиллабтарды тарихи эволюциясы мен згерiстерiн тбірлес сздер аясындаы табиаты негізінде шамалау;

– кне тркi жне ыпша тiлдерi моносиллабтар жйесiндегi тарихи дыбыс сйкестiктерiнi толы рамын крсету;

– ескерткiштер тiлiнi з iшiндегi жне ыпша тiлдерiнi бiрi – аза тiлiнi iшiндегi дыбыс сйкестiктерiн салыстыру арылы кне тркі тілі мен азіргі ыпша-ноай тілдері моносиллаб жйесіндегі орта фонологиялы задылытарды анытау;

– дыбыс сйкестiктерiнi фоно-семантикалы ырларын V, VС, СV модельдерi негiзiнде зерделеу;

– моносиллабтар дамуындаы тла мен мазмн йлесiмдiлiгiн рылымды– жйелілік, тарихи– салыстырмалы, антропоцентристік парадигмаларды штастыра отырып баалау;

– кне тркiлер мен азатарды таным ортатыыны тiлдегi бейнесiн анытаудаы моносиллабты дегейді мнін крсету;

– кне тркi жне аза тілдері ономажйесіндегі орта моносиллабты негiздi этно-мдени ырлары арылы ескерткіштер тілі мен аза тіліні (ыпша тілдеріні) сабатастыын крсету.

Зерттеу жмысыны дереккзi. Орхон ескерткiштерi – Бiлгеаан, Клтегiн, Туниу, Клi Чор, Мойун Чур, Онгин жазбаларыны, Енисей ескерткiштерi – Уюк-Тарла, Уюк-Аржан, Барык жазбаларыны, Талас iрiнен табылан Айыртам-ой ескерткiштерiнi, Шу, Талас бойынан табылан баса да шаын жазбаларды мтiндерi (В.Радлов, П.Мелиоранский, С.Малов,.Айдаров, А.Аманжолов,.Сартожалыны оылымдары мен аудармалары бойынша); И.А.Батманов, З.Б.Арагачи т.б. авторларды «Современная и древняя Енисейка» (1962), «Древние тюркские диалекты и их отражение в современных языках. Глоссарии. Указатель аффиксов» (1971), Д.Д.Васильевтi «Корпус рунических памятников Енисея» (1983), «Древнетюрский словарь» (1969), Э.В.Севортянны «Этимологический словарь тюркских языков» (1974, Т.I; 1978, Т.II; 1980, Т.III, 1989, Т.I), Л.З.Будаговты «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий» (1869, Т.1; 1871, Т.2.), В.Вербицкийдi «Словарь алтайского и аладагского наречий тюркского языка» (1884, 2-басылымы, 2005), М.ашариды «Девону луат-ит трк» (Муталибов, 1960, Т.1; 1961, Т.II; 1963, Т.III),.рышжановты «Исследование по лексике старокыпчакского письменного памятника ХII в. “Тюркско-арабского словаря”» (1970) ебектерiндегi деректер; аза тiлiнi тсiндiрме сздiгi, 10 томды (1974, 1976, 1978, 1979, 1980, 1985, 1986), I.Кеесбаевты «аза тiлiнi фразеологиялы сздiгi» (1977), «аза тiлiнi диалектологиялы сздiгi» (1996), сондай-а араалпа, ноай, татар, башрт, ырыз, мы т.б. тiлдерді тсiндiрме, диалектологиялы жне екi тiлдi сздiктерi олданылды.

Зерттеудi дiс-тсiлдерi. Жмыста зерттеудi лингвистикалы дiс-тсiлдерiнi бiрнеше трi пайдаланылды. Оларды негiзгiлерi – дстрлi сипаттама дiсi, тарихи-салыстырмалы, диахронды-синхронды, типологиялы салыстыру дiстерi, морфемдiк-компоненттiк талдау, ретроспективтi талдау тсiлдерi, тарихи-семантикалы, этимологиялы, семасиологиялы, танымды-логикалы талдау дiстерi.

Зерттеудi ылыми жаалыы. Жмыста Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiні моносиллабты дегейі арнайы зерттеу нысаны ретінде алынды, рi кне тркiлiк моносиллабтарды тлалы ерекшелiктерi ыпша тiлдерi аясында алаш рет арнайы арастырылып отыр.

–Орхон Енисей Талас ескерткіштері деректері негізінде II-ІХ асыр тркiлерi тiлiнi моносиллабты жйесі аныталды;

– ескерткiштер тiлiмен салыстырыла отырып, батыс ыпша тiлдерi орта моносиллабты жйесiні кне тркілік абаты жіктелді;

– кне тркi тiлiндегi моносиллабтарды рылымды типтерiнi тарихи даму баыты айындалды;

– ескерткiштер тiлi мен азiргi ыпша тiлдерi моносиллабтар жйесiндегi дыбыс сйкестiктерiнi толы рамы ажыратылды;

– ескерткiштер тiлiндегі ыпшаты белгілер II-ІХ асыр тркiлерi тілі мен ыпша-ноай топшасындаы тiлдердi зара жаындыын крсететiн моносиллабтар рамындаы дыбыс сйкестiктерi негізінде длелденді;

– V, СV модельдi моносиллабтар рамындаы фоно-корреляттарды сз маынасына ыпал ету ммкiндiгi бастапы архетиптердi полифонды жне полисемалы болып келуiмен байланысты былыс екені аныталды;

• моносиллабтар дамуындаы тла мен мазмн йлесiмдiлiгiн алыптастырудаы фоно-корреляттарды мні ашылды;
• ескерткiштер тiлi мен аза тiлi онимдік жйесiнi орта моносиллабты негiзi лингво-танымды сабатастыты крiнiсi ретінде бааланды;

– ескерткiштер тiлінi ыпша-оызды сипаты зерттеу масаты мен нысанына сйкес фоно-корреляттар негізінде дйектелді;

Зерттеу жмысыны теориялы маызы.

Таырыпты теориялы маызын жмысты зектiлiгi айындайды. II-ІХ асыр ескерткiштер тiлi мен азіргі ыпша тiлдерiнi моносиллабты жйесінi негiзiн анытап, оларды рылымды модельдерiнi даму эволюциясы мен тарихи орнын саралау тркілік моносиллаб концепциясын теориялы трыдан дйектеп, тбіртануды крделі мселелерін шешуге, жалпытркілік тбірлер корпусын сомдауа септігін тигізеді. азiргi тркi тiлдерiнi лкен бiр бтаын райтын ыпша тобындаы тiлдер мен кне тркi мемлекеттерi алдыран жазба ескерткiштер тiлiн моносиллабты дегейде зерделеу тарих пен тіл сабатастыы арылы жалпы тркiлерге тн онтологиялы, семасиологиялы стереотиптердi модельдеуге жол ашады.

Зерттеу жмысыны практикалы мнi. Зерттеу материалдары мен тжырымдары жоары оу орындарында тркiтануа кiрiспе, кне тркi тiлi, тркi тiлдерiнi салыстырмалы грамматикасы, азiргi тркi тiлдерi, аза тiлiнi тарихи грамматикасы пндерi бойынша ылыми курстардан дрiс оуда, ыпша тiлдерiнi тарихи морфологиясы, тарихи дыбыс згерiстерi, тбiр мселелерi бойынша арнайы курстар мен арнайы семинарлар ткiзуге, кмекшi оу ралдарын дайындауда септiгiн тигiзедi. Сондай-а жинаталан тiлдiк материалды тарихи этимологиялы зерттеулер мен лексикографиялы ебектерде де пайдалануа болады.

Зерттеу жмысы бойынша орауа сынылатын негiзгi тжырымдар:

– Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлi мен азiргi ыпша тiлдерiн салыстыра зерттеу негізінде моносиллабтарды рылымды ерекшеліктерін анытауды тарихи-лингвистикалы негiзi бар;

– азiргi ыпша тiлдерiнi кне ыпша тiлiмен генетикалы байланысын сипаттайтын белгілерді жне ыпша тiлдерiн классификациялауды шарттылыын зерттеу барысы крсетіп отыр;

– ескерткiштер тiлi лексикасыны негiзiн райтын моносиллабтар азiргi ыпша тiлдерi моносиллабты жйесiнде толы саталан;

– ескерткiштер тiлiндегi СVС, СVСС, VС, VСС модельдi моносиллабтар тркі тбіріні архетипі бола алмайды;

– V, СV модельдi моносиллабтарды архитласы мен архисемасы бiрнеше вариантты амтитын полифонды, полисемалы болып келедi, оларды тлалы згерiстерi о бастаы кп маыналы архитланы варианттары ретінде семасиологиялы-онтологиялы даму барысында дербес маыналы ректерге ие болан;

– салыстырмалы тілдік деректердегі СVС, СVСС, VС, VСС модельдi моносиллабтар рамындаы соы дауыссыздар маынаны натылаушы, даралаушы ызмет атаратын идео-сема-фондар;

– моносиллабтар дамуындаы тла мен мазмн йлесiмдiлiгiн фоно-корреляттар амтамасыз етеді;

• моносиллабтарды тлалы парадигмасы мен семантикалы деривациясы таным ортатыыны крсеткiшi;
• YII-IX асыр ескерткіштері тілі мен ыпша- ноай топшасындаы тілдерді зара жаындыын моносиллабтар рамындаы тарихи дыбыс сйкестіктері айындайды.

– ескi ыпша-оыз тiлi, азіргі ыпша тілдері Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлiмен тiкелей сабатастыта дамыан тарихи мрагерлері.

Зерттеудi талылануы мен жариялануы. Диссертацияны негiзгi мазмны мен баыттары, басты тжырымдары бойынша «Байыры тркi ркениетi: жазба ескерткiштер» (Астана, 2001), «Байыры трк мралары аза мдениетiнi тпнсасы» (Астана, 2002),.Т. айдарды туанына 80 жыл толуына орай йымдастырылан «Академик.Т.айдар жне тiл бiлiмiнi мселелерi» (Алматы, 2004), Академик.Марланны туанына 100 жыл толуына арналан «Уаыт штастыран желi: кшпелiлер лемi ХХ асырдаы тарих ылымында» (Астана, 2004), «Кне тркi жазба ескерткiштерi: жазу мдениетiнi бастаулары, тiлдi даму былыстары» (Астана, 2005), Т.Р.ордабаевты туанына 90 жыл толуына арналан «Тiлтанудаы тла» (араанды, 2005), «Азатты идеясыны аза дебиетiндегi крiнiсi: дiснама, таным, кркемдiк» (Астана, 2006),.оыратбаевты туанына 100 жыл толуына орай йымдастырылан «Ежелгі тркі ркениеті жне орыт ата мраларын зерттеуді зекті мселелері» (ызылорда, 2006), «асырлар тоысындаы тркі ркениеті: саясат, экономика жне мдениет» (Орал, 2007) «Отанды тркология: мселелер, iзденiстер, нтиже» (Астана, 2007) атты халыаралы ылыми-теориялы, ылыми-практикалы конференцияларда; «аза терминологиясы жне баралы апарат ралдары» (Астана, 2003), «Н.Одасынов – азастанны крнектi мемлекет жне оам айраткерi» (Астана, 2004), «аза ономастикасыны зектi мселелерi» (Астана, 2005), «аза ономастикасы мен терминологиясыны зектi мселелерi» (Астана, 2005), «А.Байтрсынлы оулары» (Астана, 2006) атты республикалы ылыми-теориялы, ылыми-практикалы конференцияларда баяндалды; республикалы басылымдар мен ылыми жинатарда 30-дан аса маала жарияланды; «аза жазуыны тарихи негiздерi» (Астана, 2002. –123 б.), «аза тілі» (Астана 2001. -208 б.) оу ралдары, «Тркi филологиясына кiрiспе» (Астана, 2004. –144 б.) оу-дiстемелiк ралы, «Тарихи дыбыс згерiстерi» (Астана, 2003 –184 б.), «Кне тркiлер тiлi мен азiргi ыпша тiлдерiнi моносиллабты негiзi» (Алматы, 2007. –250 б.) атты монографиялар жарыа шыты; Р БМ А.Байтрсынлы атындаы Тiл бiлiмi институты жанындаы «Лингвистикалы жма» ылыми-дiстемелiк семинарында баяндама жасалды (2006). Жмысты олжазбасы А.Байтрсынов атындаы Тіл білім институтыны тіл тарихы жне диалектология бліміні кеейтілген мжілісінде талыланып, орауа сынылды.

