ОЖ 811. 512. 122' 374 олжазба ыында
БАЙНИЯЗОВА ЖАНАР Тлеубайызы
АЗА ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫ:
БІРТІЛДІ ОУ СЗДІГІН тзуді ылыми негіздері
10.02.02 – аза тілі
Филология ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін
дайындалан диссертацияны
авторефераты
азастан Республикасы
Алматы, 2008
Жмыс А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтында орындалды
ылыми жетекшісі: филология ылымдарыны докторы
М.Малбаов
Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,
профессор С.Бизаов
филология ылымдарыны кандидаты
Р.Тсіпалиева
Жетекші йым: аза мемлекеттік ыздар
педагогикалы университеті
Диссертация 2008 жылы «19» желтосанда саат 16-00-де Р БжМ А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы 10.02.06-тркі тілдері жне 10.02.02-аза тілі мамандытары бойынша филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орайтын Д 53.38.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).
Диссертациямен Р Білім жне ылым министрлігіні орталы ылыми кітапханасында танысуа болады (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28).
Автореферат 2008 жылы «18» арашада таратылды.
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы, филология
ылымдарыны докторы, профессор Ж.А.Манкеева
Жмысты жалпы сипаттамасы
Лексикография зге ылым салаларымен тыыз байланыстаы, кптеген жадайларда осы ылым салаларыны тоысында, шек-арасында дамып отыратын ылыми пн болып саналады. оамды сананы крінісі ретіндегі, жымды тжірибені жинаты трде бейнелейтін ылыми шыарма ретіндегі лексикографиялы туындыларды тзуді ылыми-теориялы мселелері тіл біліміні леуметтік лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомдениеттаным салаларымен тікелей байланысты. Лексикография теориясы ымны, зат пен былыс атауларыны маыналарына тсінік беру жаынан семасиологиямен, тілдегі сздік рамны жиынтыы ретінде лексикологиямен, ылыми апарат пен метатіл мселелері жаынан логикамен, тіларалы коммуникацияа байланысты аударма теориясымен, баса да кптеген ылым салаларымен тыыз байланыста. Сздік атаулыны, бір жаынан, ылыми нім, екінші жаынан, апарат кзі, шінші жаынан тілді йрететін дидактикалы туынды болып саналатыны белгілі. Тілді табиатын зерттейтін кпырлы ылым саласы ретінде лингвистиканы дидактикамен тоысатын жерлері кп. Осы екі ылым саласыны ара-жігінде пайда болып жатан ылыми пндер де жеткілікті. Соларды бірі – лексикографиядаы жаа салаларды бірінен саналатын оу лексикографиясы.
Зерттеу таырыбыны зектілігі. сынылып отыран жмыс шаын клемді біртілді сздікті ылыми негіздерін, сзтізбе рамы мен рылымды ерекшеліктерін зерттеуге арналан. Осы сала бойынша аза тіл білімінде жргізілген зерттемелерді кпшілігі зге тілді азаматтара арналып жасалатын екітілді аударма сздіктерді рылымын арастыруа баышталан болатын. Бірінші кезекте з ана тілін йренушілерге бадарланан, екіншіден азастан Республикасыны мемлекеттік тілін з бетінше йренгісі келетін зге тілді (отандас жне шетелдік) азаматтар шін де те пайдалы болатын біртілді шаын сздікті рылымы іс жзінде бан дейін зерттелген емес. Кплтты, кп конфессиялы республика жадайында халыты йыстыратын басты факторларды бірі мемлекеттік тіл боландытан, оны йренуге олайлы жадай тудыру - ылыми ауымны басты міндеттеріні бірі. аза тілін з бетінше йренуге арналып тзілетін шаын клемді сздіктерді тзуді ылыми негіздерін зерттеу осы аталан міндетті жзеге асыруа ызмет етеді. Оу лексикографиясыны теориялы мселелеріні жан-жаты зерттелінбеуі, зерттелген жадайда да тжірибеге енгізілмеуі еліміздегі сздік тзу ісіні жай-кйіне кері серін тигізуде. Осы жайт аза тіліні олданыма ыайлы шаын клемді сздіктерін зерттеу мен растыру ісіне тікелей атысты. Дидактикалы, ылыми жне анытамалы интенцияларды тегермелі болуын ескере отырып жасалатын біртілді шаын оу сздігіні ылыми-теориялы негіздерін зерттеу азіргі тадаы аза теоретикалы лексикографиясында маызды мселеге айналып отыр. Аталан жайттар зерттеу таырыбыны зектілігін крсетеді.
Зерттеуді негізгі нысаны – оу лексикографиясындаы аза тіліні лексикалы негізіне бадарланан біртілді шаын оу сздігін жасауды ылыми-теориялы негіздері, оны сзтізбесін тзуді рылымды ерекшеліктері.
Зерттеуді пні. Тіл білімінде лексикографияны жеке саласы ретінде арастырылатын оу лексикографиясы.
Зерттеу жмысыны дереккздері. Дереккздер ретінде шаын оу сздіктеріні отанды жне шетелдік лгілері, оу лексикографиясыны жалпытеориялы, рылымды мселелері зерделенетін ылыми ебектер, аза лексикографиясыны тарихы бойынша жасалан зерттемелер, шаын клемді оу сздігін тзуді тжірибесі мен ылыми негіздері арастырылатын зерттеу ебектері пайдаланылды.
Зерттеуді діснамалы негіздері. Жмысты ылыми-теориялы базасы мен діснамалы негізі ретінде осы таырыпа атысты лемдік лексикография мен аза лексикографиясы салаларындаы Л.В. Щерба, В.П. Берков, Ж. Дюбуа, К. Дюбуа, А. Рей, Л. Згуста, П.Н. Денисов, В.В. Морковкин, Ю.Н. Караулов, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.. алиев, М. Малбаов, Р. Тсіпалиева, т.б. алымдар тарапынан жазылан ылыми ебектердегі тжырымды ой-пікірлер алынды.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Зерттеуді басты масаты – жалпылама олданыма арналып тзілетін, орта лексика-грамматикалы минимума негізделген, рылымды бірліктер мен сздік рамдаы базистік лексиканы амтитын шаын клемді сздік тзуді ылыми-теориялы жне практикалы негіздерін анытау. Аталан масата жету мддесі тмендегі міндеттерді шешуді талап етеді:
1. Оу лексикографиясыны лемдік тжірибесін орыта отырып, оны жалпытеориялы мселелерін баамдау;
2. Отанды оу лексикографиясы тжірибелерін тжырымдау;
3. Шаын клемді оу сздіктеріні рылымына атысты ылыми-теориялы дебиетті зерделеу;
4. Шаын сздікті сзтізбесіне алынатын лексикаа атысты аланда тілдік сананы лексикалы базасын райтын бірліктерді, рылымды сздерді, жалпыылыми базистік сздікті рамын анытау;
5. Сздік бірліктерді сзтізбеге срыптап алуда басшылыа алынатын станымдар рамын айындап, оларды ызмет ету ерекшеліктерін крсету;
6. Зерттеу нысанына сйкес сздік тріні сзтізбесіне алынатын тілдік бірліктерді санды жне сапалы рамын айындау.
Зерттеуді ылыми жаалыы. Жмысты ылыми жаалыы ретінде е алдымен аза тіл біліміндегі теориялы лексикография мселелеріні аза лексикографиясы тжірибесіне атысты алаш рет жйелі трде зерттелуін, екіншіден, біртілді лексикография саласындаы шаын клемді оу сздігіні ылыми-теориялы, рылымды мселелеріні аза тілінде тыш арастырылуын, шіншіден, аза тіліні лексикалы негізін райтын базалы лексика рамын сзтізбеде амту мселесіні аза тіл білімінде тыш рет зерттеліп отырандыын айту ажет. Осы зерттеме арылы шаын оу сздігіне алынатын базалы лексика рамын анытауа ммкіндік туып отыр.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар:
- аза лексикографиясындаы «оу лексикографиясы», «оу сздігі» атауларыны орнына терминдік мнде «тілйренім лексикографиясы», «тілйренім сздігі» атауларын олданан жн;
- 4000 бірліктен тратын шаын оу сздігінде аза тіліні лексикалы негізін райтын базалы лексика толы амтылуы ажет;
- аза тіліні лексикалы негізі - инвариант ызметін атарады;
- базалы лексиканы амтитын біртілді оу сздігіне алынатын лексикалы бірліктер рамы ш бліктен ралады (рылымды сздер, е жиі олданымдаы лексикалы бірліктер, е басты таырыпты сздер);
- рылымды сздер - тілдегі лексикалы негізді зекті блігі;
- біртілді шаын оу сздігіні сзтізбесіне таырыпты топтар рамындаы негізгі атауларды ммкіндігінше толы амтылуы ажет;
- сздікті барлы трінде де дидактикалы интенция басым болады.
Зерттеу жмысыны теориялы маызы. Зерттеуді теориялы трыдан маыздылыына атысты аза лексикографиясында шаын клемді біртілді сздік тзуді ылыми-теориялы негіздеріні айындалып отырандыын атауа болады. сынылып отыран ебекте сз болатын теориялы мселелер таяу болашата елімізде тзілетін шаын сздіктерді ылыми негізде растырылуына ммкіндік тудырады. Сонымен бірге, аза лексикографиясында шаын жанрларда жасалатын біртілді сздіктерді сзтізбе рамы мен рылымыны теориялы мселелерін анытауа, жалпы оу лексикографиясы теориясы мселесіні аза тіл білімі негізінде зерделенуіне зіндік лесін осады.
Зерттеу жмысыны практикалы мні. Зерттеуде аза тіл білімінде тыш рет аза тіліні лексикалы негізіне бадарланан біртілді шаын оу сздігіні сзтізбесін тзуді рылымды ерекшеліктері аныталып отыр. Мны зі зерттеуді болашата жасалатын шаын сздіктерді растыру ісінде басшылыа алынатын кмекші рал ызметін де атара алатындыын білдіреді. Зерттеуді нтижелерін аза тілін еліміздегі зге тілді азаматтара, шетелдіктерге йретуде, жалпытілдік жне салалы лексикалы минимум сздіктерін растыруда, аза тіліні зге тілді азаматтара арналан оулытары мен оу ралдарындаы сздіктерді, салалы минимум сздіктерін жасауда олдануа болады. Сонымен бірге, зерттеу нтижелерін аза лексикографиясы бойынша, лексикографияны тарихына, теориясы мен практикасына байланысты арнаулы курстарда пайдалану ммкіндігі болады.