Диссертация рылымы. Жмыс кiрiспеден, бес тараудан, орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тiзiмiнен трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Дисертациялы жмысты кіріспесінде таырыпты зектілігі, зерттеу нысаны айындалып, масат, міндеттері белгіленді. Зерттеуді ылыми жаалыы, теориялы жне практикалы ндылыы крсетіліп, діснамалы негіздері мен орауа сынылатын тжырымдар туралы млімет берілді.

Дисертацияны «Кне тркi жазба ескерткiштерi тiлi мен азiргi тркi тiлдерiндегi моносиллабтарды зерттеудi теориялы-методологиялы жне тарихи негiзi» деп аталатын І тараудаVII–IX асыр кне тркі жазбалары жайлы ысаша млімет беріліп, ескерткіштерді лингвистикалы трыдан зерттелу дегейі аныталады. Орхон, Енисей, Талас жазбалары тілін азіргі ыпша тілдерімен сабатастыра арастыруды тарихи – лингвистикалы негізі дйектеліп, тркілік тбіртануды теориялы – методологиялы негіздері сараланады.

Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштерін зерттеуді бастапы кезеі негізінен рунологиялы, текстологиялы масаттара, мтіндерді оып, транслитерациялау, аудару жазуды генезисi мселелеріне арналса, таза лингвистикалы трыдан зерделеу ХХ асырды алашы жылдарынан басталады. Кне тркі жазба мраларыны тілін зерттеуді кш басшысы В.В.Радловты ескерткіштер тіліні фонетикалы жйесі, морфологиялы рылымы жайлы, кне тркі тілі мен азіргі тркі тілдеріні агглютинациялы табиаты, аффикстерді шыу тарихы туралы нды пікірлері тркітану ылымыны ылыми аидаларына айналып, кейінгі зерттеушілерді бадаршамы ызметін атаруда. П П.М.Мелиоранскийді кне тркі жазбалары тіліні фонетикалы жйесі, лексика-грамматикалы рылымы жайлы зерттеулері азіргі тркі тілдеріні тарихи грамматикасыны алыптасуына негіз болды, ескерткіштер тіліндегі синкретикалы жптарды крделі табиаты туралы алаш пікір білдірген алым тркі тбірлеріні полисемялы сапасы жайлы тжырымдарды теориялы негізін алады. А.Н.Самойлович тркі тілдерін жіктеуде негіз тіл ретінде Орхон-Енисей жазбаларыны тілін алып, ескерткiштер тiлiнi фонетикалы белгілерін жіктеуді басты критерийі ретінде олданды. Осы трыдан алып араанда А.Н.Самойлович Орхон-Енисей жазбаларыны тілін тркі тілдеріні тарихи-салыстырмалы грамматикасында олдануды методологиялы ырларын жетілдіруге лес осан алым.

С.Е.Маловты ажырлы ебегіні нтижесінде кне тркі тіліні теориялы іргетасы аланды. алым ескерткіштер тіліні фонетикалы жйесіне талдаулар жасау негізінде тркі тілдеріні тарихи–хронологиялы жіктемесін сынып, lt, nt, n нді–ата дауыссыздар тіркесін,, g дыбыстарыны саталуын кне былыстар ретінде арастырса [1, 5-7], 1958, 1959 жылдары жазылан кейінгі ебектерінде кне тркі тіліні диалектілік ерекшеліктеріне сараптама жасайды И.А.Батмановты кне тркі жазба ескерткіштеріні тілі жайлы зерттеулері кне тркi ескерткіштері тілі деректерін жинатап, жйеге тсіруімен,сздiгiн тзуiмен,дыбыстарды комбинаторлы згерістерін, лексикалы сйкестіктерді, лексикалы–таырыптарды ортатыы мен айырмашылытарын саралап беруімен нды болса [2.], В.М. Насиловты ебектері зіне дейінгі зерттеушілер кп бара бермеген ескерткіштер тіліні синтаксистік рылымы, сздерді байланысу тртібі, сз тіркестеріні жасалуы, сйлем мшелеріні орын тртібі мен ойды жеткізудегі ызметіне айрыша мн беруімен ерекшеленеді [3]. ІІ-ІХ асырдаы кне тркі жазба ескерткіштеріні тілін оыз, йыр, ырыз, ыпша баса да кне тркі тайпалары бірдей олданан деби алыпа тскен тіл ретінде арастыран Э.Р.Тенишевті «у огузов и кипчаков эти были j – языки, у уйгуров d – язык, у киргизов z – язык» [4,165] деген пікірі аса маызды. Ескерткiштер тiлiнi грамматикасын тзу барысында кне тркi тiлiндегi тбiрлердi фонетикалы рылымы, бiр буынды етiстiк – есiм омонимиясы, сзжасамны фонетикалы тсiлi трiздi тркiлiк тбiртануды маызды мселелерiне арнайы тоталан зерттеушi кне тркi тбiрiнi е шаын тласы дауысты, дауыссыз – дауысты, дауысты – дауыссыз рылымды тбiрлерден тратындыын крсетеді, азiргi тркi тiлдерiне кеiнен таралан дауыссыз – дауысты – дауыссыз дыбыстардан тратын ш рамды моносиллабтарды Э.В.Севортян, Б.М.Юнусалиев трiздi белгiлi тркологтар негiзiн алаан грамматикалы синкретизм немесе етiстiк – есiм мндi тбiр-негiздер мселесiне атысты арастыруды олдайтынын бiлдiредi [5, 76]. Кне тркі жазба ескерткіштері тілінде кне оыз, кне йыр тілдеріні ыпалы саталанын крсеткен Н.А.Баскаков Орхон, Енисей жазбаларын кне оыз жне кне ырыз тілдерімен байланыстырса, манихей жазбаларынан крініс беретін кне йыр тілін п диалектісіне жне j диалектісіне жіктейді [6, 165-166]. В.Г.Кондратьев кне оыз ескерткіштерінде де, кне йыр ескерткіштерінде де Орта Азияда жздеген жыл бойы олданылан бірттас тркі тілі саталан деп санайды. [7, 26].

Кне тркі мраларыны тілі жайлы алаш пікір айтан аза алымдарыны бірі – С. Аманжолов II-ІХ асыр ескерткіштер тiлi негіз тіл ретінде барлы тркі тілдері жайлы тарихи-салыстырмалы зерттеулерді тіні, арауы ызметін атаруы ажеттігін крсетеді [8, 131-133]. Крнекті трколог-лингвист.Айдаров кне тркі жазбалары мтініні аза тіліндегi лингвистикалы аудармасын жасаан рі кне тркі тілі мен аза тіліні сздігін тзген, кне тркі тіліні грамматикасын аза тілінде жазан тыш алым. Тркі рунологиясында зіндік орны бар А.Аманжоловты ебектері тек рунолог ретінде кне мтіндерді оып, транслитерациялау, аудару, жазуды генезисін зерттеу ісінде сіірген ажырлы ебегімен ана емес, кне тркі тілі деректері негізінде жалпы тркі тілдеріні тарихи грамматикасыны крделі теориялы мселелері жайлы, кне тркі тіліні диалектілік ерекшеліктері туралы тжырымдарымен, сз этимологиясын ашудаы дйекті ой-пікірлерімен де нды. аза тіл біліміндегі А.Есенлов, Е.Аыманов,.мірлиев, М.Томанов,.рышжанов, Т.ордабаев т.б. сынды белгілі алымдарды кне тркі жазба мраларыны тілі жайлы р жылдары айтан ой-пікірлері ескерткiштер тiлi мен аза тiлiн салыстыра зерттеудi теориялы-дiснамалы негiзiн алыптастырып, тркiтану ылымына осылан оматы лес болды. Жалпы кне тркi ескерткiштерiнi лингвистикалы трыдан кеiнен зерттелуi ткен асырды 50-90 жылдары аралыына сйкес келедi. Осы кезеде Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерiнi жекелеген мселелерi жнiнде, азiргi тркi тiлдерiне атыс-дрежесi, сабатастыы жайлы бiрнеше диссертациялар оралып, кптеген маалалар мен iрi монографиялар жазылды.

ІІІ асырды мрасы Мойун-Чур ескерткішінде трік-ыпшатарды елу жыл аанат басында отыраны жайлы деректі саталуы азіргі ыпша тілдерін кне мралар тілімен сабатастыта арастыруды тарихи негізін крсетеді, осы дерек негізінде ыпшатар ІІ асырды соында-а кне тркі тайпалары ішіндегі дербес те беделді ірі тайпаларды бірі боланын байаймыз.

ХI-Х асыр аралыындаы ыпша тiлiнi деректерiнен млiмет беретiн мол жазба ескерткiштер оры жинаталып отыр, оларды iшiнде ыпша тiлiнi табиатын тере танытатын грамматикалы, лексика-грамматикалы, лексикографиялы-грамматикалы ебектер де бар. Орта асыр тркi ескерткiштерiн жинау, жариялау, оу, аудару, тiлiн зерттеу мселелерiнi кш басында Г.Ю.Клапрот, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, А.Н.Самойлович т.б. трiздi лы тлалар трса, кеестiк дуiрде, одан кейiнгi кезеде орта асыр ескерткiштерiнi лингвистикалы трыдан жан-жаты зерттелуi Э.Н.Наджип, А.К.Боровков, Э.Фазылов, А.М.Щербак,.рышжанов. Б.Саындылы, А.Ибатов, Р. Сызды,.Керiмов, Т.И.Грунин, А.Н.Гарковец сынды т.б. зерттеушiлердi есiмдерiмен байланысты. Аталан мселе бойынша ебек етiп жрген кейiнгi буын кiлдерiнен С.дасов, М.Сабыр, С.Дйсенов т.б. зерттеушiлердi ебегiн атауа болады. Орта тркi жазба мраларыны тiлiн талдау нтижелері оыз, ыпша тілдері сараланып шыана дейін жалпытркілік ыпша-оызды, оыз-ыпшаты жадайды орныанын крсетіп бергені белгілі. Орта тркi дуiрiнi алдындаы кне тркi жазба ескерткiштерi тiлi мен орта тркi дуiрiнен кейiнгi дуiрде олданылып жрген азiргi ыпша, оыз тiлдерi деректерi де ыпша D оыз тiл бiрлестiгiнi iздерi саталанын крсетедi.