Зерттеуді діс-тсілдері. Зерттеу барысында сипаттамалы діс, салыстырмалы-тарихи діс, рылымды жне лингвостатистикалы дістер, салыстыру, саластыру, анализ, синтез жасауды діс-тсілдері олданылды.
Зерттеу нтижелеріні талылануы мен жарияланымы. Зерттеу жмысыны тжырымдары мен негізгі нтижелері республикалы жне халыаралы дегейдегі ылыми-теориялы, ылыми-практикалы конференцияларда, атап айтанда: “азіргі тадаы ылым мен білім” атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияда (Шымкент, 2005), “Мемлекеттік тіл: бгіні мен ертеі” атты.А.Ясауи атындаы халыаралы аза-трік университетіні 15 жылдыына арналан ылыми-дістемелік конференцияда (Шымкент, 2007), “Мемлекеттік тілді дамуындаы жаа рдістер” атты республикалы ылыми-тжірибелік конференцияда (Шымкент, 2007), “Педагогикалы кадрларды дайындауды азіргі заманы зекті мселелері жне жаратылыстану ылымдарыны даму перспективалары” атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда, “аза халыны рухани мдениеті: зерттеу мен оытуды зекті мселелері” атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Шымкент, 2008) жне Абай атындаы аза лтты педагогикалы университетіні 80-жылдыына арналан халыаралы ылыми-практикалы конференцияда (Алматы, 2008) баяндалып
Талыланды, сондай-а,.А.Ясауи атындаы халыаралы аза-трік университеті Шымкент институты мен А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы лингвистикалы семинарларда баяндалып, трлі ылыми басылымдарда 12 маала жарыа шыты.
Зерттеуді рылымы. Диссертациялы ебек кіріспеден, негізгі екі блімнен жне орытындыдан трады. Ебекті соында зерттеуде олданылан дебиеттер тізбесі берілген.
НЕГІЗГІ БЛІМ
Диссертациялы жмысты кіріспе блігінде зерттеуді зектілігі негізделіп, жмысты масаты мен міндеттері айындалады. Зерттеуді нысаны, пні, материалдары мен дереккздері, ылыми жаалыы, зерттеу дістері, теориялы маызы мен практикалы мні, орауа сынылатын тжырымдары, жмысты талылануы мен жариялануы туралы баяндалады.
«Теоретикалы лексикографияны ылыми негіздері» деп аталатын бірінші блімде теоретикалы лексикографияны рылымды негіздері зерттеледі. Лексикографияны теориясы мен тарихы рамындаы негізгі категорияларды мазмнына талдау жасалады.
Адам баласыны тілі - негізінен сздерден тратын тіл. Осыны білгендіктен Ф.Соссюр «сздерді тіл механизміні зегін райтындыын» жазан болатын. Осыан сас «Сз – тілдегі сздік рамны негізгі бірлігі ана емес ол, сонымен атар, жалпы адамзат тіліні орталы зегін райтын бірлік» деген тжырымды орыс алымы А.И.Смирницкий де айтан еді [1].
Лексикография – лингвистикалы ызметті барлы нтижелерін жария етіп, жарыа шыаратын негізгі канал болып табылады (В.В.Морковкин). Оны стіне, тіл білімі ылымында сзді барлы асиеттерін жинаты трде арастыратын бірден-бір саланы да лексикография болып табылатындыы белгілі. Осы трыдан лексикографияны тіл туралы ылым санатындаы лингвистика мен тілді танып білуге ыыласты оамны арасын жалайтын тілдесім ызметі деуге болады.
Адамзат оамында практикалы лексикографияны пайда болып, сздіктерді тзіле бастаанына трт мы жылдан астам уаыт ткен. Ал содан бергі кезеде жасалан сздіктерді жалпы саны, ХХ асырды ортасында жасалан сана бойынша, он мынан асандыы белгілі. Лексикография мселелерін зерттеушілер сздік тзу саласында мол тжірибе жинаталанымен, сздік растыру тжірибелерін орытып, ылыми талдау жасауды, оны жетілдіруді ылыми-теориялы негіздемесін даярлау ісіні тым кеш ола алынанын айтады. Расында да, лексикография атты ылым саласыны XX асырды ортасына дейін жетілген теориясыны болмаандыы да шынды. Осы орайда, лексикография теориясыны мселелерін жйелі трде зерттеп, оны жеке ылыми пн ретінде арастыруды XX асырды орта кезеіндегі академик Л.В.Щербаны ебегіне дейін [2] жйелі трде жргізілмегенін айтпай отыра алмаймыз. Теориялы мселелерді зерттеудегі кемшіліктер лексикографиядаы практикалы жмыстарды болашаыны айын болмауына, сапасыны нашар болуына келді.
1.1 Лексикография теориясы мселелері. Бл таырыпшада лексикография теориясында аралатын «лексикография» ымыны мні мен мазмны, біртілді оу сздігін тзудегі лексикологиялы задылытар («сздік лексикологиясы»), сздіктерді жанрлары мен типтері туралы ілім, сздікті элементтері мен параметрлері туралы ілім, біртілді оу сздігіндегі лексикографиялы растырма негіздері туралы ілім, бастапы материалдар туралы ілім, сздік тзу ісін жоспарлау мен йымдастыру туралы ілім жнінде сз болады.
«Лексикография» ымыны мні мен мазмны. Лексикографияны теориясында арастырылатын алашы мселе, бірінші аспект – «лексикография» ымына анытама беру болып табылады. алымдарды лексикография терминіне берген анытамалары ртрлі. Испан лексикографы Х.Касарес оны «сздік жасау неріне» балаан болатын. Лексикографияа лкен лингвистикалы сздікте: «сздік тзуді теориясы жне практикасымен айналысатын ылым саласы» трінде тсінік беріледі. аза тіл білімінде аталмыш терминге берілген негізгі анытамаларды бірінде (.алиев) ол екі маынада: 1) сздік жасауды теориясы мен практикасын зерттейтін тіл біліміні саласы; 2) белгілі бір тілдегі я ылым саласындаы сздіктерді жиынтыы – ретінде крінеді [3]. О.С.Ахманованы лингвистикалы терминдер сздігінде: 1) сздік тзу туралы ылым; 2) тілдегі лексикаа сипаттама жасау ретінде сздік тзу ісі; 3) тілдегі немесе білім саласындаы сздіктер жиынтыы - деген анытама беріледі. Кеестік дуірдегі екі тілді (аударма) лексикография теориясыны негізін алаан алым В.П.Берковты пікірі бойынша, лексикография: 1) сздік тзу станымдарын зерттеумен айналысатын ылым саласы, сздік жасауды теориясы; 2) сздік тзу ісі; 3) тілдегі сздіктерді жиынтыы; 4) елдегі сздіктерді жиынтыы [4, 4]. Келтірілген анытамалар бойынша дау айту иын. Алайда, бл жерде бір мселені естен шыармаан жн. Ол сзді бастапы этимологиясына атысты мселе. Ол туралы бдан ары зерттеу барысында, «оу лексикографиясы» терминіні мнін ашу кезінде кеірек сз болады.
Біртілді оу сздігін тзу ісіндегі ішкі лексикологиялы задылытар. ымдара сздікте тсінік беру мселесі, В.В.Морковкинні сзімен айтанда, сздік лексикологиясы («словарная лексикология») - лексикография теориясындаы маызды аспектілерді бірі. Сздік тзу ісінен хабары аз адамдар оны жасауды оай шаруа деп ойлайды. Оларды ойынша, барлы зат, былыс, ым атауларыны жалпыа орта, тсінікті анытамалары бар боландытан, мселе соларды трлі дереккздерден теріп алып, сздікте тізіп беруде ана болмашы. Алайда, кінішке орай, лингвистикалы ебектердегі тілдік бірліктерге берілетін ылыми сипаттамалара ден ойып, сараптама жасайтын болса, орта мнді біргей аидаларды те сирек шырасатынын байау иын емес. ылыми ебектерде бір-біріне млде арама-арсы келетін сипаттамаларды да болу жадайлары кездеседі. алымдарды ылыми кзарастары, пікірлері бір-бірінен ерекшеленеді. ылыми зерттемелерге назар аударар болса, бір-біріне баламалы атынастаы, бірін бірі толытыратын, кей жерде бір-біріне айшы келетін кзарастардан туындайтын ылыми тжырымдарды кусі боламыз. Бір араанда арапайым крінетін «сз» ымына берілетін анытамадан бастап, сздерді лексика-грамматикалы таптарына берілетін тсініктемелерге дейін рилы болуы ммкін. Блар - р алымны, рбір ылыми ортаны, р ылыми мектепті кзарастарындаы згешеліктерден туындайтын ерекшеліктер. Осындай жадай лексикографиялауды масаттарына сай келетін, сздікке атысты ерекше лексикологиямен айналысуа алып келеді. Сздік лексикологиясында сздікті тріне, типіне, жанрына, жасалу масатына, адресатына, клеміне байланысты тілдік бірліктерге жасалатын алуан трлі сипатттаманы діс-тсілдері, лексикографиялауды задылытары екшеліп, айындалады. Тілдік жне метатілдік былыстарды лексикографиялауды ажеттеріне бадарлай тсіндіру амтамасыз етіледі. Осыан ажетті дістемелік шешімдерді типтік лгілері сынылады. М.Малбаовты пікірі бойынша, сз болып отыран ым лексикалы бірліктерді сздіктерде лексикографиялану задылытарын амтиды. Лексикалы бірліктер санатына жеке-дара бірліктер де, ттас бір топты, категорияны, жйені амтитын крделі бірліктер де кіреді. алым лексикографиялану задылытары бойынша келтіруге болатын кп мысалдарды бірі ретінде сздіктердегі негізгі сздік тланы берілу ерекшеліктерін, лексикалы бірлікке берілетін сипаттаманы ерекшеліктерін атайды. Мысал ретінде сздіктегі негізгі сздік тланы сипаты мен сипаттамасына атысты «етістіктерді негізгі сздік тласы андай», «сз таптарыны конверсиясы алайша крсетіледі», «лексикалы бірлікті тілдік жйедегі, сздік рамдаы орны алай бейнеленеді» деген трізді срауларды лексикографиялы шыармалардаы шешімі р трлі болып шыатыны белгілі. Сздіктегі сз маынасын ашу (сздіктегі семасиология), лексикалы бірлікке анытама беру мселесі – лексикографиялауды кретамыры іспеттес мселе. Оны шешімі наты сздіктерді сырты типологиялы, ішкі рылымды ерекшеліктеріне туелді. Мселен, сздіктердегі тілдерді саны мселесін алайы. Сздікті біртілді, екітілді жне кптілді трлері болады. Біртілді сздікте сзге берілетін анытама мектепке дейінгі балалара арналып жасалатын шаын сздікшеде - бір трлі, мектеп оушыларына арналан сздікте - екінші трлі, ал жалпылама олданыма арналып тзілетін лкен сздікте - шінші трлі болуы ммкін. Салалы ылым трі бойынша арнаулы ылыми тілде, ксіби мамана арналып жасалатын терминологиялы сздіктегі анытама яни ылыми дефиниция блардан да згеше болма. Екітілді сздікті з ерекшеліктері бар. Аударылатын сзді маынасын толы ашу ісі екінші тілде балама сзді болу/болмауына байланысты болма. Кей жадайда сз маыналары біріктіріліп жіберіледі немесе негізгі маына ана беріледі. Осы мселеге атысты В.П.Берков «Кіріс тіл – аргумент, шыыс тіл – функция» - деген еді [4, 13]. Демек, екінші тілді жйесі мен рылымы толы крінбейді, олар тек бірінші тілге толы сипаттама беру шін ажетті млшерде ана ашылады. Жне бл мселе де, жоарыда сз боландай, сздікті клемі мен адресатыны ерекшеліктеріне (оырманны ана тілі, тілдік даярлыы, мамандыы, т.б.) байланысты р трлі шешілуі ммкін.