ыпша тобына кіретін тілде сйлейтін тркі халытары тіліндегі орта белгілерді біразы ыпша бірлестігі кезінде алыптасса, енді біразы Алтын Орда дуірінде алыптасып, кне тркі дуірінде-а зіндік ерекшеліктері аарыла бастаан ыпшаты белгілер тередей тсті. аза, ноай, араалпа халытарыны тарихи тамырластыына оларды этникалы рамындаы орта ру-тайпалар, салт-дстріндегі, ауыз дебиеті лгілеріндегі, жалпы мдениетіндегі ортатытар длел бола алады. уел баста ыпша тіліні диалектілерінде сйлеген азіргі ыпша-ноай топшасына енетін тілдерді Алтын Орда, Ноай ордасы кезіндегі лингво-этникалы процестер жаындата тсті. Ал ыпша-блар, ыпша-половец топшаларындаы тілдерде сйлейтін халытарды этногенездік тарихында біраз згешеліктер бар. Татар, башрт, арашай-балар, ырым татарлары з тарихын негiзiнен н мемлекеті ыдырааннан кейін алыптасан Блар мемлекетімен байланыстырады. Кезінде Н.И. Ашмарин сынан «блар-чуваш» теориясына арсы М.З. Закиев кне блар тіліні жазба мралары тіліні деректері негізінде бларлар о бастан-а азіргі татар тіліні кейбір белгілері бар z тілінде сйлеген, ешандай ротацизм, ламдаизм белгілері болмаан деген орытындыа келеді. алым пікірі блар тілі z тілді оыз-ыпша тілінен жаа z тілді ыпша-оыз тіліне ауысып, кейіннен ыпшаты сипат алан дегенге саяды. [9, 110]. Башрттарды этникалы рамындаы угро-финдерді, мадьярларды лесіне байланысты алыптасан «мадьяр-башрт» теориясы лi шешiмiн таппай келе жатан мселе. Башрттарды венгерлiк тегiне негiзделетiн «мадьяр-башрт» теориясын этногенетикалы зерттеулер толы уаттап отыран жо, сондай-а башрттар рамындаы мадьяр/мажар компонентін де жоа шыармайды. Зерттеушілер Орал бойы башрттарыны, Волга бларларыны, ІХ—Х асырдаы венгрлерді орта этникалы компоненті–тркі тілді мажар-мишарларды тілі деп таниды [10, 139-140]. Тарихи дебиеттерде арашай-баларларды этногенезі, глоттогенезі жайлы трлі теориялар сынылып жргенімен, оларды кне бларлармен генетикалы байланысын олдаушылар басым. арашайлар мен баларларды ыпшатану процесі кумандарды біраз блігі арашай-баларларды арасына сііп кетуімен тсіндіріледі [11,16-19]. Батыс ыпша тобына жататын ырым татарлары тілі оыз ыпалына шыраан тілдер атарында арастырылады. ырымды билеген ыпшатарды рпаы саналатын ырым татарлары тіліне оыз тілдеріні ыпалы ырым лкесіні Тркияа осылу кезеінен басталып (1475 жылдары), ырымды Ресей патшалыыны отарлауынан кейін де зілмеген [12,26-30]. Шаын этнос – арайымдар да хун тайпаларыны рамында, кейін блар-хазарлар тобында болып, соы кездерде ыпшаты сипата ие болан тілдерге жатады. мы тiлiнi табиаты жайлы да кзарастар екi баытта рбидi, бiрiншi баыттаы зерттеушiлер ХIII асыра дейiн-а алыптасан ыпша тiлi ретiнде таныса, екiншi топты пiкiрi монол шапыншылыынан кейін ыпшаты сипаты басымдыа ие болды дегенге саяды [13,119]. Тркі тілдеріне атысты барлы жіктемелерді салыстыра араанда, азіргі ыпша тобына жататын тілдерді фонетикалы жйесі мен морфологиялы рылымыны састыы сол тілде сйлеуші этностарды генетикалы немесе тарихи жаындыы алымдар тарапынан принципті трде ажыратылатын пікір айшылыын тудырмайтынын байауа болады. Жалпы бір негізден тараан тілдерді зі де трлі ішкі, сырты факторлара байланысты негіз тілді белгілерін бірдей дрежеде сатай алмауы лигво-эволюцияны задылыы. азіргі ыпша тобына енетін тілдерді бір блігіні негізінде оызды сипаты бар кне блар тіліні жатуы, ыпшатану процессінен кейін де баса туыстас тілдермен атынаста болуы оларды лексикалы орындаы ыпшаты абатты згерістерге тсуіне алып келді. Мндай згерістер негізінен сз тлаларындаы дыбыс сйкестіктері арылы айындалады. азіргі ыпша тілдеріні ішінде ыпшаты белгі аза, ноай, араалпа тілдерінде, татар диалектілерінде басым екенін зерттеу нтижелері крсетіп отыр ( С.Е.Малов,. Жбанов, Н.Сауранбаев, т.б.).

Оыз жне ыпша тілдеріні дербестік сипата ие болуы тстас бір тілді екіге жарылуы нтижесінде емес, брыннан здеріне тн мддесін орау ыайында, яни здеріне тн белгілерді сатап алу ыайында алыптасанын байаймыз. Орта асырдаы оыз-ыпшаты аралас тілдік жйедегі ыпша тілдеріні дербестік сапасыны айындала бастауы бір асыр шеберінде ана алыптасан былыс емес тркi тiлдерi дамуыны алашы кезедерiнде-а оызды немесе ыпшаты белгiлердi сiлемдерi олданыста болуы рi оларды арасында дифференциациялы жне интеграциялы процестердi кезе-кезеiмен бiрнеше мрте айталануы да ммкiн. Сондытан кне тркi дуiрi мен орта асыр дуiрiндегi тркi жазба деби тiлi арасындаы сабатасты та аралас тiлдiк жйе арылы айындалады.

Тркітану ылымындаы тбір сз проблемасыны зерттелуі зіндік дстрі мен аидалары алыптасан, масат-мддесі айындалан классикалы сала болып табылады десек те, тілді негізін райтын бір буынды сздерді табиаты толы ашылып болмааны белгілі. Тбір проблемасыны кн тртібінен тспей отыруы алашы дыбысты тілді слбасы байала бастаан кезден бастау алатын тркі тбіріні бірнеше сатылы даму жолы мен айшылыа толы ат-абат крделі табиатына байланысты. Тркі сздері тласыны арапайымнан крделіге арай дамуы басты ерекшелік боланымен, фонетикалы задылытара орай кезе-кезеімен кері процестерді де (ышамдалу, редукция, элизия т.б.) басынан ткізуі, одан айта крделенуі трізді мселелер де тбір табиатын айындауда иындытар туызады. Фонетикалы былыстар гаплалогия мен редукция, немдеу принципi жаа дыбыс тiркесiмiн, жаа фонологиялы жадайды тудырады. Фонетикалы жйедегi згерiстер моносиллабтарды тласына сер етiп, семантикалы даму барысында арапайым фонетикалы згерiстер фонологиялы рылыма да ыпал етуi ммкiн. Осы процестi нтижесiнде дыбыс сйкестiктерiнi екiншi дрежелi фоно-морфо-семантикалы ырлары алыптасады. Сзді шынайы болмысын танып-білу рдайым тла мен мазмнды бірлікте арауды талап ететіндіктен жалпы тркі лексикалы орыны негізін райтын моносиллабтарды семантикалы дамуы да адам санасымен, дниетанымымен тікелей байланысты былыс ретінде семасиологиялы жйені сан ырлы задылытарына орай психо-физиологиялы процестермен зара сабаастыта жріп отыруы мселені одан рі крделендіре тседі.

Кез келген тілді лексикалы жйесіні даму жолын, баса тілдермен туысты дегейін анытау е алдымен тбір рылымын айындап алуа негізделетіндіктен тркі тбірлері жайлы алашы пікірлер де тбір рылымын анытауа баытталып, моносиллабты, дисиллабты баыттар алыптасты. Тркі тілдеріндегі дисиллабтар мен полисиллабтар рамындаы алашы буынды бастапы тла ретінде арауа теориялы негіз бар. Сондытан моносиллабты баыт кптеген алымдар тарапынан (Н.Сауранбаев, Б.Юнусалиев, Н.А.Баскаков, А.М.Щербак, Э.В.Севортян, А.Н.Кононов,.Т.айдар,.Ибатов, М.Томанов, Б.Саындылы, Ж. Манкеева, Е. ажыбек т.б.) олдау тауып, зерттеу нтижелері тркі тілдері бойынша тбір жне тбір-негіздер жйесін райтын 6 рылымды модельді – V, VC, VCC, CV, CVC, CVCC – негізгі тлалар деп таныанмен, осы модельдерді айсысы алашы (этимон тбір, этимологиялы тбiр, архетбір, лі тбір, ілкі тбір, бастапы тбір, т.б.) деген мселе лкен пікірталас зегі болып отыраны белгілі.

Тркi тiлдерiндегi тбiр морфемаларды фонетикалы рылымын р ырынан арастыран Н.А.Баскаков тркi тбiрiнi CVC тлалы болып келетiнi жайлы алашы ойын араалпа тiлi деректерi негiзiнде крсетiп, В.Котвичті «Исследования по алтайским языкам» (1981) ебегіне жазан алы сзінде тркi тбiрiнi екi дыбыстан тратын ашы буынды болып келетiнiн негiздеген В.Котвич теориясына арсы аргумент ретiнде созылыы дауыстыларды мысала келтіру тркі тбіріні шынайы табиатын ашып бере алмайтынын айтады. Н.А.Баскаковты кзарасына арсы А.Зайончковский орта асыр ескерткiштерi тiлiнде CV тлалы модельдердi кп млшерде кездесетiнiн, тарихи тркi тбiрi V, VC, CV, CVC тлаларында олданыланын крсетеді [14, 28-29]. Бл пікір Б. М. Юнусалиев, А.Н.Кононов, Э.В.Севортян, А.А. Юлдашев т.б. алымдардан олдау тауып, тередетіле тсті. СVС тлалы моносиллабтар рамындаы соы дауыссызды аффикстiк дегейде арастыран А.Н.Кононов тркi тбiрiнi е шаын тласы V, СV, VС модельдерi екенiн морфологиялы талдау нтижелерi крсетiп отыранын айтады [5,108]. Э.А.Макаев тркiлiк тбiр рылымы жнiндегi даулы пiкiрлердi шешудi жолы ретiнде хронологиялы стратиграфия дiсiн олдануды ажеттiгiн сынса [15, 21-25], И.В.Кормушин СV тласын тектiл дамуыны алашы кезеiне, (СV + С >) СVС екiншi кезеiне сйкес келсе, келесi кезеiнде кейбiр тбiр рамындаы соы дауыссыздар айта тсiп алуы ммкiн деген болжам сынады [16,11-13].

аза тiлiндегi арт, ария, крi; айт, айтыс, айай т.б. сздерiнi рамынан ар, ай тлаларын тбiр морфема ретiнде ажыратып, -т, -йа, -i, -т, -ыс, -ай тлаларын тбiр рамына атысы жо элементтер ретiнде таныан М. Томанов «осы азана фактілер тобына жасалан талдауды зі де азіргі тіл нормалары бойынша бліп-жаруа келмейтін жала тбір деп аралатын сздерді недуір тобы «маынасыз» тбірлер мен белгісіз осымшалара ажырайтынын крсетеді» деп орытады [17,140]. Тркілік тбір табиатын аза тілі аясында р ырынан жан-жаты арастыран академик.Т. айдар за жылдар бойы тркі тілдеріндегі тбір, негіз терминдеріні ара-жігі толы ажыратылмай келгеніне ерекше мн беріп, аталан ымдарды зіндік ерекшеліктерімен сараланатын ылыми анытамасын сынады. Наты тілдік деректер мен В.В.Радлов бастаан белгілі лингвист-трколог алымдарды пікірлеріне сйене отырып, «... разложимость односложных корней-основ в тюркских языках... вполне реальный факт» [18, 28] деген орытындыа келеді. Тркі тілдері бойынша алым пікіріні негізділігіне длел бола алатын, дисиллабтармен атар моносиллабтарды да біразы тіл дамуындаы за мерзімді амтитын агглютинативтік процесті жемісі екенін крсететін тілдік деректер оры жинаталып, маызды теориялы тжырымдар жасалды. Е.ажыбек тркі тілдеріндегі гомогенді моносиллабтарды етіс-есім омонимиясы трысынан зерттеп, синкретизм былысыны теориялы сипаттамасын ауымды тілдік дерек негізінде дйектеп берсе [19], аза тіліндегі етістік негіздерді морфемдiк-компоненттiк талдау барысында тілімізде олданылып жрген етiстiктер рамындаы лі тбірлерді мол орын анытаан алым Ж.Манкеева аза тіліндегі айт, арт, кет императивтеріні рамындаы т етістік тудырушы тарихи жрна екенін крсетеді [20,55]. Аса ежелгi дуiрлерде олданылан тбiрлер мен осымшаларды ммкiндiгiнше бастапы алпына келтiрудi з зерттеуiнi басты масаты етiп алан Б.Саындылы азiргi тркi сздерiнi ежелгi тласын реконструкциялауда дстрлi салыстырмалы-тарихи дiстер жиынтыымен атар математикалы амал-тсiлдерге де, атап айтанда тедеу теориясына жгiнедi. Жаламалылыа дейінгі флекциялы рылымны басты ерекшелігі ретінде тркі тбірлеріні бір ана дауысты мен бір ана дауыссыздан тратынын дйектеп крсеткен алым, жеке дауыссыздар заттарды, имыл-озалысты, сын-сапа, асиеттерді атауы болса, дауысты дыбыстар ртрлі семантикалы згерістерді, ректерді жеткізгенін айтады. [21, 5]. Б.Саындылыны кзарастары жалпылама аланда лингвистикадаы фонология теориясыны аидаларымен, императив теориясындаы идеяфонды идеялармен ндесiп, жалпы лексикадаы фоно-семантикалы былыстарды натылай тседi. Тркi тiлдерi тбiртану мселесiн зерттеуде дстрлi дiс-тсiлдермен атар ты теориялы-методологиялы аидаларды да стануды ажеттiгiн ктерiп жрген башрт алымы А.Шайхулов тркi тбiрлерiнi рылымды сипаттамасын жасау ш дегейлi (фонологиялы, морфологиялы, семантикалы) зерттеу аясында жргiзiлгенде ана нтижелi болатынын баса крсетеді. алым тжырымдарынан тбiр табиатын зерттеуде теориялы-танымды баытты да станатынын, имманенттiк талдау мен когнитологиялы талдауды штастыра арастыруды олдайтынын байаймыз [22]. аза тiл бiлiмiнде тбiртану жайлы соы жылдары айтылан маызды ой-пiкiрлер мен тжырымдарды А.Салынбайды, Ш.Жалмахановты, М.Сабырды,.Исабекованы т.б. ебектерiнен кездестiремiз.