Сздіктерді жанрлары мен типтері туралы ілім. Испан лексикографиясын зерттеген Я.Малкил 1959 жылы сздіктер типологиясын жасау шін ажетті ш айырым белгіні атайды: 1) сздікті диапозоны, яни материалды амту аясы; 2) сздікті перспективасы; 3) сздікті презентациясы [5]. Бірінші жне шінші айырым белгілер тсініктеме беруді ажет етпейтін боландытан, екінші белгіге тоталалы. алым перспективаны да ш трін арастырады. Бірінші: тарихи (динамикалы) жне синхронды (статикалы) сздік. Екінші перспектива материалды орналастыру станымына байланысты: а) ліпбилік (дстрлі) орналасу; ) семантикалы (сз таптары немесе таырыпты топтар бойынша орналастыру); б) еркін орналастыру. Соы шінші перспектива, авторды з сзімен айтанда, сздікті негізгі тоны [бл жерде сздік метатіліні ерекшеліктері сз болып отыр – Ж.Б.] мен нормативтілікке атысына байланысты. Сздікті тоны: а) объективті, ) нсаушы (preceptive) немесе б) ойнаы болуы ммкін. Нсаушы тона байланысты автор оырманды трбиелеуді яни оны сз мдениетін ктеру масатыны байсалды лексикографиялы ебекке келісімсіздігін, лайысыздыын ескертеді.
Сздіктер типологиясы бойынша 1962 жылы арнаулы ебек шыаран Т.А. Себеок зіні жіктемесін эмпирикалы негіздерге сйене отырып жасайды. Ол он жеті белгіні атайды: 1) сздікті авторды ана тілінде жасалуы; 2) сздікті мтіндерге байлаулы болмауы; 3) сздікті материалды амту шектері; 4) сздіктегі материалды алуан трлілігі; 5) атау сзді жекеше немесе кпше тлада берілуі; 6) сздікті сз формасына негізделуі; 7) сздікті сз маынасына негізделуі (синонимдер сздігі); 8) сздік маалаларды ліпбилік ретте сырты тлалары бойынша берілуі; 9) сздік маалаларды маына, мн бойынша реттеліп берілуі; 10) арама-арсы сілтемелер олдану жолымен материалды формалы жаынан осалы безендіруді болуы; 11) арама-арсы сілтемелер олдану жолымен материалды маыналы жаынан осалы безендіруді болуы; 12) сзді паспортталуы: а) андай диалектіге жатады, ) андай мтіндерде тіркелген; 13) экземпликация (олданым мысалдары); 14) глосса (сзге жасалатын тсініктемелер мен ескертпелерді болуы); 15) сздік бірлікті олданым жиілігіні крсетілуі; 16) сздік бірлікті этимологиясыны берілуі; 17) сздік маалада энциклопедиялы тсініктемені болуы [5]. алымны пікірі бойынша, сздік лексикографты з ана тілінде жасалатын болса, мндай сздікте нсаушы, академиялы типті сздікке айналу тенденциясы саталады. Сздік наты мтіндер негізінде жасалса, мтіндерді басты назарда стаса, ол анытамалы сздік типіне жаындайды. Бл жіктемеде сздікті тілі, ішкі рылымы, сздік бірлік пен сздік мааланы орналасу реті, рамы мен рылымы ескерілген. Авторды практикалы бадарды басты назарда стануына байланысты нды жіктемелерді бірінен саналады.
Француз лексикографы Ж. Рей-Дебов Я. Малкилді, Т. Себеокты, т.б. біраз алымдарды жіктемелерін орыта келіп з жіктемесінде тмендегі айырым белгілерді нсайды: 1) дидактикалы шыарма (авторды жеке пікірі байалмайды); 2) анытамалы ретінде пайдалану шін жасалан (сздік кірістер белгілі жйе бойынша кодталан, апарат беруді арнайы бадарламасы бар); 3) екі рылымды: макрорылымы (номенклатурасы, яни сзтізбесі) жне микрорылымы (сздік маалалардаы апараттар жиынтыы) бар; 4) материалды ерекше орналасымы (тласы немесе мазмны бойынша); 5) сздік бірлігі (кіріс сз) рылымы жаынан ріп пен фразадан жоары бірліктер аралыында; 6) апараттарды реттеліп, біра бір-бірінен блектеліп орналастырылуы; 7) сздікті номенклатурасы – реттелген, иерархиялы трыдан рылымданан кпшілік; 8) сздіктегі айтылым (сипаттама) екі маынаны біріктіреді: табалар туралы айтылым жне заттар туралы айтылым [5]. алым аталан мселелерді тере зерттеп, талдаумен айналысатын ерекше лингвистикалы пнні – теоретикалы лексикографияны жасалуы ажеттігін жазады.
Француз алымдары К. Дюбуа мен Ж. Дюбуа лексикография теориясыны арастыратын мселелері ретінде сздіктер типологиясы мен сздікті рылымды элементтері туралы ілімді атайды. Яни алымдар брыннан белгілі типология мселесіне сздікті ішкі рылымды элементтері мселесін осады. Орыс алымы П.Н. Денисов лексикография теориясыны негіздерін зерттеген ебегінде осы тжырымды жн санайды [6, 5]. Оны пікірі бойынша, сздіктерді жіктемесі дегеніміз – белгілі бір мдени ареалда немесе белгілі бір лтты лексикографиялы дстрде тарихи трыдан алыптасан сздіктер мен оларды жанрларыны практикалы жйеленген трдегі сипаттамасын жасау [6, 6].
Сздікті элементтері мен параметрлері туралы ілім. Сздікті элементтері деп оны ішкі, сырты рылымды бліктерін айтады. Лексикография теориясында сздіктер типологиясынан кейін сз болатын осы сздік элементтері. П.Н. Денисов бл туралы: «Лексикография теориясында рылым туралы ілім, сздікті рамдас бліктері (элементтері) деп аталатын блік, автор мен оырман арасындаы басты байланыс каналы ретіндегі сзтізбені ралуы, сздік мааланы рылымы проблемаларымен айналысады» деген тжырым жасайды [6, 216].
лемдік тілдердегі трлі типті сздіктерді талдау нтижесінде Ю.Н. Караулов тарапынан аныталан лексикографиялы параметрлерді жалпы саны – 65. Соларды ішіндегі аза тіліндегі сздіктері шін маызыдары тмендегідей: «Тілдер саны. Сздік кірісі (ліпбилік,- тура жне кері; маыналы; сзді зындыына байланысты; ліпбилік-хронологиялы; транскрипциялы, т.б.). Хронологиялы параметр (сзді бірінші жазбаша тіркелу уаыты, сздікті хронологиялы рамкілері). Санды параметр (сздіктегі сздерді саны). Орфографиялы (рбір ріп бойынша, ліпбилік). Сзді зындыы (ріптер саны). Екпін. Айтылым. Буына бліну. Сз табы. Жекеше/кпше. Сын есімдерді шырайлары. Сабаты/салт етістік. Етістер. Райлар. Тйы етістік. Кптік, жіктік, септік, туелдік жалаулар. Кмекші етістіктер. Есімше. Етістікті шатары. Сзді морфологиялы рылымы. Сзжасамды параметр. Аббревиатуралар. Кпмаыналылы/бірмаыналылы. Семантема (семантикалы эквивалент, дефиниция). Маынаны транспозициясы. Ареалды параметр. Синтагматикалы тіркес (еркін тіркесім).Фразеологиялы тіркес (траты тіркесім). Лексикалы тіркесімділік. Иллюстративтік параметр. Стилистикалы параметр. Эмоционалды-баамды параметр. Нормативтілік пен вариациялы. Статистикалы (сзді олданым жиілігі). Лингвотарихи параметр (сз тарихы). Лингвоелтанымды (этномдени-тарихи) параметр. Ономастикалы параметр. Терминологиялы параметр. Тектестік (этимологиялы, генетикалы біртектілік) параметрі. Кірмелілік параметрі. Синонимдік параметр. Антонимдік параметр. Омонимдік параметр. Паронимдік параметр. Ассоциативтік параметр. Семантикалы ріс. Таырыпты топ. Библиогрфиялы (сз туралы зерттеулерді крсету) параметр. Лексикографиялы параметр (сз туралы ажетті дерек алуа болатын сздіктерге сілтеме)» [7].