Тркi лингвистикасындаы тбiртану мселесi бойынша айтылан ой-пiкiрлер, тбiрлер мен тбiр-негiздердi жекелеген аспектiлерiн арастыран зерттеу нтижелерi де, кешендi трде жгiзiлген зерттеулер де тiлдегi тбiрлiк дегейдi алыптасуы мен дамуы фонетика-фонологиялы, морфологиялы, семантикалы, ономасиологиялы былыстарды зара тыыз байланысына негiзделетiнiн, тбiр табиатын тереiрек тани тсу шiн моносиллабтарды сырты тласы мен iшкi мазмнын сабатастыра арастыруды ажеттiлiгiн крсетiп отыр. Себебi, жалпы лексикалы байлыты зегiн райтын моносиллабтар адамзат мiрiндегi тiлдi маызын айындайтын сан ырлы рухани-функционалды сапаны амтамасыз ететiн лингво-онтологиялы рылым. немi даму стiнде болатын тiлдiк жйенi згермелi, икемдi табиаты моносиллабтарды рылымды модельдерiнi даму баытымен, оны рамындаы фоно-корреляттарды зара сйкестiк тзу ммкiндiгiмен, таралу аясымен, фоно-морфологиялы, фоно-семантикалы, идеофонды, идеосегменттiк ырларымен сипатталады.

«Орхон, Енисей, Талас жне азiргi ыпша тiлiндегi моносиллабтарды рылымды модельдері» деп аталатын ІІ тарау ескерткіштер тіліндегі бір буынды тбір негіздерді ыпша тілдеріндегі сйкес нсаларымен салыстыра отырып, гомогенді моносиллабтар негізінде бастапы рылымды типтерді, оларды даму баытын шамалауа баытталан. Орхон, Енисей, Талас жазбаларында 350-дей ана бiр буынды тбiрлер мен тбiр-негiздер олданылан. Аз ана бiр буынды модельдер бабалар тiлiнi лексикалы орына негiз болан тбiрлер жйесiн толы крсете алмасы да аны. Кне мралар тiлiндегi моносиллабтар клемiнi азiргi тркi тiлдерiндегi моносиллабтара араанда ышам болуы, бiрiншiден жекелеген авторлар мен бедiзшiлердi сз олданысына, тiл байлыына, дара стилiне байланысты болса, екiншiден арада ткен 1300 жылды тiл дамуыны табии задылыы да ыпал етпей оймайды. Кне жазбалар тiлiнде саталан моносиллабтар санды крсеткiшi шаын болса да, кне тiлдi басты ерекшелiктерiн, тбiр сздер мен тбiр-негiздер жиынтыыны слбасын анытауа ммкiндiк бередi рi азiргi тркi тiлдерiндегi тбiр табиатын саралауда деректiк ндылыы аса жоары.Тркi тiлдерiнi тбiр жне тбiр-негiздер жйесiн райтын «классикалы алтылыты» барлы модельдерi де кне тркi тiлiне тн боланымен, оларды олданыс жиiлiгi, маыналы дербестiгi, азiргi ыпша тiлдерiндегi нсаларымен тлалы сйкестiгiні дегейі де ртрлi.

Дауысты дыбыстан тратын бiр рамды V моделi кне тркi жазбаларында алты-жеті сздi ана амтитыны белгiлi [5,76.18,40.24,96]. Тркi тiлдерi дамуыны бастапы кезеiнi крiнiсi болып табылатын бл сздер II-IХ асырларда дербес маыналы сз трiнде олданылса, азiргi ыпша тiлдерiнде е «быть» Тал. ІІІ етістігінен басасы дербес лексикалы абiлетiнен ажырап, тбiр-негiздер рамында ана саталып отыр.

u «увеличивать» Эл. 1 (ДТД, 74). Кне жазбалар тiлiнде «лаю, су» мнiн беретiн u тбiрiнi дербес лексема ретiнде олданылуы Тува аймаындаы Элегест елдi мекенi маынан табылан ескерткiште ана кездеседi. зге Орхон, Енисей, Талас жазбаларында осы тбiрден жасалан *ul тбiр-негiзi олданылады: ulga «расти, сделаться большим» Е. 29, 7 (ДТД, 76); ulgat «вырастить» ХБ (ДТД, 76); ulu/ulug «большой, важный, старший» Е. 47, Тон. 5, КЧ. 3, КТ. 28, 34 (ДТД, 76). Ескi ыпша тiлiнде ulaldur «увеличивать, умножать», ulu «большой» (рыш. 209); баш. оlo; тат. оl/ol; алп. ull; аз. ul/ulq «великий, большой». азiргi тркi тiлдерiндегi lken «лкен» сзi де u тласымен тбiрлес: l lken. ыпша тiлдерi деректерi бойынша кне тркiлiк u тбiрiнi u,, o нсалалары ажыратылады.

«растение» (ДТС, 603): bar bas asdmz «бтасы бар шынан асты» Тон. 26 (Айд. II, 52). Н.А.Баскаков моносиллабы жайлы «... корень у, который встречается главным образом в парных словах типа y – ya «всякая растительность», y – tary «посева злаковых культур», y – ta «заросли и скалы (камни)» и поэтому также представляется либо заимствованным из других языков, либо графически ущербно оформленным, либо фонетически редуцированным» деп тласыны дербес лексемалы абiлетiне, тркiлiк табиатына кмнмен арайды [23, 41-42]. Тоникук ескерткiшiнде тласыны дербес олданылуы: At qa bajur ertimiz «Атты бтаа байлады» Тон. 27 (Айд. II, 109) аталан моносиллабты кне тркiлер тiлiнде дербес маыналы сз екенiн крсетедi, сондай-а дыбысын белгiлейтiн таба айын бедерленгiндiктен (екi сйлемде де) графикалы кркемдеуден кеткен олылы деуге де келмейдi. И.А.Батманов бастаан зерттеушiлер сзiнi «ааш» мнiн де крсетедi (ДТД, 83). Сондытан жалпы тркiлiк a/a/aa/aga/ja лексемаларыны негiзiнде тбiрi жатанын байауа болады. Тониук ескерткiшiнде олданылан a tutunu aturtum «Ааш стап шыты (ктерiлдiк)» Тон. 25 (Айд. II, 109) сзi ыпша тiлдерiнде а тласымен алыптасан: е. ып. ja/aas/aa «дерево, древесина, лес» (рыш. 77); м., тат., ар. аa; но., алп., аз. aa; баш. аas. Махмд ашари ебегiнде a сзi ja трiнде тлаланып «густое дерево» (М. II, 25), «алы жыныс, ну орман» мнiн бередi. Ескерткiштер тiлiнде j «тау, орман, тоай» (Айд. I, 163) лексемасы да олданылады: tuken jqa jig idi joq ermis «ткен жынысында игi (жасы) ие жо едi» КТк. 4 (Сарт. 259). *j тласы, моносиллабтарымен генетикалы жаынан туыс екенi аны аарылады. Гомогендi моносиллабтарды тркi тiлдерi дамуыны кне тркiлiк кезеiнде атар олданылуы оларды тарихи алыптасуы лдеайда ертеден, тркiлiк тектiл, баба тiл кезедерiнен бастау алатынын аартады. Кне тркi тiлiндегi тбiрiнi «ааш» маынасымен атар «жалпы сiмдiк» мнiн беруi азiргi аза тiлiндегi ara, paj, arpa т.б. сiмдiк атауларыны этимологиялы негiзiн анытауда есте стайтын мселе.

Тiл де адами ндылытарды негiзгiсi ретiнде саналы адамзат мiрiндегi маыздылыы артан сайын крделене бередi, жетiлген дыбысты тiлде оны бастапы жай-кйiнi сiлемдерi мен болмашы iздерi ана саталады. Тркi тiлдерiндегi V модельдi моносиллабтарды да сондай реликт белгiлер, те ежелгi лексикалы орды слбасы ретiнде абылдаанымыз жн. аза тiлiндегi s, n, r (рле, рбi, ршi, ркенде) трiздi моносиллабтарды орта мазмны мен трпатындаы састытарды кездейсо былыс деуге келмейдi, орта мазмнды аралап тран дауыстысы екенi аарылады. «Даму, жетiлу, кбею, пайда болу» идеясы *ur (рпа, ру, ры, рашы) моносиллабында да саталаны белгiлi. r, *ur тлаларын гомогендi моносиллабтар ретiнде арастырылады [28, 111]. *Ur тласыны жалпы мазмны *r (рiм-бта, рпi), ul oul, um (май), *ul (лы, лаю, ласу), *l (лкен) т.б. моносиллабтарында саталуы да u, дауыстыларыны идеялы абiлетiн танытады. Демек азiргi тркi тiлдерiнде «пайда болу, даму, жетiлу, жаласу, кбею» идеясын сатаан u,, o, дыбыстарынан басталатын гомогендi сздердi гипотезалы iлкi тбiрi ретiнде V модельдi *u, *, *o, * моносиллабтарын ажыратуа ммкiндiк бар. Мндай мысалдар VІІ—ІХ асыр жазба ескерткіштері тіліндегі V модельді моносиллабттарды тарихилыына кмнмен арауа болмайтынын, керісінше оларды жалпы тркілік моносилаб концепциясыны зегі ретінде тану ажеттігін крсетеді.

Ескерткiштер тiлiнде VС модельдi моносиллабтарды бiразы дербес лексема трiнде олданылса, бiразын дисиллабтар мен полисиллабтар рамынан ажыратуа болады.