Жоарыда санамаланан лексикографиялы параметрлерді оу сздіктеріні рылымына атысы арастыратын болса, оларды кпшілігіні оу лексикографиясында жасалатын сздіктерге тікелей атыстылыын байаймыз. Оу лексикографиясындаы ылыма белгілі тоыз аспектіні бейнелейтін тоыз оу сздігіні трлерінде (тсіндірме, идеографиялы, фразеологиялы, лингвоелтанымды, грамматикалы сздіктер, синонимдерді, антонимдерді, омонимдерді, паронимдерді оу сздіктері) крсетілген параметрлерді басым кпшілігі олданылады. Диссертациялы ебектегі бдан ары зерттеме барысында аталан параметрлер оу лексикографиясы трысынан жан- жаты талданады.
Біртілді оу сздігіндегі лексикографиялы растырма негіздері туралы ілім. Лексикографиялы растырма негіздері туралы Р.Тсіпалиева былайша жазады: «лкенді-кішілі сздіктерді жасауда атарылатын ызметті, істелетін істі біртекті болмайтындыына ліге дейін жеткілікті назар аударылмай келеді. Мысалы, сздікті тзудегі атарылатын ызметті бірі - таза филологиялы ызмет. Мнда ртрлі атаулы бірліктерге анытама беріліп, талдау жасалады. Екінші ызмет - осы филологиялы деректерді трлі асиеттерін масатты трде ттас жйеге айналдырып, ашып крсету арылы жаа сапада айта сынуды амтиды. Бл жерде сздікшіні тек ана тілші емес, оан осымша растырма жмыстарыны маманы, сздікші-инженер болуына тура келеді. Сздікті растыруа байланысты жмыстар лексикографиялы растырма деп аталады. Лексикографиялы растырма – лкенді-кішілі сздіктерді, сздікті жйелері мен серияларын ойлап шыарумен, оларды масата сай е тиімді трін, компоненттік рамын белгілеумен, сондай-а, рылымды жаартулар кмегімен сздікке максималды апаратты ндылы беретін, пайдалануа ыайлы етіп жасайтын инженерлік-филологиялы ызметті трі» [8]. Бл жерде растырманы кем дегенде ш трі туралы сз болып отырандыын баса айту ажет. Оны бірінші трі – кез келген сздікті растыру ісі жне оны растыруа атысты рылымды мселелерді жиынтыы. Яни бл ым бір сздік клеміндегі, сзтізбе мен сздік мааланы рылымына атысты, сздікті ішкі рылымына атысты растырма мселелер клемін ана амтиды. Екінші трі – лексикалы рамы тілді йренуді дегейіне байланысты бірте-бірте крделеніп жасалатын, бірнеше кітаптан тратын сздіктер сериясын растыруа атысты. Мндай сздіктер оытудаы сатылылы (градуалдылы) станымына негізделіп тзіледі. шінші трі – белгілі бір тілді рамы мен рылымын толы ашып крсету масатында немесе тілді жан-жаты мегерту масатында ртрлі сздіктерден ралатын сздіктер жйесін жасауа атысты.
Бастапы материалдар (картотека оры) туралы ілім. Сздіктерді дереккздері жніндегі, сздікке негіз болатын бастапы материалдарды жинатау мен сатауды формалары мен діс-тсілдері жніндегі мселе – сздік тзу жмысындаы келелі мселелерді бірі. андай лексикографиялы шыарма болса да, оны тзілуі картотека мселесіні оды шешілуімен тікелей байланысты екендігі аны. Жобаланып отыран сздікке алынатын дереккздер корпусын анытау, баса сздіктерді дереккз ретінде пайдалануды сипаты мен ерекшеліктерін белгілеу, жалпы ылыми, жалпы деби, жалпы тілдік шыармалардан, сонымен бірге, арнаулы салалы бадарлы шыармалардан материал жинатауды діс-тсілдерін сипаттау, ауызекі сйлеу тілі негізінде даярланан жазбаларды пайдалануды діс-тсілдері мен олданым шектерін анытау, тиісті тілдік бірлікті сынатын мтін блшегіні сипаты мен зындыын белгілеу, тілдік бірлікті олданымын дйектейтін мтін бліктеріні жалпы санын айындау – материалды дайындауа атысты іс-шараларды ысаша тізбесі осындай. Оны стіне сздік материалдарды жинатайтын картотекаларды трлері, оларды толтыруды дістемесі, сонымен бірге, материалды срыптап алуды инструкциясы, картотека жасау ісін механикаландыруды, автоматттандыруды жолдары, т.б. – лексикография теориясында арастырылуы тиісті мселелер.
Сздік тзу ісін жоспарлау мен йымдастыру туралы ілім. рбір лексикографиялы туындыны зіндік ерекшеліктеріне байланысты оны жоспарлауды, инструкциясы мен проспектісін жасауды, сздікті тзу ісін йымдастыруды згешеліктері болатыны белгілі.
В.В. Морковкинні жазуы бойынша, сздік проспектісі мынадай негізгі бліктерден трады: 1) сздікті масаттары мен міндеттерін баяндау; 2) наты адресатты крсету; 3) сздікті композициясын сипаттау; 4) сздікті сзтізбесін сипаттау (санды жне сапалы); 5) сздік мааланы рылымын сипаттау; 6) сздік мааланы жекелеген элементтерін жйелі трде, бірте-бірте, ретімен жне детально сипаттау; 7) белгілерді, абылданан ысартпаларды, шартты табаларды сипаттау; 8) дереккздерді (соны ішінде лексикографиялы та) крсету; 9) осымшаларды сипаттау [9, 55-56].
1.2 Лексикография тарихыны мселелері. Сздіктер тарихын зерттеу. Теоретикалы лексикография екі бліктен ралады. Оны бірінші, негізгі блігі – лексикография теориясы болса, екінші блігі лексикография тарихы. Лексикографияны теориялы мселелерін зерттеген В.В.Морковкин лексикография тарихы ымыны зіні біртекті еместігін, оны зі іштей екі тармаа блінетінін жазады. Оны біріншісі ретінде – сздіктер мен лексикографиялы тжырымдамалар тарихын атайды. аза лексикографиясындаы сздіктерді тзілім тарихына арналан алашы ебектерді бірі – М.Малбаовты «аза лексикографиясыны тарихы» атты зерттеуі. Аталан жмыста XVIII асырды соы ширегі мен XX асырды басында жазылан лексикографиялы туындылар арастырылады. Зерттеуде, сонымен бірге, аталан кезедегі сздіктерді сзтізбе рамы мен сздік маала рылымы, атауларды лексика-семантикалы рамы баяндалады. Сздіктер мен оларды авторларыны аза лексикографиясы тарихындаы орны айындалады. аза лексикографиясыны ткен дуірдегі тарихын зерттеуге арналан таы бір ебек – Б.Атабайды Л.Будагов сздігіндегі аза сздеріні рамы мен рылымын арастыратын жмысы. Зерттеуде жалпытркілік сздікке алынан аза лексикасыны таырыпты, семантикалы рамы, фонетикалы рылымы баяндалады, аталмыш сздікті типологиялы сипаттамасы, оны аза лексикографиясы тарихындаы алатын зіндік орны туралы сз болады. М.Малбаов ортаасырлы тркі лексикографиясында, ортаасырлы араб жазулы сздіктерде‚ сондай-а‚ кейінгі тркі тілдеріні лексикографиясында‚ соны ішінде аза лексикографиясында да брыны дстрді жаласып келгендігін, алайда XVІІІ асырдан бастап Ресейге туелді болып‚ оны рамына кіре бастаан аза елінде араб жазулы аза лексикографиясындаы орта асырлардан бері жаласып келе жатан дстр сабатастыыны бзыландыы туралы жазады. «Аталан кезедегі аза тіліне атысты сздіктерді басым кпшілігі орысша-азаша тіл йрену‚ аударма жасау ажеттілігін теуге арналып‚ сол дуірдегі патшалы Ресей кімшілігі мен Кеес кіметіні станан тіл саясатына сйкес келетін прагматикалы масат-мдделерге сай жасалды» деген тжырым жасайды [10]
Типтес лексикографиялы мселелерді шешу тарихы. Лексикография тарихыны екінші тармаы ретінде типтік сипатты лексикографиялы мселелерді шешілу тарихы, атап айтанда, сзтізбені рамы, атау сздерді сипаты трізді сздікті рылымына атысты жадайларды тарихи кезедегі жекелеген сздіктер мен ылыми-теориялы ебектердегі арастырылуын атайды. Аталан мселелге байланысты жазылан ылыми-теориялы ебектер атарына Ш.Ш. Сарыбаевты «Проблемы казахской региональной лексикографии» [11], К.Ш. Хсайынны «Радлов и казахский язык»[12], М. Малбаовты «аза лексикографиясыны тарихы» атты ебегін [13] жатызуа болады. Ш.Ш. Сарыбаев зерттеуінде диалектологиялы сздіктердегі лексикографиялау станымдары, сзтізбе мен сздік маала рылымы мселелері талданады. К.Ш. Хсайын ебегінде Сздіктердегі типология мселесі, В.В.Радлов сздігіні аза лексикографиясындаы орны сз болады. М. Малбаов зерттеуінде азан ткерісіне дейінгі аза сздіктеріні рылымды элементтері, атап айтанда, сзтізбе рамы мен сздік маала рылымы, атау сз тласы, негізгі сздік тла мселесі, фонетикалы жне грамматикалы сипаттама, параметрлік рылымдар талданады. азан ткерісіне дейінгі сздіктерде амтылан лексика-семантикалы топтар рамы баяндалады.
«Шаын клемді оу сздіктеріні рылымды негіздері» деп аталатын екінші блімде «оу лексикографиясы» терминіні мні, оу сздігіні дидактикалы ндылыы мен антропозекті бадары, оу сздіктерін тзудегі градуалдылы станымыны олданым ерекшеліктері, біртілді шаын оу сздігіні лексикалы негізі мселесі, шаын оу сздігіндегі рылымды сздер рамы, оу сздігіндегі лексикалы минимум мселесі, оу сздігіні «орта минимумы», біртілді шаын оу сздігіне лексикалы бірліктерді срыптап алу станымдары туралы зерттеу жргізіледі.