*aat «отгонять, разгонять» (ДТС, 20): Oza kelmis ssin Kltegin atp, Tora bir ou alpau on erig toatigin jonta egirip lrtimiz «Оза келген скердi Клтегiн уып, Тора руынан шыан он ердi Тоатегiндi жерлегенде лтiрдiк» КТ. 47 (Айд.І, 181). *a моносиллабы аза тiлiнде «босату, жiберу» мнiн беретiн at етiстiгiнi рамында саталан: лынды, бзауды аыт; тймедi аыт; суды аыт т.б.; ыр., алп. at. Кне тркiлiк at сзiнi «айыр, аыт, босат, жiбер» маыналарын.Айдаров крсетедi (Айд. I, 206). *adada/adaq «нога» (Лев. 43): Trk budun adaq qamatdi «Тркi халыны аяы лсiредi» КТ. 47 (Айд. I, 181) ~ ескi ыпша тiлiнде – adaq/ajaq (рыш. 79); тат., баш., м., но., ал., аз. ajaq. *adadn «другой, иной» (ДТС, 10) «ерекше»: Aar adr barq jaraturdm «Олара ерекше жай салдырдым» КТк. 12 (Айд. 170) ~ е. ып. *aj/ej ajruq/ejriki (рыш. 81); алп. ajrq, аз. ajrqa/ereke. *adadiril «отделиться» (ДТД, 32): Qara ur esiz... zge ujalarna adrlmi «айран ара Чур з яларынан, туыстарынан айырылды» Тал. 2 (Аманж. I, 44) ~ е. ып. ajajrl (рыш. 81); баш., но., ар., алп., аз. ajrl; тат. ajerl: Кне тркiлiк *ad моносиллабы аза тiлiндегi adra qal тiркесiнi, adr (адыр-адыр жер) лексемасыны рамында саталан. *adadr «жеребец» (ДТД, 40): Kultegin Bajrqun aq adr bnp oplaju tеgdi «Клтегiн Байырыны а айырын мiнiп шабуыла шыты» КТ. 35 (Айд. I, 179) ~ е. ып. *ajajr, *azazr (рыш. 80); баш., но., тат., м., алп., аз. ajr. Тркi-монол тiлдерiне орта adr лексемасы жалпы алтай тiлдерi бойынша *ad *az *a *at *as *ax *aj *oj *j тбiрлес моносиллабтар кешенiн райды. *azazman «кличка лошади» (ДТС, 73) Kltegin azman aq binip oр laju tegdi «Клтегiн Азбан аып мiнiп шабуыла шыты» КТ. 45 (Айд. I, 181) ~ аз. az(ban); алп. az(man) «жеребец». *a «блiну», *ad «айа», *ad «бтен», *ad «блiну», *ad «айыр», *az «азбан» моносиллабтары «озалу, имыл, блiну» идеясын сатаан жалпы тркiлiк aq а at ad az a aj aw т.б. гомогендi моносиллабтар кешенiне кiретiн туынды тлалар, гипотезалы iлкi тбiрi a/ тлалы V моделi. a «голод, голодный, голодать» (ДТД, 32): bir todsar asq emezsen «бiр тойса аштыты ойламайсы сен» КТк. 8 (Айд. I, 169) ~ е. ып. a; ар., м., тат. а; баш. аs, алп., но., аз. a. Жалпы тркiлiк a/as «еда, пища» (ДТС, 61) сзi кне тркi жазбаларында кеiнен олданылады, мысалы: Iir asz, tara tonsz «iшi ассыз, сырты тонсыз» КТ. 26 (Айд. I, 176) ~ (рыш. 89); баш., тат., ар., м. а, аз., но., алп. аs. «Тама, ауат» мнiндегi as/a моносиллабы мен «ашты, арны ашу» мнiндегi a/a синкретизмi де тркi тбiрлерiне тн антиномиялы атынастаы гомогендi бiрлiктер. «впереди»: r kn tosqda Bkli llig il, taba, tpit, apar, nurum, qrq az, u qurqan, otuz tatar, qtan, tatab buna budun kelipan... «уелi (алдымен) шыыстан Бклi шлiнi есi, табаш, тибет, авар, рiм, ыры аз, ш рыан, оыз татар, ытан, татабылар сонша халы келiп...» КТ. 4 (Айд. I, 172). Кне тркi тiлi сздiгiнде моносиллабыны 1. «алдыы жа (шыыс)»; 2. «алды, алдыы»; 3. «алдымен, брып, ерте» маыналары крсетiледi (ДТС, 385, 386). Орхон ескерткiштерi тiлiнде олданылан сзiнi «алды, алдыы жа» мнi азiргi ыпша тiлдерiнде кеiнен олданылатын o «о жа» (матаны, киiмнi о жаы), «тр-тс», «жз, бет», «оу (i тсу)» сздерiнде саталан: аз., алп., но., ыр. /o; тат., баш., jo, o, u. аза тiлiндегi медеу, iр (киiмнi алдыы жаы), геру, деу лексемалары рамындаы o моносиллабы да аталан тламен тбiрлес. азiргi тркi тiлдерi бойынша моносиллабыны «бояу», «ала», «жылтыра» (полировка, глянец), «демiлiк» маыналары да тiркелген (ЭСТЯ I, 534, 535). Орта асыр ыпша ескерткiштерiнде де сзiнi «алдыы» мнi олданылан: ajaqlar «передние ноги (лошади)» (рыш. 179). *zze «наверх, вверху» КТ. 1, 10, 16; Тон., 16; Б. 3; Е. 32 (ДТД, 78): ze kk teri, asra jaz jir qlntuqta ekin ara kisi qlnms «Жоарыда кк тiрi, тменде ара жер жараланда екеуiнi арасында адам баласы жаралан» КТ. 1 (Айд. I, 171): аз., но., алп. sti; ыр. st, тат. zre, st; баш. s, st. Э.Севортян st лексемасын s тбiр-негiзiнен жасалан туынды сз ретiнде арастыра отырып, «Более ранней формой с является, по-видимому, з, для которого ср. тур. диал. z dermek «снимать сверху» (о посеве)...» деген ой айтады (ЭСТЯ I, 639). Орта асыр ескерткiштерi тiлiнде zere, ct тлалары атар олданылады. Кне тркiлiк ze сзiнi «жоарылау» мнi азiргi тркi тiлдерiндегi ер-трман жабдыы zengi сзiнде саталан: аз. zengi; тат., баш. zgi; алп. zegj. Киiз й жабдыы zik «киiз йдi жоары блiгiне, уыа жабылатын киiз жамылы» лексемасы рамынан да z моносиллабын ажыратуа болады. II-IХ асыр тркi жазба ескерткiштерi тiлi деректерi жалпы тркi тбiрлерiнi рылымды жйесiнде дауысты, дауыссыздан тратын VС тлалы моносиллабтарды кеiнен олданылатынын, оларды басым кпшiлiгi азiргi ыпша тiлдерiнде згерiссiз саталанын крсетiп отыр. Маыналары мен тлалары сас VС модельдерiнi негiзiнде оларды тек дауыстыдан немесе жартылай созылыы дауыстыдан тратын V моделiнен дамыанын ааруа болады.

Санды крсеткiшi аз боланымен тркi тiлдерiндегi СV модельді моносиллабтарды брi дерлiк синкретизмдер атарынан табылуы аталан рылымны етiстiк, есiм сз таптары алыптасуыны тарихи кезедерiнен малмат беретiн кне белгiлер атарына жататынын крсетедi. Ескерткiштер тiлiндегi дербес олданылатын СV тлалары негiзiнен етiстiк мнiн сатаан, жалпытркiлiк континуумда оларды есiм мнiн ажырату иынды тудырмайды.

k «молва, слух» КТ. 12, 25, 26; Б. 36; Тон. 32 (ДТД, 55): Tara jorjur tijin k esidep... «Шетте жр деген хабар есiтiп...» КТ. 12 (Айд. I, 173). ku моносиллабы М.ашари шыармасында да кездеседi (М. III, 212). Кне тркi тiлi сздiгiнде k «оберегать, охранять» маынасы тiркелген (ДТС, 322). Кне тркiлiк k «хабар, дыбыс» лексемасы азiргi ыпша тiлдерiнде дербес маыналы сз ретiнде кездеспейдi. аза тiлiндегi kbir, kkil сздерiнi мазмны кне тркiлiк k моносиллабыны мазмнына сйкес келуiне араанда орта тбiр елiктеуiштен жасалуы ммкiн.

s «войско» КТ. 12, 28, 32; МЧ. I, 6; КЧ, 10, 20; Б. 25, 26 (ДТД, 66): birger taba tapa ulu su eki jegirmi sdim «Бергерi Табаша арсы лкен скермен он екi (рет) соыстым. КТ. 28 (Айд. I, 177). Орхон жазбаларында s моносиллабы арылы жасалан sle «соысу, шайасу», s «соыс» сздерi де кездеседi..Айдаров s лексемасын аза тiлiндегi cgi сзiмен байланыстыра отырып «сгiлес» деп аударады (Айд. I, 218).

СV тлалы моносиллабтардан СVС моделiн тарату тркi тбiрiнi даму табиатына айшы келмейді. Жалпы тркi тiлдерiндегi зара семантикалы байланысы аны байалатын СVС тлалы моносиллабтарды алашы екi компонентi тлалас — трпаттас болып келуi де рдайым кездейсо сйкестік бола бермейді. Мндай былыстарды VII-VIII асыр жазба ескерткiштерi тiлiндегi СVС тлалы моносиллабтардан да ааруа болады. Тркi тiлдерiндегi СV тлалы моносиллабтар рамынан о бастан-а дауыссыз + дауысты дыбыстарды тiркесiнен тратын тарихи тбiрлердi де СVС моделiнi соы дауыссызыны ышамдалуы негiзiнде жасалан тбiр-негiздердi де кездестiремiз. Сондытан СV моделі кейде шiншi дрежелi процесс болуы да ммкiн: СV СVС СV. Тiл де адами ндылытарды бiрi боландытан тiлдiк жйедегi былыстар арасындаы арама-айшылыты болуы табии задылы. Синхронды трыдан аланда жалпы тiлдiк жйеге жйелiлiк тн боланымен, оны рамы немi озалыста, бл процесс прогрессивтi де регрессивтi де болуы ытимал.

азiргi тркi тiлдерi моносиллабтар жйесiнде саны жаынан басым СVС моделi кне тркi жазба ескерткiштерi тiлiнде де е кп олданылатын дербес лексемалар атарына жатады, ендi бiр тобын туынды сздер рамынан кездестiремiз.

*jabjabuz – jablaq «дурной, плохой» (ДТД, 42), Б. 32; Он. I, 7, КТ. 26: Iire acz, tara tonsz, jabz, jablaq budunta ze olurtim «Iшi ассыз, сырты тонсыз, лсiз, нашар халыа отырдым» (Айд. I, 176) ~ аз., алп. awz; ар. juuz; тат. jaz; баш. jawz. Ескерткiштер тiлiнде ос сз трiнде де, жеке-дара да олданылан jabuz, jablaq тлаларыны тбiрлес екенiн байауа болады. Кне тркi тiлi сздiгiнде jauz сзiнi «жаман, лсiз, бейшара», jalaq сзiнi «жаман, нашар, аскй» маыналары крсетiледi (ДТС, 222). Бiлге аан жазбасында jabr «лсiрету, таландау» (Сарт. 196). Орта негiзi – *jab моносиллабы. Зерттеушiлер jauz, jablaq лексемаларын жалпы тркiлiк zaman/jaman сзiмен байланыстырады (ЭСТЯ I, 48). аз., алп. aman; ар., тат., м., но., тат., баш. jaman. *jabjam моносиллабтарын генетикалы байланыста арастыруа фонологиялы задылытар да, семантикалы задылытар да айшы келмейдi. аза тiлiндегi жабы «аза жылысыны арабайыр тымы»: Жалы бар деп, жабыдан айыр салма (маал); Жабы болды «жнi жыылды, жнжiп кеттi» (ТТС. III, 482) сзiнi мазмнынан да *jab моносиллабыны семалы белгiлерi байалады. *jab, jam моносиллабтарыны жалпы мазмны ja «жау» моносиллабыны мазмнына сйкес келедi. Сондытан jab/ja, jam моносиллабтарын да *ja тласынан таратуа негiз бар.

*balbalbal «ритуальный камень» (ДТС, 80) Е. 32; КТ. 16: Balaju qrq az qaan balbal tiktim «ыр аз аанынан бастатып балбал ойдым» КТ. 25 (Айд. I, 176) ~ аз., алп., ыр. balbal. Монол тiлiнде bal balbalax тiркесiнi «аз тру», «аз-аз басу» маыналары тiркелген (МС, 63). Тркiлер дстрiндегi балбал тасты тiгiнен трызып ою balbal сзiнi семантикалы ужiне негiз болуы ммкiн. Салыстырыыз bala «бала».

*qobqobrat «собирать» МЧ. I, 5; КТк. 10: qaan olurp, joq,, uaj budun qop qobratdm «аан болып, жо, жарлы халыты кп ктердiм (жинадым)» (Айд. I, 170). азiргi ыпша тiлдерi сздiктерiнде qob моносиллабыны «жинау» мнi тiркелмеген. Салыстырыыз: qora, qotan «мал тнейтiн орын»; qobra «шашылу», qobraan «кп, аптаан (адам)». *qo тласыны мазмнынды оппозициялы атынастаы «жинау» «шашу» мндерi де де саталан трiздi.

te «мера, количество, равенство» Е. 26 (ДТД, 72) ~ аз., ыр., м. te; тат., баш. tij. Жалпы алтай тiлдерiне орта te моносиллабыны азiргi тркi тiлдерi бойынша бiрнеше маынасы тiркелген: «салмаы, клемi бiрдей», «рдас (жасы бiрдей)», «тектес (негiзi бiр)», «жп», «келiн», «сас», «салыстыру», «салма, клем», «жас», «ыайлы уаыт», «тртiп», «реттiлiк», «жктi жартысы» т.б. (ЭСТЯ III, 192-193). te лексемасыны крсетiлген маыналарыны брiне орта мазмн «клемi, салмаы, жасы, тегi т.б. асиеттерi бiрдей». аза тiлiндегi te «тйеге арту шiн салмаын, клемiн бiрдей етiп орап, байлаан жк» зат есiмi кшпелi мiр салтына байланысты те ерте кезеде алыптасан кне сз: Те теiмен, тезек абымен (мтел). Сондытан te сзiнi зат есiм мнiнде жмсалуын семантикалы субстантивтену былысы ретiнде арастыруа келмейдi. Жалпы тркiлiк моносиллабтара тн полисемантикалы абiлеттi te лексемасыны табиатынан да байауа болады. te моносиллабыны тпкi мазмнында затты, сынды, iс-рекеттiк семаларды брi болуы ммкiн. Хакас тiлiнде tj тласыны олданылуы «байлау» маынасын беретiн tj, ta (жараны тау) моносиллабтарымен атысын тереiрек арастыруды ажет етедi..

eg «падаль» (ДТД, 82), Тон. 8: Biz eg ertimiz «Бiз лiмшi едiк» (Айд. II, 105). «лексе, лiмтiк» мнiн беретiн кне тркiлiк eg моносиллабыны слбасы аза тiлiндегi жас нрестелерге, те крi адамдара атысты олданылатын etinew «айтыс болу» етiстiгiнен байалады. eg*et(ine) моносиллабтарыны мазмнды сйкестiктерi арылы орта негiзi *e тласы екенiн аарамыз. Салыстырыыз: set setine.