2.1 Оу лексикографиясы терминіні мні. «Оу лексикографиясы» тіркесіндегі жетекші мше – лексикография. Ал осы сзді ішкі формасы, мні андай деген сауала жауап іздер болса, оны сзді этимологиясынан табамыз. В.В. Морковкинні пікірі бойынша, «лексикография» терминіне берілетін этимологиялы тсініктемелерді екі трге бліп арастыруа болады. Бірінші тсінікті жатаушылар бл грек тіліндегі - ‘сздік’ жне - ‘жазамын’ сздеріні осындысынан келіп шыан деген кзарасты станады. Алайда, аталан екі сзді ішкі формасына блайша талдау жасауда терминні маынасын оны азіргі кезде білдіретін ымына етене жаындастырушылы байалады. Нтижесінде сан ырлы лексикографиялы ызметті оны бір-а ырынан тсіндірушілік орын алан. Екінші кзарас бойынша, термин - ‘сзге атысты’ жне - ‘жазамын’ сздеріні бірігуінен пайда болан. азіргі кезде осы кзарасты дрыстыы длелденіп отыр. Демек, терминні азіргі мнін («сздік тзуді теориясы мен практикасы») назара алмай, сзді бастапы этимологиясына іліп, оны ішкі формасын ашуа талпынан кезде «оу лексикографиясы» деген сз тіркесіні «сздерге тілйретім масатында сипаттама жасау» деген мнде олданылуы тиіс екендігі млім болады. Талданып отыран терминді осы мнде тсіну негізінде аталмыш саланы арастыратын нысандары рамына оу ралдарындаы, тілйретімдік-дістемелік басылымдардаы сздерді семантикалы, синтаксистік, стилистикалы, морфологиялы, статистикалы асиеттеріне сипаттама жасау ісі кіреді. Оу лексикографиясын осындай жаа ымда тсінушілік оны екі бірдей ылым саласыны, атап айтанда, лексикография мен лингводидактиканы ара-жігінде пайда болан ылыми пн екендігіне кз жеткізеді. В.В. Морковкин «оу лексикографиясы» ымын анытау масатында жаа саланы бес трлі олданым аясы болатындыын сз етеді.
алым «оу лексикографиясы» терминіні маынасын ашуда, бір жаынан, з табиаты бойынша бір-бірімен тыыз байланысты ызмет трлерін бір пн аясында біріктіруді ажеттігін, екінші жатан, бл пнні бірнеше ылым саласыны жігінде пайда болан аралы пн екендігін крсете отырып, шінші жатан, аза тілі лексикасына тілйретімдік масатта тсініктеме жасауды жаа ммкіндіктері ашылатынын ескерте келіп, оан тмендегідей анытама береді: «Оу лексикографиясы – басты мазмны лексикаа тілйретімдік масатта сипаттама жасауды теоретикалы жне практикалы аспектілері болып табылатын арнаулы масатта олданылатын лексикографиялы, лингводістемелік пн. алым оу лексикографиясыны басты бліктері ретінде: а) оу сздіктерін жасауды теориясы мен практикасын, ) лексикалы минимумдарды тзуді теориясы мен практикасын, б) оу лексикостатистикасыны теориясы мен практикасын, в) лексикографиялы типтегі лексика оулытарын жасауды теориясы мен практикасын, г) оулытардаы сздікшелерде берілетін лексиканы лексикографиялау мен семантикалауды теориясы мен практикасын атайды.
«Оу лексикографиясы» жне «оу сздігі» атаулары туралы. Орыс тіліндегі «Учебная лексикография», «учебный словарь» терминдеріне балама ретінде аза тілшілері тарапынан осы атаулар олданылып келеді. Біз де з жмысымызда брыннан келе жатан дстрлі олданысты бзбай олданып отырды. Бдан рі де олдана береміз. Алайда, жоарыда келтірілген талдаудан кейін оу лексикографиясы мен оны басты німі ретіндегі оу сздігіні басты масаты оу немесе оыту емес екендігіне, басты масат - тілді йрету болып табылатынына кз жеткізу иын емес. Жне бл жерде басын ашып, анытап айтатын бір жайт бар. Масат - тілді стаздарды кмегімен йрету емес, керісінше, осы сздікті кмегімен оырманны зіні йренуі, оырманны тілді з бетінше йренуіне жадай жасау. Оырман осы сздікті ои отырып тілді з бетінше, з кшімен йренеді. Сздікті рылымы сол масата лайыталып жасалады. Бл жерде мселе аталмыш сздікті актив типті сздік екендігінде ана емес. Себебі, ол аншалыты сапалы, жасы жасалан актив типті сздік болса да, оырманны ниеті, талабы, лы болмаса, тілді йрене алмайтындыы белгілі. Бл жерде басты назар оырманны белсенділігіне аударыланы жн. Оны стіне, оу лексикографиясыны бадары - адамны тілді йренуіне баытталан антропозекті бадар болып табылады. Осындай алышарттарды ескере келіп баламалы олданым ретінде тілйренім лексикографиясы, тілйренім сздігі атауларын жн санап отырмыз.
2.2 Оу сздігіні дидактикалы ндылыы мен антропозекті бадары. М. Малбаов сздікте ш трлі интенцияны болатынын жазан еді. Олар: дидактикалы, анытамалы жне ылыми интенциялар. Тсіндірме сздікті рылымын зерттеуге арналан ебегінде алым: «Жалпылама олданыма арналып жасалатын тсіндірме сздіктерді жртшылы тарапынан немі олданымда болуы жне нерлым за уаыт ішінде (ондаан‚ жздеген жылдар бойы) олданымда болуы ондаы интенцияларды арасалмаына байланысты. Егер сздіктегі ылыми интенция басаларынан басым болса‚ ол сздік негізінен ылыми жртшылыты пайдаланатын кітабы болма. Анытамалы интенция басым болса‚ энциклопедияа айналып кету аупі бар. Дидактикалы интенцияны басымдыы оны негізінен тілйренім‚ оу ралына айналдырады. Сондытан‚ сздікті шын мніндегі «халы кітабына» айналып, за олданылуы шін ондаы ш интенция тегермелі алыпта болу керек» деген тжырым жасаан болатын [10]. Демек, оу лексикографиясыны туындыларында дидактикалы интенцияны басым болатындыы белгілі.
Осы трыдан, сздікті барлы трлерінде де дидактикалы интенцияны басым болатындыы туралы ойды сонылыы аны. Мндай тжырымды лексикографияны теориялы мселелерін зерттеген француз лексикографтары К. Дюбуа мен Ж. Дюбуа жасайды. алымдарды пікірі бойынша, жалпы сздік атаулыны брі дидактикалы жанрдаы туындылара жатады. Сол себепті осы жанр ауымындаы лексикографиялы айтылым педагогикалы тілге тн е маызды сипаттамалара ие болады: «педагогикалы тілді кез келген трі трізді, сздік те оырманды коммуникацияны наты бір айын типіне баыттайды. рі сздікті авторы, рі коммуникация субъектісі болып табылатын лексикограф зімен сырттай пікірлесуші оырмандар тарапынан зіне ойылатын сауалдара бадар стайды. Олар лексикографа оны зіне тиесілі емес мтіндер туралы сауал ояды. Сауалдара жауап бере отырып, лексикограф коммуникациядаы айын субъект рлінде крінбейді, коммуникацияны жымды субъектісі яни оам атынан сйлейтін байланыстырушы, днекер бейне рлінде крінеді. Демек, лексикограф оам тарапынан жзеге асырылатын жымды айтылымны болжалды субъектісіне айналады. Оырмандар здерін идеалды трдегі сйлеуші субъект ретіндегі лексикографпен бірбтін санайды. Ал сздікте берілетін жауаптар - наты мдени ауымдасты атынан айтылатын соы аиат болып табылады. Сздіктен алынатын білік пен білім оырмандарды білімі мен білігіндегі кемістіктерді орнын толтыруа кмектеседі. Лексикографты білігі мен жекелеген оырмандарды толымсыз білігі арасындаы алшатыты жояды. Осылайша, сздіктегі лексикографиялы хабарламаны табиаты да оытушы стазды педагогикалы хабарламасыны табиатымен бірдей. Лексикограф істен млде сырт ала алмайды. Оны тілге деген, тілге жасаан з сипаттамасыны негізінде жатан лингвистикалы теориялара деген зіндік ылыми кзарастары бар. Ол ылыми хабарламаны авторы болып шыады. Жне оны іс-имыл мнері педагогикалы тіл (айтылым) авторынікіне араанда басара. Лексикографты позициясы белгілі бір теориядан, баса теориялара арсы ойылан, зі жн санаан, лайыты деп тапан теориядан келіп шыады. Осылайша, бір жаынан, ылыми полемикалы діс-тсіл, екінші жаынан, педагогикалы нормативті діс-тсіл арасында арама-айшылыты бар екендігі байалады... алымдар сздік тіліні е алдымен педагогикалы тіл болып табылатынын блтартпастай длелдейді. Оу лексикографиясыны негізгі туындысы ретіндегі оу сздіктерінде дл осындай педагогикалы ызмет орын алады. Лексикограф оырманны тілді з бетінше мегеруіне жадай туызады. Сздікті тілі, авторларды тжырымы бойынша: «ылыми талдаудан ткізілген, зерделенген тіл. Аристотельді лгісі бойынша блшектерге блінген мтін. Табии тілдегі бірттас айтылым тіл біліміні аида, ережелері бойынша жеке-жеке сздерге мшеленіп, ол сздерді зі белгілі бір алыптара тсіріліп, белгілі бір сз таптарына телінеді. Табии тілдегі сздер ылыми сараптамадан ткізіліп, жасанды тілдегі (ылым тілі) лексикалы бірліктер ретінде белгіленеді, табаланады, жік-жікке блінеді. Осындай бірліктерді жинатаушы сздік, шын мнінде, екінші атарлы туынды болып табылады. Оны нысаны тіл мен лем емес. Оны нысаны – тіл туралы, лем туралы жрт не айтады, не дейді, - міне, сол» [14]. Бл жерде, рине, сздікті метатілі туралы гіме болып отырандыы белгілі. Сипаттамалы-жйелеуші лингвистикада тілді жиынты леуметтік былыс ретіндегі алыптасуы мен ызмет етуі сз болса, антропозекті лингвистикада, В. Гумбольдтты сзімен айтанда, энергея тіл - адамны тла бойында ркен жайып, сіп шыатын организм бейнесіндегі тіл арастырылады. Оу сздігіні басты асиеті – оны антропозекті сипаты.