II-IХ асыр тркiлерi тiлiнде дербес лексемалы сападаы немесе дисиллабтар мен полисиллабтар рамынан айын ажыратылатын СVС тлалы моносиллабтарды ауымдылыы жалпытркiлiк моносиллабтар жйесiндегi архимодельдi анытауды критериi бола алмайды. з дуiрiнде бейнелi де кркем тiл болан кне тркiлер тiлiнi базистiк лексикасы азiргi тiлдердегi бiр буынды тбiрлер мен тбiр-негiздерден айрыша ерекшеленбейдi. Кк тркiлер дуiрiне дейiн де бiрнеше тарихи кезедердi басынан ткiзген жалпы тркiлiк лингво-эволюция барысында моносиллабтар жйесi де кезе-кезеiмен даму жолынан ткенi белгiлi. Ескерткiштер тiлi мен азiргi ыпша тiлдерiндегi СVС рамды моносиллабтарды морфемдiк-компоненттiк жне танымды-логикалы-семантикалы талдау барысында Орхон, Енисей жне Талас ескерткiштерi тiлiндегi СVС тлалы модельдердi брi бiрдей архитла бола алмайтынына, оларды те жартысы тiлдi тарихи дамуына байланысты СV моделi негiзiнде дамып-жетiлгенiне кз жеткiзу иын емес. Жасырын синкретизм былысын крсететiн гомогендi корреляттар рамында СVС модельдi тлаларды жиі кездесуі де кездейсо былыс емес. CVC модельдi гомогендi параллельдердi ауслаут корреляттар арылы семантикалы жiктелiске шырауы моносиллаб рамындаы CV компонентiнi интеграциялаушы мазмнды, ал соы консонант дифференциациялаушы мазмнды иеленуiне байланысты алыптасуы ммкiн.

Тркi тiлдерiнде VСС модельді дербес тбiр-негiздердi санды крсеткiшi тым аз екенi белгiлi. азiргi аза тiлi бойынша VСС модельдi 19 дербес лексема тiркелсе [25,63-64], А.М.Щербак реконструкциялаан жалпы тркiлiк бiр буынды сздер тiзiмiнен 6 сздi ана кездестiреміз [24,193-198].

*alk «ослабевать, уменшаться» (ДТД, 59); alqalqn КТк. 9; Тон. 3: trk budun lti, alqnd, joq bolt «Тркi халы ырылды, алынды, жо болды» (Айд. II, 104) ~ аз., алп. alqn; ыр. alkn. аза тiлiндегi alqn етiстiгiнi «ентiгу», «лсiреу, шаршау» маыналары арылы *alq моносиллабыны негiзiнде елiктеуiштiк мазмн жатанын ааруа болады. Alqm «тама, мойын», alqa «мойына таылатын шекей» сздерiні негізі де *alq моносиллабы.

elt «тянуть, вести, уводить» (Лев. 40) КТ. 23: jarаql qantan kelip jana eltdi «Жараты айдан келiп айдап кеттi» (Айд. I, 176) ~ ескi ыпша тiлiнде еlt (рыш. 111); алп., ар., м. еlt; тат., баш. ijlt. Э.В.Севортян elt лексемасын el «келу», «апару (алып бару)», «жеткiзу» тбiр етiстiгi мен бйры райды осымшасы -t арылы жасалан екiншi дрежелi етiстiк ретiнде таниды (ЭСТЯ I, 269). elt лексемасын elelig «ол» сзiнi рамындаы *el моносиллабыны семантикалы, тлалы парадигмасыны аясында арастыруа ммкiндiк бар. Бiра «олмен стап келу, апару» мнiн беретiн еl/аl тбiрiмен «iлестiрiп кету, апару» мнiн беретiн елт лексемасын байланыстыру логикалы исына айшы, екi тлаа орта семантикалы уж жеткiлiксiз..рышжанов кнелту сзiнi рамындаы -еlt тласын ХIII асырдан жеткен ыпша ескерткiштерi тiлiндегi еlt етiстiгiнi азiргi аза тiлiндегi крiнiсi ретiнде крсетедi (рыш. 111). аза тiлiндегi el/elt eltiw, eligiw, eliktew сздерiнi жалпы мазмнында «iлесу, iлестiрiп кету» маыналарын аарамыз. Салыстырыыз: er ert iлестiру». Кне тркi лiпбиiнде рт, нч, нт, лт тiркестерiнi бiр табамен ана белгiленуi VСС тлалы моносиллабтарды кне тркi тiлiне етене жаын екенiн бiлдiредi. Ал жалпы тркi тбiрлерiнi тарихи эволюциясы трысынан араанда VСС моделi тркiлiк тектiл кезедерiнде алыптаса бастаан екiншi дрежелi моносиллабтар болуы ммкiн.

Жалпы тркi тiлдерi бойынша СVСС модельді моносиллабтар да бiршама аз кездесетiн тiлдiк модельдер атарына жатады. Жалпы тркi тiлдерiне орта кне тлалар атарында 11 СVСС модельдi моносиллаб тiркелсе [24,193-198], аза тiлi бойынша, кiрме сздердi оса есептегенде, 190-195 сзден аспайды, оларды басым блiгi елiктеуiш негiздер [18,64].

bars «барс» (ДТД, 34) Е. 11: jti bri lrdim bars kkmkid lrmdim «Я убил семь волков. Я не убивал барсов ланей» (Аманж. 121) ~ аз., алп. bars; ар., м., ыр., тат. bars. Жалпы тркiлiк bars сзiн кiрме элемент ретiнде арастырушы пiкiрлер де бар. Э.В.Севортян bars сзiн тркi тiлдерiнi е кне лексикалы абатына жатызады (ЭСТЯ II, 69). Тркi тiлдерiнде зоонимдер мен орнитонимдердi бiраз блiгi елiктеуiштерден жасаланы белгiлi: arstan, qablan, kkek, trna, qara т.б. атты дыбыса байланысты олданылатын bars (барс-барс) елiктеуiшi мен bars зоонимiнi мазмнындаы сйкестiк те кездейсо былыс болмауы ммкiн. Елiктеуiштер мен бейнелеуiштер арылы жасалып, атау сздерге айналан лексемалар жайлы К.Ш.Хусайын «Название, имеющее звукосимволическое или звукоподражательное происхождение, со временем теряет свою природную связь и приобретает конвенциональности, знаковости» [25,166] деген ойлары арылы сз дамуындаы тла мен мазмнны табии байланысыны iздерi саталатынын крсетедi. СVС тлалы елiктеуiштерге дауыссыз дыбыстардан тратын грамматикалы индикаторларды немесе модификаторларды жалануы сз маынасын натылай тсетiндiктен [18,175] атты шыан дыбысты жалпылама мазмнын бiлдiретiн bar (бар-бар, негiзiнен адам дауысына атысты) елiктеуiшiне -*s модификаторы жалануы арылы кенеттен шыан атты дыбысты (негiзiнен иттi, жыртыш адарды дауысына атысты) бiлдiретiн сзге айналанын ааруа болады.

jurt «земля, страна, родина» (ДТД, 45) КТ. 49; Тон. 19: Usun bunta atl jurtda guzke qalur erti «йсiн мнда атты жртта жатып алып едi» (Айд. II, 107) ~ аз. urt; ыр., алп. uwrt; но. jurt; баш. jort; тат. jort/jrt. Тркi тiлдерi бойынша jurt лексемасыны «Отан, туан жер», «елдi мекен», «халы», «мал жаятын орын», «киiз й», «кшкен ауылды, йдi орны» маыналары белгiлi. Э.В.Севортян jurt сзiн jur «жру» жне етiстiктен есiм сз тудыратын -t аффиксi арылы жасалуы ммкiн деген пiкiр айтады (ЭСТЯ I, 255). Ескерткiштер тiлiнде jor «идти, ходить, передвигаться» етiстiгi де олданылады: КТк. 4: Buna jirke jortdm «Сонша жерге жргiздiм» (Айд. I, 169) ~ аз., алп. ort; тат., баш. jurt; но. jort. ыпша тiлдерiндегi тарихи негiз jurt/urt моносиллабыны маынасын «кшпелi халы», «кшпелi халыты мекенi (ауылы)» ымдары арылы анытауа болады. Жора, жортуыл, жорала сздерiнi рамынан да *zor моделi ажыратылады. Jurt лексемасы тлалы жаынан да, мазмнды жаынан да бiрнеше даму сатысынан ткен алтай тiлдер тобына орта кне лексема, салыстырыыз: жр, жгiр, жйрiк, жылжы, жылдам, т.б.

Кне тркi тiлiндегi СVСС модельдi моносиллабтарды рылымды, мазмнды табиаты оларды тарихи негiздерден тратынын жоа шыармайды. Жалпы агглютинативтi тркi тiлдерi ана емес барлы адамзат тiлiнi алыптасу, даму эволюциясы те арапайым (шаын) тлалар мен полисемантикалы жалпылама мазмна негiзделетiнi жайлы гипотезалы тжырымдар мен пiкiрлер кптен берi айтылып жрген мселе. Тiлдiк деректер арылы дйектелген, ылыми-теориялы тжырымдар да бар. Осы трыдан аланда СVСС моделiн кейiнгi былыс ретiнде арастыруа ммкiндiк бар. Мыдаан жылдарды амтитын тркi тiлдерi дамуындаы кне тркiлiк кезенi сипатын крсететiн II-IХ. ескерткiштерi тiлi мен азiргi ыпша тiлдерiндегi тбiрлес моносиллабтарды тлалы парадигмасы мен семантикалы деривациясы негiзiнде бiр буынды тбiрлер мен тбiр-негiздердi даму баытын дербес фонемаларды слбасы аныталаннан кейiнгi кезедерден бастап былай шамалауа болады:

СVС VС

V VС СV СVС СVСС

VСС СV

Бл жерде есте стайтын мселе, бiрiншiден, белгiлi бiр сзжасамды абiлетi бар фоно-модификаторларды жетiлген агглютинативтiк кезедегi тбiрлерден айын ажыратылатын сзжасамды аффикстермен бiрдей дегейде ойып, ызметi айын грамматикалы крсеткiш ретiнде арастыруа келмейдi, екiншiден лингвоэволюцияны iшкi задылытары мен сырты ыпалдара орай керi процестердi орын алуы СVС, СVСС, VСС модельдi рылымдарды айтадан ышамдалуына алып келедi. Тркi тбiрлерiнi V, VС, СV, СVС, VСС, СVСС модельдерi тркiлiк тектiл (протоязык) дуiрiнде-а олданыста болан былыстар. Тектiлдiк дуiрге дейiн де тiлдi мiр сргенiн, бiзге белгiлi тiлдiк рылымны флективтi, полисинтетикалы, агглютинативтi кезедерiне дейiн де белгiлi бiр идея-мазмн жктеген тiлдiк бiрлiктердi тлалы алыптасуы дыбыс D дыбыс тiркесi D дыбыс тiркестерi D дыбыс тiркесi D дыбыс процесiнен ткенiн жоа шыаруа болмайды.

III тарау «Моносиллабтар рамындаы дауысты фоно-корреляттар» деп аталады. Тарау ескерткіштер тілі мен азіргі ыпша тілдері моносилаб жйесіндегі дауысты дыбыстар сйкестілігіні толы рамын ажыратып, орта белгілерді крсетуге баытталан.