2.3 Оу сздіктерін тзудегі градуалдылы станымыны олданым ерекшеліктері. М.Малбаов аылшын лексикографиясындаы тілйренімдік масаттаы тсіндірме сздіктерді «мектепке дейінгі балалара арналан‚ бастауыш мектептегі балалара арналан‚ орта мектеп оушыларына арналан‚ студенттерге арналан‚ от басында олдануа арналан‚ жмыс орнында олдануа арналан‚ кітапханада олдануа арналан‚ жол-жнекей олдануа арналан («жол ашар»‚ «алта сздіктері») дегендей, трлі дреже-дегейлерде жасалып отырандыын» жазады. алым сздіктерді осындай алуан трлерін жасауа негіз болатын басты станымны - градуалдылы екендігіне тотала отырып, аталмыш ымны мнін ашады: «Латын тіліндегі «адым‚ адам» маынасындаы gradus сзі мен ортаасырлы латындаы gradarіus «аырын адыммен жруші‚ асыпайтын»‚ gradatіm «адам сайын‚ бірте-бірте‚ аырын-аырын»‚ gradatіo «бірте-бірте биіктеу‚ аырын ктерілу»‚ gradualіs «басыш сайын‚ бірте-бірте» сздерімен тркіндес градуалдылы станымыны негізінде тілді жйелілік асиеттерін кеейте крсету‚ «тілді йрену процесін сатылы трде‚ здіксіз жргізу‚ оны бірте-бірте крделендіру» ымы жатыр. Градуалды сипаттама біріне бірі кірігетін сздіктер сериясы трінде жзеге асады» [10]. алым з ойын «осы трізді сатылы тілйренім сздіктерін жасау - аза лексикографиясы шін де ажетті іс екендігі даусыз» деген тйінмен аятайды. Біз де осы пікірді остаймыз. Оу сздігіні кп трін жасауа болады. аза тілін йренушілерге арналып жасалатын осындай градуалды сздіктер ажет-а. Алайда, оларды ылыми негізде жасалуы, аза тіліні лексикалы негізін райтын базалы лексиканы амтуы шарт. аза тіліні лексикалы негізі инвариант ызметін атарады.
2.4 Лексикалы негіз. Біртілді оу сздігіндегі рылымды сздер. Е алдымен азіргі аза тіліндегі негізгі рылымды бірліктерді тізбесін жасауды ажеттігі аян. М.Малбаов оны тілдегі лексикалы негізді зегі санайды. рылымды сздер тізбесі аза тілі бойынша тілйретім сздіктерін жасаушы авторлар шін, аза тілі бойынша оулытар, оу ралдары мен оылым кітаптарын растырушылар шін, аза тілін зге тілді аудиторияда оытушы стаздар шін, аза тілін йренуші шетелдік студенттер шін, сондай-а, азіргі аза тілі лексикалы зегіні статистикалы жне діснамалы рылымын арастырушылар шін ажет. Бл тізбеге семантикалы, синтаксистік жне атысымды трылардан маызды рылымды бірліктер енеді. М.Малбаовты пікірі бойынша, оларды атарына аза тіліндегі ал, ба, бар, баста, бер, бол, біл, біт, жазда, жат, жатыр, жнел, жр, жібер, де, еді, екен, емес, ет, кел, кр, ал, ой, ыл, отыр, т, сал, таста, тр, тс, шы трізді кмекші етістіктерді, асты, сті, арты, жаны, асы, маы, тсы, іші, сырты, тысы, арасы, басы, тбі, арсысы, бойы, тірегі, айналасы, жан-жаы, беті, шеті, ортасы, соы, тбесі, ортасы трізді кмекші есімдерді, сияты, сыайлы, сынды, лпетті, ммкін, шамасы, сыайы, лпеті, жобасы, исыны, трізді, сиы, блки, блкім, кдік, болар, шыар, білем, керек, сайды, тиіс, лазым, крінеді, екен, деседі, дейді, рас, расында, шынында, аныында, рине, лбетте, асылы, асылында, зады, трі, кім біледі, шындыында трізді модаль сздерді, есептік, реттік жне жинаты сан есімдерді, есімдіктерді, негізгі стеулерді, кейбір ыстырма сздер мен аратпа сздерді, негізгі жалаулы, демеулік жне септеулік шылауларды, негізгі кіл-кй, императивтік жне трмыс-салт одаайларды, кейбір негізгі еліктеуіш сздерді, сз дебіне кіретін бірліктерді, т.б. сздерді топтары мен трлерін кіргізуге болады [15]. Сз дебіне кіретін бірліктер слемдесу, танысу, шаыру, назар аудару, тіну, ризашылыты білдіру, кешірім срау, келісу, жоа шыару, ошамет жасау, ттытау, оштасу салт-дстріне атысты таырыпты аяда рбітіледі. Мселен, слемдесуге кіретін: Саламатсыз ба! Халііз (хал-жадайыыз) алай? айырлы та! айырлы кн! Кеш жары! Жол болсын! Сау болыыз! ош келдііз! Слем! Кріскенше! - трізді айтылымдар мен олара айтарылатын жауап, танысуа байланысты сра жауаптарды минимумы, шаыруа атысты: ош келдііз! Трлетііз! Шай ішііз! Дм татыыз! она болыыз! - трізді олданымдар, адама арата айтылатын: ріптес! Жерлес! Бауырым! Достар! арындас(ым)! Ата! же! Аай! Апай! – трізді айтылымдар, ризалыты білдіретін: Рахмет! Кп рахмет! Кп жаса(ыз)! Тамаша! Кешірім срау ишарасын білдіретін: Кешірііз! апу етііз! Айыпа бйырмаыз! – трізді олданымдар адамаралы атынаста маызды боландытан, тілйренімдік масатта жасалатын оу сздігіне алынуы керек. Бл трыдан лексикалы негізге рылан шаын сздікті рылымында тілдескіштерді де элементтері болатындыын айту ажет.
Тілдегі нлдік тізбені райтын рылымды сздерді мегеру ісі бастапы элементарлы дегеймен, бастауыш кеземен шектеліп ала алмайтындыы тсінікті жайт. Себебі аза тіліндегі рылымды элементтерді 1000-1500 сзден тратын шаын лексикалы минимума симайтындыы белгілі.
Оу сздігіндегі минимум мселесі. Біртілді оу сздігіні «орта минимум» негізі туралы. Тілдегі лексикаа тілйретім масатында сипаттама жасауды бір аспектісі – лексикалы минимумдар тзу. Сздік рамды тілді йрету масатында ышамдауды брыннан алыптасан теоретикалы негізінде ате болжам орын алан еді. Лексиканы аталан масата сай ышамдауды басты тсілі ретінде сздік рамдаы кнерген архаикалы жне тарихи лексиканы, жергілікті олданымдаы диалектілік, говорлы лексиканы, салалы терминологиялы лексиканы, арапайым олданымдаы лексиканы, ауызекі сйлеу тілі бірліктерін, дстрлі жазба тілге тн арнаулы лексиканы, баса да кптеген сз топтарын алып тастау, ысарту орын алан болатын. Жалпылама олданыма арналып жасалан алашы лексикалы минимумдарды сзтізбелерін растыруда олданылан ысартуды, ышамдауды негізгі тсілі осындай болан еді. Сондытан лексикалы минимум мселесіне жааша кзарасты ажеттігі, лексикалы минимумдарды нысаны мен олданым аясына, рылымына байланысты, минимумдарды срыптап алу мен лексикографиялау жолдарына атысты алыптасып алан ескіше ылыми тсініктерді згертуді ажеттілігі айын болатын. Осы трыдан, жааша ылыми кзарас негізінде жазылан ебек ретінде тілді мегеруді бастапы сатысына арналып жасалатын екітілді оу сздіктеріні рылымын зерттеуге арналан Р.Тсіпалиеваны жмысын атауа болады [8]. алым «аза тіліні азастанда мемлекеттік тіл жне лтаралы атынас тілі ретінде толыанды ызмет жасауына жеткізетін жолдарды бірі - трлі лт мектептеріні оушыларына аза тілін бір, орта лексикалы материал негізінде йрету. Тек осындай жадайда ана оларды брінде баршаа орта сздік база жасалуы ммкін. Осы міндетті шешуге аза тіліні лтты орта мектептерге арналан орта лексикалы минимумы ммкіндік жасайды. Мндай сздікті клеміне келер болса, дістемешілерді кпшілігі тілді белсенді трде мегеру шін 3-4 мы лексикалы бірлікті жеткілікті санайды. Он жыл бойы аза тілі оылатын мектепте – 4 мы болса, жеткілікті» деген ой айтады.
Кеес дуіріндегі оу лексикографиясында стем болан мбебап минимум сздік идеясы бойынша, е жиі олданымдаы сздер тізбесі мбебап минимумны бірінші блегін, ал таырыпты тізім оны екінші блегін райды. Минимумны траты элементі ретіндегі жиілік тізбедегі сздерді мегерілуі міндетті саналса, субъективтік негізде срыпталан таырыпты тізбе рамындаы, яни минимумны згермелі элементін райтын тізбедегі сздерді айсыларын пайдалануды шешімі осы минимумды пайдаланушы оырмандарды еркіне алдырылатын еді. Біз бл кзараса станымды трыдан осыла алмаймыз. Тілді лексикалы негізін бейнелейтін минимумдаы екінші блік те траты болу керек. Жне ол тілдегі таырыпты жйені райтын негізгі атауларды ммкіндігінше толы амтуы тиіс. Онсыз тілдегі базалы лексиканы мегеру ісі иындап кетеді.
2.5 Біртілді оу сздігіне лексикалы бірліктерді срыптап алу станымдары.
Р. Тсіпалиеваны ебегінде басты срыптау станымдары туралы тмендегідей тжырымдар келтіріледі:
«1. Срыптауды басты станымы – статистикалы станым (Е алдымен тілдік бірлікті олданым жиілігі ескеріледі).
2. Сзді тіркесімдік абілеті (тіркесімге кп тсетін сз – тілйренім трысынан маызды сз. Сондытан орта минимума синтаксистік жне лексикалы тіркесімдік леуеті мол сз алынады).
3. Тілдік бірлікті сзжасамды ммкіндіктері, яни сз тбіріні тарамдану абілеті мол сз. Бір сзді білсе, біртекті сздерді тану иын емес.
4. Сзді семантикалы ндылыы. Бл станым бойынша, минимума кпмаыналы сздер алынуы керек. Барлы маыналары бірдей актив мегерілуге жатпайтындытан, минимума ол сзді негізгі, басты маынасы алынады. Бл станым тілдік атардан синонимдерді тадап алуа, антонимдерді тауып алуа, т.т. жадай жасайды. Осы станым арылы интернационалды лексиканы минимум сздігіне срыптау жасалады.
5. Сзді стилдік бейтараптыы. Бл станым бойынша, лтты мектепке (жоары, орта) арналан минимум-сздікке стильдік трыдан бейтарап деби тіл сздерін алуа жадай жасайды.
6. Жадаятты-таырыпты станым. Бл станым олданым жиілігі тмен болса да, тілде сйлеушіні райсысына да ажетті наты сздермен минимумды толытыруа ммкіндік береді. Лексиканы срыптауды жадаятты-таырыпты станымны олданылуы минимум сздікке алынуа тиісті таырыптар мен жадаятты наты клемі белгіленген жадайда ана ммкін болма.
7. Сзді методикалы трыдан оыту масатына сйкестігі. Бл станым лексикалы минимумды йренілетін тілді грамматикасымен, сзжасамымен, фонетикасымен, орфографиясымен, дебиетімен, жалпы тілйренім процесін йымдастырумен йлестіруге ммкіндік береді» [8].
Біз алым тарапынан келтірілген станымдарды саны мен мазмны туралы тжырымдарды олдаймыз. Біртілді оу сздігіні сзтізбесін тзуде осы аталан станымдарды басшылыа алан жн болма. Дегенмен, базалы лексиканы амтитын біртілді оу сздігіні рылымына арналып отыран зерттеуімізде те-мте маызды екі мселеге кеірек тоталан дрыс болады деп ойлаймыз. Олар: сздікке алынатын лексикалы бірліктерді олданым жиілігі мен таырыпты таралымы туралы мселелер.
Біртілді оу сздігіне алынатын лексикалы бірліктерді олданым жиілігі. Мамандарды пікірі бойынша, бір мынан бастап трт мы сздік клемге дейінгі минимум сздіктер тіл негіздерін белсенді, прменді трде мегеруге бадарланан актив сздіктер болып саналады. Оларды ішіндегі 1500 бірлікке дейін амтитын аса шаын клемді туындылар тілді мегеруді бастапы сатысына арналан элементар сздіктер атарын райды. Демек, аза тілін йренуді, мегеруді бастапы, элементарлы курсына лайыталып жасалатын шаын минимум сздікті сзтізбесі детте 1500 сзге дейінгі клемді амтиды. Р.Тсіпалиева срыптауды жеті станымын олдану негізінде сараланып, сарапталып алынан 1300 бірлікті амтитын орта лексикалы минимум рамын сынады. Бл – жоарыда сз боландай, тілді йренуді бастапы сатысы шін арнайы жасалан тізбе. Ал бізді ебегімізде сз болатын 1500 бірліктен 4000 бірлікке дейінгі клемдегі, тілдегі базистік лексиканы амтитын сздіктер келесі сатыа, тілді базистік дегейде мегеруге бадарланады.
Диссертациялы ебекте аза лингвостатистикасында тзілген жиілік сздіктерді деректері зара салыстырыла, саластырыла зерттеледі. Жиілік тізбелерді талдау барысында жалпы аза лты кілдеріні сзолданым жиілігіне тн біратар задылытар байалды. Мселен, е жиі олданылатын сздер атарында адамны сйлеу процесін суреттейтін де- етістігіні, жалпы тіршілікті бейнелейтін е- етістігіні, жалпы болмысты білдіретін бол- етістігіні жне кллі жанды-жансыз дние атауларыны синонимі ретінде олданыла беретін ол есімдігіні келтірілуі тілдегі блжымас задылытардан хабар береді. Де- етістігіні аза мтіндеріндегі е жиі олданылатын сз болуы тілді йрену, оны мегеру ісіндегі белсенді сйленім процесіні, антропозекті бадарды аншалыты мнді, маызды екендігін байатады.
аза мтіндерінде е жиі олданылатын 500 сз рамына жасалан талдау барысында тмендегі жадайлар аныталып отыр. Біріншіден, базалы лексиканы амтитын оу сздігіне алынуы тиісті рылымды сздерді басым кпшілігіні осы е кп олданылатын сздер тізбесіне еніп отырандыын айту ажет. Бл аталмыш сздерді екі жатан да (олданымды жне маыздылы) мнділігін байатады. Мысал шін айтар болса, тізбелерде тілйренім шін аса маызды лкен, атты, жасы, ара, за, соы, осындай, а, жаын, ке, аны, мол, баса, сондай, ауыр, кк, жаа, алыс, бгінгі, суы, зын, ызыл, ысты, шын, арты, жаман, блек, салын, биік, оыр, арсы, кішкене, алашы, соы, млім, зор, ашы, сары, ар, азіргі, аппа, денелі, араы, бай, ыса, кіші, белгілі, ызы, трлі, аз, алы, жас, жалыз, те, кшті, орта, толы, айын, мынадай, кешегі трізді сын есімдер, ол, бл, осы, сол, сонда, мен, сен, біз, бір, барлы, з, брі, мына, андай, алай, кім, сіз, бар, р, не, мынау, бірнеше, айда, рбір, міне, біреу, кейбір, анау, б, ана, ай, ешкім трізді есімдіктер, енді, дл, азір, бгін, е, лі, брын, айта, тіпті, аса, сіресе, талай, сонда, бірге, тез, жаа, біраз, уелі, дейі, сл, соншалы, алаш, згеше, аырын, кейін, тгел, ерте, арсы, осылай, шапша, кейде, атаулы, солай, немі, тмен, былай, те, алыс, онда, тек, жоары, кеше, ерте, мнда, бден, алдымен, млде трізді стеулер, бір, екі, ш, жалыз, он, бес, трт, алты, жеті, жз, мы трізді сан есімдер, да, де, туралы, мен, жне, ана, ал, таы, біра, со, ой, арай, сияты, пен, кейін, тек, ма, бойынша, та, ме, рі, ба, шін, бе, сондытан, дейін, егер, пе, те, бері, атар, сайын, сонымен, трізді, сонда, ана, ой, бойы, жнде, йткені, бен, шейін, па, кейде, ендеше, немесе, ой трізді шылаулар, бар, жо, кп, керек, сіресе, ажет, ммкін, аз трізді модаль сздер рамы айталанып кездесіп отырады.
Жиілік тізбелерді зара салыстыру барысында аза мтіндерінде е жиі олданылатын 500 сз рамына патша, болыс, т зат есімдері мен сйгін етістігі трізді біратар сздерді негізсіз, кездейсо еніп отырандыы байалды. Жалпы аланда, келтірілген тізбедегі сздерді лексикалы негіз рамында берілуі міндетті деп ойлаймыз. Жоарыда аталан жиілік сздіктер негізінде алан мы сз рамын да срыпталып алынады.
Біртілді оу сздігіне алынатын лексикалы бірліктерді таырыпты таралымы. аза тіліні базалы лексикасындаы идеографиялы блікті таырыпты сздер райды. Бл тізбеге таырыпты минимума кіретін басты-басты бірліктер енеді. Таырыпты сздер рамынсыз мндай сздікті толыанды туынды болып шыпайтындыы белгілі. Ондай жадайда лексикалы жйедегі бір-бірімен байланысты сздер тобы, сйленім процесі шін, айтылым мен жазылым шін аса маызды болып табылатын сздер беймлім болып алады. Диссертациялы ебекте базалы лексиканы тілйренім сздігінде маыналы топтарды амтылу лгісін келтіру масатында тіршілік иесі ретіндегі адамны жай-кйін арастыратын таырыпты топты рамы келтіріледі.
орытынды
азіргі тада лексикография ылым мен білім, техника, нерксіп салаларыны бріне де атысты, олданым аясы те ке пндерді бірінен саналатыны белгілі. Сол себепті лексикографиялы туындыларды тзуді ылыми-теориялы мселелерін зерттеуде таза лингвистикалы факторлар да, алуан трлі ылым салаларыны ерекшеліктерінен туындайтын экстралингвистикалы факторлар да ескерілуі тиіс екенін тжірибе крсетіп отыр.
Осымен байланысты бірнеше ылым саласыны ара-жігінде пайда болан ылыми пндерді бірі – лексикографияны жаа саласы – оу лексикографиясы. Сондытан оу лексикографиясыны ылыми-теориялы негіздерін зерттеу осы салада тзілетін туындыларды авторларды тілдік тйсігіне, субъективті жадайлара туелді болмауы шін, объективті ылыми негізде жасалуы тиіс екендігі аталмыш зерттеуді таырыбын белгіледі. Оу лексикографиясында «клемі шаын боланмен, мні зор» сздіктер жасалады, соларды бірі – аза тіліні лексикалы негізін райтын базалы лексиканы амтитын оу сздігі. Бл трізді шаын клемді біртілді оу сздіктерін тзуді ылыми негіздерін, оларды сзтізбе рамы мен рылымды ерекшеліктерін зерттеуді таза ылыми трыдан да, аза тілін йретуге баытталан мемлекеттік бадарламаларды жзеге асыру трысынан да маыздылыы дау тудырмайтынын зерттеу барысы наты длелдеді.
Соны нтижесінде базалы лексиканы тілйренім сздігі тіл рылысынаы маыздылыы жаынан іріктеліп алынатын рылымды сздерден, олданым жиілігі бойынша срыпталып алынатын жиілік тізбеден жне тілдік жйені амтитын негізгі атаулар бойынша жасалатын таырыпты тізбеден тратын трт мы лексикалы бірліктен ралатыны айындалды.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі:
1. Соссюр Ф.де. Труды по языкознанию. М., 1977; Смирницкий А.И. К вопросу о слове (Проблема «отдельности слова») // Вопросы теории и истории языка в свете трудов И.В.Сталина по языкознанию. М., 1952.
2. Щерба Л.В. Опыт общей теории лексикографии // Известия АН. Отд. л-ры и языка‚ 1940. Вып.3. С. 89-117.