Тркiлiк тiлтаным ылымы тарихында дыбыс згерiстерiнi тiл табиатын танытудаы маызын, туыс тiлдердi зара ажыратуды басты белгiлерi ретiндегi ызметiн саралау ХI асыр лингвисi М.ашариды ебегiнен бастау алады. алым «Диуани лат–ит трк» шыармасында 30-дан аса тркi тiлдерi мен диалектiлерiнi гомогендi лексикалы бiрлiктерiн салыстыра отырып, бiрнеше дыбыс сйкестiктерi мен фонетикалы задылытарды анытап беруi (М I, 64-69) классикалы араб лингвистикасымен сабатаса дамыан тркi тiл бiлiмiнде салыстырмалы-тарихи фонетиканы негiзi бдан мы жыл брын-а алана бастаанын крсетедi. Тркi халытары мiрiндегi крделi саяси-леуметтiк жадай, жартылай кшпелi мiр салты ылымны здiксiз дамуына олайлы жадай туыза алмауына орай лингвистика ылымы да белгiлi бiр дрежеде кешеуiлдеп алды. ХI-Х асыр аралыында тркi тiлдерi жайлы жазылан нды лингвистикалы ебектердi бiразы бгiнгi рпаа жетпеуi де ммкiн. М.ашари заманынан кейiн араа 7-8 асыр салып барып, батыс Еуропада салыстырмалы-тарихи фонетиканы негiзi алана бастады. ХIХ асырды 15-20 жылдарынан басталан батыс алымдары Расмуск Раск, Якоб Гримм, орыс лингвисi А.Х.Востоковтарды дыбыс жйесiндегi згерiстердi туыс тiлдер деректерi негiзiнде салыстыра арастырып, дыбыстарды артикуляциялы ерекшелiктерi мен дыбыс згерiстерiнi зара сабатастыын, байланысын анытауа мтылан ылыми iзденiстерi тiл бiлiмiнде тарихи-салыстырмалы фонетиканы алыптасуына ыпал еттi. Дыбысты функционалды ырларын, оларды тiлдiк жйедегi маыздылыын талдау тарихи фонологияны дниеге келдi, лемдiк тiл бiлiмiнде бiрнеше фонологиялы мектептер алыптасты. азiргi тада тiл дамуындаы фонемаларды дербестiк асиетi, функционалды ырлары жан-жаты талдануда, фонеманы сз маынасын айындау ммкiндiгi де мол тiлдiк деректермен, теориялы тжырымдармен дйектелдi. лем тiлдерi бойынша фонологиялы жйе супрафонологиялы абат дегейiнде арастырылып, дыбыстарды просодиялы ырлары, тональды, акценттiк ерекшелiктерi, атомарлы – морлы, интегратты – буынды, фраземалы – конгламератты негiзде сипатталуда аза тiлi фонологиялы жйесiндегi ндестiк заы жайлы еуропалы дстр бойынша алыптасан анытамадан лдеайда тере де ауымды, жааша кзарас алыптасып, дыбыс жйесiндегi маына ажыратуа абiлеттi сегменттерге байланысты сегментология термині енгізілді. (. Жнісбек).

Тіл дамуын, рбір тілді зіндік ерекшеліктерімен алыптасуын амтамасыз ететін басты механизмдерді бірі – дыбыс згерістері те баяу рі зіліссіз жріп отыратын, р тілде трліше жзеге асатын процесс. Тiлдегi дыбысты згерiстердi негiзгi факторларыны бiрi барлы тiлдерге тн универсалды былыс - фонологизация процесi. «Фонемаларды дифференциялануы негiзiнде, оларды аллофондары, тiлдi дамуына сйкес маына айындау асиетiне ие болады» [26, 367]. Фонема мен буынны, морф пен морфеманы араатынасындаы дыбыстарды маынаа ыпалы морфонологиялы зерттеулерге негiз болуы, тiлдiк жйенi е кiшi бiрлiгi – дыбыс табиатыны крделiлiгiн, морфемалы, лексикалы дегейлермен сабатастыра арастыруды ажет ететiн ртарапты былыс екенiн натылай тстi.

Ескерткіштер тіліндегі сегіз дауысты дыбыс азіргі тркі тілдеріні де, оны ішінде ыпша тілдеріні де дауыстылар жйесіні негізін алайтыны белгілі. Кне тркілер ліпбиінде сегіз дауыстыны трт ана полифонды табамен бейнеленуі алфавит тзу барысында дауыстылар жйесіні артикуляциялы ерекшеліктері мен сапалы асиеті, генезистік сипаты (фонема мен аллофондар негізінде) толы ескерілгенін крсетеді. Тркі тіліні сингармониялы табиатын йлесімділікпен дл беретін ліпби тзу ммкіндігі кне тркілерді дыбыс жйесі даму жолын саналы трде игергенін білдіреді. Жалпы адамзат тіліндегі дауысты жне дауыссыз дыбыстарды, функционалды-сапалы дегейі бірдей, зара ыпалдаса, байланыса отырып сз тласына, сз маынасына сер етеді. Толы мнді лексема жасауда дауыстылар мен дауыссыздарды бліп арап, біреуіне ана басымды беру тілді онтогенездік табиатына айшы. Шынайы тіл табиаты консонанттар мен вокализмдер жйесін те дрежеде арастыранда ана ашылары аны. Сондытан тркі тілдеріндегі моносиллабтарды тлалы, маыналы даму баытын айындауда дауыстыларды да, дауыссыздарды да сйкестігіні маызы ерекше.

Жалпы тркі тілдеріндегі вокализмдер жйесі: «бірінші дрежелі» созылыылар, дифтонгтар мен полифтонгтара жне біршама ыса дауыстылара негізделген жйе – оызды тип; «екінші дрежелі» созылыылар мен біршама ыса дауыстылара негізделген жйе – алтайлы тип; біршама созылыылар мен те ыса айтылатын дауыстылара негізделген жйе – ыпшаты тип; «екінші дрежелі» созылыыларды, фарингалданан жне ыса дауыстылара негізделген жйе – тува-тофалар (араас) типi [СИГТЯ,16] деп трт трге сараланып арастырылады. Бл жіктеудегі ыпша жйесіні белгілері полисиллабтар рамындаы бірінші буындаы дауыстыларды сапалы асиетіне негізделген болу керек. ыпша тобына кіретін аза тілінде дербес олданылатын моносиллабтар рамында дауысты дыбыстар те ыса (сверхкраткий) болып айтылмайды, тек эмоционалды-стильдік ыайда, императивтік мнде жмсаланда ана біршама ыса айтылуы ммкін. Батманов И.А. ескерткiштер тiлiнде дауысты дыбыстарды кейде табаланып, кейде табаланбауы кне тркi тiлiндегi созылыылар мен ыса дауыстыларды олданысын крсетуi ммкiн деген пiкiр айтады. (ДТД, 7) алымны гипотезалы пiкiрiне сйенсек, Орхон ескерткiштерi тiлiнде VС, СV, СVС модельдi моносиллабтар рамындаы дауыстыларды табаланбау жадайыны жиi кездесуi бiршама ыса немесе жартылай созылыы дауыстыларды олданатын тiлдi белгiлерi (Т – Тон.33, ЫТ – КТк. 3 «посылать») болуы да ммкiн. Бiра дауыстыларды табалану, табаланбау былысыны лексиканы амту ммкiндiгi белгiлi бiр жйеге баынбайды. Егер алымны пiкiрi ылыми трыдан толы дйектелiп жатса, ескерткiштер тiлiнi жартылай ыса жне ыса дауыстылар тн ыпшаты бояуы оюлана тседi.

Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі бiр буынды тбірлер мен тбір-негіздер рамындаы дауысты дыбыстар азіргі ыпша тобындаы тілдермен салыстыра араанда бiрнеше фоно-корреляттар тзеді. Ескерткіштер тіліндегі а дыбысыны азіргі ыпша тілдеріндегі згерістері трт трлі сйкестік ауымында ана крінеді жне те сирек кездеседі. Бл тркi тiлдерi вокализмдерi жйесiндегi а фонемасыны тратылы сипатынын айаы. а.. at() at(a) t(ij), ескерткіштер тілінде: at() «немере, туыс» (Айд. І, 171) Bu bitig bitigme ats jolltegin «Бл жазуды жаздыран туысы Иоллы Тегін» КТк. 13 ~ тат. тілінде t(ij), баса ыпша тілдеріні кпшілігінде (аз., алп., ыр., но., м.) at(a) трінде тлаланып «ке, баба» маынасында жне жалпы егде жастаы ер адамдара атысты олданылады (ЭСТЯ I, 200); jan(a) zn(e), Орхон ескерткіштерінде jan(a) «жне» (Айд. І, 211; Айд. ІІ, 101). ja bolp, itin jaratunu umaduq, jan iikmis «Жау болып олдарынан тк келмей жне баынды» КТ.10. Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі бір буынды тбірлер мен тбір-негіздер рамындаы а фонемасыны фонемасына ауысуы ыпша-ноай тобындаы тілдерден грі ыпша-блар тобындаы тілдерде жиі кездесетінін байауа болады: баш. bj(lm) «вязание», bj lne «связь», jj «лето», j «молодой», j(en) «молния, гроза», ss «волос», т.б. (БРРБУС, 19, 30, 31) ~ аз., алп., но. baj(lam), baj(lans), az, aj, a. азіргі ыпша тобындаы тілдердегі фонемасымен олданылатын моносиллабтарды ескерткіштер тілінде а фонемасымен берілуі дыбысын кейінгі былыс ретінде арастыруа толы негіз бола алмайды. а е. *an *en, an(ula) ~ en(ile) «еншілеу, атау» Айд. І, 206. jaraq – ld qaanqa anulad «Жаратыларды аана еншіледі» КТ. 32 аз. enile, en: ен–таба, мала ен салу. ыпша тобындаы тілдер арасында араалпа тілі а, дауыстыларыны орнына е дауыстысын олдануа бейім тіл. Зерттеушілер оны себебін збек тілімен байланыстырады, араалпа тілін збек тіліні элементін бойына едуір сіірген тілдерді бірі ретінде арайды [27,44]. Бір буынды сздердегі а е сйкестігі ыпша тобындаы тілдер арасында деби тіл мен диалектілерді ттастыта араанда жиі кездесетін былыс жне рбір тілге тн жйелі задылы та байала бермейді. зара тркіндес а, е, дыбыстарыны архетипін анытау лі де зерттей тсуді ажет етеді, тркіндес дауысты дыбыстарды бір тлада ана реконструкциялау тркілік глоттогенез табиатын тсіндіре алмауы да ммкін. а. ta() ts «сырты» (Айд. І 218) Tara jorjur tijin k esidep «Шетте жр деген хабар есітіп» КТ. 12 ~ аз тілінде ts, ts(ta), ts(qary); алп., но., ыр. ts; тат., баш. t. Ескерткіштер тілі мен азіргі ыпша тілдеріндегі а сйкестігі екі-ш сз рамында ана шырасанымен азіргі ыпша тілдеріні з ішінде біршама жиі кездеседі. а о. an() on() «оны» (Айд. І, 206): Any krip, ana bilii «Оны кріп, солай білі» КТк.13 ~ аз., алп., но. on. Тат., баш. тiлдерiнде кне тркiлiк оl жiктеу есiмдiгiнi табыс септiк формасы an а u сйкестiгiн тзiп олданылады: un. ыпша тобындаы тiлдерде де an жiктеу есiмдiгi тлалы згерiске шыраанымен осы сзбен тбiрлес сiлтеу есiмдiгi кеiнен олданылады. Аталан сйкестіктер ішінде a o, а е сйкестігі ескерткіштер тіліні з ішінде де кездеседі. Мысалы: ol an «ол, оны», jana jeme «жне» (Айд. І, 211, 212). Сондытан ескерткіштер тіліндегі а фонемасыны азіргі ыпша тілдерінде е тласына ауысуы ерекше белгі ретінде арауа келмейді, бл сйкестiктер Орхон, Енисей, Талас жне азiргi ыпша тiлдерiнi арасында да, бiр тiл iшiнде де олданылатын былыс.