3. алиев. Тіл білімі терминдеріні тсіндірме сздігі. Алматы:
Сздік – Словарь, 2005. – 440 б.
4. Берков В.П. Вопросы двуязычной лексикографии. Л.‚ 1973. 190 с.
Malkiel Jakob. Distinctive Features in Lexicography. A Typological
Approach to Dictionaries Exemplified with Spanish, part 1-2, 1959. Univ. of California Press, Berkeley and Los Angeles; Sebeok T.A. Materials for a Typology of Dictionaries. Lingua, Amsterdam, 1962, vol. XI. 20; Rey-Debove J. Etude linguistique et semiotique des dictionnaires franais contemporains. The Hague – Paris, Mouton, 1971, 329 pp.
6. Денисов П.Н. Основные проблемы теории лексикографии: автореферат дис. докт. филол. наук. М., 1976.
7. Караулов Ю.Н. Об одной тенденции в современной лексикографической практике // Русский язык. Проблемы художественной речи. Лексикология и лексикография. - М.‚ 1981. С.135-153.
8. Тсіпалиева Р. аза лексикографиясы: екітілді шаын сздіктерді рылымы. Фил. ыл. канд. дис. автореф. Алматы, 2007. – 24 б.
9. Морковкин В.В. Основы теории учебной лексикографии (научный доклад диссертации доктора фил. наук). М., 1990.
10. Малбаов М. Бір тілді тсіндірме сздікті рылымды негіздері. Алматы: ылым, 2003. -357 б.
11. Сарыбаев Ш.Ш. Проблемы казахской региональной лексикографии: автореферат дисс. Доктора. – Алма-Ата, 1973. 105 с.
12. Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов и казахский язык. – Алма-Ата: Наука, 1981. 172 с.
13. Малбаов М. аза лексикографиясыны тарихы. Фил. ыл. кандидаты диссертациясы. Алматы, 1992.
14. Малбаов М. Сздікті тілі туралы // Профессор С.М.Исаев: аза тіл білімі мен дебиеттануды теориялы жне дістемелік мселелері. I том. Алматы, 2008. 148-154 бб.
15. Малбаов М. Шаын тілйренім сздігіні минимум рамы туралы // Тілтаным, 2008. №1.
Диссертация таырыбы бойынша жарияланан ебектер:
аза жне трік тілдеріні тсіндірме сздіктерінде терминдік атауларды берілу жайы // “азіргі тадаы ылым мен білім” атты халыаралы ылыми-теориялы конференцияны материалдары. Шымкент, 2005. 20-24 бб.
алта сздікті жанрлы-типологиялы сипаты // Тілтаным. –2006. №3. 97-102 бб.
Оу лексикографиясыны антропоценрлік бадары туралы // “Мемлелеттік тіл: бгіні мен ертеі” атты ылыми-дістемелік конференция материалдары. Шымкент, 2007. 50-53 бб.
Шаын клемді сздіктерге лексикалы бірліктерді срыптауды ылыми негіздері // “Мемлекеттік тілді дамуындаы жаа рдістер” атты республикалы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. Шымкент, 2007. 12-16 бб.
йренім сздіктерін жасауды алашы тжірибелері мен баыттары // “Мемлелеттік тіл: бгіні мен ертеі” атты ылыми-дістемелік конференция материалдары. Шымкент, 2007. 45-50 бб.
Шаын сздік растыру мселесі // “Актуальные проблемы политико-правовых и общественно-гуманитарных наук в условиях модернизации казахстанского общества”. Шымкент, 2007. 17-19 бб.
Шаын клемді тсіндірме йренім сздіктер жйесіні рылымды мселелері //.А.Ясауи атындаы халыаралы аза-трік университетіні Хабаршысы. Тркістан, 2007. №2. 83-86 бб.
Орта лексикалы минимум сздігіні рылымды ерекшеліктері // “Педагогикалы кадрларды дайындауды азіргі заманы зекті мселелері жне жаратылыстану ылымдарыны даму перспективалары”. Шымкент, 2008. 59-64 бб.
Шаын сздікке алынатын лексикалы бірліктер тобы // “аза халыны рухани мдениеті: зерттеу мен оытуды зекті мселелері”. Шымкент, 2008. 217-221 бб.
Укув луатларини яратишдаги илк тажрибалар ва унинг йуналишлари // л-Хорезми атындаы ргеніш университетіні ылыми жне ылыми-методикалы журналы. збекстан. Ургенч, 2008. 87-92 бб.
Статистикалы тсілді аза тіл біліміндегі олданым тарихынан // аза тілі мен дебиеті жне инновация мселелері. Алматы, 2008. 370-374 бб.
Тсіндірмелі тілйренім сздігіндегі сздік маала рылымы туралы //
Р А Хабарлары. Тіл, дебиет сериясы. – 2008. № 2. 76-79 бб.
Р Е З Ю М Е
Байниязова Жанар
Казахская лексикография: научные основы
составления одноязычных учебных словарей
Специальность – 10.02.02-казахский язык
Диссертационная работа посвящена одной из новейших и актуальных направлений отечественной лексикографии - учебной лексикографии, а, именно, исследованиям основ составления малых одноязычных словарей, описанию особенностей состава и структуры их словника.
Актуальность исследования. В социокультурном и языковом пространстве современного Казахстана в обучении государственному языку, в усвоении его лексических основ большое дидактическое значение, безусловно, принадлежат словарям. В связи с этим очень серьезно и остро стоит вопрос о разработке научно обоснованных, грамотно составленных и общедоступных словарей. Актуальность данного диссертационного исследования определяется тем, что впервые в казахском языкознании рассматриваются научно-теоретические основы и оптимальные пути разработки малых одноязычных учебных словарей активного типа. Такие словари были бы весьма полезны и эффективны как для обучения родному языку, так и для соотечественников, иностранцев, желающих самостоятельно овладеть государственным языком Республики Казахстан. До настоящего момента исследования в области казахской лексикографии в основном были ориентированы на разработку двуязычных переводных словарей для иноязычной аудитории.
В условиях полиэтничного и поликонфессионального Казахстана государственный язык выступает консолидирующим фактором, следовательно, создание оптимальных условий для его овладения является одной из первостепенных задач и для ученых, педагогов. Недостаточная разработанность теоретических и практических основ учебной лексикографии прямым образом отражается на качестве усвоения языка и негативно отражается на процессе внедрения госудаственного языка. В связи с этим остро стоит необходимость разработки учебных словарей активного типа, в которых бы учитывалось пропорциональное соотношение дидактических, научных и информативных интенций, что в конечном счете также предопределяет актуальность разрабатываемой темы.
Объект исследования - научно-теоретические основы создания малого одноязычного учебного словаря, ориентированного на лексическую основу казахского языка в учебной лексикографии, а также структурные особенности составления их словника.
Предмет исследования. Учебная лексикография, представляющая собой отдельное направление лексикографии – раздела языкознания.
Основные источники и материалы В качестве исходного исследовательского материала, источниками исследования послужили отечественные и зарубежные образцы малых учебных словарей, научные труды, посвященные общетеоретическим и структурным проблемам учебной лексикографии. Были привлечены исследования по истории казахской лексикографии, также исследования, обобщающие практические и научные данные по созданию учебных словарей малого формата.
Методологической основой исследования являются идеи ученых в области как мировой, так и отечественой лексикографии как Л.В. Щерба, В.П. Берков, Ж. Дюбуа, К. Дюбуа, А. Рей, Л. Згуста, П.Н. Денисов, В.В. Морковкин, Ю.Н. Караулов, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.К.Калиев, М. Малбаков, Р. Тусипкалиева и др.
Цель исследования. Основной целью исследования является определение научно-теоретичесих и практических основ составления учебных словарей для общего употребления, ориентированных на общий лексико-грамматический минимум, охватывающих базисную лексику и структурные единицы словарного состава языка; определение количественно-качественного состава языковых единиц, привлекаемых в состав словника.
Для решения указанных целей с в диссертации ставятся следующие задачи:
- провести анализ мировой практики в области учебной лексикографии, подытожить их общетеоретические проблемы;
- обобщить опыт отечественных ученых в области учебной лексикографии;
- изучить научно-теоретическую литературу, освещающую концепцию создания малых учебных словарей;
- определить состав языковых единиц, структурных слов, составляющих лексическую базу языкового сознания, общенаучного базисного словаря, связанных с лексикой словника малого словаря;
- определить принципы отбора словарных единиц для словника, дать оценку их функциональных особенностей.
Научная новизна исследования. Научную новизну диссертацинного исследования, в первую очередь, предопределяет то, что впервые в казахском языкознании проведен системный анализ проблем теоретической лексикографии; во-вторых, впервые объектом исследования в казахском языке стали научно-теоретические, структурные проблемы создания малых одноязычных учебных словарей; в-третьих, проблема охвата и отбора в словнике состава базовой лексики, представляющих собой лексическую основу казахского языка, впервые стали предметом исследования в казахском языкознании.
Основные положения, выносимые на защиту:
- вместо терминов “оу лексикографиясы” и “оу сздігі”, ранее употребляемых в казахской лексикографии уместно использование терминосочетаний “тілйренім лексикографиясы” и “тілйренім сздігі”, более адекватно отражающие их содержание.
- в малом учебном словаре, включающем 4000 слоаврных единиц, должна быть полностью охвачена базовая лексика, представляющая собой базисное ядро лексики казахского языка;
- лексическая основа казахского языка выполняет функцию инварианта;
- структурные слова входят в базисное ядро лексического фонда казахского языка;
- в словнике одноязычного учебного словаря малого типа должен быть обеспечен максимальный охват тематически организованного лексического минимума, способствующего закладыванию в сознании обучаемого лексического ядра языка;
- во всех типах словаря приоритетным признается дидактическая интенция.
Теоретическая значимость исследования. Систематизация знаний и научно-теоретических принципов составления одноязычных учебных словарей малого типа в казахском языкознании предопределяет теоретическую значимость диссертационного исследования и вносит определенный вклад в развитие теоретической базы казахской лексикографии. Теоретические положения исследования могут послужить научной основой для создания в стране в недалеком будущем малых одноязычных учебных словарей. Полученные теоретические результаты в дальнейшем будут способствовать разработке проблем, связанных с составом и структурой словника, при создании одноязычных словарей малого жанра в казахской лексикографии.