Ескерткіштер тілі мен азіргі ыпша тобындаы тілдерде е фонемасыны згерістеріне атысты ш дыбыс сйкестігі кездеседі. е і. Орх. jer/jir, Е. jer ~ аз., алп., ыр. er; тат. ijr; баш. jer «земля». Jraru jir Bajrqu jirie tegi sledim «Терістікте Байыру жеріне дейін соыстым» КТк. 4 (Айд. І, 163); Орх., Е., Тал. el/il ~ аз., алп., м. el, тат., баш. el/il, ыр. эl «страна»; Аталан сйкестік Орхон ескерткіштеріні з ішінде де екі трлі тлада алыптасан. Мысалы Тонику жазбасында Tenri Umaj duq jer – sub «Трі Умай, асиетті Жер-су» Тон. 38 (Айд. ІІ, 111). Ескерткiштер тiлiнде алмасып олданыла беретiн е і сйкестігі азіргі ыпша тілдерінi арасында да кездеседi, кей жадайда бір тіл ішінде екі вариант атар олданылады. аза тіліндегі тбірлес en «ет. кіру» in «зат. майда адар мен жндіктерді траы» параллельдері олданылса, ескерткіштер тілінде in тласы «ет. тмен тсу» маынасын бередi: jobal intimiz «иындыпен тстiк» Тон. 26 (Айд. II 109) ~ ыпша ескерткiштерiнде en engil «сходить, спускаться» (рыш. 112) ~ ар., алп. en, тат. ijn/ij, м. эn. е i сйкестiгi ыпша-блар тобындаы тiлдерде кеiнен орын алан, е тласы башрт тiлiне тн болса, i тласы татар тiлiне тн: *bej() *bij() «бие». е. Орх., Е. je(me) (ne): jalp lesikiin jeme bunta urtm «Жаылып кшкенiдi жне сонда айттым» КТк. 10 (Айд. I, 170) ~ аз., алп. ne, тат., баш., jn, ар. jan «и, опять». е э. Э тласы негізінен ыр., м., но. тілдеріне тн. Орх., Е., Тал. еkі «два» Ekisin zi altzd «Екеуiн зi ртты»; ыр., м., но. т.б. тркi тiлдерiндегi э фонемасы кне тркiлiк е-нi сл жуан айтылатын варианты, аталан тiлдердi орфографиялы жйесiнде алыптасан норма бiр дыбысты ректiк белгiлерiн тередете тскен сияты. А,, е (э )фонемаларды тбiрлес моносиллабтар рамында сйкестiк тзуi тек фонетикалы негiзде ана емес, семантикалы сипатта да крiнiс беруi оларды бiр негiзден тарап, даму барысында фонологиялы дербестiкке ие болуымен атар аллафонды сапада кне тркі дуіріне дейін-а олданыста болу ммкіндігін крсетедi. Кiрме элементтер арылы алыптасан фонемасы мен тркiлiк сздерге тн дауыстысыны артикуляциялы сапасы бірдей боланымен тркi тiлдерi вокализмдер жйесiндегi тарихы, фоно-морфо-семантикалы абiлетi бiрдей емес.

Вокализмдер жйесiндегi фонемасы кне тркі жазба ескерткіштеріндегі V, VС, СV, СVС, СVСС, VСС модельдi моносиллабтар рамыны барлы позициясында бірнеше сйкестіктер тзіп олданылады. а. Орх. (a) «дерево». a tutunu aturtum «Ааш стап шыты (ктерілдік) Тон. 25 ~ аз., алп. aa, м. aga (РКумС, 178), баш. aas (БРРБУС, 110), алт. аga (Верб. 5), ыр. ga (РКС, 105), но. аga (РНС, 150). Сирек болса да а сйкестiгiнi сз маынасына серi байалады: *ыл *ал, ылжа «сайымаза, орынсыз брма, тлкек сз», алжы «зiл» (ТТС, I, 582). алжы, ылжа лексемалары мндес боланымен райсысына тн семантикалы рек аарылады, ылжа «дрекi, орынсыз зiл», алжы «жеiл, сыпайы зiл». u. *jm *um, Орх., Е. jm(aq) «жмса» (Айд. І, 213), Sig sabn, jumaq an err, jraq budunj ana jatur ermis «Ттті сзін, жмса азынасын беріп, алыс халыты зіне жаындатан еді» КТк. 5 (Айд. І, 169) ~ аз. um(saq), но. jum(sak) ыр. um(ak) Башрт тiлiнен баса ыпша тiлдерiнде инлаут жадайдаы кне тркiлiк дыбысы негiзiнен ерiндiк u дыбысына згеруi фонемасын кейiнгi былыс ретiнде тануа негіз бола алмайды. о. Ескерткіштер тіліндегі jm(aq) «жмса» сзі башрт тілінде о дауыстысы арылы алыптасан: jom(aq) (БРРБУС, 126). Ал мы тілінде кне тркілік тласы саталан: jm(aq) (РКумС, 419). о сйкестiгiнi аза тiлiндегi крiнiсiн негiзiнен елiктеуiш, бейнелеуiш мндi сздерден кремiз: то ты, ор(ы) ыр(ы). і. tl til, Орх. tl «тіл». Tl kelurti «Тілдіні келтірді». Тон. 36 (Айд. ІІ, 111) ~ аз., алп til. i сйкестiгi аза тiлi говорларында те жиi кездеседi: Сйкестiктi семантикалы белгiлерi ыз iз, тыр(на) тiр(нек) т.б. параллельдерiнен байалады. ij. Орх. tl (Тон. 36) ~ ыр. tijl «язык» (РКС, 467); м. tijl (РКумС, 1140). Кне тркiлiк дыбысыны ij дауыстысына ауысуы татар, башрт тiлдерiнде де кездеседi. Аталан тiлдердегi ij фонемасы i дыбысына те жаын айтылады. Сондытан ij сйкестiгiн i фоно-коррелятыны аясында арастыран жн. е. Ескерткіштер тіліндегі tl «язык» сзі башрт тілінде tel (БРРБУС, 180). Кне тркiлiк дыбысыны ыпша тiлдерiнде е дыбысына ауысуы те сирек. е сйкестiгi азiргi тiлдердi iшiнде де аз шырасады, бл дауыстысыны е фонемасына тiкелей згеру ммкiндiгiнi шектеулi екенiн бiлдiредi, аз. тiлiнде: сыылды секiлдi. Ескерткіштер тіліндегі дыбысынан басталатын моносиллабтара протезалы дыбысыны осылып айтылуы да кездеседі. Мысалы; Клтегін жазбасында r(aq) «алыс, жары» КТк. 7, 5 ~ аза тілінде r(aqta) «алыста»; t «ыт, жібер» КТк. 12 ~ аз. t(qtuw) «ытыту, білдірмей алып ою»; Тонику жазбасында (a) «ааш» Тон. 25 ~ ыр. (ga) «дерево», жыгач иштет нр жайы «деревообрабатывающая промышленность» (РКС, 105). Баш. тіліндегі бірінші буындаы дыбысы аза, мы тілдеріндегі u дыбысына сйкес келеді: баш. bw «душить», b(aw) «теленок», br(aw) «сверло», tmaw «насморк» (БРРБУС, 157, 179, 169, 69) ~ аз. buw,, buz(aw), м. buw, buw(za), tuw(ma) (РКумС, 203, 455, 901.

Кне жазба мралар тіліндегі бір буынды сздер рамындаы і дауыстысы ыпша тобындаы тілдерде кп згеріске тспеген. і э. Орх., Е. is «іс», i «іш» (Айд. І, 222, 223): isig kig bertik k «ісімді кшімді (кш-уатымды) бердім» Тон. 52, ~ баш. э «дело», эs «живот, нутро» (БРРБУС, 110, 113). і е. Орх., Е., Тал. it «ет, iсте», ti «айт, де», jir «жер» (Айд. I, 172, 175): Ilger Qadrqan j aa budun ana qonturdmz, ana itdimiz «Ілгері адыран ойнауынан аса халыты осынша ондырды, осынша еттік» КТ. 21; ze trk terisi, trk dq jiri – sub ana timis «ккте тркі тірісі, тркті асиетті жер-суы былай депті» (КТ. 10) ~ аз., алп., но., ыр. et(iw), de, er, тат. ijt, dij, ijr; баш. ijt, tij, er. i e сйкестiгiнi азiргi ыпша тiлдерiнi брiнде дерлiк кездесуiн кне тркi жазба ескерткiштерi тiлiндегi i, е дыбыстарыны фонемалы мн жктемей алмасып олданылуыны табии жаласы ретiнде абылдауа болады. i ij. Орх. il(ki) «первый» (ДТД, 84): E ilki Tadqan or boz at binin tegdi «Е iлкi Тадыан Чорды боз атын мiнiп тидi» КТ. 32 ~ тат., баш. ijl(k), ар. ilk/ijlk. аз il(ki), Ескерткiштер тiлiндегi i дыбысыны дифтонг ij фонемасына згеруi негiзiнен блар, половец топшасындаы тiлдерге тн екенiн ааруа болады. Блар тобындаы татар, башрт тiлдерiндегi ij дыбысыны акустикалы сапасы аза тiлiндегi ij/j дифтонгiнi табиатымен бiрдей емес, татар тiлiндегi ij азаты i-сiне жаын естiледi. Блар, половец тiлдерiндегi i, ij дыбыстарыны сапалы ерекшелiктерiн алыптасан орфографиялы норма тередетiп жiберуi де ммкiн. і. Орх. sil(ik) «слу, таза» (Айд. І, 172): silik qz ol k bolt «слу ыздары к болды» КТ. 7 ~ аз. sl(qm), ыр. sl(q). Осы тбірден тараан аза тіліндегі suluw лексемасы і u сйкестігін тзеді. аза тiлiнде i сйкестiгiнi табиаты а, а е алмасуларына жаын былыс. Жуанды, жiiшкелi /i ысадары ыпша-ноай топшасындаы тiлдердi моносиллабты жйесiнде негiзiнен анлаут, инлаут позицияларда ана олданылады. ыпша-блар топшасындаы татар тiлiнде жiiшке i жиi олданылса, башрт тiлiнде жуан кеiнен тараан. Тркі тілдерінде i сйкестiгiнi семантикалы сипаты b «резать, рубить, косить» (ДТС, 104), баш. b(q) «пила», bs(na) «пилить» (БРРБУС, 19), тат. pc(k) «пила», pen «сено», pak «нож» (ТРС, 426, 442), но. p(u) «пилить», p(k) (РНС, 422). ар. b(ak) «нож», b(q) «пила». bu(uq) «половина» аз. пыша, пiшен, пiшiм, пiшу, пшы лексемаларынан аарылады.

Ерін дауыстыларыны жуан, жіішке болып жіктелуі Орхон-Енисей ескерткіштері тілінде айын крініс тапан: qoj «ой», qon «он», ol «ол», toq «то», kz «кз», kn «кн», l «л», sz «сз», sub «су», sr «ср», tn «тн», tp(e) «тбе», tuj «тй, тсін» т.б. КТ. 12, 50, КТк. 8, 2. Ескерткiш тiлiнде жуан u, о дыбыстарыны бiрдей табалармен, жiiшке, дыбыстарыны бiрдей табалармен белгiленуi де кне тркi тiлiндегi лабиаль дауыстыларды жуан-жiiшке варианттарыны айын ажыратыланын бiлдiредi. u о. ur or, Орх. ur «белгiлi бiр iс-рекеттi iстей бiлу» (Айд. I, 170): turk budun il tutsqnn bunta urtum «Тркi халын жинап, ел еткенiдi мнда айттым» КТк. 10 ~ тат., баш. or. uz os, Е. uz «мастер, умелец» (ДТД, 75) ~ баш. os(ta) «мастер»; Ескерткiштер тiлi мен азiргi ыпша тiлдерi арасындаы u о сйкестiгi негiзiнен ыпша-блар топшасындаы тiлдерге тн. ыпша-ноай топшасында кне тркiлiк и дыбысы о фонемасына ауысуы те сирек. аза тiлiндегi bod(an) «туелдi халы» сзiнi кне тласы bud(un) «жалпы халы, арапайым халы», екi тланы де орта негiзi ескерткiштер тiлiнде олданылатын *bud/bod «бой, дене» лексемасы. Ескерткiштер тiлi мен азiргi ыпша тiлдерiндегi u о сйкестiгiнi бiр сздi тлалы варианттарында олданылуы рбiр тiлдi тарихи алыптасу кезеiндегi зiндiк ерекшелiктерiне байланысты болса, дербес маыналы тбiрлес сздер рамында кездесуi аталан дыбыс згерiсiнi фоно-морфо-семантикалы абiлетiне байланысты.